Anna Helmin Jolanta Holeczek Biologia na czasie 2? dla liceum ogdlnoksztaicgcego i technikum Zakres podstawowy nowa _ era Twoje mocne strony SSBiologia na czasie | Pedrecznik copuszezony do uzytku szkolnage praaz ministre wlaéciwego do spraw oSwiaty | i wychowania i wpisany co vrykazu podrecznikow presenaozonych do keztatvanla ogdinego do nauczaria biclogi, na podstawie opini zeezoznewicevr | dr Ewy Nowak, mgr. Adama Pukooza, dr Agaty Haci. Etap edukaoyiny: I “Typ szioly: liceum ogdinokaztaleace i technikum. Rok dopuszezenia: 2020 |_ Numer ewidencyiny w wykazie MEN: 1006/2/2020 Podlresenik zostal ooracoweny na podstawie Programu nauezania biologi w zakresie podsta~ wourym dla iceum ogdinokeztaloacego | tachnikum ~ Biologia na czasie autorstwa Katarzyry Klosowskiei. byt ase Cabo plist dele twéroy wydawey Prosimyo pr2ctrzagaio pra, lm pez erariog6 publican} madetz udostppne sleodplare osobom bik Mb oscbisce any, ‘aie uininaeza | w Fiernocn. ded cytujesz je ragmenty to no ail ch tei Ienteceno znznace, c2yjoto cao. MateezSkapowa xq pba) jodyns ra was ustek ‘Serum cde nloenods pro. Wig ne wwerlogainaatura ot nowa \era © Copyright by Nowa Era Sp. 20.0. 2020 ISBN 976-89-267-3866-2 Konsultacja morytoryeana: dt n. med. Agnieszka Ws6l Katedra | Zeklad Fizjclogt Dobwiedozalno, i Kiniczna) Warszawskiago Univetsyletu Medyczneac) Koordynacia prac i redakeja merytoryozna: Ewa Mejlun. odakeja morytaryezna: Magcalona Bujrowska, Piotr Kosznik Wspétpraca radakeyjna: Barlomie) Gradzki, Anne Klopotek, Aekaendra Mazur, Malgorzata Sokolowska, FRedakcja jezykowa: Alokoandra Kowalcayk-Prycakowsia Nedz6r koneepeyino-rodakeyjny: Dorota Mp ranske-Mlni. ‘Nadz6r artystyczniy: Kai Pichler. Opieka grafiezna: Ewa Kalotyn, Projekt graficzny: Marcin Kolace. Projokt oktadki: Mocij Galiisk, wykorzystano olamenty auiorstna Woika Urbenke. Opracowanle graficzne: Marek Bioszko, Maciej Galski, Klausia Jarooka, Marcin Kolacz, Grazyna Truchlisska, Slawomir Wlodarezyk. llustracje: Ewaina Baran, Katarzyna Borek-Polkowska, Elebieta Buozkowska, Ratel Buczkowsic, ‘Marta Diugokecka, Nata Holman, Wiolata Horczyticka, Prasmysiaw Klosin, Malgorzata Motyka-Kames, Keeveztof Mrawifshi, Marek Nawiockl, Marcin Olaksak, Joann Ptak, Ene Sowuloweke, Precmysiaw Szuks) ‘Monika Wisneewska, Magdalene Wolnicke-Mavyniok. Fotoserwis: Bogdan Warkowice. Realizacja projektu graficznego: Ewa Pitras. ent bed yey pantech estan nearest rb ‘Sewer ye ance Nowa Era Sp.z.00. ‘Alay Jerozolmaskie 146 D, 02-005 Wavezawa \wwwwn.nowaere.),¢-malt nonaera@nowaera pl CContrum Kontaktu: 801 88 10 10, 58 724 48 00 ‘ork optea: Wastead Canal EuropeO czym jest podrecznik? W podreezniku Biologia ne czaste 2 znajdziesz informacje dotyczqce poszezegdlnych ukladéw narzadéw budulaoyeh organizm cziowieka. Wiadomese' te pozwo'a Gi lepiej zrozumies, w jaki spaséb funkejonuje ‘Twoje ciao, Do ezego stuza poszezegdine elementy podrgcznika? To bylo w szkole podstawowej! Git sie set r Informaoje umieszczone Ciekawe teraty pozwola Ci Wyszozegsinienis gléwnych wtym elemencie pomoga Ci zajaé wlasne stanowisko tregci na poczatku tematu przyoomnies sobie ww danel sprawie. | podpowie Ci, ktore wiado- informacje ze szkoly | mosci sa naiwazriesze | podstawowe Ls - —-- Pree ‘ Jest na to sposéb | Polecenia umieszczone Wskazéwiki zawarte w tym nna korieu temiatu pozwola Gi) | informacje zawarte w ty | sprawzk yaad | urwalé a AG olemencie podpowiedza Ci, i elemencie pokat Gi, jak jak nalatwie| zapamigtaé | 2dobyte wiadomosci. || wiedza biologicznajest. | watne wiadomosci | | stosowana w praktyo, | Obserwacja i Te choroby | Sees: ial =| warto znaé | ae Obowiazkowe doswiadezenia | | S——---=--= Dzieki ciekawostkom | i obserwacje zostaly opicane | Opisy wybranych choréb | poznasz interesujace | w spos6b, kiéry umodiwi Gi | pomoga Ci pozna¢ len | intormacje zwazana dokiadne przeanalizowanie | — objavyy, przyozyny oraz, zlekoja. | wszystkich ich etapow. | __sposoby profilaktyki _ | Podsumowanie Sprawdz, czy juz umiesz! Na tych stronach znajdziesz najweznejsze Zadaria umieszezone po kazdym dziale informacje z danego dzialu podane umailiwia Ci doskonalenic umiojgtnosci w przejrzystej formie, Ozigki nim biologieznych oraz ulatwia powtarzanio uporzadkulesz | utrwalisz zdobyta wiedze. wiadomosel przed sprawdzianami.Spis tresci Rozdziat 1. Organizm czlowieka jako funkojonaina calosé 1, Hierarchicana budowa organizmu czlowiele 1.2, Thanks: nablorkowa, migSniowa inerwowa . 1.8, Thanke igezna Podsumowanie . Sprandi, czy jut umiesz! Rozdziat 2. Skéra - powloka ciala 2.4. Bucdowa ifunicje skory 2.2. Choroby higena skéry Podsumowanle Sprandé, czy Rozdziat 8. Uklad ruchu 8.1, Ogdlna budowa i funkcje szkieletu 3.2, Roczeje polaozer keel 8.8, Szkilet osiowy i szlielst konceyn « 8.4. Bucowa i funiecjonowanle rmigSni szkieletowych 4.5. Higiena i choroby ukladu ruchu Podsumowanie i Sprawdé, czy juk umiesz! ........+.++ Rozdzial 4. Uklad pokarmowy 4,1. Orgeniczne sktadhniki pokarmowe 4.2, Rola witamin, Nisorganiczne skladniki pokermowe 4,8, Budowa i funkjo uldady pokarmowego 4A, Provesy trawenia | vichianiania 4.5. Zasady racjonalnego odzywiania sig 4.6. Choroby ukiedu obermioetep”) Podsumowanie ‘Spravid2, ezy juz umios?! Rozdzial 5. Ukiad oddechowy 5.4, Budowa i funkcje ukladu ocdechowago 6.2, Wentycja i wymiana gazowa 5.3, Zaburzenia funkcjonowania ukladu ‘oddechowago Podsumowanie Sprawdé, czy jue umiosz! Rozdziat 6. Uklad krazenia 64. Sklad | funkoje krwi 6.2. Budowa i funkoje dad kewionosnego 6.3. Uklad limtatyczny 64. Choroby ukladu krazenia . Podsumowanie ‘Sprawdé, ozy ju umiesz! Rozdzial 7. Odpernosé organizmu 74. Budowa ukladu odpornosciowego. Rodzeje ‘odpornosci . 72. Zaburzeria funkcjonowania ukladu odpornoscioweg0 Podsumowania ... Sprawa?, czy Juz umiasz! jut umiesz! i 6 18 18 22 25 28 36 4 3 48 60 53 88 63 70 73 76 Bt ES 95 101 106 114 119 122 127 138 142 yap 48. 151 163 “12 175, 178 184 189 192 Rozdzial 8. Ukiad moczowy 8.1, Budowa i funkojonowenis uktadu moczawego 194 82. Choroby ukladu moczowego 200 Podsumowanie ...... : 206 Sprawa, ezy juz umies2! 207 Rozdzia! 9. Uklad nerwowy 9.1. Budowa i dzialanie ukladu nerwowego ...... 210 92. Ostodkowy ukled nerwowy 216 93. Obwodowy ukiad nerwowy 219 94. Autonomiczny uklad nerwowy 223 9.5. Higiena i choroby ukladu nenwoweg0 226 Podsumowario ....... 233 ‘Sprawoiz, zy juz umiosz! 285. Rozdziat 10. Narzady zmysiow 40:1. Dudowa’ dzielanio narzadu w2roku 238 10.2, Ucho — narzad zmystu sluchu |zmysts rownonagi 246 108.Narzay ara oraz wechu 263 Podsumowanie i 2287 Sprawdé, czy jud umiosz! 