Ch¬ng 3

phi kim
s¬ lîc b¶ng tuÇn hoµn c¸c nguyªn tè ho¸ häc
A - mét sè KiÕn thøc cÇn nhí
I. TÝnh chÊt vËt lÝ cña phi kim
ë ®iÒu kiÖn thêng c¸c phi kim tån t¹i ë c¶ ba tr¹ng th¸i:
+ Mét sè phi kim tån t¹i ë tr¹ng th¸i r¾n nh: cacbon, silic, lu huúnh, photpho …
+ Cã phi kim tån t¹i ë tr¹ng th¸i láng nh brom
+ Mét sè phi kim tån t¹i ë tr¹ng th¸i khÝ nh: oxi, clo, flo, nit¬ …
- PhÇn lín c¸c phi kim kh«ng dÉn ®iÖn.
- C¸c phi kim ®Òu dÉn nhiÖt kÐm.
- Mét sè phi kim ®éc nh clo, brom, iot …
II. tÝnh chÊt ho¸ häc chung cña phi kim
1. T¸c dông víi kim lo¹i
- Oxi t¸c dông víi hÇu hÕt c¸c kim lo¹i t¹o thµnh oxit.
ThÝ dô 1: Kali ph¶n øng víi oxi t¹o thµnh kali oxit:
4K + O2 2K2O
ThÝ dô 2: Nh«m ch¸y trong oxi t¹o thµnh nh«m oxit:
4Al + 3O2 Al2O3
ThÝ dô 3: §ång ch¸y trong oxi t¹o thµnh ®ång (II) oxit:
2Cu + O2 2CuO
- C¸c phi kim kh¸c t¸c dông víi c¸c kim lo¹i t¹o thµnh muèi.
ThÝ dô 1: Magie ph¶n øng víi khÝ clo t¹o thµnh muèi magiª clorua tinh thÓ:
Mg + Cl2 MgCl2
ThÝ dô 2: S¾t ph¶n øng víi lu huúnh ë nhiÖt ®é cao t¹o thµnh s¾t sunfua:
Fe + S FeS
2. T¸c dông víi hidro
- Oxi t¸c dông víi hidro t¹o thµnh h¬i níc.
2H2 + O2 2H2O
- Mét sè phi kim kh¸c t¸c dông víi hidro t¹o thµnh hîp chÊt khÝ.
H2 + Cl2 2HCl
H2 + S H2S
3. T¸c dông víi oxi
NhiÒu phi kim t¸c dông víi oxi t¹o thµnh oxit axit
C + O2 CO2
S + O2 SO2
4P + 5O2 2P2O5
4. Møc ®é ho¹t ®éng ho¸ häc cña phi kim
Møc ®é ho¹t ®éng ho¸ häc m¹nh hay yÕu cña c¸c phi kim ®îc xÐt dùa trªn kh¶ n¨ng vµ møc ®é ph¶n
øng cña chóng víi kim lo¹i vµ hidro. Flo, oxi vµ clo lµ nh÷ng phi kim ho¹t ®éng m¹nh, cßn lu huúnh, photpho,
cacbon lµ nh÷ng phi kim ho¹t ®éng yÕu h¬n.
III. Clo
Clo lµ chÊt khÝ mµu vµng lôc, mïi h¾c, tan mét phÇn trong níc. Clo lµ khÝ ®éc.
1. TÝnh chÊt ho¸ häc
a. T¸c dông víi kim lo¹i
Clo t¸c dông víi hÇu hÕt c¸c kim lo¹i t¹o thµnh muèi clorua.
Mg + Cl2 MgCl2
2Fe + 3Cl2 2FeCl3
Cu + Cl2 CuCl2
b. T¸c dông víi hidro
Clo t¸c dông víi hidro t¹o thµnh khÝ hidroclorua, khÝ nµy tan trong níc t¹o thµnh dung dÞch axit clohidric.
H2 + Cl2 2HCl
c. T¸c dông víi níc
Khi tan trong níc mét phÇn khÝ clo t¸c dông víi níc t¹o thµnh axit clohidric vµ axit hipoclor¬:
H2O + Cl2  HCl + HClO
d. T¸c dông víi dung dÞch kiÒm
2NaOH + Cl2  NaCl + NaClO + H2O
Clo t¸c dông víi dung dÞch NaOH t¹o thµnh muèi natri clorua vµ muèi natri hipoclorit (hçn hîp muèi NaCl vµ
NaClO trong níc gäi lµ níc Gia-ven).
