‫درﺑﺎره ﻣﻔﻬﻮم دﯾﺎﻟﮑﺘﯿﮏ‬

‫در ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ ﺑﺎﺑﮏ اﺣﻤﺪي‬

‫‪1|ketabnak.com‬‬
 ‫ﺑﺎﺑﻚ اﺣﻤﺪي ﻣﺘﻮﻟﺪ ‪ ،١٣٢٧‬ﭘﺲ از ورود ﺑﮫ داﻧﺸﮕﺎه در ﺳﺎل ‪ ،١٣۴۶‬در ﺳﺎل ‪ ١٣۴٩‬ﻣﻮﻓﻖ ﺑﮫ اﺧﺬ‬

‫ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ از داﻧﺸﮕﺎه ﺗﮭﺮان ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺪرك ﻓﻮقﻟﯿﺴﺎﻧﺲ ﺧﻮد را در ﺳﺎل ‪ ،١٣۵٣‬در رﺷﺘﮫ ﻓﻠﺴﻔﮫ‪،‬‬

‫از داﻧﺸﮕﺎهھﺎی ﭘﻨﺴﯿﻠﻮاﻧﯿﺎ و ﻛﺎﻧﺰاس اﻣﺮﯾﻜﺎ ﮔﺮﻓﺖ‪. .‬‬

‫ﻣﮭﻢﺗﺮﯾﻦ آﺛﺎر اﯾﺸﺎن ﻛﮫ ﺑﮫ ﻣﻮﺿﻮع ﮔﻔﺖوﮔﻮی ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﺪرﻧﯿﺘﮫ و اﻧﺪﯾﺸﮫ‬

‫اﻧﺘﻘﺎدی‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎی ﻣﺪرﻧﯿﺘﮫ‪ ،‬ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺪرن‪ ،‬واژهﻧﺎﻣﮫ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬ھﺎﯾﺪﮔﺮ و ﭘﺮﺳﺶ‬

‫ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ‪ ،‬ھﺎﯾﺪﮔﺮ و ﺗﺎرﯾﺦ ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺳﺎرﺗﺮ ﻛﮫ ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬

‫‪2|ketabnak.com‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ و ﭘﺴﺖﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ ازﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﻛﮫ ﭼﺸﻢاﻧﺪاز اﯾﺮان ﭘﯿﮕﯿﺮی ﻣﯽﻛﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﺑﺎر ﯾﻜﯽ از وﺟﻮه‬

‫ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ ﯾﻌﻨﯽ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ و ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل آن را ﭘﺲ از ھﮕﻞ‪ ،‬در ﺟﮭﺎن و ﺑﻮﯾﮋه اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﺎد ﺑﺎﺑﻚ اﺣﻤﺪي‬

‫ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦﻛﮫ؛ آﯾﺎ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺗﻜﺎﻣﻞ اﺳﺖ؟ آﯾﺎ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ روش ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﺖ؟ ﺗﻔﺎوت‬

‫دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ھﮕﻞ ﺑﺎ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬ﻟﻨﯿﻦ‪ ،‬اﺳﺘﺎﻟﯿﻦ و ﻣﺎﺋﻮ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟‬

‫در اﯾﺮان ـ ﺑﻮﯾﮋه در دھﮫ ‪ ۴٠‬و ‪ ۵٠‬ـ ﻧﺴﻠﯽ ﺑﺎ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﺑﮫﻋﻨﻮان ﯾﻚ ﻣﻨﻄﻖ و روش ﭘﻮﯾﺎ درﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻨﻄﻖ‬

‫ﺻﻮری و اﺳﺘﺎﺗﯿﻚ رﺷﺪوﻧﻤﻮ ﻛﺮد ﻛﮫ ﺑﮫدﻧﺒﺎل ﻣﻨﻄﻘﯽ واﺣﺪ ﺑﺮای ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﮫ و ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻮد و ﺑﺮ اﯾﻦ‬

‫ﺑﺎور ﺑﻮد ﻛﮫ ﻣﺒﺎرزه ھﻢ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ھﻤﭽﻮن دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﮫ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﯿﺰﯾﻚ و ﺷﯿﻤﯽ ﺑﮫ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﺮﻛﺖ‬

‫ﺟﺎﻣﻌﮫ ﻧﯿﺰ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺴﻞ ﺿﻤﻦ اﯾﻦﻛﮫ ﺟﻮھﺮهاش ﺗﻜﺎﻣﻞﮔﺮا و ﺗﺤﻮلﺧﻮاه اﺳﺖ و ﻓﺮازوﻧﺸﯿﺐھﺎﯾﯽ را‬

‫ﻃﯽ ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﯿﮕﯿﺮی روﻧﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺑﮫ ﭘﯿﺮوی از ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮد ﺑﮫ ﺧﻮدی و ﻏﯿﺮﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ ھﻢ‬

‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﺳﺘﺎد ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﺪ ﻛﮫ ﻓﺮق دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﺑﺎ ھﺮﻣﻮﻧﺘﯿﻚ و ﻧﻈﺮﯾﮫ ﺳﯿﺴﺘﻢھﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭼﺮا ﻛﮫ ﺑﺴﯿﺎری از‬

‫وﯾﮋﮔﯽھﺎی ھﺮﻣﻨﻮﺗﯿﻚ در روﻧﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﻧﯿﺰ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽھﺎی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ھﮕﻞ ﭼﯿﺴﺖ؟‬

‫ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪ ﻛﺴﺎﻧﯽ ﻛﮫ ھﮕﻞ را آﻏﺎزﮔﺮ ﺑﺮداﺷﺘﯽ ﺗﺎزه و ﻣﺪرن از دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و اﯾﻦ را ﯾﻜﯽ از ﻣﮭﻢﺗﺮﯾﻦ‬

‫دﺳﺘﺎوردھﺎی ﻛﺎر ﻓﻠﺴﻔﯽ او و ﺣﺘﯽ ﯾﻜﯽ از رھﺎوردھﺎی ﻣﮭﻢ ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻠﺴﻔﮫ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻇﺎھﺮاً ﺧﻮد ھﮕﻞ‬
‫‪3|ketabnak.com‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اھﻤﯿﺘﯽ ﺑﺮای ﺑﺤﺚاش درﺑﺎرهی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮد‪ .‬ھﯿﭻﺟﺎ در آﺛﺎر ﯾﺎ ﻧﺎﻣﮫھﺎی او ﻧﺨﻮاﻧﺪهام ﻛﮫ ﻛﺸﻒ‬

‫ﯾﺎ آﻏﺎز ﺑﺤﺚ ﺗﺎزه از دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ را دﺳﺘﺎورد ﻣﮭﻤﯽ در ﻛﺎر ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺧﻮد ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻛﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬اﯾﻦ ﯾﻜﯽ از دهھﺎ‬

‫ﻧﻮآوری ﻓﻠﺴﻔﯽ او ﺑﻮد ﻛﮫ در ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ داﻧﺶﻧﺎﻣﮫی ﻋﻠﻮم ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﺑﻮد و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﻛﮫ‬

‫اھﻤﯿﺖ ﯾﺎ وﯾﮋﮔﯽ ﺧﺎﺻﯽ دﺳﺖﻛﻢ از ﻧﻈﺮ ﺧﻮد او ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬

‫واژهی ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ‪dialektik‬از ﻟﻔﻆ ‪dialegesthai‬ﺑﮫﻣﻌﻨﺎی ﮔﻔﺖوﮔﻮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬در ﻣﻜﺎﻟﻤﮫھﺎی اﻓﻼﻃﻮن اﯾﻦ ﻟﻔﻆ‬

‫در ﺗﻮﺿﯿﺢ روش ﺧﺎص ﺳﻘﺮاط در ﭘﯿﺸﺒﺮد ﺑﺤﺚ ﺑﮫ ﻛﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﺳﻘﺮاط از ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ‬

‫ﺣﻜﻤﯽ اﺛﺒﺎﺗﯽ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﯾﺎ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻔﮭﻮﻣﯽ )ﺑﮫ ﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل ﻣﻔﮭﻮﻣﯽ ﻛﻠﯽ( اراﺋﮫ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻃﺮح‬

‫ﭘﺮﺳﺶھﺎﯾﯽ درﺑﺎرهی ﺑﺮآﯾﻨﺪھﺎی اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺛﺒﺎﺗﯽ ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﺑﮫ ورﻃﮫی ﺗﻨﺎﻗﺾﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﻛﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﺎﻛﯿﺪ ﺑﺮ‬

‫ﺗﻨﺎﻗﺾھﺎ او را وادار ﻣﯽﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﯾﺎ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺧﻮد ﺳﻘﺮاط ﻛﮫ ﺑﮫ ﺗﺪرﯾﺞ در ھﻤﺎن ﭘﺮﺳﺶھﺎی دﻗﯿﻖ‬

‫ﻋﻨﻮان و ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ھﻢرای ﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺶ از ﺳﻘﺮاط "زﻧﻮن اﯾﻠﯿﺎﯾﯽ )‪" (Zenon of Elea‬ﻧﯿﺰ در ﻣﺒﺎﺣﺚ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﯽ روﺷﯽ از ﯾﻚ ﻧﻈﺮ ﻣﺸﺎﺑﮫ روش او را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﻛﺮد‪ .‬زﻧﻮن ﺑﺎ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺗﻨﺎﻗﺾھﺎی ﻧﺎﺷﯽ از ﺣﻜﻢ ﻓﻠﺴﻔﯽِ‬

‫ﭘﺬﯾﺮش اﻣﻜﺎن ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﻣﯽآورد ﻛﮫ ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﮫ ھﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬در ﺳﺪهی ﻧﻮزدھﻢ زﻧﻮن را‬

‫ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬار دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫از ﻧﻈﺮ ھﮕﻞ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﺑﮫ درﮔﯿﺮی در ﺑﺤﺜﯽ ﻣﯿﺎن دو ﻣﺘﻔﻜﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﺣﺘﯽ اﻧﺪﯾﺸﮫی ﯾﻚ ﻣﺘﻔﻜﺮ ﺑﮫ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد‬

‫ﺑﺮرﺳﯽاش‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬او دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ را ﺑﮫﻋﻨﻮان ﯾﻚ روش در ﺗﺤﻘﯿﻖ اﻣﻮر ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﯽﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﮫ آن را‬

‫ﺗﻜﺎﻣﻞِ در ﺧﻮد و ﺑﮫﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞِ )ﮔﻮﻧﮫای از ﺧﻮد ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻦِ( ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‬

‫ﻛﮫ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﮫﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﯾﻚ ﺷﻜﻞ آﮔﺎھﯽ ﯾﺎ ﯾﻚ ﻣﻔﮭﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ھﮕﻠﯽ ﻧﻈﺮﯾﮫای اﺳﺖ درﺑﺎرهی‬
‫‪4|ketabnak.com‬‬
 ‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺘﻮار ﺑﮫ ﺗﻨﺎﻗﺾھﺎﯾﯽ ﻛﮫ ھﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺮﻛﯿﺐﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ھﻢ ﺟﻤﻊ‬

‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﻜﻠﯽ ﺗﺎزه و ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﮫﺗﺮ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﺳﮫ ﻣﺮﺣﻠﮫ دارد‪ (١ :‬ﯾﻚ ﻣﻔﮭﻮم ﯾﺎ ﻣﻘﻮﻟﮫ ھﻢﭼﻮن‬

‫ﺷﻜﻠﯽ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺑﮫ دﻗﺖ ﺗﻌﺮﯾﻒﺷﺪه و ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻣﻔﺎھﯿﻢ ﯾﺎ ﻣﻘﻮﻟﮫھﺎی دﯾﮕﺮ ﺑﮫ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬در ﻓﻠﺴﻔﮫی ھﮕﻞ اﯾﻦ‬

‫ﻣﺮﺣﻠﮫی ﻓﮭﻢ اﺳﺖ‪ ( ٢ .‬وﻗﺘﯽ ﺑﮫ اﯾﻦ ﻣﻔﮭﻮم ﯾﺎ ﻣﻘﻮﻟﮫ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﯿﻢ دﯾﮕﺮ ﺷﻜﻠﯽ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒﺷﺪه و ﻗﻄﻌﯽ‬

