Neolityzacja Europy : pojawienie się rolnictwa i

hodowli.

Wprowadzenie upraw roślin i hodowli zwierzą, pozwoliło na przejście w

osiadły tryb życia, spotykanego wcześniej jedynie okazjonalnie. Zboża, które
uprawiano idealnie nadawały się do przechowywania, co umożliwiało
równomierne korzystanie z produktów rolnych w ciągu całego roku. Również
hodowla zwierząt takich jak owce, kozy i bydło rogate dostarczała pożywienia
w całym cyklu rocznym zarówno w postaci mięsa jak i produktów mlecznych.
W ten sposób człowiek uniezależnił się od cyklów sezonowych. Poprzez
eksplantacje pastwisk i wycinanie lasów człowiek pierwszy raz w dziejach
zaingerował w środowisko naturalne. Według badań udomowienie roślin jak i
zwierząt nie nastąpiło w Europie ale na Bliskim Wschodzie gdzie występowali
ich dzicy przodkowie.
Na Bliskim Wschodzie początki rolnictwa i hodowli pojawiły się znacznie
wcześniej niż w Europie. Procesowi temu przypisywano miano rewolucji
neolitycznej. Rewolucja ta była związana ze zmianami klimatycznymi na
przełomie plejstocentu i holocentu. Wiązane z tym okresem wysuszenie klimatu
doprowadzić miało do tworzenia się skupisk ludności w dolinach rzek i oazach,
gdzie wytworzyły się warunki sprzyjające udomowieniu zwierząt i uprawy
roślin. Nowsze badania wskazują jedna, że był to proces raczej ewolucyjny niż
rewolucyjny, gdyż już u schyłku paleolitu na Bliskim Wschodzie : w Palestynie,
Syrii i Iraku pojawiają się kamienne domu i znacznie większa różnorodność
narzędzi kamiennych, pojawiają się też cmentarzyska. Cały proces tzw.
neolityzacji obejmuje na Bliskim Wschodzie dość długi okres od ponad 10 tyś.
do ok. 8000 lat temu.
Jak dowodzą ostatnie badania przejście do gospodarki wytwórczej nie
spowodowały jedynie zmiany klimatu. Zmiany te jak wykazują badania miały
charakter oscylacyjny a co za tym idzie pory suche przeplatały się z wilgotnymi
i dopiero ok. 3000 lat p.n.e. doprowadziły do pustynnienia większości Bliskiego
Wschodu. Bardziej prawdopodobne jest przekroczenie w tym okresie pewnych
barier wzrostu demograficznego co prowadzić musiało do migracji lub
poszukiwania nowych sposobów na zdobycie pożywienia. Obszar Anatolii był
terytorium wyjściowym dla ekspansji rolnictwa i hodowli, niosących również
umiejętności wytwarzania ceramiki na tereny Europy. W Europie stanowiska
dotyczące roślin i udomowionych zwierząt pochodzą z Argolidy i Tesalii. W
stanowiskach tych spotykamy najwcześniejsze egzemplarze ceramiki w Europie,
której formy nawiązują do zabytków ze środkowej Anatolii. Występują tam
również wyroby z obsydianu pochodzącego z wysp egejskich.
Ekspansja gospodarki rolniczo hodowlanej na ziemiach Europy wzięła się też z
migracji nowej ludności, czego wyrazem było pojawienie się
śródziemnomorskiego typu antropologicznego we wczesnoneolitycznych
populacjach środkowej i zachodniej Europy. Proces szerzenia się nowej
gospodarki w Europie przebiegał raczej skokowo – pierwsza fala ekspansji
objęła terytoria o podobnej charakterystyce ekologicznej. W efekcie powstały
dość duże jednostki terytorialne, dość zwarte pod względem kulturowym,
powiązane ze sobą dzięki licznym kontaktom interregionalnym. Z terenów
wschodniej Grecji następowała migracja na tereny Bałkanów poprzez doliny
Strumy, Wardaru i Morawy. W wyniku tej ekspansji utworzył się wielki
kompleks kulturowy, chrakteryzujący się występowaniem cerami malowanej,
specjalnych technik obróbki kamienia, budownictwa z gliny kamienia i drewna.
Ludność ta eksploatowała szerokie doliny rzeczne dla intensywnych upraw
głównie przenicy i jęczmienia, a także wypasu owiec, kóz i bydła. Kompleks ten
obejmował nie tylko Bałkany ale również basen środkowego i dolnego Dunaju,
sięgając południowych Węgier i Rumuni. Objęcie przez ludność tego obszaru
nastąpiło w VII/VI tysiącleciu p.n.e. Miedzy tymi grupami istniały liczne więzi
o czym może świadczyć pojawianie się wyrobów z zachodnio bułgarskiego
krzemienia, spotykane nawet w Peloponezie, jak również obsydian i muszle
pochodzenia śródziemnomorskiego pojawiające się w Siedmiogrodzie.
W tym samym czasie pojawił się również tzw. neolit kardialny, którego
przedstawiciele wyróżniali się budową domów z kamienia i częstym
zamieszkiwaniem jaskiń oraz zdobieniem ceramiki odciskami muszli.
W VI w. p.n.e. nastąpił następny etap dyfuzji rolniczo-hodowlanej na
terenie Europy. Nowa formacja objęła północną część Kotliny Karpackiej,
północnej części środkowej Europy oraz Niżu Środkowoeuropejskiego.
Efektem tego procesu było powstanie nowego wielkiego kompleksu
kulturowego, określanego jako zachodnia kultura ceramiki linearnej lub kultura
ceramiki wstęgowej rytej. Pojawił się tez nowy styl wyrobów kamiennych,
nowy system zaopatrywania w surowce kamienne, budownictwo drewniane o
palisadowej konstrukcji ścian długich domów na planie prostokąta, wzrósł też
udział bydła w hodowli. Ludy te wymieniały ze sobą towary jednak nie możemy
powiedzieć, że taka sama wymiana następowała z ludami mezolitycznymi. Obie
te grupy nie utrzymywały ze sobą prawi żadnych kontaktów.
 Pierwsi rolnicy i hodowcy na ziemiach polskich:
kultura ceramiki wstęgowej rytej.

