Wstęp

Skąd pomysł na powiązanie ciemnej triady z inteligencją emocjonalną i

kompetencjami społecznymi?

Pojęcie ciemnej triady zostało zaprezentowane po raz pierwszy w 2002 roku. W tym
czasie klinicyści diagnozowali pacjentów w oparciu o model kategorialny DSM-IV-TR,
w którym zaburzenia są traktowane jako osobne kategorie (Trull, Durrett, 2005). W tym
samym roku Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne (APA) opublikowało program
badań nad DSM-5, w którym jednym z celów było ustalenie, czy model dymensjonalny
powinien zastąpić dotychczasowy model kategorialny (Kupfer, First, Regier, 2002;
Brown, Barlow, 2005). W 2013 APA wydało DSM-5, w którym zaproponowano
diagnostom alternatywny model hybrydowy kategorialno-dymensjonalny.
Zamieszczenie obu modeli było decyzją Rady Nadzorczej APA, która z jednej strony
pozwala na zachowanie ciągłości z dotychczasową praktyką kliniczną, a z drugiej
strony wprowadza nowe podejście do diagnozowania zaburzeń osobowości (APA,
2013)

Co łączy DSM-5 i ciemną triadę?

Wprowadzenie modelu dymensjonalnego do podręcznika diagnostycznego stawia

pomost między zdrowiem i patologią. Dotychczas różniły się jakościowo i były
osobnymi kategoriami (Cierpiałkowska, Sęk, 2008). Od momentu wydania DSM-5
różnią się jakościowo i ilościowo. Zdrowie to optymalne natężenie cech, natomiast
patologia to nadmierne lub niedostateczne natężenie zdrowych cech. Przykładowo
kontrola emocjonalna w optymalnym natężeniu pozwala funkcjonować jednostce,
jednak nadmierne natężenie tej cechy prowadzi do sztywności zachowań
charakterystycznej np. dla obsesyjno-kompulsywnego zaburzenia osobowości,
natomiast niedostateczne natężenie tej cechy prowadzi do impulsywności
charakterystycznej np. dla antyspołecznego zaburzenia osobowości (Nowak, 2015;
Czernikiewicz, 2011).

Ciemna triada (CT) to konstrukt teoretyczny, który łączy psychopatię, narcyzm i

makiawelizm - trzy konstrukty opisujące zespoły cech niepożądanych społecznie
(Paulhus, Williams, 2002). Pierwsza prezentacja CT w 2002 dowodzi
współwystępowania tych cech w populacji ogólnej. Oznacza to, że osoby „normalne”,

1
tzn. nieleczone klinicznie ani niekarane prawnie przejawiają cechy kojarzone
dotychczas z patologią, tj. psychopatią (antyspołecznym zaburzeniem osobowości,
dyssocjalnym zaburzeniem osobowości) i narcyzmem (narcystycznym zaburzeniem
osobowości) oraz cechy makiawelisty, czyli chłodnego manipulatora, dla którego cel
uświęca środki (ibidem).

Pionierzy badań nad CT o dekadę wyprzedzili zalecenia zamieszczone w DSM-5,

potraktowali osobowość jako zbiór wymiarów, a nie cech i zastosowali model
dymensjonalny do badania CT, konstruktu, który można umieścić między patologią a
zdrowiem.

Rysunek 0.1. Natężenie cech a zdrowie i patologia oraz ciemna triada (opracowanie własne na podstawie Nowak,
2015).

W takim rozumieniu CT obejmuje obszary pomiędzy zdrowiem i patologią,

zachowaniami funkcjonalnymi i dysfunkcjonalnymi. Z tego względu konieczne wydaje
się wyróżnienie czynników, które wpływają na nasilenie danych cech i decydują o
przejawianiu zachowań zdrowych lub patologicznych, a w tym przypadku zachowań
niepożądanych społecznie.

Celem niniejszej pracy jest zbadanie związków CT zarówno z aspektem afektywnym,

jak i interpersonalnym funkcjonowania człowieka.

Aspekt afektywny w niniejszej pracy reprezentuje konstrukt inteligencji emocjonalnej

(IE). Związki CT z IE podsumowuje najnowsza meta-analiza (Miao, Humphrey, Qian,
Pollack, 2019):

• IE jest negatywnie skorelowana z makiawelizmem,

• IE jest negatywnie skorelowana z psychopatią,

2
• IE nie jest skorelowana z narcyzmem.