‫ﻧﺪارد ﺑﻠﻜﮫ ﺑﮫ ﺻﻮرت دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻔﮭﻮم ﯾﺎ ﻣﻘﻮﻟﮫ ﻇﺎھﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﮫ ﺑﺎ ھﻢ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾاﻧﺪ و اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﮫی ﺧﺮد‬

‫ﻣﻨﻔﯽ ﯾﺎ ﻧﻘﺎداﻧﮫ اﺳﺖ‪ (٣ .‬ﻧﺘﯿﺠﮫی اﯾﻦ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻔﮭﻮم ﯾﺎ ﻣﻘﻮﻟﮫای ﺟﺪﯾﺪ و ﺑﺮﺗﺮ ﯾﺎ ﭘﯿﺶرﻓﺘﮫﺗﺮ اﺳﺖ‬

‫ﻛﮫ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﮫ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺷﺎﻣﻞ ھﻤﺎن ﻣﻔﮭﻮمھﺎ ﯾﺎ ﻣﻘﻮﻟﮫھﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺗﻨﺎﻗﺾ آنھﺎ رﻓﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫در واﻗﻊ ﻣﻔﮭﻮم ﯾﺎ ﻣﻘﻮﻟﮫای ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻔﮭﻮم ﯾﺎ ﻣﻘﻮﻟﮫی ﺟﺪﯾﺪ ﻧﺘﯿﺠﮫی وﺣﺪت ﺗﻨﺎﻗﺾھﺎ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﮫی ﺧﺮد ﺗﻌﻤﻘﯽ ﯾﺎ اﺛﺒﺎﺗﯽ اﺳﺖ‪ .‬ھﮕﻞ ﺑﮫ ﻓﺮاﺷﺪی ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﮫ در آن ھﺮ ﺣﻜﻢ اﺛﺒﺎﺗﯽ ﻧﻔﯽ‬

‫ﻣﯽﺷﻮد و از ﺗﺮﻛﯿﺐ آن اﺛﺒﺎت و ﻧﻔﯽ ﺣﻜﻢ اﺛﺒﺎﺗﯽ ﺗﺎزهای ﺳﺎﺧﺘﮫ ﻣﯽﺷﻮد ﻛﮫ اﯾﻦ ﯾﻜﯽ ھﻢ ﺑﺎز ﻧﻔﯽ ﻣﯽﺷﻮد و‬

‫ﻓﺮاﺷﺪ اداﻣﮫ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﯾﻦ ھﻤﮫ در ﺑﻨﺪھﺎی ‪ ٧٩‬ﺗﺎ ‪ ٨٢‬ﺟﻠﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﻛﺘﺎب ھﮕﻞ داﻧﺶﻧﺎﻣﮫ ﻋﻠﻮم ﻓﻠﺴﻔﯽ )‪(١٨١٧‬‬

‫آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﯾﺎدآور ﻛﺎر ﺑﺰرگ ﻓﻠﺴﻔﯽ او ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ )‪ (١٨١٢‬ﻧﯿﺰ ھﺴﺘﻨﺪ ﻛﮫ در ﻓﺼﻞ ﻧﺨﺴﺖ آن از ھﺴﺘﯽ‪،‬‬

‫ﻧﯿﺴﺘﯽ و ﺷﺪن ﭼﻮن ﺳﮫ ﮔﺎﻧﮫای ﻓﻠﺴﻔﯽ ﯾﺎد ﺷﺪه‪ ،‬و ﺷﺪن‪" ،‬وﺣﺪت ﺗﻨﺎﻗﺾھﺎ" ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ھﮕﻞ در ھﺮ‬

‫ﻓﺮاﺷﺪ ﺗﻜﺎﻣﻠﯽ ھﻢﻧﮭﺎده )ﺳﻨﺘﺰ( را ﻧﺘﯿﺠﮫی ﺗﺮﻛﯿﺐ ﻧﮭﺎده )ﺗﺰ( و ﺑﺮﻧﮭﺎده )آﻧﺘﯽﺗﺰ( ﻣﯽدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎری از‬

‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﮫ درك ھﮕﻞ از دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﺑﮫ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﺮد ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻣﯽﺷﺪ و او دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ را در ﺣﺪ در ﺧﻮد‬

‫ﺗﻤﺎﯾﺰﺳﺎﺧﺘﻦ‪ ،‬از ﺧﻮد اﻧﺘﻘﺎد ﻛﺮدن و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ دروﻧﯽ ﺧﺮد ﻣﻄﺮح ﻣﯽﻛﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺎﯾﻜﻞ‬

‫اﯾﻨﻮود )‪(Michael Inwood‬در ﺻﻔﺤﮫی ‪ ٨٢‬ﻛﺘﺎب او "واژهﻧﺎﻣﮫی ھﮕﻞ ‪" (A Hegel Dictionary,‬‬

‫)‪Oxford, 1992.‬ﻣﻮاﻓﻖام ﻛﮫ از ﻧﻈﺮ ھﮕﻞ "دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﻓﻘﻂ ﻣﺸﺨﺼﮫی ﻣﻔﺎھﯿﻢ ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜﮫ ﻣﺸﺨﺼﮫی ﭼﯿﺰھﺎی‬

‫واﻗﻌﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪ ".‬اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ اﻟﺒﺘﮫ ﻧﻘﺪ ﻣﺎرﻛﺲ و اﻧﮕﻠﺲ را ﻛﮫ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ھﮕﻞ را ﺑﮫ روﺷﯽ در ﻓﮭﻢ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫اﯾﺪهھﺎ ﻛﺎھﺶ ﻣﯽدھﻨﺪ ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎل ﻣﺸﮭﻮر ھﮕﻞ در ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎر "ﭘﺪﯾﺪارﺷﻨﺎﺳﯽ روح" ﻛﮫ ﺗﻜﺎﻣﻞ‬

‫‪5|ketabnak.com‬‬
 ‫ﺟﻮاﻧﮫ ﺑﮫ ﮔﻞ را ﭘﯿﺶ ﻣﯽﻛﺸﺪ ﻣﺜﺎﻟﯽ اﺳﺖ از اﻣﺮی ﯾﺎ ﺣﺮﻛﺘﯽ واﻗﻌﯽ و ﻧﮫ از ﺗﻜﺎﻣﻞ اﯾﺪهھﺎ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ھﮕﻞ‬

‫دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﭼﯿﺰھﺎ و روﯾﺪادھﺎی ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ از دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ اﻧﺪﯾﺸﮫی ﻣﺎ درﺑﺎرهی آنھﺎ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺟﻨﺒﮫی‬

‫اﻣﺮوزی ﺑﺤﺚ ھﮕﻞ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﺗﻜﺮار ﻣﯽﻛﻨﻢ ﻛﮫ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ از ﻧﻈﺮ ھﮕﻞ ﯾﻚ "روش" ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬

‫اﺑﺰاری ﻧﯿﺴﺖ ﻛﮫ ﯾﻚ ﻣﺘﻔﻜﺮ ﺑﺮای ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻣﻮرد ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﮫ ﻛﺎر ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﮫ ﻧﻈﺮﯾﮫای درﺑﺎرهی ﻓﺮاﺷﺪ ﯾﺎ‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺘﺤﻮل و ﺗﻐﯿﯿﺮﭘﺬﯾﺮ دروﻧﯽ ﻣﻮﺿﻮع )ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻜﺎﻣﻞ آن( اﺳﺖ‪ .‬ﺑﮫ ﺷﻜﺮاﻧﮫی ﻛﺎر ﻓﻠﺴﻔﯽ ھﮕﻞ ﻣﺎ‬

‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ را ھﻢﭼﻮن ﻓﺮاﺷﺪ ﺣﻞ ﺷﺪن ﺗﻌﺎرضھﺎی ﻣﻔﮭﻮﻣﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت‬

‫دروﻧﯽای را درك ﻛﻨﯿﻢ ﻛﮫ ﺑﮫ دﻟﯿﻞ ﺗﻌﺎرضھﺎ )و درواﻗﻊ ﺗﺮﻛﯿﺐ اﻣﻮر ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ و ﻧﻔﯽ در ﻧﻔﯽ( ﻣﻨﺠﺮ ﺑﮫ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬

‫وﺟﮫ اﻧﺪﯾﺸﮫ ﯾﺎ ﺷﻜﻞ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﻜﺎﻣﻞ دارد اﻣﺎ ﺑﮫ ﻣﻌﻨﺎی ﻓﺮاﺷﺪی ﻧﯿﺴﺖ ﻛﮫ‬

‫ﻣﺪام و ﺑﮫﻃﻮر ﭘﯿﮕﯿﺮ در ﺣﺎل ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ در ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﮭﻔﺘﮫ اﺳﺖ و در ھﺮ ﻟﺤﻈﮫ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬

‫ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎھﺪه ﯾﺎ اﺳﺘﻨﺘﺎج و اﺛﺒﺎت ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ وام ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻤﺜﯿﻞ ﻣﺸﮭﻮر ھﮕﻞ ﯾﻌﻨﯽ ادﯾﺴﮫی روح ﻣﯽﺗﻮان‬

‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ را ﺣﺮﻛﺘﯽ ﯾﺎ ﺳﻔﺮی ﺑﮫ ﺳﻮی ﻣﻘﺼﻮد و ھﺪﻓﯽ ﻧﮭﺎﯾﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺴﯿﺮ اﯾﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﺗﻚﺧﻄﯽ‪ ،‬ﻣﺪام‬

‫ﭘﯿﺶروﻧﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻧﮕﺎر ﻣﺴﺎﻓﺮی ﺗﻮﻗﻒ ﻛﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﮫ ﻋﻘﺐ ﺑﺮﮔﺮدد و دوﺑﺎره ﺣﺮﻛﺖ ﺑﮫ ﺟﻠﻮ را آﻏﺎز ﻛﻨﺪ‪ .‬در‬

‫ادﯾﺴﮫی ھﮕﻠﯽ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﮫ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﯽرﺳﯿﻢ اﻣﺎ ﺑﺎرھﺎ اﺟﺰا ﻣﺴﯿﺮ را ﭘﯿﻤﻮدهاﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺎرﻛﺲ ﭼﮫ ﺗﺤﻮﻟﯽ در دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ھﮕﻞ ﺑﮫ وﺟﻮد آورد؟‬

‫ﻣﺎرﻛﺲ در ﭘﺲﮔﻔﺘﺎر ﺑﮫ ﭼﺎپ دوم ﺳﺮﻣﺎﯾﮫ )‪ (١٨٧٣‬ﻧﻮﺷﺘﮫ ﻛﮫ روش دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ او ﺑﮫ ﮔﻮﻧﮫای ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ ﺑﺎ‬

‫روش دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ ھﮕﻞ ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬ﺑﮫ ﻧﻈﺮ او ھﮕﻞ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ را ﺑﮫ ﺣﺮﻛﺖ ﺗﻜﺎﻣﻠﯽ اﯾﺪهھﺎ ﻣﺤﺪود ﻣﯽﻛﺮد‪ ،‬ﭼﻮن‬

‫اﯾﺪهھﺎ را آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهی واﻗﻌﯿﺖ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﻛﮫ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﺪهھﺎ را ﻧﺘﯿﺠﮫی ﺗﻜﺎﻣﻞ اﻣﻮر ﻣﺎدی و واﻗﻌﯽ )و‬

‫‪6|ketabnak.com‬‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت راﺳﺘﯿﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ( داﻧﺴﺖ و درﻧﺘﯿﺠﮫ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ را ﺑﮫ ﻋﻨﻮان روﺷﯽ ﺑﺮای ﻓﮭﻢ ﺗﻨﺎﻗﺾھﺎی ﻣﻠﻤﻮس و‬

‫ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪ .‬از ﻧﮕﺎه ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬ھﮕﻞ ﺑﮫ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ را رازآﻣﯿﺰ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﮫ‬

‫ﺳﺮش را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﮭﺎده ﺑﻮد و دﻧﯿﺎ را ﺑﺎژﮔﻮﻧﮫ ﻣﯽدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ او را دوﺑﺎره روی ﭘﺎھﺎﯾﺶ اﯾﺴﺘﺎﻧﺪ ﺗﺎ دﻧﯿﺎی‬

‫واﻗﻌﯽ را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎرﻛﺲ ﭘﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬در ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎر ﻛﺘﺎب درآﻣﺪی ﺑﮫ ﻧﻘﺪ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﯿﺎﺳﯽ )‪ (١٨۵٩‬اﯾﻦ ﻧﻜﺘﮫ را‬