6KOH + 3Cl2 5KCl + KClO3 + 3H2O
Chó ý: Clo kh«ng t¸c dông trùc tiÕp víi oxi t¹o thµnh oxit.
2. øng dông vµ ®iÒu chÕ
a. øng dông
Clo cã nhiÒu øng dông trong ®êi sèng vµ trong s¶n suÊt nh: khö trïng níc sinh ho¹t, tÈy tr¾ng v¶i, sîi, bét giÊy
vµ ®îc sö dông nhiÒu trong c«ng nghiÖp cao su, chÊt dÎo …
b. §iÒu chÕ
- Trong phßng thÝ nghiÖm: Cho axit clohidric ®Æc t¸c dông víi chÊt oxi ho¸ m¹nh.
4HCl(dd ®Æc) + MnO2 MnCl2 + Cl2 + 2H2O
16HCl(dd ®Æc) + 2KMnO2 2MnCl2 + 2KCl + 5Cl2 + 8H2O
- Trong c«ng nghiÖp: §iÖn ph©n dung dÞch NaCl b·o hoµ cã mµng ng¨n xèp.
2NaCl(dd b·o hoµ) + 2H2O §iÖn ph©n cã mµng ng¨n 2NaOH + Cl2 + H2
IV. Cacbon
1. §¬n chÊt
a. TÝnh chÊt vËt lÝ cña cacbon
- D¹ng thï h×nh: " D¹ng thï h×nh cña nguyªn tè lµ d¹ng tån t¹i cña nh÷ng ®¬n chÊt kh¸c nhau do cïng mét
nguyªn tè ho¸ häc t¹o nªn". Cacbon cã ba d¹ng thï h×nh chÝnh:
+ Kim c¬ng: lµ chÊt r¾n trong suèt, cøng vµ kh«ng cã kh¶ n¨ng dÉn ®iÖn. Kim c¬ng thêng ®îc dïng lµm ®å
trang søc, mòi khoan, dao c¾t kÝnh …
+ Than ch×: lµ chÊt r¾n mÒm, cã kh¶ n¨ng dÉn ®iÖn. Than ch× thêng ®îc dïng lµm ®iÖn cùc, chÊt b«i
tr¬n, ruét bót ch× …
+ Cacbon v« ®Þnh h×nh: lµ chÊt r¾n, xèp kh«ng cã kh¶ n¨ng dÉn ®iÖn. Thêng ®îc sö dông lµm nhiªn liÖu
trong ®êi sèng vµ trong s¶n suÊt.
- TÝnh chÊt hÊp phô: Mét sè d¹ng cacbon v« ®Þnh h×nh nh than gç, than x¬ng míi ®iÒu chÕ cã kh¶ n¨ng hÊp
phô c¸c chÊt khÝ, chÊt mµu … trªn bÒ mÆt cña chóng (gäi lµ than ho¹t tÝnh).
b. TÝnh chÊt ho¸ häc
Cacbon lµ mét phi kim ho¹t ®éng ho¸ häc yÕu.
- Cacbon t¸c dông víi oxi: Cacbon ch¸y trong oxi t¹o thµnh cacbon ®ioxit vµ to¶ nhiÒu nhiÖt.
C + O2 CO2 + Q
- Cacbon t¸c dông víi oxit kim lo¹i: Cacbon cã tÝnh khö nªn ë nhiÖt ®é cao cã thÓ khö mét sè oxit kim lo¹i:
C + 2CuO CO2 + 2Cu
C + 2ZnO CO2 + 2Zn
2. Mét sè hîp chÊt cña cacbon
a. C¸c oxit cña cacbon
- Cacbon oxit: CO lµ chÊt khÝ kh«ng mµu rÊt ®éc kh«ng tan trong níc. Cacbon oxit lµ oxit trung tÝnh kh«ng
t¸c dông víi axit vµ kiÒm.