Ludy te docierały na tereny Polski z Moraw i Czech najprawdopodobniej

dwiema drogami:
 przez Bramę Morawską,
 poprzez Kotlinę Kłodzką.
Należy przypuszczać, że przesuwanie się osadnictwa na północ była
spowodowana nie poszukiwaniem nowych terenów rolniczych, a raczej
poszukiwaniu pewnych dóbr bardziej luksusowych jak surowce do produkcji
narzędzi i ozdób. Najstarsza faza ekspansji ( 5400 – 5300 r. p.n.e.) objęła
lessowe tereny na Dolnym i Górnym Śląsku i Małopolsce. Pod koniec fazy
wczesnej ekspansja dotarła również do rejonu Rzeszowa, Kujaw oraz
Wielkopolski. Jeszcze później ekspansja przekroczyła San i Bug i objęła
zachodnią część Ukrainy i Mołdawię. Ludność ta przenosi ze sobą model
gospodarki rolniczo-hodowlanej wykształconej w basenie środkowego Dunaju.
Wskazuje na to obecność tych samych zbóż, głownie pszenicy, jęczmienia i
prosa. Uprawiano też groch i soczewicę oraz mak i len. Hodowle obejmowały
głównie owce i kozy. Wzrasta jednak udział świń i bydła. Występowało również
zbieractwo dzikich roślin oraz łowiectwo jednak w mniejszym stopniu. Pola
uprawne tworzono na teresach rzecznych, które wpierw odlesiano. Nie jest
pewne czy stosowano system przemienno-odłogowy czy rotację upraw
zbożowych z np. strączkowymi. Biorąc pod uwagę stosunkowo niewielki
rozmiar osad możemy stwierdzić, że dysponowano dość dużym areałem ziemi
nadającym się pod uprawy. Według badań do wyżywienia jednego człowieka
przez rok było potrzebne ok. 0,40-0,50 ha upraw pszenicy. Oczywiście znaczną
część pożywienia dostarczała również hodowla. Obecność naczyń siatkowych w
stanowiskach wczesnego neolitu wskazują też na produkcje sera. Zwierzęta były
wypasane w lasach otaczjących osadę. Należy sądzić, że zbierano liście i trawy
do żywienia zwierząt w zimie.