‫ﻣﻄﺮح ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﮫ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽھﺎ و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻓﺮاﺳﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻓﻜﺮی‪ ،‬ھﻨﺮی و ‪) ...‬ﻛﮫ در‬

‫ﺗﺮﺟﻤﮫھﺎی ﻓﺎرﺳﯽ روﺑﻨﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه( در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﮭﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﮫی دﮔﺮﮔﻮﻧﯽھﺎ در ﺑﻨﯿﺎد اﻗﺘﺼﺎدی ھﺴﺘﻨﺪ )ﻛﮫ ﺑﮫ‬

‫زﯾﺮﺑﻨﺎ ﺗﺮﺟﻤﮫ ﺷﺪه‪ (.‬ﺑﻨﯿﺎد اﻗﺘﺼﺎدی ھﺮ ﺟﺎﻣﻌﮫ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺗﻮﻟﯿﺪی ﻣﺴﺘﻘﺮ در آن )ﺑﮫ زﺑﺎن ﺣﻘﻮﻗﯽ‪ :‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت‬

‫ﻣﺎﻟﻜﺎﻧﮫ( اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻠﯿﺪ ﻓﮭﻢ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮی دﻗﺖ ﺑﮫ ﺷﯿﻮهی دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺗﻮﻟﯿﺪی اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ‬

‫داﻧﺴﺖ ﻛﮫ ﭼﮕﻮﻧﮫ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺗﻮﻟﯿﺪیای ﻛﮫ ﻣﻮاﻧﻌﯽ در راه ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻧﯿﺮوھﺎی ﺗﻮﻟﯿﺪ ھﺴﺘﻨﺪ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽروﻧﺪ و‬

‫ﺟﺎی ﺧﻮد را ﺑﮫ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎﺗﯽ ﺗﺎزه ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﻗﺖ ﺑﮫ ﺑﻨﯿﺎد اﻗﺘﺼﺎدی و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﺘﯿﺠﮫی ﺑﯿﻨﺶ‬

‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﺑﺤﺚھﺎی ﻣﺪرﺳﯽ درﺑﺎرهی ﺗﻘﺪم و ﺗﺄﺧﺮ ﻣﺎده و آﮔﺎھﯽ ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﻣﺎرﻛﺲ )ﭼﻨﺎنﻛﮫ ﺧﻮد او در ﻧﮭﺎدهھﺎﯾﯽ در اﻧﺘﻘﺎد ﺑﮫ ﻓﻮﯾﺮﺑﺎخ ﻣﻄﺮح ﻛﺮد( ﻃﺒﯿﻌﺖﮔﺮاﯾﺎﻧﮫ‪ ،‬ﺟﺰﻣﯽ‬

‫و ﻣﻜﺎﻧﯿﻜﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﮫ ﺑﺮای زﻧﺪﮔﯽ ﻓﻜﺮی‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﻧﺴﺎن ارزش ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ و آن را ﻧﺎدﯾﺪه‬

‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬درك ﻣﺎرﻛﺲ از دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﻧﯿﺰ ﺑﮫ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎی ﺧﺎص‪ ،‬درﻛﯽ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ روش‬

‫ﻓﮭﻢ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻧﺎﺷﯽ از وﺣﺪت ﺗﻨﺎﻗﺾھﺎ اﺳﺖ و اﯾﻦ ھﻤﮫ در ﺗﻤﺎﻣﯿﺘﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ )ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺴﺎن ﻛﮫ ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﯿﻜﺎر‬

‫ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ اﺳﺖ( ﻣﻌﻨﺎ دارﻧﺪ‪ .‬اﺻﻄﻼح درك ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻛﮫ در اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژی آﻟﻤﺎﻧﯽ آﻣﺪه راھﻨﻤﺎی‬

‫ﺷﯿﻮهی ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮی اﺳﺖ‪ ،‬درك ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ از دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚِ ﺗﺎرﯾﺦ‪ .‬اﻟﮕﻮی ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺎرﻛﺲ در ﺑﺮرﺳﯽ و ﻓﮭﻢ‬

‫ﺗﺎرﯾﺦِ اﻧﺴﺎن ﻓﺮض وﺟﻮد رﺷﺘﮫای از وﺟﻮه ﺗﻮﻟﯿﺪ اﺳﺖ ﻛﮫ ھﺮ ﻛﺪام ﺑﻨﺎ ﺑﮫ ﺗﻨﺎﻗﺾھﺎﯾﯽ ﻛﮫ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورﻧﺪ )و‬

‫راه را ﺑﺮ رﺷﺪ ﻧﯿﺮوھﺎی ﺗﻮﻟﯿﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﮭﺎدھﺎی اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬ﻧﯿﺮوی ﻛﺎر‪ ،‬ﺷﯿﻮهھﺎی ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژی ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ(‬

‫ﺟﺎی ﺧﻮد را ﺑﮫ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﺳﭙﺎرﻧﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎنھﺎ از ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﻢ آﻏﺎزﯾﻦ ﮔﺎم ﺑﮫ ﺟﺎﻣﻌﮫھﺎﯾﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﻧﮭﺎدﻧﺪ ﻛﮫ ﺑﮫ‬

‫‪7|ketabnak.com‬‬
 ‫ﻃﺒﻘﺎت‪ ،‬ﺷﻜﺎﻓﺘﮫ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن در اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﮫھﺎی ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد را ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﻧﮫ در ﺷﺮاﯾﻂ‬

‫ﮔﺰﯾﻨﺶ آزاداﻧﮫی ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻠﻜﮫ در ﻣﺤﺪودهای از اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﻛﮫ در آن ﻣﺤﺼﻮﻻت ذھﻨﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ اﻧﺴﺎن‬

‫در ﺑﺮاﺑﺮ او ھﻢﭼﻮن اﺑﮋهھﺎﯾﯽ ﺑﯿﮕﺎﻧﮫ ﻇﺎھﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﺟﻮه ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﮫ اﺳﺘﻮار ﺑﺮ اﯾﻦ ﺷﻜﺎف ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ )و ھﺴﺘﻨﺪ( ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ راﺳﺘﯿﻦ اﻧﺴﺎن را ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﻤﯽﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﮫ او را از ﻓﺮاﺷﺪ ﻛﺎر و ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل‬

‫ﻛﺎرش‪ ،‬دﯾﮕﺮان‪ ،‬و از ﺧﻮدش ﺑﯿﮕﺎﻧﮫ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬در ﺟﺎﻣﻌﮫی ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ آﯾﻨﺪه اﺳﺖ ﻛﮫ اﻧﺴﺎن ﺑﮫ ﻣﻌﻨﺎی‬

‫واﻗﻌﯽ ﻛﻠﻤﮫ اﻧﺴﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد و ﺗﺎرﯾﺦ راﺳﺘﯿﻦ او آﻏﺎز ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮاﺷﺪ ﺟﺎیﮔﺰﯾﻨﯽ ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﻢ آﻏﺎزﯾﻦ ـ‬

‫ﭘﯽرﻓﺖ ﺟﺎﻣﻌﮫھﺎی ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ـ ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﻢ راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺮاﺷﺪی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ اﺳﺖ‪ .‬ھﻢﭼﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻛﺸﻒ ﺗﻨﺎﻗﺾھﺎی ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ‬

‫)زﯾﺮﺑﻨﺎﯾﯽ( ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻀﺎد ﻣﯿﺎن رﺷﺪ ﻧﯿﺮوھﺎی ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺷﻜﻞ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ و ﻣﺎﻟﻜﺎﻧﮫ ﻧﯿﺰ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺶ "اﻧﮕﻠﺲ" در ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﭼﮫ ﺑﻮد؟‬

‫ﺑﺎ اﻧﮕﻠﺲ ﺑﺤﺜﯽ آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﮫ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﮫ ﻃﺮح "ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ" ﻣﻨﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ھﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﻮد او ھﻢﭼﻮن‬

‫ﻣﺎرﻛﺲ اﯾﻦ اﺻﻄﻼح‪ ،‬و ﻧﯿﺰ اﺻﻄﻼح "ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ" را در ھﯿﭻ ﯾﻚ از آﺛﺎر ﺧﻮد ﺑﮫ ﻛﺎر ﻧﺒﺮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺟﻌﻞ اﯾﻦ دو اﺻﻄﻼح در دھﮫی ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺳﺪهی ﻧﻮزدھﻢ ﻛﻨﺸﯽ ﻧﻤﺎدﯾﻦ و ﻣﮭﻢ ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ دوران ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺴﻞ‬

‫ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﺖھﺎ در ﭘﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻋﻠﻢ ﭘﺮوﻟﺘﺮی‪،‬ﺟﮭﺎنﺑﯿﻨﯽ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ ﻋﻠﻤﯽ و دﺳﺘﮕﺎه ﻣﻨﺴﺠﻢ و دﻗﯿﻖ‬

‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻜﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﻢ ﺑﺮآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ رﺷﺪ ﻧﺴﺒﯽ ﻗﺪرت ﻃﺒﻘﮫی ﻛﺎرﮔﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﺗﺤﺎدﯾﮫھﺎ‪،‬‬

‫ﺗﻌﺎوﻧﯽھﺎ و اﺣﺰاب ﻛﺎرﮔﺮی‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻧﻔﻮذ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن اﺣﺰاب ﻛﺎرﮔﺮی در ﻧﮭﺎدھﺎی دوﻟﺘﯽ و ﺑﮫ وﯾﮋه در‬

‫ﭘﺎرﻟﻤﺎنھﺎی اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﻋﻨﺎﺻﺮ ھﮋﻣﻮﻧﯿﻚ ﻛﺎرﮔﺮی )رھﺒﺮی ﻣﺒﺎرزات دﻣﻜﺮاﺗﯿﻚ(‪ ،‬ﺿﺮورت ﺗﺪوﯾﻦ‬

‫‪8|ketabnak.com‬‬
‫آنﭼﮫ ﻛﺎرل ﻛﺎﺋﻮﺗﺴﻜﯽ رھﺒﺮ ﻓﻜﺮی و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ دوم‪ ،‬ﺟﮭﺎنﺑﯿﻨﯽ ﻛﺎرﮔﺮان ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﮭﺎنﺑﯿﻨﯽ ﺑﻮرژواﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻢ راﺳﺘﯿﻦ ﺑﮫ ﺻﺪا در ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺖھﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﮫ‬

‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از ﺟﻤﻠﮫ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﯾﻞ ﻧﻈﺮی ﻗﺪرتﻣﻨﺪی ھﻢ اراﺋﮫ ﻣﯽﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از‬

‫اﯾﻦرو ﺗﻮﺟﮫ ﺑﮫ آﺛﺎر ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﮫ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﺟﺴﺘﮫﺗﺮﯾﻦ ﻣﺘﻔﻜﺮ ﭘﺮوﻟﺘﺮی‪ ،‬ﻛﺴﯽ ﻛﮫ ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺎزه ﭘﺪﯾﺪ آورده ﺑﻮد ﻛﮫ‬

‫دﯾﮕﺮ ﺟﮭﺎن را ﺗﺄوﯾﻞ ﻧﻤﯽﻛﻨﺪ ﺑﻠﻜﮫ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺎرﻛﺲ )ﻛﮫ ھﻢﺧﻮان ﺑﻮد ﺑﺎ‬

‫ﻋﻠﻢﺑﺎوری ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﺘﯽ ﺳﺪهی ﻧﻮزدھﻢ(‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻣﻄﻠﻖ اﻧﮕﺎﺷﺘﮫ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻨﮓﭘﺎﯾﮫی اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﭘﺮوﻟﺘﺮی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﺑﮫ‬

‫ﻣﻔﮭﻮﻣﯽ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻌﻞ اﺻﻄﻼح ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ )‪ (Dialectical Materialism‬ﻛﺎر ﺳﻮﺳﯿﺎل‬

‫دﻣﻜﺮاتھﺎی روﺳﯽ ﭼﻮن ﭘﻠﺨﺎﻧﻒ)‪ ،(Plekhanov‬ﻣﺎرﺗُﻒ )‪(Martov‬و ﻟﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﮫ "ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ‬

‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ"‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦِ اﻧﺴﺎن ﻣﺴﯿﺮی ﺗﻚﺧﻄﯽ اﺳﺖ ﻛﮫ ﺑﮫ رﺷﺘﮫای از وﺟﻮه ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه‪ ،‬و ھﺮ ﻛﺪام ﻣﻨﺶ‬