Cacbon oxit cã tÝnh khö m¹nh, ë nhiÖt ®é cao cã thÓ khö ®îc nhiÒu oxit kim lo¹i:
CO + CuO CO2 + Cu
3CO + Fe2O3 3CO2 + 2Fe
Cacbon oxit ch¸y trong kh«ng khÝ hoÆc trong oxi to¶ nhiÒu nhiÖt:
2CO + O2 2CO2 + Q
- Cacbon ®ioxit: CO2 lµ chÊt khÝ kh«ng mµu, kh«ng mïi, nÆng h¬n kh«ng khÝ, khi bÞ nÐn vµ lµm l¹nh bÞ
ho¸ r¾n thµnh níc ®¸ kh« (tuyÕt cacbonic) dïng ®Ó b¶o qu¶n thùc phÈm.
Cacbon ®ioxit lµ oxit axit.
+ T¸c dông víi níc
Cacbon ®ioxit t¸c dông víi níc t¹o thµnh dung dÞch axit cacbonic lµ axit yÕu kh«ng bÒn, lÇm quú tÝm
chuyÓn sang mµu ®á.
H2O + CO2  H2CO3
+ T¸c dông víi dung dÞch baz¬: Tuú theo tØ lÖ sè mol gi÷a CO 2 vµ baz¬ mµ t¹o thµnh muèi trung hoµ, muèi
axit hoÆc hçn hîp hai muèi:
NaOH + CO2  NaHCO3
2NaOH + CO2  Na2CO3 + H2O
 + T¸c dông víi oxit baz¬:
CaO + CO2  CaCO3
b. Axit cacbonic vµ muèi cacbonat
* Axit cacbonic (H2CO3) t¹o thµnh khi hoµ tan CO2 vµo níc. H2CO3 lµ mét axit yÕu kh«ng bÒn dÔ bÞ ph©n
tÝch thµnh CO2 vµ níc, dung dÞch H2CO3 lµm quú tÝm chuyÓn sang mµu ®á.
* Muèi cacbonat: cã hai lo¹i muèi cacbonat trung hoµ vµ muèi cacbonat axit (hidrocacbonat).
- §a sè muèi cacbonat kh«ng tan trong níc (trõ c¸c muèi cacbonat cña kim lo¹i kiÒm: Na 2CO3, K2CO3 … HÇu
hÕt c¸c muèi hidrocacbonat tan tèt trong níc nh: Ca(HCO3)2, Ba(HCO3)2, Mg(HCO3)2 …
- TÝnh chÊt ho¸ häc cña muèi cacbonat
+ T¸c dông víi dung dÞch axit
Na2CO3 + H2SO4  Na2SO4 + CO2 + H2O
2NaHCO3 + H2SO4  Na2SO4 + 2CO2 + 2H2O
+ T¸c dông víi dung dÞch baz¬
K2CO3 + Ca(OH)2  2KOH + CaCO3
NaHCO3 + NaOH  Na2CO3 + H2O
+ T¸c dông víi dung dÞch muèi t¹o thµnh hai muèi, trong ®ã Ýt nhÊt cã mét muèi Ýt tan
K2CO3 + CaCl2  2KCl + CaCO3
+ Muèi cacbonat dÔ bÞ nhiÖt ph©n huû: HÇu hÕt c¸c muèi cacbonat ®Òu dÔ bÞ nhiÖt ph©n huû (trõ
c¸c muèi cacbonat cña kim lo¹i kiÒm)
CaCO3 CaO + CO2
2NaHCO3 Na2CO3 + CO2 + H2O
V - Silic vµ c«ng nghiÖp silicat
1. Silic
Lµ nguyªn tè phæ biÕn thø 2 (sau oxi) trong thiªn nhiªn, silic chiÕm 1/4 khèi lîng vá tr¸i ®Êt, silic tån
t¹i chñ yÕu díi d¹ng hîp chÊt trong c¸t tr¾ng vµ ®Êt sÐt. Silic lµ chÊt r¾n mµu x¸m, tinh thÓ tinh khiÕt cã
tÝnh b¸n dÉn nªn cã nhiÒu øng dông trong c«ng nghÖ ®iÖn tö, pin mÆt trêi …
ë nhiÖt ®é cao silic ph¶n øng víi oxi t¹o thµnh silic ®ioxit:
Si + O2 SiO2
2. Silic ®ioxit (SiO2)
Silic ®ioxit lµ oxit axit kh«ng tan trong níc, t¸c dông víi kiÒm vµ oxit baz¬ ë nhiÖt ®é cao t¹o thµnh
muèi silicat:
2NaOH(r) + SiO2 (r) Na2SiO3 + H2O
CaO(r) + SiO2 (r) CaSiO3
3. C«ng nghiÖp silicat
a. S¶n xuÊt gèm, sø
- §å gèm, sø: g¹ch, ngãi, g¹ch chÞu löa sµnh, sø …
- Tõ nguyªn liÖu chÝnh lµ ®Êt sÐt, th¹ch anh, fenspat ®îc trén víi níc ®Ó ho¸ dÎo sau ®ã t¹o h×nh, sÊy kh« vµ
cuèi cïng lµ nung ë nhiÖt ®é thÝch hîp.