Forma osad i konstrukcja domów

Charakterystyczne dla tego okresu są długie, prostokątne domy (nawet do
35-50 m długości) o spływowej konstrukcji ścian. Śladami tych domostw są nie
tylko doły posłupowe wyznaczające ich zarys ale również podłużne jamy
wzdłuż ścian będące miejscem wydobywania gliny, którą oblepiano drewniane
ściany domostw. Jamy te zawierają najwięcej śladów pozostawionych przez
ludność neolityczną (ceramikę, wyroby kamienne). Ponieważ pierwotna
powierzchnia użytkowa tych domów zniszczona przez erozję nie przetrwała do
naszych czasów. Możemy przypuszczać, że domy te były zamieszkiwane przez
pojedyncze rodziny wielopokoleniowe (16-20 os.). W domu znajdowały się
również pomieszczenia dla zwierząt magazyny ziarna. Można przypuszczać, że
osady na terenie Polski we wczesnej fazie osadnictwa składały się z 2-3 domów,
w późniejszej fazie zwłaszcza w zachodniej Europie mogły występować
większe aglomeracje. Ówczesne osady liczyły więc od ok. 20 do 100 osób.
Najlepiej zachowany wczesnoneolityczny zespól osad znajduje się w Strachowie
koło Wrocławia.

Kultura materialna

Kultura materialna obejmuje przede wszystkim ceramikę i wyroby

kamienne, a także nieliczne wyroby z kości i rogów. Ceramikę wytwarzano z
gliny z dodatkiem substancji organicznych. Naczynia o formach głównie
kulistych, we wczesnej fazie na pustych nóżkach, wypalano w ognisku.
Ornamentyka naczyń była ryta, plastyczna lub wykonywana paznokciem.
Wątki ornamentacyjne w fazie wczesnej charakteryzowały się rzadko
rozmieszczonymi liniami prostymi ,falistymi i półkolistymi. W fazie środkowej
dołkami na poziomych o i półkolistych liniach (tzw. ornament nutowy). W fazie
późnej podobne linie byłu przecięte poprzecznymi, krótkimi nacięciami (tzw.
styl żeliezowski). Wyroby kamienne wytwarzano zarówno techniką gładzenia
jak i łupienia.
Narzędzia gładzone to przede wszystkim siekiery i motyki. Płaskie siekiery z
asymetrycznym ostrzem służyły do obróbki drewna, motyki natomiast mogły
służyć dla kopieniaczej uprawy roli. Techniką łupienia obrabiano przede
wszystkim krzemień. Narzędzia wykonywano również z obsydianu co świadczy
o kontaktach ludności wschodniej i zachodniej. Narzędzia kamienne
wykonywane techniką łupaną służyły głównie jako skrobacze do skór, strugacze
i noże do obróbki drewna i kości a także jako zbrojniki sierpów.
Krzemień wydobywano m. in na Wyżynie Krakowsko – Częstochowskiej i na
północnym przedpolu Gór Świętokrzyskich. Nie tylko zbierano tu konkrecje
krzemienia z powierzchni ale również kopano doły eksploatacyjne sięgające
zwietrzeliskowych glin zawierających krzemień.
 Kultura duchowa

Niewiele można powiedzieć o kulturze duchowej ludności kręgu ceramiki

wstęgowej rytej. Rzadko występują figurki kobiece o mocno podkreślonych
cechach płciowych mogły wiązać się z magią płodności lub być wyrazem
pozycji kobiet w ówczesnym społeczeństwie. Znamy też przedstawienia
zwierzęce, związane zapewne z gospodarczą i religijną rolą hodowli. Są też
pewne wątki zdobnicze ceramiki, które mogły mieć znaczenie symboliczne, a
nawet stanowić rodzaj piktogramów.
Zarówno w osadach wczesnoneolitycznych jak i poza ich obrębem
występują pojedyncze pochówki, głównie szkieletowe, w których ciała zmarłych
umieszczano w pozycji skurczowej, w niezbyt głębokich jamach. Groby
wyposażano w nieliczne naczynia i wyroby kamienne.

Rozwój kultury ceramiki wstęgowej rytej trwał na ziemiach polskich do

początku V w p.n.e. Jedynie na przedpolu Sudetów obserwujemy ciągłość
zasiedlenia widoczną w postaci tzw. fazy szarackiej.