Aspekt interpersonalny reprezentuje konstrukt kompetencji społecznych (KS).

Związków CT z KS prawdopodobnie dotychczas nie badano i niniejsza praca stanowi
pierwszą taką próbę.

1. Rozdział 1. Związki makiawelizmu, subklinicznej psychopatii i

subklinicznego narcyzmu z kompetencjami społecznymi i
inteligencją emocjonalną

1.1. Ciemna triada

Rysunek 1.1. Konceptualizacja ciemnej triady (opracowanie własne na podstawie Paulhus, Williams, 2002).

Koncepcja ciemnej triady (Dark triad) została przedstawiona po raz pierwszy przez
Delroya Paulhusa i Kevina Williamsa w 2002 roku jako określenie trzech cech
osobowości niepożądanych społecznie. W jej skład wchodzą subkliniczna psychopatia,
makiawelizm i subkliniczny narcyzm. Na podstawie badań empirycznych badacze
stwierdzili współwystępowanie tych cech w populacji osób nieklinicznych i
niekryminalnych (Paulhus, Williams, 2002).

1.1.1. Psychopatia

Psychopatia obecnie jest traktowana jako specyficzne zaburzenie osobowości. Robert

D. Hare definiuje psychopatię jako kombinację interpersonalno-afektywnych
charakterystyk funkcjonowania jednostki w połączeniu z jej antyspołecznym stylem
życia. Współcześnie wyróżnia się psychopatię subkliniczną (niekryminalną), która jest
badana w populacji ogólnej i charakteryzuje się niskim poziomem lęku i deficytami

3
empatii, którym towarzyszy poszukiwanie doznań, impulsywność i antyspołeczne
zachowanie (Hare, 1985). Tak rozumianą psychopatię subkliniczną można badać za
pomocą metod samoopisowych w celu identyfikacji „psychopatów odnoszących
sukcesy” (Hall, Benning, 2006).

Psychopatia kliniczna to specyficzny rodzaj zaburzenia osobowości

charakteryzujący się trzema szeroko rozumianymi wymiarami: aroganckim
i kłamliwym stylem funkcjonowania interpersonalnego, poważnymi deficytami
rozumienia, przeżywania i ekspresji emocji oraz mocno zaznaczoną impulsywnością
zachowania (Johnstone, Cooke, 2004).

Psychopatia subkliniczna - różni się od klinicznej tym, że bada się ją w populacji

ogólnej (nieklinicznej i niekryminalnej) za pomocą narzędzi samoopisowych
(kwestionariuszy) i nie towarzyszą jej poważniejsze zachowania antyspołeczne; łączone
z pojęciem psychopaty odnoszącego sukces (Hare, 1985; Gao, Raine, 2010; Groth,
2010; Hall, Benning, 2006; LeBreton, Binning, Adorno, 2006)

Kluczowe elementy psychopatii subklinicznej to:

• wysoka impulsywność,

• skłonność do poszukiwania doznań,

• deficyt empatii i lęku.

Poszukując źródeł psychopatii w zakresie zmiennych temperamentalnych, wskazuje

się, iż ów „nieemocjonalny” temperament znajduje swoje przejawy w braku empatii
i poczucia winy, bezpośrednio zaś wiąże się z małym poziomem hamowania
behawioralnego i trudnościami w efektywnej socjalizacji dziecka – mały poziom
hamowania zachowania, które przez utrudnianie jednostce prawidłowej socjalizacji
skutkuje wykształceniem i utrwaleniem chłodu emocjonalnego oraz cech bezduszności,
prowadząc do zaburzeń zachowania i wreszcie wykształcenia pełnego syndromu
psychopatii. Droga rozwoju psychopatii przebiega zatem w bardzo określony sposób,
prowadząc w konsekwencji do zewnętrznych manifestacji w postaci zaburzonego
zachowania (Salekin, 2002).

Badania dowodzą, że psychopaci różnią się od innych osób w zakresie

emocjonalności. Różnice zaobserwowano różnice w obszarach neuronalnych, które

4
uważa się za odpowiedzialne za funkcjonowanie emocjonalne. Do tych obszarów
zalicza się najczęściej oczodołową korę przedczołową, kompleks ciało migdałowate–
hipokamp, przednią część zakrętu obręczy oraz wyspę (Yang, Raine, 2008; Adolphs,
2002; Davidson, Putnam, Larson, 2000). Prawdopodobnie odmienne funkcjonowanie
emocjonalne psychopatów, a szczególnie rozpoznawanie emocji, jest związane z
różnicami w budowie tych struktur.

