Obraz kulturowy wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów na ziemiach

polskich i terenach ościennych

I n.e. - oddziaływania rzymskie - tereny na wschód od Renu i na północ od Dunaju - procesy

unifikacji kulturowej Barbaricum - wpływy rzymskie
tereny w strefie leśno-stepowej wschodniej Europy - mniej zaawansowany poziom gospodarczy niż
ziemie położone na zachodzie i podlegały mniejszym wpływom rzymskim

okres wczesnorzymski - tereny zajmowane wcześniej przez krąg przeworsko-oksywski rozwijały

się w taki sposób, że kultura przeworska nadal funkcjonowała i się rozwijała, a kultura oksywska
przekształciła się w kulturę wielbarską

odrębny region kulturowy - dorzecze Łaby, Czechy, Morawy - identyfikowane są siedziby z tego
regionu z osadami z Longobardów, Semnonów, Hermundurów, Markomanów i Kwadów
wyżej wymienione kręgi kulturowe mogą być identyfikowane ze Swebią Tacyta
krąg Germanów reńsko-wezerskich - tereny między Renem a dorzeczem Łaby
kultura puchowska - północna część Słowacji
kultura lipnicka - dacki krąg kulturowy - górny Dniestr
ok. poł. I n.e. - zasiedlenie przez plemiona sarmackie (Jazygów) terenu Wielkiej Niziny Węgierskiej

III n.e. - wytworzenie się na terenach zasiedlonych dotychczas przez plemiona sarmackie (stepy
nadczarnomorskie) kultury czerniachowskiej, która swoim zasięgiem objęła też Mołdawię i część
Rumunii - powstanie tej kultury wiązało się z mieszaniem się wpływów sarmackich z wpływami
kultury wielbarskiej, lokalnych elementów dackich i impulsów z nadczarnomorskich ośrodków
cywilizacji antycznej, rozwój kultury czerniachowskiej przypadł na okres dominacji Gotów na
stepach nadczarnomorskich, a jej schyłek łączy się z upadkiem gockiego państwa Hermanaryka
(stało się to w wyniku ekspansji plemion huńskich), występował birytualizm (ciałopalenie: jamowe i
szkieletowe), rzadko w grobach występuje broń, pochówki warstwowe, niszowe, naczynia
wykonywane na kole, lokalna produkcja szkła (Komarów nad Dniestrem). handel winem, monety
rzymskie

kultury wschodnie, które cechowały się niższym poziomem rozwoju:

• kultura zarubiniecka i powstały na jej podłożu horyzont Rachny-Ljuteż-Poczep
• kultura ceramiki sztrychowanej
• kultura dnieprzańsko-dźwińska

rozpowszechnianie nowych prądów stylistycznych w Barbaricum (głównie za pomocą wymian

handlowych) - Markomanie (Kotlina Czeska), później Kwadowie (południowo-zachodnia Słowacja,
południowe Morawy)
lata 20. I n.e. - pełne ukształtowanie wczesnorzymskiego stylu na terenach
środkowoeuropejskiego Barbaricum

kultura przeworska - na początku okresu rzymskiego nie nastąpiły istotne zmiany w jej
funkcjonowaniu, różnice stylistyczne w zabytkach metalowych, nadal dominowało ciałopalenie
(przede wszystkim jamowe), w fazie B1 zaczął się proces zasiedlania Śląska Opolskiego i części
Dolnego Śląska, w fazie B1a - pochodzi z tej fazy mało znalezisk, faza B1b wiąże się ze wzrostem
gęstości osadnictwa i wyodrębnieniem pewnych skupisk osadniczych (np. stanowisko w
Kujawach), w fazie B2 występuje wzrost gęstości osadnictwa i kształtowanie nowych osad,
ekspansja na południową Słowację, górne dorzecze Cisy, w młodszym okresie rzymskim zniknęła
ta kultura na obszarach prawobrzeżnego Mazowsza i na Podlasiu (zajęło te tereny osadnictwo
wielbarskie), wtedy też niemal jednocześnie nastąpił wzrost ekspansji na wschodnią Słowację,
Ukrainę Zakarpacką, płn. - wsch. Węgry i płn.-zach. Rumunię, w fazie C1a - liczniejsze pochówki
popielnicowe, w fazie C1b - typowe dla tej kultury materiały spotykamy rzadziej nad górną Cisą,
zaczyna się ekspansja na obszary polskiej strefy beskidzkiej, w fazie C2 - zasięg kultury przesunął
się na tereny płn. Wielkopolski, w fazie D - nastąpił proces zmniejszania się liczby stanowisk w płn.
części jej zasięgu, w okresie B2 i C1a pochówki popielnicowe stały się liczniejsze od jamowych, w
młodszym okresie rzymskim występowały nieliczne kurhany siedlemińskie i groby książęce, bardzo
rzadko stosowano pochówek szkieletowy (w miejscach silnych oddziaływań celtyckich, też w
fazach C2 i D)