Dalszy rozwój neolitu: adaptacja naddunajskich

wzorców kulturowych panujących na północ od
Karpat i Sudetów

Na terenie Dolnego Śląska, podobnie jak w Czechach, obserwujemy

proces lokalnej transformacji kultury ceramiki wstęgowej rytej w kulturę
ceramiki wstęgowej kłutej. Pojawienie się nowego stylu ornamentacji ( zamiast
linii rytych linie z drobnych nakłuć wykonanych grzebieniem lub radełkiem)
szybko rozprzestrzeniło się na cało prawie zachodnią sferę kompleksu
wstęgowego, głownie n teren Niemiec. Wystąpiły też niewielkie zmiany w
organizacji osad, na Dolnym Śląsku występowały wówczas pojedyncze domy
będące pozostałością wcześniejszych założeń jednodworczych, stawiane na
planie trapezu, z kilkoma jamami gospodarczymi wokół.
Bardziej skomplikowany charakter miały zmiany jakie zaszły na terenie
Małopolski, gdzie trudno jest prześledzić kontynuację rozwoju pomiędzy
wczesnym neolitem wstęgowym a pojawiającymi się ok 4600 r. p.n.e.
jednostkami tzw. kompleksu lendzielsko-polgarskiego. Kompleks ten pochodzi
z wczesnego neolitu wstęgowego powstałego na terenach Transdanubii,
zachodniej Słowacji i południowych Moraw, określane jako kultura lendzielska.
Uformowanie się jednostek kręgu lendzielsko-północnego na ziemiach
polskich musiało wziąć się z napływu nowych grup ludzkich z Kotliny
Karpackiej, szczególnie ze środkowo północnych Węgier. Wskazują na to
powiązania form naczyń i stylu zdobienia ceramiki.
Na terenie Małopolski i Górnego Śląska występowała jeszcze tzw.
kultura malicka. Była ona współczesna kulturze lendzielskiej i rozwijała się na
tych samych terenach co grupy lendzielskie tj. na obszarze wyżyn: Karkowskiej,
Miechowskiej, Sandomierskiej. Rozwijała się ona bardzo długo aż do ok 3800r.
p.n.e. obejmując swoim zasięgiem znaczną część Polski, łącznie z Polską
Południowo-Wschodnią i Niżem, a wiec terenami gdzie nie sięgały grupy
uformowane na podłożu wpływów lendzielskich. Z tego powodu ludność ta
mogła odegrać istotną rolę w dalszym rozwoju neolitu na ziemiach polskich.

Organizacja osad V-IV wiek p.n.e.

W miejsce pojedynczych zagród pojawiły się całe kompleksy

domów, często otoczone rowem. Funkcja takich umocnień nie jest jasna mogła
być refugiami dla mieszkańców domostw na wypadek wojen, rodzajem zagród
dla zwierząt hodowlanych lub posiadały znaczenie kultowe. Na naszych
ziemiach nie odkryto dotychczas typowych rondeli ale znane są rowy otaczające
osady o powierzchni do 6 ha. Niektórzy badacze skłonni są przypisywać
rondelom znaczenie obronne. Ta hipoteza znajduje uzasadnienie w przypadku
takich konstrukcji na Słowacji i w Dolnej Austrii gdzie w fosach odnajdywano
szkielety osób zmarłych gwałtowną śmiercią m.in. zastrzeleni z łuku. Budowa
wielkich umocnień wymaga zbiorowego wysiłku co sugeruje istnienie
centralnego ośrodka władzy.
 Zmiany w systemie uprawy roli były spowodowane czynnikami
demograficznymi. Areał pól położonych na obrzeżeniu dolin rzecznych nie był
już wystarczający dla powiększających się grup osadniczych. Obserwujemy
więc objęcie uprawami wyżej leżących terenów, które wymagały trzebieży i
wypalania lasów. Uprawiano na nich znaczą ilość zbóż, odkryty w Krakowie-
Mogile magazyn zboża zawierał przeważnie ziarna dwóch gatunków pszenicy
oraz ziarna jęczmienia. Wypas bydła sprawiał że powrót lasów na odłogowe
pola był już niemożliwy. W hodowli w tym okresie widoczna jest przewaga
bydła.
Pomimo wspomnianej mozaiki kulturowej nadal obserwujemy pomiędzy
jednostki kultury lendzielskiej i malikiej intensywny przepływ surowców
kamiennych. Drugim źródłem bogactwa grup lendzielskich w okolicach
Krakowa była eksploatacja źródeł słonych w rejonie Wieliczki. Sól
produkowano poprzez zagęszczanie solanki w basenach i następnie
odparowywanie w specjalnych naczyniach, podgrzewanych nad ogniskami.
Bogaceniu się grup ludności lendzieckiej w rejonie Karkowa towarzyszyło
występowanie większej liczby przedmiotów ceramicznych np. ołtarzyków
glinianych i figurek.

Pochówki

W tym okresie występują pochówki liczniejsze niż we wczesnym

neolicie, częściej tworzące cmentarzyska. Groby zawierają bogatsze
wyposażenie. Pojawiają się zarówno groby z pojedynczymi naczyniami jak
również zawierające pełny zestaw narzędzi kamiennych.