Rozpoznawanie i adekwatne postrzeganie emocji innych osób odgrywa kluczową

rolę w modulowaniu zachowań społecznych człowieka. Modulowanie zachowań
społecznych jest zależne od rozpoznawania i odpowiedniego postrzegania emocji.
Mechanizm hamowania przemocy jest oparty o dokonywanie oceny emocjonalnych
wskazówek cierpienia obserwowanych u drugiego człowieka (Blair, 2005). Wydaje się,
iż psychopaci są w dużej mierze pozbawieni tej umiejętności, a tym samym nie
wykształcają owego mechanizmu buforowego i nie nabywają umiejętności sprawnego
hamowania działania, które wywołuje u innych ból i cierpienie. Istotą mechanizmu
hamowania przemocy jest dokonywanie rozróżnień pomiędzy czynami niemoralnymi,
identyfikowanymi właśnie na podstawie ekspresji emocjonalnych innych ludzi,
a czynami niezgodnymi z konwencjonalnymi normami (opartymi na porządku prawnym
czy społecznym). Tym samym można przypuszczać, iż model ten dość dobrze wyjaśnia
ograniczone zdolności do adekwatnego reagowania osób psychopatycznych na
ekspresję smutku lub strachu u innych ludzi (ofiar). Niektóre badania pokazują, iż już
dzieci i młodzież z tendencjami psychopatycznymi prezentują wyraźne trudności
z rozpoznawaniem, a nawet nazywaniem bodźców o charakterze emocji smutku
i strachu, zarówno przy prezentacjach twarzy (ekspresje mimiczne), jak i ekspozycji
dźwiękowej (ekspresje wokalne).

1.1.2. Makiawelizm

Makiawelizm to zespół cech osobowości opisujący dwulicowy styl interpersonalny,

połączony z cynicznymi przekonaniami na temat ludzi i świata społecznego,
pragmatyczną moralnością i egocentryczną motywacją (Christie, Geis, 1970; Jones,
Paulhus, 2009). Osoby z wysokim nasileniem makiawelizmu traktują partnerów
instrumentalnie i starają się realizować swoje cele wszelkimi możliwymi środkami (per
fas et nefas) biorąc pod uwagę rachunek zysków i strat. Nadają wysoki priorytet

5
pieniądzom, władzy i rywalizacji (Steward, Steward, 2006). Osoby, które osiągają
wysokie wyniki na skali makiawelizmu:

• myślą chłodno, strategicznie i pragmatycznie,

• mają cyniczne, mizantropijne i negatywistyczne poglądy,

• są obojętne emocjonalnie i bezlitosne,

• wykazują motywację sprawczą (np. w stronę pieniędzy, władzy lub statusu)

bardziej niż wspólnotową (np. w stronę miłości, rodziny, harmonii),

• wykorzystują dwulicowe, eksploatacyjne i manipulacyjne taktyki dla osiągnięcia

celów korzystnych dla siebie (Christie & Geis, 1970; Jones, Paulhus, 2009, 2010).

Nazwa pojęcia pochodzi od sekretarza florenckiego Nicollò Machiavellego okresu

renesansu. W słynnym traktacie politycznym pt. Książę napisał porady dotyczące
skutecznego sprawowania władzy. Dzieło stało się podstawą realizmu politycznego i
inspiracją do opisu osobowości osób, które w życiu kierują się zasadami, które
Machiavelli wyabstrahował z analizy wydarzeń historycznych i społecznych Trzeba
przeto być lisem, by wiedzieć, co sidła, i lwem, by postrach budzić u wilków lub Ludzie
są zawsze nieprzyjaciółmi przedsięwzięć, w których widzą trudność to przykładowe
porady i twierdzenia Machiavellego (Machiavelli, 2013). Machiavelli sugerował
władcom, którzy chcą zdobyć i utrzymać władzę, aby wykorzystywać prostą, zawodną i
dającą się manipulować naturę człowieka przy użyciu długoplanowych,
pragmatycznych, podstępnych i niemoralnych taktyk i strategii.