grupa tyniecka (zachodnia Małopolska) - na obszarze zajmowanym przez nią w okresie

przedrzymskim powstało w fazie B1 zwarte skupienie osadnicze wykazujące powiązania z
osadnictwem celtyckim, ale też wpływami kultury puchowskiej, brak większych cmentarzy z okresu
rzymskiego (oprócz Kryspinowa), z biegiem lat słabnięcie i przeżywanie się tradycji celtyckich, w
późniejszych fazach rozwoju tej kultury niemal zanikły popielnicowe i dominowały jamowe, w
okresie rzymskim bogate wyposażenie grobowe (ozdoby, części stroju, broń, narzędzia,
przedmioty toaletowe, ceramika), często palone na stosie lub niszczone rytualnie

grupa nidzicka - północna część Mazowsza, górne dorzecze Wkry i Orzyca - cmentarze z
kamiennymi konstrukcjami i kręgami, w pochówkach mężczyzn rzadko występują części
uzbrojenia, pochówki szkieletowe, występowały na jej terenach oddziaływania kultury wielbarskiej
(zwłaszcza w fazie B2), w fazie B2 grupa ta zanika a jej miejsce zajęło osadnictwo wielbarskie

faza D : rozrzedzenie sieci osadniczej - na terenach kultury luboszyckiej, prawobrzeżnym

Mazowszu Podlasiu (wielbarska), gęsta sieć osadnicza - Małopolska, Śląsk, Lubelszczyzna

zach. strefa karpacka - enklawy puchowskie - okres wczesnorzymski - też rejon podkrakowski
wsch. strefa karpacka - wpływy dackie - okres wczesnorzymski - też inne obszary Małopolski
Karpaty - młodszy okres rzymski - ekspansja przeworskiej - zagęszczenie sieci osadniczej
strefa beskidzka - B2 i C1a - Wietrzno-Solina - elementy przeworskiej i kultur dackich -
stanowiska nad G. Sanem w młodszym okresie rzymskim mają cechy wpływów dackich
(ekspansja Karpów na północ)
obszary nadpopradzkie - schyłek okresu rzymskiego - siedziby ludności północnokarpackiej -
podobieństwa do kultur znad śr. Dunaju i płd.- wsch. Europy - podobne osadnictwo istniało wtedy
też w górskiej części Słowacji

kultura wielbarska - powstała na oksywskim podłożu, na które to oddziaływały wpływy rzymskie,

pełne jej ukształtowanie nastąpiło w ciągu fazy B2, schyłek zaś w okresie wędrówek ludów, w
okresie wczesnorzymski zajmowałą tereny Dolnego Powiśla, ziemi chełmińskiej, środkowego
Pomorza, pojezierza Kaszubskiego i Krajeńskiego i płn. Wielkopolski, na wsch. sięgała dorzecza
Pasłęki i górnej Łyny, na zach. obejmowała ziemie pyrzycką, 2 poł. II n.e. - ekspansja w kierunku
płd.- wsch. - prawobrzeżne Mazowsze, Podlasie, część Wołynia i Polesia, płn. Wielkopolska zajęta
przez przeworską, w wyniku ekspansji na tereny na płn. od M. Czarnego - powstanie grupy
masłomęckiej (Kotlina Hrubieszowska, odrębne cechy obrządku pogrzebowego), na Pomorzu
wprowadzono inhumację, ale też utrzymano kremację - birytualizm obrządku pogrzebowego, faza
B2 - Wyżyna Kaszubska - cmentarze z kurhanami, stelami, kamiennymi kręgami - powiązania
skandynawskie, cmentarzyska na tej wyżynie zostały porzucone w młodszym okresie rzymskim,
groby szkieletowe w trumnach (kłody dębowe, dwie złożone części pnia) - okres wczesnorzymski i
początek młodszego okresu rzymskiego (Pielgrzymów), nie wyposaża się zmarłych w żelazne
przedmioty, czasami spotyka się ostrogi, ozdoby: brąz, srebro, czasem złoto, przedmioty zdobione
granulacją i filigranem - styl barokowy, bransolety zakończone głowami węży, wisiorki
gruszkowate, klamerki esowate, srebrne paciorki, wisiory opasane - rozkwit wytwórczości tych
przedmiotów nastąpił w fazie B2/C1, ręcznie lepione naczynia - powiązania z późnorzymską
ceramiką z kręgu nadłabskiego