‫اﻗﺘﺼﺎدی و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ وﯾﮋهی ﺧﻮد و ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ دﯾﮕﺮ وﺟﻮه ﺗﻮﻟﯿﺪی دارﻧﺪ‪ .‬دﮔﺮﮔﻮﻧﯽھﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬

‫ﻧﺘﯿﺠﮫی ﺷﻜﺴﺘﻦ ﻣﻮاﻧﻌﯽ اﺳﺖ ﻛﮫ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺗﻮﻟﯿﺪ در راه رﺷﺪ ﻧﯿﺮوھﺎی ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻓﺮاھﻢ ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ‬

‫دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺟﻨﺒﮫھﺎ و وﺟﻮه ﻓﻠﺴﻔﮫی ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﺘﯽ را ﻏﯿﺮ از ﻧﻈﺮﯾﮫی ﺗﺎرﯾﺦ آن در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در آن‬

‫از ﺷﻨﺎﺧﺖﺷﻨﺎﺳﯽ و ھﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﮫ آﻣﻮزهھﺎی ﻣﺎرﻛﺲ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از آنﺟﺎ ﻛﮫ ﻣﺎرﻛﺲ اﺛﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ‬

‫ﻣﻨﺴﺠﻢ و دﻗﯿﻘﯽ از ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﮫ ﺑﻮد ﻣﺒﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻓﻠﺴﻔﮫی ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺎﯾﺪ از راه ﺑﺮرﺳﯽ اﺷﺎرهھﺎ و ﮔﻔﺘﮫھﺎی‬

‫ﭘﺮاﻛﻨﺪهی او ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻧﮕﻠﺲ و ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﯿﺮوان دﯾﮕﺮ ﻣﺎرﻛﺲ ﭼﻮن ﻻﻓﺎرگ)‪، (Paul Lafargue‬‬

‫ﺑﺒﻞ)‪ ، (August Bebel‬ﺑﺮﻧﺸﺘﺎﯾﻦ)‪ ،(Edvard Bernstein‬ﻛﺎﺋﻮﺗﺴﻜﯽ)‪ ، (Karl Kautsky‬وﯾﻠﮭﻠﻢ ﻟﯿﺒﻜﻨﺸﺖ‬

‫)‪(Wilhelm Liebknecht‬ﺑﮫ اﯾﻦ وﻇﯿﻔﮫ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﮫ آﻧﺎن ﺧﻮد را ﻣﻮﻇﻒ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﮫ در زﻣﯿﻨﮫھﺎﯾﯽ‬

‫ﺗﺎزه ھﻢ ﺑﺤﺚ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻧﮕﻠﺲ ﻧﺘﯿﺠﮫی ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻮد را در ﻣﺮدمﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻓﮭﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺧﻮﯾﺸﺎﻧﺪی و‬

‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ دوران ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد‪ .‬دو ﻛﺘﺎب او ﯾﻜﯽ در رد ﻧﻈﺮﯾﺎت دورﯾﻨﮓ )‪ (Duhring‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‬

‫آﻧﺘﯽدورﯾﻨﮓ )‪ (١٨٧٨‬و دﯾﮕﺮی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﻃﺒﯿﻌﺖ)‪) (١٩٢۵‬ﻛﮫ ﭘﺲ از ﻣﺮگ او در‪ ١٩٢۵‬در ﻣﺴﻜﻮ ﻣﻨﺘﺸﺮ‬

‫‪9|ketabnak.com‬‬
‫ﺷﺪ( از ﻣﺒﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺑﯿﻨﺶ و ﻋﻠﻢ ﺗﺎزهی ﭘﺮوﻟﺘﺮی ﺑﺤﺚ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ آﺛﺎر ﺑﮫ زﺑﺎﻧﯽ ھﻤﮫﻓﮭﻢ و ﺳﺎده ﻧﻮﺷﺘﮫ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬

‫و راه را ﺑﺮ ﺑﺮداﺷﺖھﺎﯾﯽ ﺳﻄﺤﯽ ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺤﺚ از دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﺑﮫ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه )ﻏﯿﺮ از اﺷﺎرهھﺎی ﭘﺮاﻛﻨﺪه( در‬

‫ﻓﺼﻞھﺎی ﺳﯿﺰدھﻢ و ﭼﮭﺎردھﻢ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺨﺶ آﻧﺘﯽدورﯾﻨﮓ و در دو ﯾﺎدداﺷﺖ در دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﻃﺒﯿﻌﺖ آﻣﺪه‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻋﺪهﺑﻨﺪی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ در ﻗﺎﻧﻮنھﺎی ﻛﻠﯽ )ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻛﻤﯿﺖ ﺑﮫ ﻛﯿﻔﯿﺖ و ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬وﺣﺪت اﻣﻮر ﻣﺘﻀﺎد‪،‬‬

‫ﺖ ﻧﺎﺷﯽ از دو ﻗﻄﺐ ﻣﺜﺒﺖ‬

‫ﻧﻔﯽ در ﻧﻔﯽ‪ ،‬ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻧﺘﯿﺠﮫی ﻧﺰاع اﺿﺪاد اﺳﺖ( ذﻛﺮ ﻣﺜﺎلھﺎی ﺳﻄﺤﯽای ﭼﻮن ﺣﺮﻛ ِ‬

‫و ﻣﻨﻔﯽ اﻟﻜﺘﺮﯾﺴﯿﺘﮫ‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﺮﻛﯿﺐ ﻣﻮاد ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﺑﺮ اﺳﺎس دﺳﺘﺎوردھﺎی ﻋﻠﻮم‬

‫ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺮوی ﻋﻠﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ از ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻓﯿﺰﯾﻜﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ھﻤﮫ ﻧﺘﯿﺠﮫی ﺑﯿﻨﺶ ﻣﻜﺎﻧﯿﻜﯽ‪،‬‬

‫ﺟﺒﺮﮔﺮا‪ ،‬و ﻋﻠﻢﺑﺎور و ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﺘﯽ ﻣﻨﺪرج در اﯾﻦ آﺛﺎر اﻧﮕﻠﺲ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻧﺘﺸﺎر اﯾﻦ آﺛﺎر و ﺗﺒﻠﯿﻎ آنھﺎ‬

‫ﺑﮫ ﻋﻨﻮان درسﻧﺎﻣﮫھﺎی اﺻﻠﯽ ﻃﺒﻘﮫی ﻛﺎرﮔﺮ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎد ﺑﮫ آنھﺎ ھﻤﻮاره ﺑﺎ ﺧﻄﺮ اﺧﺮاج از اﺣﺰاب ﻛﺎرﮔﺮی‬

‫ھﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ در دھﮫی ‪ ١٩٢٠‬ﻛﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﮔﺌﻮرگ ﻟﻮﻛﺎچ )‪ (G.Lukacs‬و ﻛﺎرل ﻛُﺮش‬

‫)‪(K.Korsch‬ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش ﻋﻮاﻗﺐ دﺷﻮار‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻧﺘﻘﺎدھﺎ را در درون ﺟﻨﺒﺶ ﻛﺎرﮔﺮی آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬

‫اﺳﺘﺤﻜﺎم اﺳﺘﺎﻟﯿﻨﯿﺴﻢ اﻣﻜﺎن ﭘﯽﮔﯿﺮی اﯾﻦاﻧﺘﻘﺎدھﺎ ﺣﺬف ﺷﺪ‪ .‬ﺑﮫ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻧﺘﻘﺎد ﺟﺮج ﻟﯿﺸﺖھﺎﯾﻢ‬

‫)‪(G.Lichtheim‬ﺑﮫ اﻧﮕﻠﺲ در ﻓﺼﻞ ﭼﮭﺎرم از ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ ﻛﺘﺎب ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﻢ‪ :‬ﭘﮋوھﺸﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و اﻧﺘﻘﺎدی‬

‫دﻗﯿﻖ و ﻣﻮﺟﮫ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﮕﻠﺲ ﺳﺎﻟﺨﻮرده آﻣﻮزهھﺎی آﻏﺎزﯾﻦ ﻣﺎرﻛﺲ ﺟﻮان در زﻣﯿﻨﮫی ﻓﻠﺴﻔﮫ را ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﮫ‬

‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮاھﺎن ﻛﺸﻒ ﯾﻚ ﻧﻈﺮﯾﮫی ھﻤﮕﺎﻧﯽ و ﻛﻠﯽ درﺑﺎرهی ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺎوﯾﻠﯽ داروﯾﻦﮔﻮﻧﮫ از ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺷﺪه‬

‫ﺑﻮد و ﺗﺎﺛﯿﺮ اﻧﺪﯾﺸﮫھﺎی ھﺎﻛﻞ )‪(Haekel‬ﺑﺮ او آﺷﻜﺎر ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖھﺎ از راه ﻛﺎﺋﻮﺗﺴﻜﯽ‪ ،‬ﭘﻠﺨﺎﻧﻒ‪ ،‬ﻟﻨﯿﻦ‬

‫)‪(Lenin‬و ﺑﻮﺧﺎرﯾﻦ )‪ (Bukharin‬ﺑﮫ ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﺖھﺎی ﺳﺪهی ﺑﯿﺴﺘﻢ ﺑﮫ ارث رﺳﯿﺪ‪ .‬اﯾﻤﺎن ﻋﺎرﻓﺎﻧﮫی آﻧﺎن ﺑﮫ‬

‫ﭘﯿﺮوزی ﻧﮭﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﮫی ﺗﺤﻠﯿﻞﺷﺎن از ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺟﺒﺮی ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﮫ ﺳﻮی ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﻢ ﺑﻮد‬

‫‪10 | k e t a b n a k . c o m‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽھﺎ و ﺗﻔﺎوتھﺎی درك ﻟﻨﯿﻦ‪ ،‬اﺳﺘﺎﻟﯿﻦ و ﻣﺎﺋﻮ از دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﭼﮫ ﺑﻮد؟ آﯾﺎ اﯾﻦ اﻓﺮاد ﻣﮭﻢﺗﺮﯾﻦ ﻛﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‬

‫ﻛﮫ ﺑﺤﺚ ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﺘﯽ در ﻣﻮرد دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ را ﭘﯿﺶ ﺑﺮدﻧﺪ؟‬

‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﮫ ﺑﺨﺶ دوم ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدھﻢ‪ .‬ﺧﯿﺮ‪ ،‬اﯾﻨﺎن از ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﺑﺤﺚ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﮫ ھﯿﭻوﺟﮫ ﻣﮭﻢﺗﺮﯾﻦ ﻛﺴﺎﻧﯽ‬

‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻛﮫ درﺑﺎرهی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﺑﺤﺚ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﮫ دﻟﯿﻞ ﻧﻘﺶ ﺳﯿﺎﺳﯽﺷﺎن ﯾﻌﻨﯽ رھﺒﺮی اﺣﺰاب ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﺖ و‬

‫ﺣﻜﻮﻣﺖھﺎ ﺑﻮد ﻛﮫ ھﺮ ﭼﮫ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻣﮭﻢ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﮫ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﻧﻮﺷﺘﮫھﺎی ﻛﺴﺎﻧﯽ ﭼـﻮن‬

‫ﻟـﻮﻛـﺎچ)‪ ، (Lukacs‬آﻟﺘﻮﺳـﺮ)‪ ، (Althosser‬آدورﻧـﻮ)‪ ، (Adorno‬ﺳـﺎرﺗـﺮ)‪ ، (Sartre‬ﻛـﻮزك )‪ (Kosik‬و‬

‫ﻛﻮﻟﺘﯽ )‪ (Colletti‬در زﻣﯿﻨﮫی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﺑﺎرھﺎ ﻣﮭﻢﺗﺮ از آﺛﺎر اﯾﻦھﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﮫھﺎی ﻛﻮﻟﺘﯽ ﭼﻮن‬

‫ھﮕﻞ و دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚِ ﻣﺎده و ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ و ھﮕﻞ و ﺑﮫ وﯾﮋه ﺗﻨﺎﻗﺾ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ و ﻏﯿﺮِ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﺴﯿﺎر‬

‫ﻣﮭﻢاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﮫی آﺧﺮی در رد ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ و اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻧﻜﺘﮫ اﺳﺖ ﻛﮫ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ از اﯾﺪﺋﺎﻟﯿﺴﻢ‬

‫ﺟﺪاﯾﯽﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻤﯽ ﻛﮫ ﻧﺰدﯾﻚ ھﺸﺘﺎد ﺳﺎل ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﮫ ﺷﻜﻠﯽ دﯾﮕﺮ و از راھﯽ دﯾﮕﺮ‬

‫ﺑﺮﻧﺸﺘﺎﯾﻦ )‪(Bernstein‬ﻧﯿﺰ آن را ﻣﻄﺮح ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫از آﺛﺎر ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻟﻨﯿﻦ ﯾﻜﯽ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ و اﻣﭙﯿﺮوﻛﺮﯾﺘﯿﺴﯿﺴﻢ )‪ (١٩٠٧‬اﺳﺖ ﻛﮫ ﺑﮫ اﻧﺘﻘﺎد از ﭼﻨﺪ آﯾﯿﻦ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﮫ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺸﮭﻮر آن دوران اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ و دﻓﺎﻋﯿﮫای از ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ اﺳﺖ ﺑﮫ ھﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎی‬

‫راﯾﺞاش در ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ دوم‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ در دﻓﺎع از رﺋﺎﻟﯿﺴﻢ ﻓﻠﺴﻔﯽ و اﻧﺘﻘﺎد ﺗﻨﺪ ﺑﮫ ھﺮﮔﻮﻧﮫ ﻧﺴﺒﯽﻧﮕﺮی و‬

‫ﺗﺸﻜﯿﻚ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﮭﺎﯾﯽ‪ .‬اﯾﻦ اﻧﺘﻘﺎد ﺣﺘﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﻧﻈﺮﯾﮫی ﻧﺴﺒﯿﺖ اﯾﻨﺸﺘﯿﻦ ھﻢ ﺷﺪه و آﺷﻜﺎرا داﻧﺶ ﻟﻨﯿﻦ‬

‫در زﻣﯿﻨﮫی ﻋﻠﻢ ﻓﯿﺰﯾﻚ دوراناش ﻣﺤﺪود ﺑﮫ ﻣﻨﺎﺑﻊ دﺳﺖ دوم و راھﻨﻤﺎھﺎی درﺳﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻛﺘﺎب ھﻢﭼﻮن‬

‫ﺗﻤﺎﻣﯽ آﺛﺎر ﻟﻨﯿﻦ ﻟﺤﻦ ﺟﺪﻟﯽ دارد‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻛﮫ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاش ذرهای ﺗﺮدﯾﺪ در اﯾﻦ ﻧﻜﺘﮫ ﻧﺪارد ﻛﮫ ھﻤﮫ ﭼﯿﺰ‬
‫‪11 | k e t a b n a k . c o m‬‬
 ‫را درﺑﺎرهی ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﯽﺷﻚ ﺣﻖ ﺑﮫ ﺟﺎﻧﺐ او اﺳﺖ‪ .‬وﻇﯿﻔﮫاش ﻛﻮﺑﯿﺪن ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ‬

‫اﺳﺖ و ﺗﺤﻜﯿﻢ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺑﺮ ﺣﻖ ﺧﻮدش‪ .‬ﺑﮫ ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻮﺿﻮعاش ﻓﺎﻗﺪ روﺣﯿﮫ‪،‬‬

‫ﺑﺼﯿﺮت و ﺑﺎﯾﺴﺘﮫھﺎی اﺛﺮی ﻓﻠﺴﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬آنﭼﮫ درﺑﺎرهی دﯾﺎﻟﻜﯿﺘﻚ در آن ﯾﺎﻓﺘﻨﯽ اﺳﺖ از ﻧﻮﺷﺘﮫھﺎی اﺻﻠﯽ‬

‫رھﺒﺮان ﻓﻜﺮی ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ دوم و ﺑﮫ وﯾﮋه ﻛﺎﺋﻮﺗﺴﻜﯽ و ﭘﻠﺨﺎﻧﻒ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻧﻤﯽرود‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮫ ﺻﺮاﺣﺖ ﮔﻔﺖ ﻛﮫ‬

‫ﭘﻠﺨﺎﻧﻒ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻛﮫ ﺧﻮد اﺳﯿﺮ دﮔﻤﺎﺗﯿﺴﻢ ﻓﻠﺴﻔﯽ آﺷﻜﺎری ﺑﻮد ﺑﺎرھﺎ ﺑﯿﺶ از ﻟﻨﯿﻦ ﺑﮫ ﺗﺪوﯾﻦ ﺑﺤﺜﯽ ﺟﺪی در‬

‫زﻣﯿﻨﮫی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ و ﺑﮫ وﯾﮋه ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮد و اﮔﺮ ﻛﺴﯽ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ آﺷﻨﺎ ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﮫ‬

‫آنھﺎ اﻧﺘﻘﺎد ﻛﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ آﺛﺎر او را ﻣﻄﺎﻟﻌﮫ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﺛﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ دﯾﮕﺮ ﻟﻨﯿﻦ ﺣﺎﺷﯿﮫھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﻛﮫ او ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ھﮕﻞ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﮫ و اﯾﻦ ﺑﮫ ﺳﺎلھﺎی ﺟﻨﮓ اول ﺟﮭﺎﻧﯽ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد ﻛﮫ او ﮔﺴﺴﺘﮫ از ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ دوم در زورﯾﺦ ﺑﮫ ﺳﺮ‬

‫ﻣﯽﺑﺮد و ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﮫی ﻓﻠﺴﻔﮫی ھﮕﻞ را ﯾﺎﻓﺘﮫ ﺑﻮد‪ .‬در ﺣﺎﺷﯿﮫھﺎﯾﯽ ﻛﮫ ﻧﻮﺷﺘﮫ و ﺑﮫ ﺻﻮرت ﻣﺠﻠﺪ ‪٣٨‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﮫی آﺛﺎر او ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه دﯾﺪی ﺑﺎزﺗﺮ و ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻓﻠﺴﻔﯽﺗﺮ ﯾﺎﻓﺘﮫ اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﮕﺎرش ﻋﺒﺎرتھﺎﯾﯽ از‬

‫اﯾﻦ دﺳﺖ ﻛﮫ ﺣﻜﻢھﺎی اﯾﺪﺋﺎﻟﯿﺴﻢ ھﻮشﻣﻨﺪ ﺑﺎرھﺎ درﺧﺸﺎنﺗﺮ و واﻗﻌﯽﺗﺮ از ﺣﻜﻢھﺎی ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺟﺰﻣﯽ و‬

‫ﻣﻜﺎﻧﯿﻜﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﭘﺮوا ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺪام ھﮕﻞ را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ و ﺟﺎ ﺑﮫ ﺟﺎ ﻻزم ﻣﯽداﻧﺪ ﻛﮫ ﻧﻮآوری ﻣﺎرﻛﺲ در زﻣﯿﻨﮫی‬

‫دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ را ﺑﮫ اﯾﻦ ﺳﺮﭼﺸﻤﮫی اﺻﻠﯽ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﮫ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪهی اﯾﻦ ﺣﺎﺷﯿﮫھﺎ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﮫ‬

‫اﺣﺴﺎس ﻣﯽﻛﻨﺪ ﻛﮫ ﺣﺮف ﺟﺪی و ﺗﺎزهای در زﻣﯿﻨﮫی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﻧﺸﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﻓﯽ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺗﻮﺟﮫ ﺑﮫ ھﮕﻞ را‬

‫ﺑﺎ دو اﺛﺮ درﺧﺸﺎن ﻛﮫ در ‪ ١٩٢٣‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎرﯾﺦ و آﮔﺎھﯽ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﻟﻮﻛﺎچ )ﻛﮫ ﻋﻨﻮان دوم آن‬

‫ﭘﮋوھﺶھﺎﯾﯽ در دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﺘﯽ اﺳﺖ( و ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﻢ و ﻓﻠﺴﻔﮫ ﻛﺎرل ﻛُﺮش ﻣﻘﺎﯾﺴﮫ ﻛﻨﯿﻢ ﺗﺎ درﯾﺎﺑﯿﻢ ﻛﮫ‬

‫اﯾﻦ دو ﻣﺘﻔﻜﺮ ﺗﺎ ﭼﮫ ﺣﺪ ﺑﯿﺶ از ﻟﻨﯿﻦ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻧﻜﺘﮫھﺎﯾﯽ ﺗﺎزه از آﺛﺎر ھﮕﻞ را داﺷﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﺑﮫ‬

‫ﺷﻜﺮاﻧﮫی ﻣﻨﺶ اﻧﺘﻘﺎدی اﻧﺪﯾﺸﮫ و آﺷﻨﺎﯾﯽﺷﺎن ﺑﺎ ﻓﺮھﻨﮓ و ادﺑﯿﺎت دوران ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ھﻤﺎنھﺎ ﻛﮫ‬

‫ﻟﻨﯿﻦ ﻓﺎﻗﺪﺷﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻛﺘﺎب ﻣﺸﮭﻮر ﻟﻮﻛﺎچ درﺑﺎرهی ﻟﻨﯿﻦ )ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻋﯽ روﺷﻦﮔﺮ ﭘﮋوھﺶ در وﺣﺪت‬

‫اﻧﺪﯾﺸﮫی او( ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدھﺪ ﻛﮫ ﻟﻨﯿﻦ ﺣﺮﻓﯽ ﺗﺎزه در زﻣﯿﻨﮫی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ داﺷﺖ‪ .‬در ﻧﻮﺷﺘﮫھﺎ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽھﺎی‬

‫‪12 | k e t a b n a k . c o m‬‬
‫ﻟﻨﯿﻦ ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اﻛﺘﺒﺮ ھﻢ اﺷﺎرهی ﺑﮫ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﻛﻤﯿﺎب اﺳﺖ و ﻣﺪام ﺑﮫ ﺟﻮاﻧﺎن ﺣﺰﺑﯽ رھﻨﻤﻮد ﻣﯽدھﺪ ﻛﮫ ﺑﺎ‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﮫی آﺛﺎر ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬اﻧﮕﻠﺲ و ﭘﻠﺨﺎﻧﻒ ﺑﮫ روش دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﻣﺴﻠﺢ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ را ھﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﻛﮫ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن‬

‫ﻧﻮﺷﺘﮫھﺎی ﻧﻈﺮﯾﮫﭘﺮدازان ﺑﻠﺸﻮﯾﻚ دﯾﮕﺮ از ﺟﻤﻠﮫ ﻧﯿﻜﻼی ﺑﻮﺧﺎرﯾﻦ و ﻟﺌﻮن ﺗﺮوﺗﺴﻜﯽ )‪ (Trotsky‬در‬

‫زﻣﯿﻨﮫھﺎی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ و ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻧﻮﺷﺘﮫھﺎی ﭘﻠﺨﺎﻧﻒ ﭘﯿﺪا ﻧﺨﻮاھﯿﺪ ﻛﺮد‪ .‬آﻧﺎن ﻧﯿﺰ‬

‫دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ را ﺟﺰ روﺷﯽ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺗﻨﺎﻗﺾھﺎ و ﻛﺸﻒ وﺣﺪت ﺗﻀﺎدھﺎ و ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﮕﺮش‬

‫ﻣﺤﺪود و ﺟﺰﻣﯽ ﻟﻨﯿﻦ ﭘﺲ از ﻣﺮگاش و در ﺳﺎلھﺎی دﺷﻮار دﯾﻜﺘﺎﺗﻮری ﺧﻮﻧﯿﻦ اﺳﺘﺎﻟﯿﻦ‪ ،‬ﺑﮫ ﻋﻨﻮان دﺳﺘﺎورد‬

‫ﺑﺰرگ ﻧﻈﺮی ﭘﺲ از ﻣﺎرﻛﺲ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﮫ ﺷﺪ‪ .‬اﺻﻄﻼح ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﻢ ـ ﻟﻨﯿﻨﯿﺴﻢ اﺧﺘﺮاع ﺷﺪ‪ .‬ھﻤﺎن زﻣﺎن ﻣﻔﮭﻮم‬

‫ﻛﻼﺳﯿﻚھﺎی ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﻢ اﺑﺪاع ﺷﺪ ﻛﮫ اﻟﺒﺘﮫ اﺳﺘﺎﻟﯿﻦ را در ردﯾﻒ ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬اﻧﮕﻠﺲ و ﻟﻨﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽداد‪ .‬در‬