1.1.3. Narcyzm

Narcyzm to pojęcie, które wywodzi się psychologii klinicznej i oznacza utrwalony

wzorzec poczucia własnej wielkości (widoczny w fantazjach lub zachowaniu), potrzeby
podziwu ze strony innych i braku empatii, który pojawia się we wczesnej dorosłości i
ujawnia się w różnych kontekstach. Z perspektywy psychologii społecznej i psychologii
osobowości narcyzm jest wymiarem charakteryzującym „normalną” zmienność
osobowości. Osoby narcystyczne charakteryzują się egocentryzmem i zaabsorbowaniem
sobą, poczuciem wyższości i uprawnienia, motywacją do autowaloryzacji i
autopromocji bez względu na koszty (Farwell, Wohlwend-Lloyd, 1998; Morf,
Rhodewalt, 2001). Taki typ narcyzmu, definiowany jako narcyzm wielkościowy, ma

6
powiązania z ekstrawersją, pewnością siebie, odpornością emocjonalną, dominacją,
sprawczością, jak również brakiem empatii, ekshibicjonizmem, skłonnością do
manipulacji, agresji i eksploatacji innych (Miller, Campbell, 2008). Wielkościowy
narcyzm koreluje z pozytywnymi cechami funkcjonowania (takimi jak dobrobyt, brak
depresji lub wysoka samoocena (Sedikides, Rudich, Gregg, Kumashiro, Rusbult, 2004;
Campbell, Rudich, & Sedikides, 2002; Rose, 2002). Narcyzm rozumiany w ten sposób
jest postrzegany jako względnie adaptacyjny i różni się istotnie od narcystycznego
zaburzenia osobowości.

1.2. Inteligencja emocjonalna

Pojęcie inteligencji emocjonalnej (IE) zostało wprowadzone do psychologii pod

koniec XX wieku (Salovey, Mayer, 1990). W psychologii jest traktowana jako zdolność
lub cecha osobowości. W niniejszej pracy wykorzystuje się IE w pierwszym znaczeniu.

IE to zbiór zdolności warunkujących wykorzystanie emocji do rozwiązywania

problemów, zwłaszcza w sytuacjach społecznych. W ujęciu poznawczym to ogół
zdolności warunkujących efektywność przetwarzania informacji emocjonalnych.

Inteligencja emocjonalna przejawia się jako obiektywnie trafne rozpoznawanie

informacji zawartych w emocjach, sprawne wykorzystywanie i regulacja doznawanych
emocji w celu wzbudzenia odpowiedniej motywacji i mobilizacji oraz adekwatna
ekspresja emocji (Salovey, Mayer, 1990).

Rysunek 1.2. Konceptualizacja inteligencji emocjonalnej wg Salovey, Mayer, 1990.

Salovey i Mayer wyróżnili trzy główne grupy komponentów IE: rozpoznawanie i

wyrażanie emocji, regulowanie emocji oraz wykorzystywanie emocji (Salovey, Mayer,
1990).
7
 1.2.1. Rozpoznawanie i wyrażanie emocji

Rozpoznawanie i wyrażanie emocji - procesy leżące u podstaw inteligencji

emocjonalnej są inicjowane, gdy informacja bogata w znaczenie dociera do aparatu
poznawczego. Inteligencja emocjonalna umożliwia trafną ocenę i ekspresję emocji.
Osoby, które potrafią dokładniej ocenić i wyrazić emocje, szybciej dostrzegają i reagują
na własne emocje oraz lepiej wyrażają je innym. Ocena i ekspresja emocji są związane
z empatią, czyli zdolnością do rozumienia uczuć innych osób i ponownego ich
przeżycia. Empatia może być traktowana jako centralna charakterystyka zachowań
inteligentnych emocjonalnie oraz może prowadzić do zachowań altruistycznych.
Umiejętne rozpoznawanie reakcji emocjonalnych innych osób i empatyczne reakcje są
komponentem IE.

1.2.2. Regulowanie emocji

Regulowanie emocji - ludzie doświadczają emocji na poziomie bezpośrednim i

refleksyjnym. W refleksyjnym doświadczeniu jednostki mają dostęp do wiedzy
związanej z emocjami i nastrojami swoimi i innych osób. Takie doświadczenie
reprezentuje chęć i zdolność do monitorowania, oceny i regulacji emocji. IE zawiera
zdolność do regulowania i wpływania na reakcje emocjonalne innych. Regulacja emocji
prowadzi do bardziej adaptacyjnych i wzmacniających uczuć. Większość ludzi reguluje
emocje własne i innych. Osoby inteligentne emocjonalnie mogą być w tym szczególnie
biegłe i mogą to wykorzystywać do osiągania celów. Salovey i Mayer (1990) wskazują,
że ta zdolność ma jasną i ciemną stronę. Z jasnej strony, można wzmacniać nastroje
własne i innych, a nawet zarządzać emocjami w celu charyzmatycznego motywowania
w kierunku wartościowych celów. Z ciemnej strony, osoby, których umiejętności są
ukierunkowane antyspołecznie mogą manipulować innymi i prowadzić ich do
nikczemnych celów.

