Kultura, Tradisyon, Linguwahe, Kasuotan, at Ritwal.

Ang kultura ay naglalaman ng mga kaugalian, paniniwala, gawi, at tradisyon ng isang

partikular na grupo ng mga tao.

Bukidnon- ay isang patag na lalawigan sa hilagang Mindanao. Ang kugar na ito ay may kaantig-
antig na kasaysayan na paglago ng samot-saring mga tribo at kultura.

Pitong Tribu ng Bukidnon

1. Matigsalug
 Ritwal - panalabiway
 Lingguwahe- nagsasalita ng kanilang sariling wika na tinatawag na “matigsalug”
 Tradition- “pagmamanga” isa ito sa kanilang tradisyon na kung saan ang kanilang ngipin
ay pinagkikilkil upang maging pantay.
 Kasuotan- ang kanilang kasuotan ay may makikinang na kulay ng mga bulsang mid-rib at
maikling palda sa mga babae at maiikling siksik na pantalon ng tine naman ang sa mga
lalake
2. Talaandig
 Ritwal – Samayaan , isang pagdiriwang ng pasasalamat.
 Tradisyon- “pamalas” isang seremonya ng pasasalamat at paghingi ng gabay at
proteksyon sa mga diyos at espiritu ng kalikasan.
 Linguwahe- “Bunukid” o “Inukit”
 Kasuotan- para sa Datu ang kanilang damit ay ang sumosunod:
o Long sleeve
o Linabian
o Ginontingan
o Solang-solang
o Tangkulo
o Ballug
Sa mga babae naman ay;
o Pakabo
o Batayong
o Panika
o Benoog
o Balaring
o Lebod
3. Umayamnon
 Ritwal- ang kanilang ritwal ay tinatawag na “Guul Dawa”
- Pagtogtog ng gongs habang sumasayaw at ang pagkatay ng baboy natinatawag
na “Pamuhat” na ginagawa kung may sakit ang isang tao uoang ito ay gumaling.
 Linguwahe - umayamnon
 Kasuotan – may kulay na asul, Pula at puti nah may mga kahulugan. Ang asul ay ang

buhay aynmay hangganan, Pula ay matapang at ang Puti ay mabait.

 Tradisyon- pamuhat , sumasayaw sila sa tunog ng Gongs at kumakatay ng baboy upang

bayad sa mga taongbmay sakit upang gumaling.

4. Manobo- tagabawa tribe -barobo

 Ritwal- sila ay nag sasagawa ng iba’t ibang ritwal tulad ng pagpapaligo sa mga bata na
tinatawag na “Baylan”
 Kasuotan – may magarang binurdahan at halos lahat ay gawa sa abaka. Ito ay
kinukukayan gamit ang mga natural na pangkulay. Hinahabi sa desinyo ng mga bulaklak at
mga bagay sa kalikasan.
 Buhok- estilong “ buns at bangs” ang babae ay nilalagyan ng kawayang suklay at
dekorasyon gaya ng perlas, kabibe at mga bagay na may ibat’ibang hugis. Sa lalaki naman
ay ang ginatawag na Tengkulu, isang piraso ng tela na kanilang binubukod palibot sa
kanilang ulo.
5. Higoanon tribe-higa(living) unon (people)- people living mountain
 Ritwal- sila ay nasasagawa ng ritwal na tinatawag na “Pangayaw”
“Tampudas hu Balaguno” pagputol ng berdeng sanga ng puno ng ubas upang maaliw at
mapasundo ang dalawang magkaaway na tribo.
 Kasuotan -kilala sa Hinabol , ito ay ang pinagtagpi na abaka na may makulay na mga guhit
at natatanging mga pattern at kilala rin ito bilang tela ng kapayapaan.
6. Tigwahanon tribe- Bangkakawan fiest
 Ritwal- sa paghuli at mga laro sa komunal na pagkain ay pantay ang pagkuha kahit na
ang hindi pa isinisilang na bata sa silid ng kanyang ina ay nakakakuha ng bahagi sa
pakikilahok sa komunal na pangingisda at pangangaso
7. Bukidnon tribe – matatagpuan sa mababang lugar. Magaan ang kulay ng kanilang balat at
moderno ang kanilang pananamit.
 Ritwal –“Sala” ito ay ginagamit upang resolbahin ang mga di maresolba na problema sa
bawat pangkat nito.
 Kasuotan – may makulay na kasuotan na may kulay pula, asul, itim at puti. Kilala dn sa
tradisyonal “panika” ( headress)
 Lugar -matatagpuan sa boung probinsya ng bukidnon at iba pang mga lugar sa mindanao