grupa masłomęcka - pochówki zbiorowe, naruszone, pochówki cząstkowe, groby ze szczątkami

ludzi i zwierząt,
problem przeznaczenia kręgów kamiennych - miejsce narad lub praktyk obrzędowych
dwie fazy chronologiczne:
lubowidzka - okres wczesnorzymski i początek młodszego okresu rzymskiego
cecelska - pozostałe fazy rozwoju - wznoszone w niej był kurhany rostołckie, też cmentarzyska
tylko dla kobiet i dzieci, nieznany sposób pochówku mężczyzn (Mazowsze)

kultura luboszycka - faza B2 - śr. Odra - później G. i D. Łużyce, płn. cz. D. Śląska, płd.
Brandenburgia, ziemia lubuska, wsch. Saksonia - schyłek we wczesnej fazie okresu wędrówek
ludów - powiązania z wielbarską i przeworską, później trochę z kręgiem nadłabskim i Skandynawią
- kremacja i groby jamowe, rzadko podkurhanowe, w końcowym stadium kultury pojawiły się
szkieletowe (wpływ kręgu nadłabskiego) - ceramika robiona na kole - wyposażenie grobów w broń
(zwłasza topory)

grupa gustowska - dolna Odra - okres wczesnorzymski - (Gustów na Rugii) - zbliżona do

wielbarskiej - birytualizm, szkielety w kłodach, brak w pochówkach broni i narzędzi - powiązania z
kręgiem nadłabskim (B1, ceramika z radełkiem, typ zapinek) - cmentarzysko w Lubieszewie
(stanowiska sepulkralne) - groby podkurhanowe (B1 i B2), tzw. groby typu lubieszewskiego
(bogato wyposażone groby książęce)
grupa lubuska - okres wczesnorzymski - śr. Nadodrze - wpływy przeworskiej i kręgu nadłabskiego -
w schyłkowych fazach rozwoju też wpływy wielbarskiej - została wchłonięta przez luboszycka w
młodszym okresie rzymskim

grupa dębczyńska - III n.e. - strefa przybrzeżna śr. Pomorza, dorzecze Parsęty i Rugii - rozwój jej
trwał do IV/V n.e. - wpływy kręgu nadłabskiego (ceramika, części stroju, ozdoby) - brak broni w
pochówkach - groby szkieletowe - bogate groby książęce (interkulturowe) typu Leun-Hassleben-
Zakrzów - w późniejszych fazach rozwoju powiązania ze Skandynawią

kultura bogaczewska - krąg zachodniobałtyjski - początek w młodszym okresie przedrzymskim - w

schyłkowej fazie tego okresu pojawiały się płaskie cmentarze ciałopalne (oddziaływania latenizacji
od przeworskiej) - zasięg tej kultury w czasie jej największego rozkwitu obejmował Pojezierze
Mrągowskie, Krainę Wielkich Jezior Mazurskich, płn. skraj Równiny Mazurskiej, Pojezierze Ełckie i
cz. Pojezierza Suwalskiego - na Suwalszczyźnie oprócz ciałopalenia występują pochówki
podkurhanowe, szkieletowe - produkcja: brązu, emalii, szklanych paciorków, - ludność
utożsamiana z Galindami

kultura sudowska - młodszy okres rzymski - Suwalszczyzna, dorzecze Czarnej Hańczy - powstała
dzięki wpływom obszarów bałtyjskich położonych na wsch. od Niemna - utożsamiana ludność z
plemieniem Sudowów
kultura Dollkeim-Kovrovo - Sambia - handel bursztynem - birytualne cmentarzyska - utożsamiana
ludność z Estiami