259 Rozdziat 11, Uktad hormonainy 11.4, Budowa i rola uktadu hormonsinego, 262 11.2, Reguiagja mydzielania hormonéw: 1268 11.3, Nadazynnosé i nledoceynnosé gruczotow dokrownyeh. tres 273 Podsumowanie 281 Sprawdi, czy juz ul 283 Rozdzial 12. Rozmnaianie i rozw6j eziowieka 412.4, Budowaii funkoje mpskich narzacow rozrodezych 286 12.2. Budowa i funkoje Zeriskich nerzadow rozrodezych .. 291 12,8, Rozwo) eziowioka 299 12. Hijena|cneoby dad rozrczogo 207 Podsumowanie 315 Sprandé, czy juz umiesz! 37 Sprawd2, czy juz umiesz! ~klucz odpowied2i ...319 Przydatne terminy Nas 823 Indeks ss 328ae a rad cztowieka | on a aemercu i| ry jako ft To byto w szkole podstawowej! [Y Hierarchiczna budowa cziowieka Teasuing | Terenas ) uklady | ae al | komark! | ‘ae Lnarsaey J | narzadéw ) {erverizm Mw —_—_| “Rodis neni ame C. ) TH kana igre | "wana ania veankanernona il tkanka lacena | — L iia [IY Homeostaza - zdolnos¢ organizmu do zachowaria réwnowagi wewnet!Zng}.Hierarchiczna budowa organizmu cztowieka Zwrbe © poziomy organizacj budowy organizmu czlowieka, © funkoje poszazegdinych ukiadéw narzadow, * powiazania funkojonalne pomiedzy uxtademi narzadow, © dofiniole homeostazy oraz mechanizmy warunkujace homeostaze. Wielokomérkowe organizmy funkejonujg jak skomplikowane maszyny zlozone z wie- Iu dzialajgcych precyzyjnie podzespotow. Na przyldad organizm czlowieka tworza uklady zlozone z narzadow, kt6re sq zbudo- wane z wielu mniejszych elementow. WW Jak jest zbudowany organizm eztowieka? Organizm cztowieka ma budowe hierar- chiczna. Oznacza to, 2e sktada sig 2 ele- mentéw uporzadkowanych wedlug stopnia Ogdina budowa komérki zwierzece} komplikacji budowy. Elementy te, taczac sig i wspétpracujac, tworza kolejne poziomy. Podstawowymi clementami funkcjonalny- mi kazdego organizmu sq komérld. W przy- padku cztowieka sa to komérki zwierzece. Zesp6l komérek o podobnej budowie i wsp6l- nym pochodzeniu tworzy thanke wyspecja- lizowana w petnieniu okteslonych funkeji. Z tkanek r6dnego rodzaju sa zbudowane narzady. Z kolei narzady wehodza w sklad ulladéw narzad6w, ktdre wspdlpracuja ze soba, dzieki czemu tworza organizm. Nasze ciato jest abudowane z bilionéw komérek, ktére réznia sig w zaleznosel od tego, jakie peinia funkeje i jakie tkanki tworza. Jednak ich ogélna budowa jest taka sama. ‘Moiesz ja przesledzié na ponizszej ilustracji. Biona komérkowa— oddziots \wngtrzo komérki od otoczenia, Zapewnia transport substang} cdo wnetrza ina zewnatrz komt Aparat Golgiego ~ modyfituje biatka i lipidy raz bierze udzial w ich transporcie. Lizosom ~zachodzi w nim ‘vawienio skiadnkow po- karmowych | uszkodzonych organell. Mitochondrium -zachodza ‘w nim glénne etepy oddycha- nia tlenowego, Jado komorkowe ~ zawiora ‘matariat gonetycany (DNA). Kontroluje przebieg wiekszodei process Zyciowych Korot Cytazol - wypalnia vnetrze komérki oraz posredhiczy w transpor cle substancji Rybosomy - uczestnicza ‘wesyniezia bialek. Siateczka Sr6dplazmatyczna~ bierzo udzia gléwnie W produkaji biele«| pidow.Poziomy organizacji budowy naszego ciata Nasze cialo powstaje z jednej zaplodnionej komérki jajowe). Dzieli sig ona i réznicuje w ok, 200 rodzajéw komdrek, ktdre tworza 4 gléwne rodzaje tkanek: miesniowa, nabtonkowa, laczna i nerwowa. Tkanki wehodza w skiad natzgdéw, ate — w sklad ukladéw narzgdéw tworzacych organizm. Na ilustracji mozesz zobaczyé, zjakich komérek, tkanek i narzadéw jest zbudowany uklad moczowy. Komérka ve Podstawowa jadno- “4 stka buduleowa i funkejonaina 4 organizmu, komérla komorka koma nablonke thanki lacene} nerwowa | Tkanka 4 Zespdi komérek “3 " Fe © podobne| budowie heals \(a iwspéinym pocho- , 4 3 dzeriu pelniacy okreslone funkcje. ‘kanka ‘tkanka ‘tkanka tkanke migsniowa rrablonkowa lacena neewona Narzad Zospdi tkanek wyspeoia: llzowenyh w peinigniu: okresionych funk Netka. nerka. 1 wid Uklad narzadéw t 0 Zospol narzqdov pechere wepdtdzietaacych cron przy wykonyvrariu oe dang) czynnoscl. com veal meczona ms moczowy. Organizm Wop dtzialajace ukiady narzadéwy, tworzgce funkojonalng calosé.Uktady narzad6w cztowieka W organizmie cztowieka wyréinia sig zwykle 11 ukladéw narzadéw. Niekiedy uktady taczy sig ze soba w wieksze grupy. Na przyktad uktad kewionosny i uklad limfatycuny tworza razem uklad krazenia, a uklad szkieletowy i uktad migsniowy — uktad ruchu. ae \ Q Uktad miggniowy Uklad szkieletowy Jest czyrng czesciq Jest bierna czeécig uktadu uitadu ruchu, Umoaliwia, ruchu. Utrzymuje ciezar ciata, poruszanie sig. nadaje ciatu ksztait, chroni narzady Wewnetrzne oraz stanowi magazyn soll minerainych. Sk6ra ‘Chron wnetrze ciata Uktad oddechowy przed infekcjami i urazami Zapewnia wymiane gazowa, ‘mechenicznymi. Posredniczy cayl dostarozanis do organzmu réwniez w odbioraniu bodécow tlenu | usuwanie 2 organizmu 0 Srodow'ska zevynetranego dwutlenku wegle. ‘oraz bierzo udzial Ww. termoregulac}.Uktad pokarmowy Umodliwia pobieranie, trawienie i wchtanianie: substangj pokarmo- wych oraz usuwanie | niestrawionych resztek | pokatrru Uktad hormonalny Bierze udzial w reguio- waniu proceséw ‘yclowych za pomoca hormonéw. Uktad krwionogny Odpowiada za transport réznych substang), inp. skladinikéw pokatmowych i gazéw ‘oddechowych. Ukiad moczowy Zapewnia wydalanie nigktorych produk- téw metabolizmu, np. mocznika, 4 | \ Ukiad limfatyczny —_Uklad nerwowy Bierze udzial w reak- Umozlivia reagowanie cjech obronnych organi- na bodice odbierane: zmu, transportuje nie- ze $rodowiska. Koordy- kidre substarcje, nuje prece narzadow np. tluszoza, wewnetrznych. WW ae Ukiad rozrodezy Umoaiiwia rozmnazanie 89, wytwarza komérk piciowe.1zdziat 1. Organizm oztowieka jako tunkefonaiina calosé @ Wspotpraca uktadow narzadow Gdyby uktady narzadow nic cowaly ze soba, nasz organizm nie funk- cjonowalby prawidtowo, Na przyklad do poruszania sig potrzebujemy energii, ktd- ra uzyskujemy main. podczas oddychania 0. Za pobieranie niezbednych do z w organicznych or: nie i wohtanianie odpowiada uklad pokarmowy. Do oddychania tleno- wego jest potrzebny takie tlen dostarczany przez uldad oddechowy. Tlen oraz zwiazki wspétpra- organiczne sq transportowane do kor ciala przez ultad krwionosny, ktéry prze- nosi réwniez produkty metabolizmu, takie jak dwutlenek wegla, woda i mocznik. ki te sq usuwane z organizmu przez uklad moczowy iuklad oddechowy, a takze przez yskana w wyniku oddycha uklad migéniowy, ktéry dzigki wsp6tpracy z uktadem szkieletowym umodliwia nam nie sig. Prace wszystkich uktadéw narzadéw reguluje uktad nerwowy. Przyktad wspotpracy pomiedzy uktadami narzadow Ray Pee Cent Peewee