b. S¶n xuÊt xi m¨ng
Xi m¨ng lµ chÊt kÕt dÝnh trong x©y dùng cã thµnh phÇn chÝnh lµ canxi silicat vµ canxi aluminat.
C¸c c«ng ®o¹n chÝnh ®Ó s¶n xuÊt xi m¨ng:
- NghiÒn nhá nguyªn liÖu: ®¸ v«i, ®Êt sÐt, quÆng s¾t … sau ®ã trén víi níc t¹o d¹ng bïn.
- Nung hçn hîp trªn trong lß quay hay lß ®øng ë nhiÖt ®é 1400oC - 1500oC thu ®îc clanhke.
- NghiÒn clanhke thµnh bét mÞn (xi m¨ng).
c. S¶n xuÊt thuû tinh
Thµnh phÇn chÝnh cña thuû tinh lµ hçn hîp canxi silicat (CaSiO3) vµ Natri silicat (Na2SiO3).
C¸c c«ng ®o¹n chÝnh ®Ó s¶n xuÊt thuû tinh:
- Trén hçn hîp c¸t (SiO2), ®¸ v«i (CaCO3) vµ x«®a (Na2CO3) theo tØ lÖ thÝch hîp.
- Nung hçn hîp trªn trong lß nung ë nhiÖt ®é kho¶ng 900oC thu ®îc thuû tinh:
CaO(r) + SiO2 (r) CaSiO3
Na2CO3(r) + SiO2 (r) Na2SiO3 + CO2
- Lµm nguéi thuû tinh ®Õn dÎo råi t¹o h×nh thµnh c¸c ®å vËt.
VI - S¬ lîc vÒ b¶ng tuÇn hoµn c¸c nguyªn tè ho¸ häc
1. Nguyªn t¾c s¾p xÕp c¸c nguyªn tè trong b¶ng tuÇn hoµn
C¸c nguyªn tè ®îc s¾p xÕp theo chiÒu t¨ng dÇn cña ®iÖn tÝch h¹t nh©n nguyªn tö.
2. CÊu t¹o b¶ng tuÇn hoµn
a. ¤ nguyªn tè
¤ nguyªn tè cho biÕt: Sè hiÖu nguyªn tö, kÝ hiÖu ho¸ häc, tªn nguyªn tè, nguyªn tö khèi cña nguyªn tè ®ã.
- Sè hiÖu nguyªn tö cßn gäi lµ sè thø tù cña nguyªn tè trong b¶ng tuÇn hoµn. Sè hiÖu nguyªn tö cã sè trÞ b»ng
sè ®¬n vÞ ®iÖn tÝch h¹t nh©n vµ b»ng sè electron trong nguyªn tö.

12 Sè hiÖu nguyªn tö
KÝ hiÖu ho¸ Mg
häc Magie Tªn nguyªn tè
24
b. Chu k× Nguyªn tö khèi
- Chu k× lµ d·y c¸c nguyªn tè mµ nguyªn tö cña chóng cã cïng sè líp electron vµ ® îc xÕp theo chiÒu ®iÖn
tÝch h¹t nh©n t¨ng dÇn.
- Sè thø tù cña chu k× b»ng sè líp electron.
- Cã 7 chu k× trong ®ã c¸c chu k× 1, 2, 3 ®îc gäi lµ chu k× nhá, c¸c chu k× 4, 5, 6, 7 lµ c¸c chu k× lín.
