GEODEZJA · TOM 12 · ZESZYT 2 · 2006

Jan Gmyrek*

WP£YW OSNOWY NA DOK£ADNOŒCI TYCZENIA

W KONSTRUKCJACH JEDNOZNACZNYCH**

W pomiarach realizacyjnych w wiêkszoœci przypadków mamy do czynienia z kon-

strukcjami jednoznacznymi. Oznacza to, ¿e tyczenie wykonywane jest bez obserwacji nad-
liczbowych. Zak³adamy pe³n¹ ocenê dok³adnoœci, tzn. ocenê z uwzglêdnieniem wp³ywu
osnowy. W takich przypadkach zestawia siê równania obserwacyjne bez wyrazów wolnych,
czyli równania ró¿niczek dla od³o¿onych k¹tów i d³ugoœci przy za³o¿eniu zmiennoœci czyli
b³êdnoœci wszystkich punktów osnowy z wyj¹tkiem tych, które przy wyrównywaniu
osnowy by³y przyjête za sta³e. W równaniach tych wystêpuj¹ wspó³czynniki przy ró¿nicz-
kach wspó³rzêdnych punktów tyczonych A1 oraz wspó³czynniki przy ró¿niczkach wspó³-
rzêdnych punktów osnowy A2. Równania powy¿sze uzupe³niane s¹ równaniami na b³êd-
noœæ punktów nawi¹zania, których wspó³czynniki s¹ jedynkami. Wymienione rodzaje rów-
nañ mo¿na zapisaæ w postaci macierzy blokowej

é A1 A2 ù
ê0 I ú (1)
ë û

Nastêpnie zestawiamy macierz wagow¹, w której wagi s¹ odwrotnoœci¹ kwadratów

œrednich b³êdów obserwacji. Dla równañ na b³êdnoœæ punktów nawi¹zania wagê stanowi
odwrotnoœæ macierzy wariancyjnej Q odnosz¹cej siê do punktów, z których wykonano tycze-
nie wybranej z macierzy wariancyjnej osnowy. Równania normalne liczone wed³ug wzoru
ATPA przyjm¹ postaæ:

é A1T 0ù é P 0 ù é A1 A2 ù
ê T ú –1 ê ú (2)
ë A2 I û êë 0 Q úû ë 0 I û

é A1T PA1 A1T PA2 ù

ê T –1 ú
(3)
ë A2 PA1 A2 PA2 + Q û
T

* Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydzia³ Geodezji Górniczej i In¿ynierii Œrodowiska

** Praca wykonana w ramach badañ statutowych nr 11.11.150.312 finansowanych przez KBN w 2005 r.

151
152 J. Gmyrek

Oznaczmy macierz blokow¹ (3) jako

é A Bù
N=ê ú (4)
ë C Dû

Zgodnie z regu³¹ Frobeniusa [2] odwrotnoœæ macierzy N bêdzie

é A-1 + A-1BH –1CA–1 – A-1BH –1 ù

ê ú (5)
ë – H –1CA–1 H –1 û

gdzie

H = D – CA–1B (6)

Odwrotnoœæ ta zachodzi, gdy A i H s¹ macierzami nieosobliwymi. W naszym przy-

padku równañ normalnych mo¿na napisaæ

C = BT (7)

St¹d

éA Bù
N=ê T (8)
ëB D úû

Zatem odwrotnoœæ bêdzie

é A-1 + A-1BH –1BT A–1 – A-1BH –1 ù

N –1 = ê ú (9)
ë – H –1BT A–1 H –1 û

oraz

H = D – BT A–1B (10)

Interesuje nas tylko pierwszy wyraz w macierzy blokowej. Oznaczmy go przez M. Zatem

H = A–1 – A–1BH –1BT A–1 (11)

zastêpuj¹c H wyra¿eniem (10), otrzymamy

H = A–1 – A–1BH –1BT A–1 (12)

Po podstawieniu zgodnie z (8) i (3) bêdzie

M = (A1T PA1) –1 + (A1T PA1) –1 A1T PA2 [A2T PA2 + Q –1 – (13)

– A2T PA1 (A1T PA1) –1 A1T PA2 ]–1 A2T PA1 (A1T PA1) –1

Poniewa¿ rozpatrujemy konstrukcje jednoznaczne A1 jest macierz¹ kwadratow¹, nie-

osobliw¹ i ma inwers.
Wp³yw osnowy na dok³adnoœci tyczenia w konstrukcjach jednoznacznych 153

St¹d mo¿na napisaæ

M = A1T P –1A1– T + A1–1P –1A1– T A1T PA2 [A2T PA2 + Q –1 – (14)

– A2T PA1A1–1P –1A1– T A1T PA2 ]–1 A2T PA1A1–1P –1A1– T

Po przekszta³ceniach otrzymamy

M = A1–1P –1A1– T + A1–1A2 (A2T PA2 + Q –1 – A2T PA2 ) –1 A2T A1– T (15)

Ostatecznie

M = A1–1P –1A1– T + A1–1A2Q A2T A1– T (16)

Macierz P–1 jest macierz¹ przek¹tniow¹, której elementy s¹ kwadratami œrednich b³ê-
dów obserwacji. Wzór ten okreœla macierz wariancyjn¹ tyczonego obiektu z rozdzieleniem
na dwa sk³adniki: jeden to macierz ujmuj¹ca niedok³adnoœæ tyczenia, a drugi – macierz za-
wieraj¹ca niedok³adnoœæ osnowy. Przedstawiony sposób obliczania tych sk³adników jest
stosunkowo prosty i krótki, odnosi siê jednak tylko do konstrukcji jednoznacznych, czyli
bez obserwacji nadliczbowych.
Oczywiœcie istnieje ogólny sposób wyznaczania drugiego sk³adnika wzoru (16) okreœ-
laj¹cego macierz ujmuj¹c¹ wp³yw niedok³adnoœci osnowy. Postêpowanie jest nastêpuj¹ce:
na podstawie równañ (3) liczymy macierz kowariancji ujmuj¹c¹ zarówno wp³yw niedok³ad-
noœci osnowy, jak i wp³yw niedok³adnoœci tyczenia, z której wybieramy macierz Qc odno-
sz¹c¹ siê tylko do punktów tyczonych. Nastêpnie z zale¿noœci liczymy macierz kowariancji
Qr wynikaj¹c¹ z samego tyczenia. Ró¿nica tych macierzy daje w³aœnie macierz Qw ujmuj¹c¹
wp³yw niedok³adnoœci osnowy na dok³adnoœæ tyczenia obiektu.

Literatura

[1] Praca zbiorowa: Geodezja in¿ynieryjna. Warszawa, PPWK 1990

[2] Stolarska E.: Zbiór zadañ z algebry liniowej dla ekonometryków. Warszawa, PWN 1986