cers cca Dr ay Cecio L tt) Peer iee scars Penne ey Crna cray Rete) Poa Pu ue liczaych, np, mocznik Ca mee 0: eae tran Pete Pee cas eee ica Cre ran ces dostarczone przez krew sklacni- eee eee ea ar ern) ‘energia potrzebna np. do poru:@ Czym jest homeostaza? Homeostaza to zdolnogé organizmu do utrzymywania wzglednie stalych warun- kéw srodowiska wewnetranego. Polega ona na utrzymywaniu na okreslonym poziomie takich parametréw, jak: temperatura ciala, cignienie krwi i skiad plynéw ustrojowych. Za utrzymywanie réwnowagi wewngtrzne| organizmu odpowiadaja taw, mechanizmy homeostatyczne. '@ Homeostaza jako stan rownowagi dynamicznej Zachowanie rownowagi w stale zmicnigjgcym. sig Srodowisku nie jest proste. Z tego wzgledu parametry fizjologicane nie maja doktadnie wyznaczonych wartoéci, ale w niewielkim za- kresie ciagle sig zmieniaja. Na przyked, jezeli amierzysz sobie kilkukrotnie tetno podezas odpoczynku, na siedzaco, okate sie, Ze nie ma ono stalej wartoSci. Wartosé tetna be- dzie oscylowaé wok6t optymalnej wartoéci, ale nie bedzie z nig zawsze rowna. Podobnie jest z innymi parametrami. Ich wartosci sq utrzymywane na wzglednie stalym pozio- mie, dlatego méwimy, 2e homeostaza to stan réwnowagi dynamicznej. 1.1, Hierarchicana budowe orgarizmu civic i Jak organizm zachowuje homeostaze? Caynnikami zaburzajacymi homeostaze moge byé m.in.: stres, uzywki, niewlaéciwa dieta czy choroby. Przykladowo alkohol daje dludne poczucie ciepla, co oszukuje mecha- nizmy homeostazy i w zimnym srodowisku mote doprowadzié do wychlodzenia organi- zmu. Z kolei cukrzyca jest zaburzeniem wia- Sclwego poziomu glukozy we krwi. Kaide gwaltowne odchylenie parame- teow od stanu rownowagi jest rejestrowane przez receptory. Dziatajg one jak czujniki, kktére prackazuja informacje do specjalnego osrodka kontroli znajdujgcego sie najcze- Scie) w mézgowiu. OSrodek ten uruchamia mechanizmy regulacyjne, ktére pobudzaja do pracy efektory ~ réine narzgdy dostosowu- jace procesy wewnetrzne do zmieniajacych sie warunkéw srodowiska. Wiekszos¢ mechanizméw homeostatycz~ nych dziala na zasadzie ujemnego sprze- zenia zwrotnego. Oznacza to, ze efekt kort- cowy hamuje proces, ktéry doprowadzit do powstania tego efektu, Na przyktad praywrd- cenie stanu réwnowagi powoduje, Ze efektory przestaja dzialac, Przyklady parametrow utrzymywanych w organizmie na wzglednie stalym poziomie ‘temperatura ciala 35,6-97°C * ws ‘stodenie lukozy wo kw | 70-140 mg/l kivd pH krwi 7.AB-7,45 WYBRANE PARAMETRY » [ cisnienie krwit tuwodnienie organizmu aa en | optymaine i stedenie soli mineralnych, aentonecnessa Uosoby doroste) wtym jondw sodu, potasu eee 120/80 mm Hg imagnezu'‘Rozdziel 1. Organizm ozlowieka jako tunkejonalna caloss Jak dziata system kontroli homeostazy? Sposéb dziatania mechanizméw homeostatycanych mozesz przeanalizowee na ponizszym schemacie © Receptor wysyia informa @osrodek kontroll wysyia ‘cle 0 zmianie do osrodka informacje do odpowiednich kentrol znaidujacego sig ‘Obrodek otektorow—narzadév najezescie, w mézgowiu. / kontroll \ Receptor ~ Efektor ~ @ receptor codbicrea vwykonavca | © Nastepuie uricho- rejestruje zmiane. mienie mechenizmow ‘ ne cre fontenig ‘ me @wartos canego Z Vy @warose paranetru parametru zostaje wraca do stanu zaburzona. HoMroeinee réwnowagi. «® Podstawowe poziory organizacji lala cztowieka to: Konérki —> tkanki — narzady > = uklady narzadéw + organizm. » Komérka to podstawawa jednostka buduicowa i funkojonalna organizmnu «= Tkanka to zespét Komérek 0 podobnej budowie i wspolnym pochodzeniu, wyspeciaizowany w palrieniy okteslonych czynnogcl. W organizmie calowieka wyréiniamy than: n@blorkow, miggniowa, iaczna i nerwowa. + Zoudowane z tkanek narzady tworza uktady narzqdéw. Sa to uitady: miesniowy, szelelowy, pokaimovyy, oddechowy, norwowy, knainnnény, imfatyezny, moczowy, hormonalny, rozrodezy oraz skéra. « Uklady narzqdéw dzigkl wspélpracy tworza funkojonaing catosé, czyii organizm. « Homeostaza to zdolnosé organizmu do utreymanta wzglednie stalych warunkow srodowisa wewngtrznego. eas 1, Poda| ova prayklady obrazuiace Koei stopnie orgarizaci naszeqo sale. Rozpoczn od nainaszoH0 poziomy, np.: komérka nerwowa —* tkanka nerwowa —* mézg — ukled nerwowy: 2. wybioredowoly narzad, nny nz opcana w podreczriku neta, ina padstawle dostgprych érédot informacii wyjasnil, z jakich rodzajéw tkanek jest on zbudowany. 8, Wyjasnij ne dowolnym przykledzie, na czym polega wspélprace: pomigdzy ukladami narzadow. 12Tkanki: nabtonkowa, ahs Zwrdé wage na: mieSniowa i nerwowa © buciowe i rodzale tkanek: nablonkowe}, mi © funkgje i lokelizacig tkanek: nablonkowej, Z poprzedniej lekcji wiesz juz, ze w orga- nizmie czlowieka wystepuja cztery gidwne rodzaje tkanek: tkanka nablonkowa, tkanka migsniowa, tkanka nerwowa i tkanka lacana. Komérki tworzace poszczegéine rodzaje tkanek réznia sie budowa. Jest to zwiqzane 2 przystosowaniem danej tkanki do pel nienia okreslonych funkcji. Tkanki jednak Rodzaje tkanek i przyklady ich wystepowania ‘Tkanka nerwowa, mézg deer veaowy nerwy Tkanka nabionkowa pecherzya! pluone naskorek nablonek wyScislajacy eit czesto wspdlpracuja ze soba w obrebie jed- nego narzadu W dalsze} czesci tekstu dowiesz sig, jak sq zbudowane i jakie pelnig funkeje tkanka nablonkowa, tkanka migéniowa i tkanka ner- wowa. Najbardzie) zré2nicowang z tkanek, czyli tkanka faczna, zajmiemy sig w kolejne} lekeji. Tkanka migéniowa va seco migénie gladhic przowodt pokarmoweuc iesnie szhieletovie Thank tqozna krow tkanke uszczowa SclegnoJak jest zoudowana tkanka nabtonkowa? é Tkanka nablonkowa ma zwarty uklad komérek, Komérki te tworze ’ jedna lub wiele warstw utozonych na blonie podstawnej, czyli warstwie substanc}i miedzykomsérkowej zawierajgce} wtokna biatkowe. Wyrdzniamy pieé gtéwnych rodzajéw tkanki nablonkowej, nazywanych nablonkami, ‘ Nabtonek jednowarstwowy ptaski Sew Budlowat plaskie komérid tworzace clenka werstwe. on Funkeja: umotiwia transport réznych substancj, np. tlenu i dvutlenku wegla, Wystepouranio: pecherzyki plucne oraz whosowete naczynia krwionosne. biona , podstawna ¥ Nablonek jednowarstwowy szescienny Budowa: komdrki w ksztalcie szescianéw. Funkcje: wydziela i wehtania substanoje, wysciela przewody wyprowadzaiace réznyoh gruczotow. |Wystepowanie: przewody wyprowadzajgce gruczotéw (ap. sinianek), kaneliki nerkowe, Nablonek jednowarstwowy walcowaty Budowa: wysokie komorki w keztatcie walca, Ik6re nickiedy meja wyousthi tz mikrokosmk Funkcja: wehiania i wydziela substanoje. \Wystepowanie: Zoladsk, jalto cienkie. Nabtonek jednowarstwowy