‫رﺳﺎﻟﮫای ﻛﮫ ﺑﮫ ﻧﺎم اﺳﺘﺎﻟﯿﻦ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ ﭼﻨﺎن ﻛﮫ ﺑﻮد‬

‫ﻋﯿﺎن ﺷﺪ‪ :‬اﺑﺰاری اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﻚ )ﺑﮫ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻛﮫ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژی در ﻛﺘﺎب اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژی آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻣﺎرﻛﺲ داﺷﺖ ﯾﻌﻨﯽ‬

‫آﮔﺎھﯽ ﻛﺎذب و ﺑﺎژﮔﻮﻧﮫی اﻣﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ( در دﺳﺖ ﺣﻜﻮﻣﺘﯽ اﺳﺘﺒﺪادی و ﻛﻤﯿﻨﺘﺮن )‪ (Comintern‬ﺗﺎ ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﺖھﺎ‬

‫را ﻛﮫ ﺑﮫ ﺑﯿﺎن ﺻﺮﯾﺢ اﺳﺘﺎﻟﯿﻦ ﺳﺮﺷﺘﯽ وﯾﮋه داﺷﺘﻨﺪ ﻋﻠﯿﮫ ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﮫی ﺑﻮرژواﯾﯽ ﻣﺴﻠﺢ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺑﻞ‬

‫دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﺑﺎ "ﻣﺘﺎﻓﯿﺰﯾﻚ" )ﻛﮫ زﻣﺎﻧﯽ اﻧﮕﻠﺲ از آن ﯾﺎد ﻛﺮده ﺑﻮد( ﮔﺎه ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ ﻣﻀﺤﻚ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای‬

‫ﻧﻤﻮﻧﮫ ﺑﺮﺧﯽ از ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﺖھﺎ در دھﮫی ‪ ١٩۵٠‬از ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻣﻨﻄﻖ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﺻﻮری ﺳﺨﻦ ﻣﯽراﻧﺪﻧﺪ و‬

‫دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ را ﺷﻜﻠﯽ ﻋﺎﻟﯽﺗﺮ از ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮﯾﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺎﺋﻮ از دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ در ﮔﻮھﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽاش از اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ رﺳﻤﯽ ﻛﮫ راھﻨﻤﺎی ﻧﻈﺮی ﺗﻤﺎﻣﯽ‬

‫ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﺖھﺎی ﺟﮭﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪ .‬رﺳﺎﻟﮫی ﻣﺸﮭﻮر او ﺑﺎ ﻋﻨﻮان درﺑﺎرهی ﺗﻀﺎد ﻛﮫ در ﺳﺎلھﺎی‬

‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ژاﭘﻦ ﻧﻮﺷﺘﮫ ﺷﺪه ﺑﮭﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﮫ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺶ اﺑﺰاری ﺑﺤﺚ از دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ در اﯾﻦ رﺳﺎﻟﮫ ﻗﺪرتﻣﻨﺪاﻧﮫ‬

‫‪13 | k e t a b n a k . c o m‬‬
‫ﺟﻠﻮه ﻣﯽﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﺋﻮ ﺑﺎ ﭘﯿﺶ ﻛﺸﯿﺪن دو ﮔﻮﻧﮫ ﺗﻀﺎد )ﺗﻀﺎد آﻧﺘﺎﮔﻮﻧﯿﺴﺘﯽ و ﺗﻀﺎد ﻏﯿﺮآﻧﺘﺎﮔﻮﻧﯿﺴﺘﯽ( راه را ﮔﺸﻮد‬

‫ﺗﺎ ھﺮ ﺟﺎ ﻛﮫ ﺑﮫ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺣﺰب ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﺖ ﺑﻮد ﺑﺎ دﺷﻤﻦ وﺣﺪت ﻛﻨﺪ‪ .‬او ﺑﺮای وﺣﺪت ﺑﺎ ﻛﻮﻣﯿﻦﺗﺎﻧﮓ )ﺣﺰب‬

‫ﺣﺎﻛﻢ ﺑﮫ رھﺒﺮی ﭼﯿﺎنﻛﺎیﭼﻚ‪ ،‬ﺣﺰﺑﯽ ﻛﮫ ﻣﺴﻮول ﻛﺸﺘﺎر ﺧﻮﻧﯿﻦ ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﺖھﺎی ﭼﯿﻦ در ﭘﯽ ﺷﻜﺴﺖ اﻧﻘﻼب‬

‫‪ ١٩٢٧‬ﺑﻮد( اﯾﻦ ﻧﻜﺘﮫ را ﭘﯿﺶ ﻛﺸﯿﺪ ﻛﮫ اﻛﻨﻮن ﺗﻀﺎد ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﺖھﺎی ﭼﯿﻨﯽ ﺑﺎ ژاﭘﻦ آﻧﺘﺎﮔﻮﻧﯿﺴﺘﯽ اﺳﺖ اﻣﺎ‬

‫ﺗﻀﺎدﺷﺎن ﺑﺎ ﻛﻮﻣﯿﻦﺗﺎﻧﮓ ﻏﯿﺮ آﻧﺘﺎﮔﻮﻧﯿﺴﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﻛﮫ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺘﺠﺎوزان ژاﭘﻨﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﻗﺪﯾﻤﯽ‬

‫ﺧﻮد ﻣﺘﺤﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻇﺎھﺮاً ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ژاﭘﻦ ﺗﻀﺎد ﺑﺎ ﻛﻮﻣﯿﻦﺗﺎﻧﮓ دوﺑﺎره آﻧﺘﺎﮔﻮﻧﯿﺴﺘﯽ ﺷﺪ و ﺟﻨﮓ‬

‫ﺗﺎ ﺑﺮاﻧﺪازی ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭼﯿﺎنﻛﺎیﭼﻚ اداﻣﮫ ﯾﺎﻓﺖ! در ﺳﺎلھﺎی دھﮫی ‪ ١٩۶٠‬ﻛﮫ در اروﭘﺎ و اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﺟﻨﺒﺶ‬

‫داﻧﺸﺠﻮﯾﯽ رادﯾﻜﺎل‪ ،‬اﻋﺘﺼﺎبھﺎی ﻛﺎرﮔﺮی و ﺗﻈﺎھﺮات ﻣﺮدﻣﯽ ﺧﺎﺻﮫ ﻋﻠﯿﮫ ﺟﻨﮓ در وﯾﺘﻨﺎم ﺑﮫ راه اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﺖھﺎی اروﭘﺎﯾﯽ )از ﺟﻤﻠﮫ ﻟﻮﯾﯽ آﻟﺘﻮﺳﺮ( اﯾﻦ رﺳﺎﻟﮫی ﻣﺎﺋﻮ و دﯾﮕﺮ ﻧﻮﺷﺘﮫھﺎی ﻓﻠﺴﻔﯽ او را‬

‫ﮔﺎمھﺎﯾﯽ ﺑﮫ ﭘﯿﺶ در ﺑﺤﺚ از ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﯾﺎدآور ﺷﺪﻧﺪ ﻛﮫ ﻣﺎﺋﻮ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﮫ‬

‫وﺣﺪت اﻣﻮر ﻣﺘﻀﺎد اﻧﺪﯾﺸﯿﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﮫ ﺗﺨﺎﻟﻒ آﺷﺘﯽﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‪ .‬آﻧﺎن ﻧﻮﺷﺘﮫھﺎی ﺑﯽارزش ﻣﺎﺋﻮ را ﻛﮫ ﺑﮫ زﺑﺎﻧﯽ‬

‫ﺳﻄﺤﯽ و ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﮫ ﻧﻮﺷﺘﮫ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ راھﻨﻤﺎھﺎی ﻓﻜﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ دوران ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻼﺻﮫ ﻛﻨﻢ‪ :‬ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ‬

‫دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻤﯽ ﻣﻜﺎﻧﯿﻜﯽ و ﻃﺒﯿﻌﺖﮔﺮا ﻛﮫ ﻣﺎرﻛﺲ در اﻧﺘﻘﺎد ﺑﮫ ﻓﻮﯾﺮﺑﺎخ آن را ﻣﻮرد‬

‫ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﺣﻤﻠﮫھﺎ ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﻓﻜﺮی ﺑﺎ ھﺮﮔﻮﻧﮫ ﺷﻚآوری و ﻧﺴﺒﯽﻧﮕﺮی ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪ .‬دﻧﯿﺎی‬

‫ﻣﺎدی را ﻣﻘﺪم ﺑﺮ دﻧﯿﺎی ذھﻨﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦﻛﻨﻨﺪهی ﻧﮭﺎﯾﯽ زﻣﯿﻨﮫ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺼﮫھﺎی اﺻﻠﯽ و ﺗﻜﺎﻣﻞ آن ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺟﺴﻢ‪،‬‬

‫ﭘﯿﺶﺷﺮط آﮔﺎھﯽ اﺳﺖ و ﺗﻜﺎﻣﻞِ ﻣﺎده ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻛﻨﻨﺪهی داﻧﺎﯾﯽ‪ .‬دﻧﯿﺎی ﻣﺎدی در اﺻﻞ از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺘﮫ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ھﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺮ اھﻤﯿﺖ ﻋﻠﻢ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺗﺎﻛﯿﺪ ﻣﯽﺷﺪ اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺑﻌﯽ از ﺧﻮاﺳﺖھﺎی‬

‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﻜﻮﻣﺖھﺎی ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ ﺑﻮد وﮔﺮﻧﮫ ﭼﮕﻮﻧﮫ ﻣﯽﺗﻮان روﯾﺪاد ﺗﺮاژﯾﻚ‪ -‬ﻛﻤﯿﻚ ﺗﺪوﯾﻦ زﯾﺴﺖﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫ﻟﯿﺴﻨﻜﻮ )‪ (Lyssenko‬در ﺷﻮروی اﺳﺘﺎﻟﯿﻨﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻋﻠﻢ ﭘﺮوﻟﺘﺮی در ﺟﺮﯾﺎن اﻧﻘﻼب ﻓﺮھﻨﮕﯽ ﭼﯿﻦ را‬

‫ﺗﻮﺿﯿﺢ داد؟‬

‫‪14 | k e t a b n a k . c o m‬‬
 ‫اﯾﻦ ﻛﮫ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﮫ دﻧﺒﺎل دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﮫ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﮫ راھﻨﻤﺎی ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ درﺳﺖ‬

‫ﺑﻮد ﯾﺎ ﻧﮫ؟ آﯾﺎ ﺟﮭﺎن دو ﻣﻨﻄﻘﯽ )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻨﻄﻖھﺎی ﺟﺪاﮔﺎﻧﮫی ﻣﺎده و ﻣﻌﻨﺎ( درﺳﺖ اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺘﻔﻜﺮان ﺳﺪهی ﻧﻮزدھﻢ ﺑﺎ دو ﻣﺴﺎﻟﮫی ﻣﮭﻢ در ﻣﻮرد داﻧﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ روﺑﺮو ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﮫ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ از‬

‫ﺟﻨﺒﮫھﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﻣﺘﻔﻜﺮان ﭘﯿﺶ از آنھﺎ در دوران روﺷﻦﮔﺮی ھﻢ ﻣﻄﺮح ﺑﻮدﻧﺪ‪ (١ :‬آﯾﺎ ﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﮫ ﯾﻚ‬

‫ﻋﻠﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﮫ ﺿـﺮورت ﻧﺎﮔﺰﯾﺮﯾﻢ ﻛﮫ ﺑﮫ ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﻮﯾﻢ؟ ‪ (٢‬ﺗﻔﺎوت‬

‫اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﯾﺎ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ )ﻓﯿﺰﯾﻜﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ( در ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻋﻠﻢﺑﺎوری ﺳﺪهی ﻧﻮزدھﻤﯽ از‬

‫ﯾﻚﺳﻮ‪ ،‬و اﻗﺘﺪار ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﺎزه در ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ )ﻣﮭﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﮫاش داروﯾﻨﯿﺴﻢ( از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﺑﮫ اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ‬

‫راﺳﺘﺎﯾﯽ ﺧﺎص ﺑﺨﺸﯿﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ را ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯿﺮوی ﺷﯿﻮهی ادراك و روش ﻋﻠﻤﯽ در ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از‬