kultura jastforska (dorzecze Łaby) - okres rzymski → powstanie kręgu nadłabskiego, ciałopalenie,
groby popielnicowe czyste, groby zastępcze (wyposażenie bez szczątków), żywica urnowa
występuje w grobach, oddzielenie pochówków męskich od żeńskich (inne strefy a nawet
cmentarze), ceramika z ornamentem tworzonym za pomocą radełka, w młodszym okresie
rzymskim zmiana sieci osadniczej, nowe formy ceramiki (odejście od ornamentu z radełkiem),
bardzo rzadko wyposażono groby męskie w broń

Kotlina Czeska - okres rzymski - państwo Marboda - adaptowanie wpływów rzymskich i

rozpowszechnianie ich na inne obszary Barbaricum, silne powiązania z kręgiem nadłabskim,
załamanie się ośrodków ze załamaniem się potęgi Markomanów

płd.-zach. Słowacja - okres rzymski - ośrodek kwadzki - regnium Vannianum - silne powiązania z
kręgiem nadłabskim
kultura puchowska - płn Słowacja - okres wczesnorzymski - upadek w ciągu II n.e. - tereny
częściowo zajęte przez Kwadów
strefa leśna wsch. Europy - brak wyraźnych zmian kulturowych - okres rzymski
kultura kijowska - III n.e. - płn. od czerniachowskiej - związana z horyzontem postzarubinieckim -
zasięg: prawe dorzecze Dniepru, dorzecza Desny i Sejmu - w jej obrębie wyróżnia się kilka grup
lokalnych: środkowodnieprzańska, naddesneńska, górnodnieprzańska i dnieprzańsko-dońska -
stanowiska osadowe, nieliczne pochówki jamowe (ubogo wyposażone) - niewielka ilość znalezisk
metalowych - produkcja żelaza, obróbka metali kolorowych, emalierstwo, ceramika robiona ręcznie
(bez koła)

Rozwój społeczno gospodarczy ziem polskich w młodszym okresie przedrzymskim i w

okresie rzymskim

młodszy okres przedrzymski - zmniejszenie roli gospodarki wypaleniskowej, dominująca

gospodarka przemienno-odłogowa, już tu niższe znaczenie łowiectwa, powstawanie ośrodków
produkcyjnych, które nabiorą większego tempa produkcyjnego w kolejnym okresie
np. garncarskie (ceramika toczona), osady otwarte

okres rzymski - uprawa ziemi przy użyciu radła rylcowego i płozowego, orka poprzeczna lub
wielokierunkowa, żarna rotacyjne, ulepszone sierpy, uprawa żyta, mniejsze znaczenie innych
rodzajów zbóż, znaczenie lnu, roślin strączkowych i konopi, rozpowszechnienie uprawy owsa -
grupa tyniecka, hodowla bydła rogatego i trzody chlewnej, hodowla innych gatunków też
występowała (kozy, kury etc.), powstanie dużych ośrodków produkcyjnych odnośnie naczyń
garncarskich (koło garncarskie - ceramika toczona), też ośrodki produkcji żelaza (stosunkowo
wiele w G. Świętokrzyskich), nie istniały raczej duże centra zajmujące się rzemiosłami typu
kowalstwo, obróbka metali kolorowych, włókiennictwo, etc., osady otwarte, niewielkie osady
obronne - k. kurhanów zachodniobałtyjskich i k. wsch. Europy, domy budowane za pomocą
konstrukcji zrębowej albo słupowej, duże przestrzenie oddzielały je od siebie nawzajem, groby
książęce - pochówki szkieletowe, najczęściej przykryte kurhanem i bogato wyposażone,
prawdopodobnie ustroje rodowo-plemienne, wiara w życie pośmiertne, upowszechniony zwyczaj
niszczenia darów grobowych, ośrodkami kultowymi są raczej lasy i gaje, obiekty kultowe : Kujawy
(zarys pomieszczeń i szczątki ludzi, zwierząt) i Otalążka (szczątki ofiar, kopiec kultowy), dary
składane w rzekach, jeziorach, bagnach (rozpowszechniony zwyczaj zwłaszcza od III w.)