wielorzedowy Buciowa: wysukiv inishie komérhi, ktérych ukled | dale wradenie wielowerstwowosei. Komérki moga mmieé rzesk. Funkoja: wySclela duza czesé drég addechowyoh, rzeski usuwaa zanieczyszozenia, Wystepowanie: drogi oddechows, Nabtonek wielowarstwowy plaski Budowa: wile warstw komérek, ktére sq coraz: cierisze w miere oddelania sig od blony podstawne). Funkeja: petni glownie funkejg ochronna, Wystgpowanle: powierzchnia cila,1 Tkanka migsniowa ‘Tkanka migéniowa jest zbudowana z wydtu- zonych element6w: komérek migSniowych lub widkien mieSniowych. Maja one zdolnosé do kurezenia sie, poniewaz zawieraja licane filamenty (widkienka) zbudowane z bialek - aktyny (filamenty cienkie) lub miozyny (fi- Jamenty grube), Doktadnie) budowe wtdkien 1.2. Tkenk: rablonkona, migsriowa i newowa migSniowych oraz mechanizm skurcau po- znasz w rozdziale trzecim. W zaleznosci od budowy i sposobu funk- cjonowania wyrézniamy try rodzaje tkanki migSniowe): tkanke miggniowa poprzecanie prazkowang szkieletowa, tkanke miesniowa poprzecznie prazkowang serca oraz tkanke migsniowa gtadka. Rodzaje tkanki miesniowej i przyktady ich wystepowania Tkanka miegniowa poprzecznie prazkowana szkieletowa > Ruriuje miesnie szkieletowa > Widkna miggniowe sa dlugle, cylindryczne, Jada znaid.ia sie rach obrzezach. » Na precaratach mikroskopowych jest widoczne poprzeszno prazkowanie wiskna. > Skurcze sq prawie zawsze zaleine od wo, ‘Tkanka migéniowa poprzecznie prazkowana serca > Buduje serce. } Komérld migéniowe 6a wiclasto rozgalgzione | polaczone Lzw. vwetavikari w przestrzenna sied, ‘Maja jedno lub dwa jadra komér- kowe polotone cenivalrie. > Na preparatach mkroskopowych jast widoozne poprzecene prazkowanle, b Skurcze sq szybkie i niezalezne ‘od wol. ‘Tkanka migéniowa gladka > Buduje sciany narzadow wewnetr2- nnych, np. jel. > Komérki miggniowe sq wyatuzone, zwezone na korioach, meja Jedno, ‘contrainie polozone jadro komdr- kowe, > Brak prazkowaria, > Sxurcze sq powoine, dlugotrwale iniezaiezne od woliMME _Rozcizial 1. Orgarizm calowioxa jako funkojonalna calos6 (@ Tkanka nerwowa ‘Tkanka nerwowa sklada sie z dw6ch rodza- j6w komérek, ktérych dzialanie sie uzupel nia, Sa to: komérki nerwowe, czyli neurony, oraz komérki glejowe. Neurony odpowieda- ja za gléwna funkcje tkanki necwowej ~ prze- wodzenie impuls6w nerwowych, natomiast komérki glejowe odgrywaja role pomocni- 2a. Stanowia podpote komérek nerwowych, wspomagaja ich wzrost i funkejonowanie. Funkoje komérek tworzacych thanke nerwrowa ‘Tkanka nerwowa neurony glejowe * 8q zdoine do prze- ‘wodzenia impulséw ** dostarczaja nou- ronom substanc erwowych odéywezych * odbioraja bodéce ‘ tworza ostonki ze Srodowiska miclinowe wokct zewmetranego aksonéw wewnetrznego + prackazuia infor maoje do réznych narzad6v, przaz co kontroluja | koordy- nuja ich prece Budowa neuronu Neuron jest zbudowany z cata komérki ner- wowej, zawierajgcego jadro komérkowe, oraz 2 dwéch rodzajéw wypustek: > dendrytéw ~ to liczne, krétkie, rozgate- ziajace sie wypustki, Schemat budowy neuronu cdendryty ree gro komérkowe akson —rozgalezione cial komerki zakorozenie rerwowe| aksoru 16 a » aksonu — to pojedyncza, dtuga i rozgale- ziona na koricu wypustka. Najezescie) jest ona otoczona ostonka mielinowa, ktéra skraca czas przewodzenia impuls6w ner- wowych. Impuls przewodzony przez komérke ner- wows biegnie zwykle od dendrytow do ak- sonu. Dokladniej funkeje neurondw oraz me- chanizm przewodzenia impulsdw oméwimy wrrozdziale dziewiatym, dotyczacym ukladu nerwowego. Czy wiesz, \Wepdlezesnie dude zainterasowanie w swiocio nauki oudza komerki gejowe. Naukowoy odkryi, 28 wystepuia one w wiolu rodzajach rééniacych sig budowa | funkojami. Przypusz- czaja te?, 42 dokladhiejsze zrozumienie mechanizméw dzielania tych komnérek bedzie pomocne w leczeniu takich choréb Zwigzanych z uktadern nerwowym, jak choroba Alzheimera, choroba Parkinsona cay schizofreria Crieeary Neurony ~ zojecie mikroskopowe.4.2, Thank: nablonkowa, migsniowainewowa Obserwacja mikroskopowa tkanek: nabtonkowej, mieSniowej i nerwowej Przeprowadd obserwacje mikroskopowe komérek tkanek: nablonkowe), migsniowe) i nerwowe}. Do observracji wykorzystaj dostepne preparaty trwale, Nastepnie wykona} \w zeszycie schematycane tysunki wybranego rodzaju tkanki, Pray lazdym rysunku zapise, jaki to rodzaj tkanlki oraz, jakie bylo powiekszenie obraza. Na podstawie obser- \wacji skonstruuj w zeseyeie tabele, w ktdre) opiszesz ksztalt komérek oraz potozenie jadra komérkowego. tkanek: nablonkowej, miegniowej i nerwowe} Wy Liye © Tkanka nablonkowa charakteryzuie sig zwartym ukladem komrek | obecnoscia blony pod stavine}, Pelnifunkoje ochronne, wydzielnioze i transportowe. Wyrozniamy nablonk jednoware stviowe (nabtonek: plaskl, szescienny, weloowaty i wielorzadowy) oraz wielowerstwowe (np. nablonek wielowarstwowy plask’) © Tkanka migSniowa jest zbudowana z komérok lub widken majgeych zdoinosé do kurozonla s¥@ \Wyrézniamy tray rodzaje tkanki mieSniowe; — tkanke mieSniowa poprzecanie prazkowang szkieletowa, = tkankg mieSniowa poprzecznie prazkowang serca, = tkankg migsniowe gtadka. © Tkanka nerwowa skiada sig z neuronéw, ktdre sluza do przewodzenia imouisow nerwowych, oraz 2 Komérek glejovrych, ktérych gléwna funkia jest odzywianla | wspomaganie neuronow. 41. Pode} po jodrym prayktadzie elementéw wystepuiacych w Komérkach tkanki nablonkowe), triegniowa) i nerwowe] Sivtadezacych o przystosowaniu tyon tkariek do pelnionych funk 2. Poréwnej charakterystyczne cachy budony komérek tworzacyen tkanki: nablonkowa, migsnvowa inerwowa, 8. W pewnym laboraorlum pobrano do badiaf prodkl tkanek migériowych rznych narzacow. Okresh jpkd rodza) tkanki migsriowe| pobraro 2: a) aorty, b) migénia brzuchatego lydki, ¢) lowe} komory serca, ‘d) mipnia odwodziciela kciuka, e) Zoladka, f) maciey. 