1.2.3. Wykorzystywanie emocji

Wykorzystywanie emocji - jednostki różnią się poziomem zdolności do ujarzmiania

własnych emocji w celu rozwiązywania problemów. Nastroje i emocje nieznacznie, lecz
systematycznie wpływają na niektóre elementy i strategie związane z rozwiązywaniem
problemów. Autorzy wyróżnili następujące aspekty wykorzystywania emocji:
elastyczne planowanie, kreatywne myślenie, uwaga kierowana nastrojem i motywujące

8
 emocje. Gdy ludzie podchodzą do rozwiązywania problemów z inteligencją
emocjonalną, powinni mieć przewagę w rozwiązywaniu problemów w sposób bardziej
adaptacyjny.

1.3. Kompetencje społeczne

Kompetencje społeczne to konstrukt wyrastający z tradycyjnego poszukiwania

potencjalnych wyznaczników efektywności funkcjonowania jednostki w rzeczywistych
sytuacjach życiowych, mających na ogół charakter społeczny (Matczak, 2012). Należy
do tej samej grupy co inteligencja emocjonalna, inteligencja społeczna, zdolności
społeczne, zdolności interpersonalne, kompetencja emocjonalna. Można go ogólnie
zdefiniować jako dyspozycję warunkującą efektywność funkcjonowania w sytuacjach
społecznych (Matczak, 2012).

Inteligencja płynna

Ciemna Temperament i
Inteligencja skrystalizowana
triada osobowość

Inteligencja
Inteligencja Inteligencja
emocjonalna
abstrakcyjna techniczna
i społeczna

Trening społeczny

Kompetencje społeczne

Rysunek 1.3. Uwarunkowania kompetencji społecznych (opracowanie własne na podstawie Matczak, 2012).

Kryteria efektywności:

• osiąganie przez jednostkę własnych celów,

• zgodność jej zachowań z oczekiwaniami społecznymi.

9
 Umiejętności radzenia, choć zależne od inteligencji i osobowości, powstawać mogą
jedynie w toku treningu w rzeczywistych sytuacjach społecznych.

Pogląd przyjmowany m.in. przez M. Argyle’a (1991) zakłada, że radzenie sobie w

poszczególnego typu sytuacjach społecznych warunkują rozmaite specyficzne
umiejętności. Zatem kompetencję społeczną można traktować jako zbiór różnych
kompetencji społecznych, którego reprezentacją jest Kwestionariusz Kompetencji
Społecznych.

Kompetencje mierzone przez KKS są rozumiane jako złożone umiejętności

warunkujące efektywność radzenia sobie w określonego typu sytuacjach społecznych,
nabywane przez jednostkę w toku treningu społecznego.

Efektywność treningu zależy od:

• inteligencji społecznej rozumianej jako zbiór zdolności do przetwarzania

informacji behawioralnych,

• inteligencji emocjonalnej (jako część inteligencji społecznej) - rozumianej jako

zdolność do przetwarzania informacji emocjonalnych.

Obie powyższe są składnikami inteligencji skrystalizowanej, która rozwija się w

wyniku angażowania potencjału inteligencji płynnej w określone rodzaje działania.

Kompetencje społeczne są efektem wcześniejszych doświadczeń społecznych

jednostki i wyznacznikami stopnia korzystania z doświadczeń późniejszych i
opanowywania na tej podstawie określonych umiejętności.

Intensywność i rodzaj treningu są zależne od cech temperamentu i osobowości

(ekstrawersja, introwersja, reaktywność, lęk), które wpływają na częstość i preferowany
przez jednostkę typ kontaktów społecznych i tym samym wyznaczają ilość i rodzaj jej
społecznych doświadczeń. Trening zależy także od kierowanych na jednostkę
oddziaływań środowiskowych - zamierzonych i niezamierzonych wpływów
wychowawczych, oddziaływań szkoleniowych i terapeutycznych.

Kompetencje społeczne zostały podzielone na podstawie wyróżnionych przez

Argyle’a sytuacji trudnych społecznie: intymność, ekspozycja społeczna i asertywność
(Matczak, 2012).

10