‫ﺷﯿﻮهی ادراك و روش ﻋﻠﻮم ﻓﯿﺰﯾﻜﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﻢ ﻛﮫ در ﻧﯿﻤﮫی دوم ﺳﺪهی ﻧﻮزدھﻢ در‬

‫ﮔﻔﺘﻤﺎنھﺎی ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻄﺮح و ﭼﯿﺮه ﺷﺪ ﺑﮫ اﯾﻦ ﭘﯿﺮوی‪ ،‬ﮔﺮدن ﻧﮭﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺸﺎﻧﮫھﺎی ﺿﺮورت‬

‫ﺟﺪاﯾﯽ روشھﺎی ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ در آﺛﺎر ﻣﺘﻔﻜﺮان آﻟﻤﺎﻧﯽ اواﺧﺮ ﺳﺪهی ﻧﻮزدھﻢ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ .‬در‬

‫آن ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﮫھﺎی وﯾﻠﮭﻠﻢ دﯾﻠﺘﺎی )‪ (Dilthey‬ﻧﻘﺶ ﻣﮭﻤﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬او از ﺳﺎل ‪ ١٨٨٣‬ﺑﮫ ﺗﻔﺎوت ﻣﯿﺎن‬

‫روشھﺎی ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺗﻮﺟﮫ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬او ﺑﺎ ﺟﺪا داﻧﺴﺘﻦ روش ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻋﻠﻤﯽ )وﯾﮋهی‬

‫ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ( از روش ﺗﺎوﯾﻞ )وﯾﮋهی ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ( ﮔﺎم ﻧﺨﺴﺖ را در اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬ﯾﻚ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‬

‫وﯾﻠﮭﻠﻢ وﯾﻨﺪﻟﺒﺎﻧﺪ )‪ (Windelband‬ﺗﺎﻛﯿﺪ ﻛﺮد ﻛﮫ ﻓﻠﺴﻔﮫ و ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ روشھﺎﯾﯽ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت از‬

‫روشھﺎی ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻓﯿﺰﯾﻜﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺑﺤـﺚ را ھﺎﯾﻨﺮﯾﺶ رﯾﻜـﺮت )‪ (Rickert‬ﻧﯿﺰ در ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫ﻓﻠﺴﻔﮫ دﻧﺒﺎل ﻛﺮد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﮫ دواﻟﯿﺴﻢ )‪(Dualism‬روشﺷﻨﺎﺳﺎﻧﮫ ﯾﺎ "دو ﻣﻨﻄﻖ" ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪15 | k e t a b n a k . c o m‬‬
 ‫در ﻓﻠﺴﻔﮫی ﻋﻠﻢ ﺳﺪهی ﺑﯿﺴﺘﻢ ﻛﻮﺷﺶ ﺷﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﺗﺪﻗﯿﻖ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﺎﻟﮫی ﺷﺒﺎھﺖھﺎی دو ﮔﻮﻧﮫ ﻋﻠﻢ و‬

‫ﺗﻔﺎوتھﺎیﺷﺎن در آﺛﺎری ﻛﮫ از ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﻢ ﻣﻨﻄﻘﯽ اﻧﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﮫ در رﺋﺎﻟﯿﺴﻢ اﻧﺘﻘﺎدی‬

‫ﭘﻮﭘﺮ)‪ ، (Popper‬ﺑﺤﺚھﺎی وﯾﺘﮕﻨﺸﺘﺎﯾﻦ در دوﻣﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠﮫی ﻛﺎر ﻓﻜﺮیاش‪ ،‬اﺻﺮار دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﺴﯿﻦھﺎی‬

‫ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﺖ ﺑﮫ اﯾﻦ ﻛﮫ ﺑﮫ ﺷﯿﻮهی ﺳﻨﺘﯽ اﻧﮕﻠﺲ روش و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﯾﻜﮫ ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﮫ ﻛﺎر ﻓﮭﻢ ھﺮ ﭘﺪﯾﺪار و‬

‫ﻣﻮﺿﻮع ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﺎ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ دﯾﮕﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ و ﻣﻮﺟﮫ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﮫ ﺳﺎرﺗﺮ ﺑﮫ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺸﺎن داده‬

‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﮫی ھﻤﮕﺎﻧﯽ ﺗﻜﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﻛﮫ در ﻣﻮرد ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻜﺴﺎن ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬

‫ھﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺎنﮔﺮ ﺑﺎور ﺑﮫ ﻣﻨﺶ ﺗﺎﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮ و ﭘﯽﭘﺪﯾﺪاراﻧﮫی آﮔﺎھﯽ ﺑﮫ دﻧﺒﺎل ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ و ھﻤﮫ ﭼﯿﺰ را‬

‫ﺑﮫ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻤﯽ ﺧﺸﻚ و ﻣﻜﺎﻧﯿﻜﯽ ﻓﺮوﻣﯽﻛﺎھﺪ‪ .‬درواﻗﻊ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﺴﺘﻘﻞ آﮔﺎھﯽ و ﺗﺎرﯾﺦ آن را ﻧﻔﯽ ﻣﯽﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻏﻢاﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ ﻛﮫ ﻛﺸﻒ ﻣﮭﻢ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﺎرﻛﺲ ﺟﻮان ﻛﮫ راهﮔﺸﺎی ﻧﻘﺎدی ﺑﮫ ﻣﻔﮭﻮم ﺳﻮژهی دﻛﺎرﺗﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﮫ‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ دﭼﺎر ﺷﻮد ﻛﮫ ﺗﻜﺎﻣﻞ ذھﻦ و آﮔﺎھﯽ ﺳﻮژه را ﻧﺘﯿﺠﮫی ﺳﺮراﺳﺖ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﺎده و ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﻌﺮﻓﯽ‬

‫ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﮕﻠﺲ در ﻟﻮدوﯾﮓ ﻓﻮﯾﺮﺑﺎخ و ﭘﺎﯾﺎن ﻓﻠﺴﻔﮫی ﻛﻼﺳﯿﻚ آﻟﻤﺎن ﻧﻮﺷﺘﮫ ﺑﻮد ﻛﮫ ﻣـﺎ ﻣﻔﺎھﯿـﻢ را در ﻣﻐـﺰ ﺧـﻮد‬

‫ﺑﮫ ﮔﻮﻧـﮫای ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘـﯽ درك ﻣﯽﻛﻨﯿـﻢ‪ .‬آنھﺎ ﺗﺼﺎوﯾـﺮ ﯾﺎ ﺑـﺎزﺧـﻮردھـﺎی ) ‪ (Abbilder‬ﭼﯿﺰھﺎی واﻗﻌﯽ‬

‫ھﺴﺘﻨﺪ‪ ...‬دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﺧﻮد را ﺑﮫ ﻋﻠﻢ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻛﻠﯽ ﺣﺮﻛﺖ در ھﺮ دوی دﻧﯿﺎی ﺑﯿﺮون و اﻧﺪﯾﺸﮫی اﻧﺴﺎن‬

‫ﻓﺮوﻣﯽﻛﺎھﺪ‪ .‬ھﺮ دو رﺷﺘﮫی ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻛﮫ در ﮔﻮھﺮ ﺧﻮد ﯾﻜﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﯿﺎن ﺧﻮد‪ ،‬آنﺟﺎ ﻛﮫ ذھﻦ اﻧﺴﺎن‬

‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از آنھﺎ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﻮد ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﮫ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ .‬رﯾﺸﮫی ﺑﺴﯿﺎری از ﺑﺮداﺷﺖھﺎی ﻣﻜﺎﻧﯿﻜﯽ از ﺗﺤﻮل‬

‫ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮی در ھﻤﯿﻦ درك ﺟﺰﻣﯽ از راﺑﻄﮫی ﺳﻮژه و اﺑﮋه ﻧﮭﻔﺘﮫ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻌﺎﻻن ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ دوم ﺑﮫ دﻟﯿﻞ ﺑﺎور ﺑﮫ ھﻤﺎﻧﻨﺪی ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﮫ ﻓﺮاﺷﺪ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﭘﺪﯾﺪارھﺎی ﻃﺒﯿﻌﯽ‪،‬‬

‫ھﻤﺴﺎنﮔﺮاﯾﯽ ﺑﺎ ﻧﻈﻢ ﺑﻮرژواﯾﯽ را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎوری ھﻤﺎﻧﻨﺪ در ﻣﯿﺎن اﺳﺘﺎﻟﯿﻨﯿﺴﺖھﺎ در وﺟﻮه ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫‪16 | k e t a b n a k . c o m‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺤﺮافھﺎی ﻧﻈﺮی و ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ در دھﮫی ‪ ١٩٧٠‬ھﻨﻮز ﻣﻘﺎﻟﮫھﺎﯾﯽ در ﻧﺸﺮﯾﮫھﺎی ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ‬

‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﻛﮫ ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﮫ از ﭘﯿﻜﺎر ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﻮﻟﻜﻮلھﺎ ﯾﺎد ﻣﯽﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﮫ اﯾﻦ ﺳﺎدهاﻧﮕﺎری اﻋﺘﺮاض‬

‫دارم‪ ،‬و اﯾﻦ ﺑﮫ ﻣﻌﻨﺎی رد ﻛﻮﺷﺶ ﻋﻠﻤﯽ و ﺟﺪی ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖھﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻛﮫ در زﻣﯿﻨﮫی ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ )از‬

‫ﺟﻤﻠﮫ ﻋﺼﺐﺷﻨﺎﺳﯽ و ﭘﮋوھﺶھﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﮫ ﻛﺎرﻛﺮد ﻣﻐﺰ اﻧﺴﺎن( ﻛﺎر ﻣﯽﻛﻨﻨﺪ و ﻣﯽﻛﻮﺷﻨﺪ ﺗﺎ دﺳﺘﺎوردھﺎی‬

‫ﻧﻈﺮی ﻛﺎر ﺧﻮد را ﺑﮫ ﭘﮋوھﺶھﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﮫ زﻧﺪﮔﯽ رواﻧﯽ و ﺑﮫ ﯾﻚ ﻣﻌﻨﺎ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻧﺴﺎن ﺗﻌﻤﯿﻢ دھﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺎﻟﮫ‬

‫ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﻛﮫ ﺑﮫ ﮔﻮﻧﮫای ﺟﺰﻣﯽ در ﺻﺪد اﺛﺒﺎت درﺳﺘﯽ اﻧﺪﯾﺸﮫی ﻛﻼﺳﯿﻚھﺎ ﺑﺮﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن‬

‫ﺑﯽﺗﻮﺟﮫ ﺑﮫ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎنھﺎی ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ اﻧﮕﺎر ھﻨﻮز در اﻓﻖ اواﺧﺮ ﺳﺪهی ﻧﻮزدھﻢ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﻛﻨﻨﺪ ﯾﺎ از‬

‫"دﺳﺘﺎوردھﺎی ﻋﻠﻢ ﭘﺮوﻟﺘﺮی در دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﺖھﺎ در ﺷﻮروی ﺑﺎ ﺣﺴﺮت ﯾﺎد ﻣﯽﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎر ﻓﻜﺮی‬

‫اﯾﻦ ﭘﯿﺮوانِ ﯾﻚ ﺳﻨﺖ ﻣﺮده‪ ،‬ﺟﺪی ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﯽ ھﻢ ھﺴﺘﻨﺪ ﻛﮫ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺠﺮﺑﮫھﺎی ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮد‬

‫ﻧﻈﺮﯾﮫھﺎﯾﯽ ﻋﻨﻮان ﻣﯽﻛﻨﻨﺪ و ﺗﻼش دارﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﮫھﺎ را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﻨﺪ و درﺳﺘﯽ و ﺧﻄﺎی آنھﺎ را درﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬

‫اﯾﻨﺎن ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻧﻈﺮﯾﮫھﺎ را در ﻧﺘﯿﺠﮫی آزﻣﻮنھﺎی ﺗﺎزه دارﻧﺪ و ﺑﮫ ﻣﻌﻨﺎی دﻗﯿﻖ واژه داﻧﺶﻣﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﯿﺎن اﯾﻨﺎن ﻛﺴﺎﻧﯽ ھﻨﻮز ﻣﯽﻛﻮﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﯾﻜﮫای ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎر آنھﺎ ﺑﺎ دﺳﺘﺎوردھﺎی ﺗﺎزه در زﻣﯿﻨﮫی‬