4 Cltesl, na ozym polega wspdkiziaanie dwréch rodzajow komérek tkanki nerwowo] - nouroném i komérek glelowych.imeem Tkanka taczna Zuroe wage na: * pudlowe i rodzaje tkankl acznej, © funkcjo | lokalizaoje poszczegélnych typéw tkanki lgczne}. Krew i tkanka kostna to dwie tkanki, z kté- rych jedna jest plynna, a druga tworzy naj- twardsze struktury naszego organizmu. ‘Mimo to obie naleza do tkanek tacznych. Jak to motlivwe? §@ Budowa i rodzaje tkanki facznej Tkanka tacana powstaje z tkanki tacznej zarodkowej, ktérej komérki réznicuja sig itworza poszczegélne rodzaje tkanek. Kazdy znich ma inne cechy, wynikajace z przysto- sowania do peinionej funkcji, ale wszyst- kie sktadaja sie z komérek oraz substancji miedzykomérkowej. Komoérki sq zwykle luéno rozrzucone w substancji migdzykomérkowej, ktéra sktada sig z bezpostaciowej substancji pod- stawowej i wldkien bialkowych (m.in. wié- Kien kolagenowych i wldkien sprezystych). Praykiady wystepowania tkanek tgeznych buoue & Teaniker kostna ~ Tanke widknista— tworzy Soipgna. Thanka wioknista— wystgpuie w skirze 18 Tkanka tluszozowa — tworzy tkankg podskorna, Tkanka ehrzestna — seDagge,, PORN Nasty KSC Do glownych zadart tkanki lgcznej nalezy utraymywanie Igcznosci miedzy réznymi tkankami. Dlatego wystepuje ona_nie- mal w kazdym z narzadéw oraz pomiedzy narzadami. Jej podzial ze wagledu na pel- nione funkcje przedstawiligmy na sche- macie, natomiast przyklady wystepowania poszezeg6lnych rodzajéw tkanki lacznej — na ilustracji. Wybrane rodzaje tkanki tacznej | Rodaaje tkanki faezne} ‘kanka lgczna| [ikanka laczna| [tkanka tacena ‘wlasciwa podporowa_ plynna swioimista | |» kostna = krow » tluszczowa: » chrzgstna limi Krew ~ vrypeinia naczynia krwionosne.i Tkanka taczna wlasciwa Przykladami tkanki tacenej wlasciwej sa tkanka widknista oraz tkanka tluszczowa. Tkanka widknista sklada sie z roznego rodzaju komérek oraz z substancji migdzy- komérkowej, w ktérej wystepuja widkna bia kowe, gléwnie kolagenowe. Tkanka ta buduje main. Sciggna, wigzadia oraz skre wlasciwa. Tkanka ttuszczowa sklada si¢ z komérek wypelnionych tluszczem. U osdb dorostych wystepuje glownie thanka tluszczowa Z6tta, Jej funkcje to magazynowanie substancji zapasowych, amortyzacja i termoizolacja. Drugim rodzajem tkanki tluszczowej jest tkanka thuszczowa brunatna, ktéra petni przede wszystkim funkcje termoregulacying. U calowieka wystepuje ona gléwnie w okresie noworodkowym. 1 Tkanka taczna podporowa Tkanka taczna podporowa pelni przede wszystkim funkeje ochronne oraz stanowi rusztowanie organizmu. Dzieli sig ona na tkanke chrzestng i tkanke kostna. ‘Tkanka chrzestna jest utworzonaz komé- rek chrzestnych, ktére wystepuja w jamkach chrzestnych, oraz z duie| ilosci substan- cji migdzykomérkowej. Dzi¢ki obecnym w substancji miedzykomérkowej wléknom Dialkowym (kolagenowym i sprezystym) jest ona elastyczna oraz wytrzymala na rozcia- ganie i éciskanie, Tkanka chrzestna okrywa powierzchnie stawowe koSci, buduje matzo- ‘wing uszna i elementy krtani oraz taczy nie- ktére kosci, np. Zebra z mostliem Tkanka kostna sktada sie z komérek kost- nych oraz z substancji migdzykomérko- wej, Substancja miedzykomérkowa zawiera duza ilogé soli mineralnych (np. soli wapnia) nadajacych jej twardosé oraz wldkna kolage- nowe odpowiadajace za elastycznos¢ kosci. Jej gléwna funkejg jest budowanie szkieletu, ktéry jako rusztowanie calego organizmu musi byé wytrzymely. Stanowi ona tez maga- zyn soli mineralnych. 1.8. Thenkatgozna widkna kolagenawe Tkanka tWuszozowa Zélta budujgca tkanke podskérna (rysurick | zdjecie mikroskopowe) substancla Jamka — Medeyeomorkowe chregstna komdrka chrzestna Budowa tkanki mikroskopowe). chrzgstnaj (yysunek | zcjecie substanoja komedi migdzykomérkovakostne ‘Tkanka kostna (tysunak i zdigcie mikroskopowo).EEE Rozdzial 1. Organizmn czlowieka jako funkcjonaina catosé 1 Tkanka taczna plynna Wyréaniamy dwa rodzaje tkanki tacz~ nej plynnej: krew i limfe. Poniée) poznasz ogélng budowe i gléwne funkeje tych tkanek, Szczegotowe informacje na ich temat 2naj- dziesz, w rordziatach: szbstym (uklad kraze- nia) i siddmym (odpornos¢ organizmu). Krew Tak jak inne rodzaje tkanki tgcznej, krew sklada sig ze sktadnik6w komérkowych oraz duze| ilosci substancji migdzykomérkowej, nazywanej osoczem. Do sktadnikéw komér- kowych nalezg krwinki (czerwone i biate) oraz plytki kaewi (trombocyty). Na zdjgciu mikroskopowym widas, ze wieksz0s¢ eldadrikéy komérkowych krwi stanowia erytrooyty. Skladniki krwi + maja jgdre komérko- wo, 02986 z nich jest zdoina do ruchu + odpowiadeja za reak- je odpornosciowe, neutralizuia drobno- ustroje, produkuja przeciwciala maja keztalt dwumkig- slych dysk6w, nie za~ wierajg jadra komorko- wego i mitochondriow_ '* dzieki obecne w nich hemoglobinie trans portujg tlen i ezeécio- ‘wo dwutlenek wegia @ e ‘to fragmonty Komérek —« sklada sie glue otoczone biona, nie wody (9096) oraz maja jadra komérko- ——_rozpuszezonych lub» * biorg udziat w krzop- Gléwne funkeje kewi to: > transport hormonéw oraz substancji pokarmowych i tlenu, > odprowadzanie koficowych produktow przemiany materii, takich jak dwutlenek wegla oraz mocznik, » regulacja poziomu wody, elektrolitow oraz temperatury w organizmie, » udziat w procesach odpornogciowych. Krew transportuje substancje pomiedzy rétnymi narzadamii, dzieki czemu laczy wiele ukladéw i zapewnia stale warunki wewnatr2, organizmu. Mozemy wige powiedzie¢, ie najpetniej oddaje istnte i znaczenie tkanki acne). Limfa Limfa powstaje z plynu tkankowego, beda- cego przesaczem osocza przez wlosowate naczynia krwionosne do przestrzeni mig- dzykomérkowych. Zawiera ona znaczng ilosé limfocytéw oraz. substancje, ktére przenosi miedzy osoczem a tkankami. Do funkeji limfy naleza: > transport tluszezow, » udziat w procesach odpornosciowych. zawieszonych w nie] zwiazkow organicz- nych i nleorgenicznyoh: biaiek, soli mineral- nnych, skadnik6vr po karmowrych i produk- tow metabolizmu ‘wego leclu krwi “Sp uczestniczy w trane- mre”, porcis substanc]i, pracesach odporno- e- Sciowrych | krzepnigcks kon ,1.8. Thanka econ Obserwacja mikroskopowa tkanek tacznych Przeprowadd obserwacje mikroskopowe preparatow tewalych poszczeg6lnych rodzajéw tkanki tacene}. Na podstawie obserwacji wykonaj schematyczne rysunki tkanki Igezne}: wlasciwej, podporowe} Jub plynne}. Wskaz elementy kazde) tkanki, ktére pozwolity Ci zaklasyfikowa¢ ja do okresionego rodzaju. a g = i Cy ‘Tkanka chrzgstn: © Tkanka tqezna dzel sig na kika rodza\ow tkanek. Ich wspdine cechy to: ~luzry ukad komerok, ~ obecnosé substanoji mieczykomerkowe| skiadajace] sie z bezpostaciowe] substancji Podstawowo| oraz widkien biatkowych Kolagenowyoh i widkien sprezystych, © Do tkanki tacznej wtasoiwe zaliczamy: ~ tkanke widknista, kidra min. tworzy Sciggne | wigzadia, ~ thank tluszczowa, itéra gromadzi material zapasowy, amortyzule oraz peini tunioig termoizolacyjna, © Tkanke taczna podporowa dzielimy na tkanke kostna oraz tkanke chrzestna. ‘Tworza one szkielet i polgozenia kosci. * Tkanka taczna plynna to krew i imfa, Krew skiada sig z plynnego osocza oraz elementéw morfotyoznych: ~ krwinek ezerwonych traneportuiacych tlen i czesciowo divutlenek wegla, ~ krwinek bialych odpowiadiajacych za reakcje odpornosciowe, plytok kw bioraoych udzial w krzepnigciu Kew, 41. Opisz r6znice w budowie | lokalizacji poszczegoinych rodzajéw thank taczne| wiescivrs. 