ThÝ dô: Chu k× 2 gåm 8 nguyªn tè cã 2 líp electron trong nguyªn tö. §iÖn tÝch h¹t nh©n t¨ng tõ Li lµ 3+ ®Õn
Ne lµ 10+.
c. Nhãm
Nhãm gåm c¸c nguyªn tè mµ nguyªn tö cña chóng cã sè electron líp ngoµi cïng b»ng nhau vµ ®îc xÕp thµnh
cét theo chiÒu t¨ng dÇn cña ®iÖn tÝch h¹t nh©n nguyªn tö.
ThÝ dô: Nhãm I gåm c¸c nguyªn tè kim lo¹i m¹nh, chóng ®Òu cã 1 electron ë líp ngoµi cïng. §iÖn tÝch h¹t
nh©n t¨ng tõ Li lµ 3+ ®Õn Fr lµ 87+.
3. Sù biÕn ®æi tÝnh chÊt cña c¸c nguyªn tè trong b¶ng tuÇn hoµn
a. Trong mét chu k×
Trong c¸c chu k× nhá: §i tõ ®Çu chu k× ®Õn cuèi chu k× theo chiÒu t¨ng dÇn ®iÖn tÝch h¹t nh©n:
- Sè electron líp ngoµi cïng t¨ng dÇn tõ 1 ®Õn 8 electron.
- TÝnh kim lo¹i cña c¸c nguyªn tè gi¶m dÇn, ®ång thêi tÝnh phi kim cña c¸c nguyªn tè t¨ng dÇn.
- §Çu chu k× lµ mét kim lo¹i kiÒm, cuèi chu k× lµ halogen vµ kÕt thóc lµ mét khÝ hiÕm.
b. Trong mét nhãm
Trong mét nhãm: §i tõ trªn xuèng díi theo chiÒu t¨ng dÇn ®iÖn tÝch h¹t nh©n:
- Sè líp electron t¨ng dÇn.
- TÝnh kim lo¹i cña c¸c nguyªn tè t¨ng dÇn, ®ång thêi tÝnh phi kim cña c¸c nguyªn tè gi¶m dÇn.
4. ý nghÜa cña b¶ng tuÇn hoµn c¸c nguyªn tè ho¸ häc
a. BiÕt vÞ trÝ nguyªn tè ta cã thÓ suy ®o¸n cÊu t¹o nguyªn tö vµ tÝnh chÊt cña nguyªn tè.
ThÝ dô: Nguyªn tè A ë « sè 9, nhãm V chu k× II trong b¶ng tuÇn hoµn c¸c nguyªn tè ho¸ häc. Nªu cÊu t¹o
nguyªn tö vµ dù ®o¸n tÝnh chÊt cña nguyªn tè A.
Nguyªn tè A (Flo) ë « thø 9 nªn cã sè hiÖu nguyªn tö lµ 9, cã ®iÖn tÝch h¹t nh©n b»ng 9+ vµ cã 9
electron vµ cã hai líp electron. Nguyªn tè A ë cuèi chu k× II nªn lµ phi kim ho¹t ®éng m¹nh h¬n oxi ë « sè 8 vµ
nguyªn tè A ë ®Çu nhãm VII nªn tÝnh phi kim m¹nh h¬n clo ë « 17.
b. BiÕt cÊu t¹o nguyªn tö cã thÓ suy ®o¸n vÞ trÝ vµ tÝnh chÊt cña nguyªn tè.
ThÝ dô: Nguyªn tè B cã ®iÖn tÝch h¹t nh©n lµ 12+ cã 3 líp electron vµ cã 2 electron ë líp ngoµi cïng. X¸c
®Þnh vÞ trÝ cña B vµ dù ®o¸n tÝnh ch©t ho¸ häc c¬ b¶n cña nã.
Nguyªn tè B (Magie) cã 3 líp electron vµ 2 electron líp ngoµi cïng nªn nguyªn tè B ë chu k× III nhãm II.
Mg ®øng ë gÇn ®Çu chu k× II nªn nã lµ mét kim lo¹i. TÝnh kim lo¹i cña Mg yÕu h¬n Na ®øng tríc nã trong
cïng chu k× vµ Ca ®øng díi nã trong cïng nhãm. TÝnh kim lo¹i cña Mg m¹nh h¬n Al ®øng sau nã trong cïng
chu k× vµ Be ®øng trªn nã trong cïng nhãm.