‫ﭘﮋوھﺶھﺎی ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻓﺮھﻨﮕﯽ )از ﺟﻤﻠﮫ در ﮔﻔﺘﻤﺎن ﭘﺴﺎﻣﺪرن )‪ Post-Modern‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺘﺎﯾﺞ‬

‫ﻣﮭﻢ ﺑﺤﺚ در ﻓﻠﺴﻔﮫی ﻋﻠﻢ )از ﺟﻤﻠﮫ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺗﺎﻣﺲ ﻛﻮھﻦ )‪ (T.Kuhn‬و ﭘﺎول ﻓﺎﯾﺮاﺑﻨﺪ‪(Feyerabend) ،‬‬

‫ﺧﻮاﻧﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﮫ اﯾﻦ ﻧﺎھﻢﺧﻮاﻧﯽ ھﻨﻮز ﺑﮫ ﻣﻌﻨﺎی ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﻧﻈﺮ ﯾﺎ ﻛﺎر آنھﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖِ ﻣﺘﻔﻜﺮی ﭼﻮن روی ﺑﺎﺳﻜﺎر ))‪Roy Bhaskar‬از اﯾﻦ دﺳﺘﮫ اﺳﺖ‪ .‬او ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهی ﻛﺘﺎب ﻣﺸﮭﻮر ﯾﻚ‬

‫ﻧﻈﺮﯾﮫی رﺋﺎﻟﯿﺴﺘﯽ درﺑﺎرهی ﻋﻠﻢ )‪ (١٩٧۵‬اﺳﺖ‪ ،‬و در ‪ ١٩٩٣‬ﻛﺘﺎب ﻣﮭﻤﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ‪ ،‬ﻧﺒﺾ آزادی‬

‫ﻧﻮﺷﺘﮫ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﯿﺪوارم ﻛﮫ اﯾﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﮫ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﮫ ﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﻮاﻧﻨﺪهی ﻓﺎرﺳﯽ زﺑﺎن ﺑﺎ ﺗﻼﺷﯽ‬

‫ﺗﺎزه و ﺟﺪیﺗﺮ در زﻣﯿﻨﮫی اﻧﺪﯾﺸﮫی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ روﺑﺮو ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻛﻮﺷﺸﯽ ﻛﮫ ھﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻦ از ﻧﻈﺮ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﺎ‬

‫‪17 | k e t a b n a k . c o m‬‬
 ‫آن ھﻤﺮاه ﻧﯿﺴﺘﻢ اﻣﺎ ﺑﮫ ﮔﻤﺎﻧﻢ ﺑﺎرھﺎ ﻣﮭﻢﺗﺮ از ﺗﻤﺎم ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ اﺳﺖ ﻛﮫ ﮔﺮد ﻣﻔﮭﻮم ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻜﯽ ﺷﻜﻞ‬

‫ﮔﺮﻓﺘﮫ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭼﺮا در ﺳﺎلھﺎی اﺧﯿﺮ )ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اﯾﺮان( ﺑﺤﺜﯽ از دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﻣﻄﺮح ﻧﯿﺴﺖ؟‬

‫دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ در ﻣﯿﺎن اھﻞ ﻓﺮھﻨﮓ و روﺷﻦﻓﻜﺮان اﯾﺮاﻧﯽ از دروازهی ادﺑﯿﺎت "ﻣﺎرﻛﺴﯿﺘﯽ" وارد ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ﮔﯿﻮﻣﮫ ھﻢ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ادﺑﯿﺎت در ﻧﺎم ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﺘﯽ ﺑﻮد‪ ،‬و در واﻗﻊ ﺗﺮﺟﻤﮫی درسﻧﺎﻣﮫھﺎی‬

‫اﺳﺘﺎﻟﯿﻨﯿﺴﺘﯽای از ﻗﺒﯿﻞ ﻛﺘﺎب "اﺻﻮل ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﻓﻠﺴﻔﮫ" ﻧﻮﺷﺘﮫ ژرژر ﭘﻮﻟﯿﺘﺰر ﺑﻮد ﻛﮫ ﺣﺰب ﺗﻮده در اﻧﺘﺸﺎر‬

‫آنھﺎ ﻧﻘﺶ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻮﺷﺘﮫھﺎی ﻃﺒﺮی در دھﮫی ‪ ١٣۵٠‬ﻧﻤﻮﻧﮫای ﺗﺎزهﺗﺮ از آن ﺑﺮداﺷﺖ و ﻣﺘﺎﺛﺮ از آﺛﺎر ﻧﻈﺮیای ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﮫ در‬

‫ادﺑﯿﺎت رﺳﻤﯽ ﺷﻮروی در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﮫ ﻧﻮﺷﺘﮫ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﺰ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از روﺷﻦﻓﻜﺮان ﻛﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ درﻛﯽ‬

‫دﯾﮕﺮ از دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ را ﺑﮫ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻓﺎرﺳﯽ زﺑﺎن ﺑﺸﻨﺎﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل ﺗﺮﺟﻤﮫی آﺛﺎری درﺑﺎرهی ﻓﻠﺴﻔﮫی‬

‫ھﮕﻞ‪ ،‬و ﻛﺘﺎبھﺎﯾﯽ در زﻣﯿﻨﮫی ﺧﺎص ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از ﺟﻤﻠﮫ ﻛﺘﺎب ﮔﻮروﯾﭻ(درﺑﺎرهی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ و آﺛﺎری از‬

‫ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻟﯿﺒﺮال ﻛﮫ ﻧﻘﺪھﺎﯾﯽ ﺑﮫ اﺳﺘﺎﻟﯿﻨﯿﺴﻢ و ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﻢ راﺳﺖﻛﯿﺶ را اراﺋﮫ ﻣﯽﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ‬

‫ﺑﮫ ﻣﻌﻨﺎی دﻗﯿﻖ واژه‪ ،‬اﺳﺘﻮار ﺑﮫ ﺑﺮداﺷﺘﯽ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﻓﻌﺎﻻن و ھﻮاداران اﺣﺰاب ﭼﭗﮔﺮا رواج داﺷﺖ‬

‫و اﯾﻦ ﭼﻨﺪان ﺟﺎی ﺗﻌﺠﺐ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻜﺘﮫ اﯾﻦﺟﺎ اﺳﺖ ﻛﮫ ﺑﺎ ھﻤﺎن ﺑﺮداﺷﺖ در ﻧﻮﺷﺘﮫھﺎی ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺒﺎرزان‬

‫ﻣﺬھﺒﯽ ھﻢ ﺑﮫ ﻛﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻓﮭﻢ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺠﺎھﺪﯾﻦ از دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ در اﺻﻞ اﺳﺘﻮار ﺑﮫ درﻛﯽ‬

‫‪18 | k e t a b n a k . c o m‬‬
‫ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﺘﯽ ﺑﻮد اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻛﻮﺷﺶ دﺷﻮار ھﻤﺮاه ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﮫ ﺟﺎﻣﮫای اﺳﻼﻣﯽ ﺑﮫ ﺗﻦ آن ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ھﻤﺎنﻃﻮر ﻛﮫ‬

‫ﺗﺎوﯾﻠﯽ اﺳﺘﻮار ﺑﮫ درﻛﯽ ﺗﺎزهﺗﺮ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ رادﯾﻜﺎلﺗﺮ از ﻣﻔﺎھﯿﻤﯽ ﭼﻮن ﻋﺪل‪ ،‬ﻗﺴﻂ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﮫی ﻧﺒﻮی‪،‬‬

‫ﺷﮭﺎدت و ﻏﯿﺮه آنھﺎ را )و ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ را( ﺑﮫ ﮔﻮﻧﮫای ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ ﻧﺰدﯾﻚ ﻣﯽﻛﺮد ﻛﮫ در ﺟﺎﻣﻌﮫی ﺑﯽﻃﺒﻘﮫی‬

‫ﺗﻮﺣﯿﺪی ﺟﻠﻮه ﻣﯽﻛﺮد‪ ،‬و اﻟﺒﺘﮫ از ﻧﻈﺮ ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﺖھﺎ ﭼﯿﺰی ﺟﺰ ﺑﯿﺎن ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ آرﻣﺎنﺷﮭﺮی ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻛﻨﻮن‬

‫اﻓﻖ ﻓﺮھﻨﮕﯽ ﻣﺎ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﻠﯽ ﺗﺎزه از روﺷﻦﻓﻜﺮان و داﻧﺶﺟﻮﯾﺎن ﻛﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺘﮫاﻧﺪ ﻛﮫ‬

‫ﺟﺰمھﺎی ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ﻧﺴﻞھﺎی ﭘﯿﺶ را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻤﺎنھﺎﯾﯽ ﺗﺎزه )از ﺟﻤﻠﮫ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﭘﺴﺎﻣﺪرن‪ ،‬ھﺮﻣﻨﻮﺗﯿﻚ‪،‬‬

‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮔﻔﺘﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻮآوریھﺎی ﻓﻠﺴﻔﮫی ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و‪ (...‬ﻣﻄﺮح ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﯿﺠﯽ ﻧﻈﺮی و ﻋﻤﻠﯽ اﺣﺰاب ﭼﭗﮔﺮا در‬

‫ﺟﺮﯾﺎن اﻧﻘﻼب ‪ ١٣۵٧‬از ﯾﻚﺳﻮ‪ ،‬و ﺷﻜﺴﺖ ﻣﺎرﻛﺴﯿﺴﻢ ﺷﻮروﯾﺎﯾﯽ و ﺿﻌﻒ آﺷﻜﺎر اﺣﺰاب ﻛﻤﻮﻧﯿﺴﺖ در اروﭘﺎ‬

‫از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ در ﮔﺴﺴﺖ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺟﻮان از ﺗﻠﻘﯽھﺎی ﺟﺰﻣﯽ و ﯾﻘﯿﻨﯽ ﮔﺬﺷﺘﮫ ﻣﻮﺛﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ‬

‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﭼﭗﮔﺮا زﺑﺎﻧﯽ ﺗﺎزه ﯾﺎﻓﺘﮫاﻧﺪ و ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻛﮫ ﺟﺰمھﺎی ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ﻛﮭﻨﮫ دﯾﮕﺮ ھﻮادار ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺤﻮ ﺷﺪن واژهی دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ را ﻛﮫ اﺳﺘﻮار ﺑﮫ ﻓﮭﻤﯽ ﺟﺰﻣﯽ و اﺳﺘﺎﻟﯿﻨﯿﺴﺘﯽ ﺑﻮد ﺑﮫ ﻓﺎل ﻧﯿﻚ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ‬

‫ﭘﯿﺶﺷﺮﻃﯽ ﺑﺮای آﻏﺎز ﺑﺤﺜﯽ ﺗﺎزه از دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﮫی ﺳﺮﭼﺸﻤﮫھﺎی ژرف آن در ﻓﻠﺴﻔﮫی‬

‫اﯾﺪﺋﺎﻟﯿﺴﺘﯽ آﻟﻤﺎن و ھﮕﻞ‪ ،‬و درﻛﯽ ﺗﺎزه از ﻧﻮﺷﺘﮫھﺎی ﻣﺎرﻛﺲ‪ ،‬زﻣﺎن اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ﺑﮫ دﯾﺎﻟﻜﺘﯿﻚ ﻓﺮا رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪،‬‬

‫زﯾﺮا ﻛﺴﯽ از اﻧﺘﻘﺎد ﺑﮫ آن ھﺮاس ﻧﺪارد‪ .‬ﺧﺮد اﻧﺘﻘﺎدی ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﺎرش را در ﻗﻠﻤﺮو ﻓﺮھﻨﮓ ﻣﺎ آﻏﺎز ﻛﺮده‬

‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﻛﮫ زﻣﺎﻧﮫی ﻣﺎ ھﻢﭼﻨﺎن روزﮔﺎری دﺷﻮار ﺑﺮای آزاداﻧﺪﯾﺸﯽ و اﻧﺘﻘﺎد اﺳﺖ از ﻗﻮل ھﮕﻞ‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﻛﮫ ﺟﻐﺪ ﻣﯿﻨﺮوا)‪، (Minerva‬‬

‫اﻟﮭﮫی ﺧﺮد‪ ،‬در ﻇﻠﻤﺖ ﺷﺐ ﺑﺎلھﺎیاش را ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ و ﺑﮫ ﭘﺮواز درﻣﯽآﯾﺪ‬

‫‪.‬‬

‫‪19 | k e t a b n a k . c o m‬‬