2. Skonstruu] tabele pordwnujgca budone, funkoje i lokalizacje tkarki kostne) oraz thanks chrzestnej. 8. Podal, ktdty skladnik tkanki kostne] opowiada za ja twardosé. 4, Okred!, kt6re cechy krwi umodliviaja zaklasyfkowanie jej do tkanek lacznych. 5. Scharakieryzuj wybreng funkoje krwi. Uwzglednij w odpowieddi, jek tkanka ta jest przystosowana do petnienia te] funkcji 2Podsumowanie s= [iJ Hierarchiczna budowa organizmu UKEAD Al , KOMORKA | | TKANKA. NARZAD NARZADOW ORGANIZM podstawowa | | zespotkomérek| | zespdl tenek zespol ‘wepdldziatajace jedhostka © podobne} ‘wyspedializa- narzadow uklady buduleowa budowie wenyen wspékiziata- |-+| narzadéw, ‘funkcjonaina Lwspélnym ww petnieniu jacyoh pray tworzace organtzmu pochodzeniu, ‘okresionych vwykonywania funkcjonalna potnigcy okte~ funkej dane} calosé lone funkoje ‘ezynnoscl Uktady narzqdow oztowioka | ich funkeje Uktad migéniowy + Odpowiada za poruszanie sie. (czynna czgsé ubladu ruchy) Ukted ezkieletony + Utrzymuje cigzar clala i nadaje olalu ksztatt (bierna czeSé ukladu ruchu) _* Oohrania narzady wewnetrzne. « Magazynuje sole mineralne. Ukiad oddechowy + Zapewnia wymiang gazong. skéra «* Chroni przed infekojami i urazami mechanieznyri. + Odpowiada za odbieranie bodzcow ze srodowlska zewngtrznege, * Uczestniczy w tarmoregulac)| Uklad pokarmowy + Odpowiada za pobieranie, trawionle I wehianianie pokarmu. + Umoiliwia ueuwanie niastrawionych resztek pokermu. Ukiad krwionosny ‘Transportuje réine substencie. Uklad limfatyozny + Odpowiada za reakeje obronne organizmu * Transportuje tuszeze. Ukiad nerwowy +» Zapewnia reakeje na bodice odbierane ze srodowtska. + KKoordynuje prace narzadévr wewngtrznych. Ukiad hormonalny « Reguluje procesy zyciowe za pomocg hormonéw. Uktad moczowy «= Odpowiada za wydalanie niektérych produktow przemiany materi, ‘ap. mocznika. Uklad rozrodezy = Umozliwia rozmnazanie si. * Zapewinia wytwarzanie Kom6rek pleiowyeh. [| Homeostaza - zdolnoS¢ organizmu do utraymywania wzglednie stalych warunkow érodowiska weunetrznego. Ze homeostaze odpowiadaja mechanizmy homeostatyczne.zdziel 1. Orgenizm cztowieka jako funkcjonalna celoSé Podzial i charakterystyka tkanek zwierzeoych ‘Tkankl zwierzece I tkanka nablonkowa | { tkankamigéniowa | | tkankanerwowa | | tkankataczna = zwarty uklad s mydiuzone komnérki | |*neurony zlieznymi | | «ludny uktad komérek komérek lub wlokna migériowe| | wypustkami * duzo substancii *# komérki ulozone + komérd i wibkna + komérki glejows migdzykomérkowe} 1a blonie migéniowe maiazdol-| | min. odtywiaiace 2 wibknami podstawno) 1nos¢ kurezenia sip neurony bietkowymi [Gi Budowa i funkeje réznych rodzajow tkanki nabtonkowe} Nablonek * Jego komérki sq plaskio ‘* Umodiivia transport r6znych substan- Jednowarstwowy ij.np. tlenu i dwatienku wegla, plaski Nabionek Jogo komorki maja xeztatt '* Wyaziela | wehiania reine Jednowarstwowy _szeSclandw. | substancje. szeScienry + Wyso'ela preewocy wyprowadzalace réanych gruczotbw. Nabionek **Jego komdrki maja Ksztalt walca, | + Wehlania i wrydziela rééne jednowarstwowy + Komérki moga mieé wyoustki substancj. ‘waloowaty (nikrokosm. Nabionek ** Jogo komérki s@ wysoke lub ‘+ Wyciela znaczna ozesé drég jednovarstwowy —_niskie. Maja ksztalt walca. ‘oddechowych, ‘wielorzedowy + Komérki moga mie¢ rzeski. | Usuwa zanlaczyszezania, Nablonek » Skdada sie 2 wielu warstw kom6rek * Zapewnia organizmovri achrone, wielowarstwowy —__ulazonych jedna na drugie}- np. przed wniknigoiem drobno- plask Ustrojéw chorobotworczych. [Gl Charakterystyka roznych rodzajow tkanki miesniowe] S ‘kan eznie prazkowa Kieletowa lub wiokien widkna diugie, komérki widlasto- komérki wydiuzone, coylindryezne rozgalezione, polaczone —_zwezone na koficach wstavkami Liczba ilokalize-duzo jader korérkowych _jedno lub dwa jadra Jedno jaro komdrkowe ojajader komér- — potozonych na obrzezach ~_komérkowe pototone polozone centralnie kowych centrainie Rodzaj skurez6w — skuroze prawie zawsze ‘skureze szybkie | niezalaz- skurcze powolne, zalezne od woli ne od woli dtugotrwate, niezalezne od woli Wystepowanie —_migénio szkisletowe serce Sciany narzadéw wovngtrznych, np. jelit24 Roztizial 1. Organizm calowieka jako funkcjonina calosé [Ei Budowa i funkoje komérek tkanki nerwowej ciao komnérid nerwowe} Budowa neuronu. przewodza impulsy nerwowe dostarczaja neuronom substancji odaywezyeh + odbieraja bodéce ze Srodowiska zewnetrznego _* tworza osionki mielinowe wokd! aksonéw iwewnetrznego * kontroluja i koordynuja prace narzadéw {By Rodzaje tkanki tacznej [teenie igsanawiadeiwa] [ tankaigeznappadporowa | [ twankalgeena piyana Rodzaje i funkeje tkanki tacznej wlasciwej \wemacniajace polaczenia koSci ‘+ megazynuie substancie zapasowe, jest odpowiedzialna za amortyzacie Hermoizolacie Thani chregetna Sklada sie Komorek chrzostnych _* budule poniorzchnie stavowe i nloktore I subpstaneji migdzykomérkowe}. potaczenia kosci ‘+ budule matzowine uszna i elementy krtani Tkankakostna Jest zbudowanaz komérek kostnyoh © budujo koéci | substancil migdaykomérkowe) ‘wysyconej solami mineralnymi, Rodzaje, budowa i funkoje tkanki taczne| ptynne| ‘Sktada sie z elomontow morfo- + trensportujo substanoje tyeznych (krwinek ezerwonych, + reguluje poziom vody | elektrolitow krwinek bialych, plytek krvr) oraz temperature ciela oraz osocza, ‘* uczestniczy w procesach odpornosciowych Limfa Sktada sie z przesczu plynu. _* transportuje substancje (giéwnie thuszeze) ‘tkankowego ibialych krwinek _* uczestniczy w procesach odpomosciowych Glownie limtooytow).SprawdzZ, czy juz umiesz! WrKONASW2E82"04E oF Przerysuj tabele do zeszytu. Nastepnie przyporzadkuj podane elementy Gp) do wiaSciwych pozioméw organizacji oudowy ciata. nablonek wielowarstwowy plaski, imfa, neuron, serce, erytrocyt, nerka, krew, pluco, limfocyt Przyporzadkuj przedstawionym na ilustraojach rodzajom tkanek (A-D) ap) odpowiednie nazwy wybrane sposréd 1-5. Odpowiedé zapisz w zeszycie. TN |. Tkanka kostna ztita, Tkanka nablonkowa wiclowarstwowa plaska, . Tkanka chrzestna, |. Tkanka miesniowa poprzecznie prazkowana serca. . Tkanka tluszczowa. osene [8] Podaj nazwy tkanek petnigcych wymienione ponizej funkoje (A-F). Wybierz je 6p) ‘spogréd podanych. Odpowiedé zapisz w zeszycie. krew, tkanka widknista, tkanka nerwowa, tkanka tluszozowa, imfa, tkenka chrzestna, tkenka kostna A. Transport gazow oddechowych. B. Tworzerie Sciegien i wiezadal. C. Przawodzenie impulsdw nerwowych, D, Magazynowanie tluszozow. E, Transport tluszozow. F. Tworzenie powierzchni stawowych. Podaj nazwe opisanej tkanki. Odpowiedz zapisz w zeszycie, (ip) “Tkanka ta nalezy do tkanek tgcznych. Ma ona liczne wiékna kolagenowe, dzieki Ktorym jost elastyczna | wytrzymela na sciskanie, Buduje malzowing usznq oraz nioxtore polgczenia kosci, min. zeber i mostica 25Rozdzél 1. Orgenlam ezlowieka jako funkcjonalna catosé Przerysuj tabele do zeszytu. Nastepnie przyporzadkuj podane cechy @p) do wiasciwych rodzajéw tkanki migsniowej. Wpisz ich oznaczenia literowe (A-F) w odpowiednich migjscach tabeli. A. Skureze 19 tkanki 83 powoine, dlugotrwete | niezale2ne od wol. B. Brak prazkowania. C. Wickna miggniowe sq dlugie i cylindryczne, a jadra komérkowe znajduia sie na ich obrzezach. D. Skuroze tkanki sa prawie zawsze zalezne od woll. E. Komérki migsniowe sa wydluzone i zwezone na koficach, mala jedno, centralnie potozone jadro komérkowe, F. Na preperatach mikroskopowych widoczne jest poprzeczne prazkowanie wiikien. wp) a) Podaj nazwe komérki przedstawione| na ilustragji. Odpowiedz zapisz w zeszycie. b) Wybierz te funkeje sposréd A-E, kt6re pelni komérka przedstawiona na ilustraci. Odpowied zapisz w zeszycie. A. Przewoozi imoulsy nenwowe, B. Oostarcza substancje odzywoze do Komérek thank nenwowo}. ©. Tworzy oslonke mieinowe wokdl aksonéw. D. Odbiera inodizce zo érodowiska zewnetrznego i wewnetrznego. E. Praekazuje informacie do réznyoh narzadow. ©) Prayporzadkuj poszezegéInym elementom komérki oznaczonym na ilustracii literami A-D odpowiednie nazwy (1-4). Odpowiedé zapisz w zeszycie. 1. Dendryty, 2. Akson. 3. Cialo komérk 4, Rozgalezione zakoriczenie aksonu.Skora - » powiloka ciala To byto w szkole podstawowej! F& Funkeje skéry: * ochrona, np. przed urazami mechanicenyni, * termoregulacia, + wydalanie, np. nadmiaru wody, © wydzielanie, np. toju, + synteza witarriny Dg, Ww 2 otoczenia x fom {" Budowa skery |—— —— [M Wytwory naskérka ~ wiosy, paznokcie, gruczoly potowe, gruczoly fojowe, aruczoly miekowe.2.1. Zwre uwage nat Budowa i funkcje skéry © zwazek pomigdzy buciowa a funkejemi skory, # wytwory naskérka, takie jak wlosy, paznokoie i gruczoty, « role skéry w termoregulagji, odbiorze bodécdw oraz syntezie witaminy D,, Skéra jest najwiekszym narzadem naszego ciata. U dorostego cztowieka stanowi ona ok. 15% jego masy ima powierzchnie ok. 2m’. Daicki swojej budowie skéra chroni organizm przed utrata wody oraz wplywem czynnikéw zewnetranych, takich jak promieniowanie UV, amiany temperatury czy drobnoustroje choro- botwéreze. W dalsze) czesci tekstu dowiesz sig wigce) 0 jej wiasciwosciach. Budowa skéry i tkanki podskérnej cztowieka i Jak sq zbudowane skéra i tkanka podskérna? Sk6ra cztowieka sklada sig z dwéch warstw ulozonych jedna na drugiej: naskérka i sk6- ry wiasciwej, Pod skora znajduje sie tkanka podskorna. Budowe skory oraz Ukaunki pod- skérne} mozesz przesledzié na ponizsze) ilu- stracji. Zwr6é uwage na wystepujace w nich struktury. pouskeina iaiko rozpoznajace nracisk i wibracje@ Naskérek Naskérek jest zbudowany z tkanki nabtonko- ‘we wielowarstwowe). Stanowi on najbardziej zewnetrang caesé skéry i sklada sie z dwoch giéwnych czesci > warstwy zrogowaciatej — stwardniale| wskutek odktadania sig keratyny, > warstwy rozrodczej — zdolnej do podzia- t6w i tworzenia nowych komérek. W jakii sposéb budowa naskérka wplywa na jego funkeje? Keratyna, kt6ra odklada si¢ w komérkach zewnetrznej warstwy naskér- ka, jest bialkiem nierozpuszczalnym w wo- dzie i niezwykle wytrzymalym na czynniki chemiczne oraz fizyczne. To dzieki niej oraz dzieki zwartemu ukladowi komérek naskérek tworzy skuteczng bariere przed czynnikami zewnetrznymi oraz chroni organizm przed utrata wody. Warstwa zrogowaciala naskérka syste- matycznie sig zluszeza, ale jest odnawiana dzieki komérkom warstwy rozrodezej, ktore intensywnie dziela si¢ mitotycanie. Nowo po- wstate komsérki sa wypychane ku powierzch- ni skéry, gdzie rogowacieja i tworza warstwe martwych komérek. W warstwie rozrodezej naskérka wystepuja tez komérki zwane melanocytami. Produku- jaone barwniki - melaniny. Roly melanin jest ochrona skéry przed szkodliwym dzialaniem ptomieniowania ultrafioletowego. Od ilosct tych barwnikéw zalezy kolor naszej skéry. li Czym sq linie papilarne? Linie papilarne to listewki skérne na po- wierzchni skéry dloni i podeszwach st6p. Po- migdzy listewkami wystepuia bruzdy. Spra- wia to, ze powierzchnia skéry jest nieréwna, dzieki czemu zwigksza si¢ chwytnosé palesw. Czy wiesz, 20... Uklad lini papilarnych jest charakterystyozny dla kazdego z nas i pozosteja niezmienny do korica naszago zycia, Nawet jeSi sig zrani- my, to nie odzyskaia sw6j pierwotry keztatt 2.1, Budowa ifunkee sry ziaina melanin Melanocyty 2najduiace sig w naskérku wytwarzala banwniki~ melanin 1 Skora wlasciwa Skéra wlaéciwa stanowi znaczenie grubsza warstwe nit nask6rek, Jest ona zbudowana glownie z tkanki taczne) wiéknistej, w kt6- re} wystepuja licane wkdkna biatkowe (np. whdkna kolagenowe) nadajace skérze wytrzy- matosé mechaniczng, elastycznos¢ i rozcia- gliwosé. W skorze wlaéciwe) znajduj sig ted liczne naczynia kewionoéne, dzieki czemu mote ona usuwaé szkodliwe produkty przemiany materii i uczestniczyé w termoregulacji. Po- nadto wystepujace w niej receptory um liwiajq odbi6r informagfi ze Srodowiska ze- ‘wnetrznego. gl Jakie funkcje petni tkanka podskorna? ‘Tkanka podskérna jest utworzona gléwnie z tkanki tluszczowej, dzigki ktére} mode pel- nié funkeje: > termoizolacyjna — chroni ciato przed utrata ciepla, > amortyzujaca — chroni cialo przed uszko- dzeniami mechanicenymi, > zapasowa — stanowi rezerwe energetyczna organizmu. Grubosé tkanki podskérnej oraz zawartosé wniej tkanki thuszczowej zaleza m.in. od oko- licy ciata, plci oraz stopnia odaywienia orga- nizmu, 29Wytwory naskérka Wytwory naskérka to réine struktury, ktére powstaja x komérek nablonkowych i's gleboko umiejscowione w skérze wlasciwe}, Zaliczamny do nich wlosy, paznokcie oraz gruczoly ~ potowe, Lojowe i mlekowe. [ ———_ i lytwory naskérka i Cee) La) | a0 { toione | |__potowe mlekowe i Wiosy Sq zbudowane z komérek wypelnionych keratyng fz wylatkiem cebuik! wiusa). U cziowieke wystepula Ww postaci szozatkows}, glownie na skorze gtovry, ‘okolic pach i fona. U innych ssakéw pelnia funkcie termoizolacyina. Cebulka wiosa zawiara komérk, tore odpowiadaia za jogo wzrosi. Jest ‘ong odzywiana za posrednictwam raczyn krwionosrych. 1 Paznokcie ‘Sa zbudowene aléwnie z keratyny. Ochraniaja kofi6w' paloOw | wzmacniala odbiér wrazer dotykowyon przez opuszki palosw, at —« 5 Z t =a . oll c LP”. Warstwy komdrek paznokoia z keratyna A (edjgcie mikroskopowe SEM).@ Gruczoty Gruczoly fojowe. Znaiduia sip prey ujsciu mieszkow wlosomych. Wydzietina {yon gruczol6w ~ i6j—nattuszoza wiosy i naskérek, cziekd czemu 4 one bardzie|elestyczne, Dodatkowo stanowi ‘ona barierg ochronng przed chorobatwérozymi bakteriami graybarni. gruczol fojomy Zdlecie mikroskopowe gruczolu tojowogo. Gruczoty potowe Sa rozsiane po calym ciste, ala najicznie) ‘wystepuja w okolicy pach, na spodniaj stronie: 169 | dloni oraz na ozole. Wyaizielaja pot, tory odorywa waéna role w termoregulacfi Iwydalaniu zbednych produixtéw przemiany materi, a tekzo przeciwdziata rozwojowi chorobotwérezych bakteri i grzybow. Zdjecie mikroskopowe gruczotu potowego. Gruczoly mlekowe ‘Wyazielaia misko, ktére stanowi mieszanine bialek, tluszczdw, cusrévy, witarin, Formonsw | przecincial, Jest ono zr6dlom ssklacinikéw pokarmowych dla noworodka oraz wspomaga jega odpomosé. Grucz miekowe sa aktywmne u Koblety 90 poroFunkcje skéry sskéra pelni funkcje: ochronna, wydzielnicza, wydalnicza, syntetyzujaca, receptorowa i termoregulacyjna. Na schemacie mozesz zobaczyt, tre elementy skory odpowiadaja za kaidg z nich. [ = witamina Ds | Syntetyzujaca +» zpochodnej cholesterol pod wplywern UVB: w sk6rze jest syntetyzowana witamina Dg Wydzielnicza = gruczoly tojove, potowe imlexowe | mleko Termoregulacyjna * gruczoly potowo © naczynia krwionogne weskorze, | © oddawanie nadmiaru ciepla | « ograniczanie strat ciepta Wi Funkcja receptorowa skéry W skérze wystepuja receptory’ boty {wolne zekoficzenia nerwowe), Uoisku, Cotyku, clepla ‘oraz zimna, Umaiiwiaja one odbicr informed} otaczalgcodo nas swiata, np. sprawiaia, fe w odpowiadnim momencie zabierzemy reke, ‘ody dotinigty przedmiot bedzie zoyt zimny | lub zoyt goracy. Receptorowa * receptory: termiczre, dotyku i ucisku Taal eon) + odbiér bodéesw7z otoozenia | © woda © mocznik / wyaainicza * gruczoly potowe = Ochronna «© wiole warstvr | zwarty uklad komérek naskérka « nierozpuszezaina w wodzle keratyna » niskle pH skory © molaniny \ © przed ezynnikami zowngtranymi —promieriowaniem sionecenym ‘urazami mechanicznymi —substangjami chemicznym| —-drobnoustrojami chorobotwarczymi | przodl utrata woody « uryerizmu aa bol ucisk —dotyk._ temperaturei Udzial skéry w termoregulacji ‘Skéra chroni organizm zaréwno przed przegrzaniem, jak i przed wyziebeniem. wypromieniowywane Ochrona przed przegrzaniem Kiedy w Srodowisku panuie zbyt wysoka temperatura, gruczoly potowe sq aktywne i wydzielajq pot, ktory paruje 2 powierzchni skéry i zabiera nadmiar clapta z orgarizmu. Sk6cne naczynia krwionogne rozsze- raja sig, dziek’ czemu tu pod powierzchnig skéry przeplywa wigksza iloS¢ krwi, kira oddaje nadmiar ciepta do ctoczenia, akiywny roeszerzone ‘gruczo! naczynie Potowy ——krwinnnne Ochrona przed wyziebieniem Klocy w étodowisku panujo zbyt hiska temperatura, gruczoly potowe nie sa aktywne - nie wy- dalelala pot. Skéine naczynia krwionosne kureza sig, co powodu- je, 2e zmniejsza sig przeplyw krwi ‘uz pod powisrzchnia skéry. W efek- ie organizm oddaje do otoczeria mnie ciepla, nigektywny zwezone i gruczo! neczynie potowy krwionosne ll Jak skéra syntetyzuje witamine D,? W sk6rze, gléwnie w warstwia rozrodczej naskorka, pod wolywem éwiatia ‘sionecznago i ciapla Dochodna cholesterolu jest przeksztalcana w witaming Ds. Jest ona transportowana do watroby, @ nastepnie do nerek, adzie jest orzeksztal- ‘cana w forme aktywna. Ooania 69, 29 ok. 80% potrzebnej organizmow tosci \witaminy D, pochodk wlaénio z eyntozy w okérzo. Nalody jocnak pamigtaé, +e na synteze witaminy D, przez skére wplywaja min. pora roku, zachmurzenie izarlacayszezenia powieirza, szerokosé geograficzna, stosowanie kreméw zfiltrem, kamnacia i wiek skéry. [[ereesirar | [wtarinad, | > [segura tormaweamryDy) PPPPOTR — —_——— skoraMechanizm termoregulacji ‘Temperatura naszego ciala utrzymyje sie na mniej wigcej stalym poziomie, ok. 36,6°C (mote sie wahac w zakresie 35,5-37°C). Obnizenie lub podwyzszenie temperatury jest rejestrowane przez receptory ciepia i zimna rozmieszczone vw skérze i przesylane do ogrodka termoregulacji znajcujacego sie w podwzgorzu. Ostodek termoregulacji uruchamia odpowiednie mechanizmy homeostatyczn > gdy temperatura jest zbyt wysoka, gruczoly potowe zostajg pobudzone do wydzielania potu, a znajdujgce sie w skérze naczynia kewionosne rozszerzajq sie. Sprawia to, ze nadmiar ciepta jest uwalniany przez powierzchnie skéry; by temperatura jest zbyt niska, zaczynaja drzeé migsnie, a sk6rne naczynia Kewionosne zwezaja sie. Ogranicza to ochiadzanie krwi przeplywajace) przez powierzchniowe warstwy ciata. Maceynia kewionoéne w ok6r20 rozszerzaja sig. Zwigksza Sie przepiyw krai, kt6ra oddeje claato do srodowiska, Ar o 2 \ t / rode termoregu- baci w podwagéreu Parewanie potu z powierzchni poctele reper skéry obnize temperature cial, do dzilaria © Tempereturaw otoczaniu Nx warasta ~ temperatura pactrzenie kw sie poxinos. 'eostazy A Temperatura w otoczeniu HOMEOSTAZA spade —tomperatura Homeostaza - temperatura, krwi sig obniza. lala QB EPO S750) Necaynia krwionosne w skerzs zwgceia sie, co zmnieisza ‘OSrodek termoregur preepiyw krwilzwiazane laciiw podwegorzu Zim straty clepla. Sy osteo pobudeony SS do deieteria Migénio, oreao, uwainiag clepto,2.1, Budowa ifunkoje sory ma Przepis na ,druga skére”? Eire) Pierwsze znane opisy operaciiz przoszczepem skéry pochodza z VI w. p.n., z traktatu hindus- kiego lekarza Sushrutha, i dotyozq odtwerzania noséw u przestepeow ukarenych przez cbcigcie nose, Z ozasem zauvrazono, ze wigksze prawdo- Podobieristwo powodzenia zabiegu wystepule wlady, goy dawoa skéry ijej biorca to ta sama ‘soba, Jednak jozali uszkodzenia byty rozlegic, problemem byio pobranie odpowiechnigj lose! skéry do praeezozecu. Tak powstala myél o wy- produkowaniu ludzkiej skéry w laboretorium. Ovecnie jest 10 juz mozline, 2 do hodowll pobiera sig komérki sk6ry pacjenta, kt6re w sprzyjalagych warunkach odtwarzaia strukturo skéry czlowieka. Naukowey potratia navet dobraé odoowiedn! Oddie szkielet osiowy, w sklad kt6rego wchodza_ czaszka, kregostup i klatka piersiowa, > szkielet kontezyn, zlozony 2: kosci kor'- cayn gérnych i koriczyn dolnych wraz z obreczami — barkowg i miednicang. Elementy tworzace szkielet osiowy oraz szkielet Koriozyn Szkiolot osiowy czaszka ‘e mostek 46 Szkiclet koniezyn ‘ obojezy etopatka Kose ramienna okogé promieniowa © ko8é lokeiowa, ‘© ko miadnicana [-—— »koscl rekt © ko6¢ udowa erzepke += ko&é piszozolowa © koge strzalkowa. ‘© koéci stopy