MGA PANANALIKSIK AT BAHAGI NITO

Pananaliksik - ay isang sistematikong paghahanap sa mga mahahalagang informasyon
hinggil sa isang tiyak na paksa o suliranin. Matapos ang maingat at sistematikong paghahanap ng
mga pertinenteng informasyon o datos hinggil sa isang tiyak na paksa o suliranin at matapos
suriin at lapatan ng interpretasyon ng mananaliksik ang mga nakalap niyang datos ay mahaharap
sa isa pang esensyal na gawain- ang paghahanda ng kanyang ulat-pananaliksik. (A QUND, 1974)
Ang pananaliksik ay isang proseso ng pangangalap ng mga datos o impormasyon upang
malutas ang isang partikular na suliranin sa isang syentipikong pamamaraan. (MANUELATM
EDEL, 1976)
Mga Uri ng Pananaliksik
1. Aplikadong Pananaliksik (Applied research)

- gumagamit ang mananaliksik ng mga teorya o kinikilalang prinsipyo bilang paraan ng pagtugon
sa isang isyu. Ginagamit ang uri na ito sa medisina, teknolohiya, negosyo at edukasyon.

2. Kwantitatibong Pananaliksik (Quantitative Research)

- gumagamit ng estadistika upang suriin ang datos na nakalap at malaman ang tiyak na resulta.
Ginagamit ito kung may pag-aaral na nais paghambingin o ikumpara.

3. Kwalitatibong Pananaliksik (Qualitative Research)

- gumagamit ng estadistika upang suriin ang datos na nakalap at malaman ang tiyak na resulta.
Ginagamit ito kung may pag-aaral na nais paghambingin o ikumpara.

4. Mapanuring Pananaliksik (Analytical Research )

- Kinakailangan ang kritikal at mapanuring pag-iisip upang masiyasat ang mga impormasyong
nakalap. Matapos ito ay ipapaliwanag ng mananaliksik kung may natuklasang detalye na
sumusuporta sa paksa.

5. Holistikong Pananaliksik (Holistic Research )

- Kinakailangan ng malawak at masusing pagsiyasat ng impormasyong nakalap upang

makahanap ng bagong kaalaman o mapatunayan ang naunang pag-aaral.Kinakailangang tiyakin
na lahat ng aspetong may kinalaman sa paksa ay matutugunan sa pamamagitan ng paggamit ng
teorya.
6. Maunlad na Pananaliksik ( Developmental Research )

- Layunin ng mananaliksik na gamitin ang impormasyong nakalap upang makapagbalangkas,

makabuo, at makapagsuri ng mga programa, proseso o produkto alinsunod sa mga kinikilalang
angkop na batayan o pamantayan. Ginagamit ito sa negosyo, edukasyon at sikolohiya.

7. Pagalugad na Pananaliksik (Exploratory Research )

- Layunin na maghanap ng bagong ideya, palawakin ang kaalaman sa isang pag-aaral, at

tingnan kung mayroon bang nadagdag na mahahalagang impormasyon sa paksang pinag-
aaralan. Ginagamit ito sa agham panlipunan, edukasyon at kasaysayan.

8. Deskriptibong Pananaliksik ( Descriptive Research )

- Ito ay nagbibigay ng tiyak na paglalarawan ng mga katangian ng isang tao, pangkat, o

sitwasyon. Layunin nito na tuklasing kung mayroon bang bagong kahulugan at ilarawan ang mga
impormasyong nakalap. Ginagamit ito sa agham panlipunan, edukasyon at kasaysayan.

9. Eksperimental na Pananaliksik (Experimental Research)

- Layunin na alamin ang epekto ng isang pagsubok (test), eksperimento o programa ng pangkat
na sumailalim dito at ihambing ang resulta sa isa pang pangkat na maaaring binigyan din ng
parehong pagsubok. Tinitignan kung ito ba ay naging mabisa.

10. Ebalwatibong Pananaliksik ( Evaluation Research)

- Sinusuri ng mananaliksik ang kahalagahan ng isang programa batay sa mga impormasyong

nakalap. Maaaring pagbatayan ang mga katulad na programa upang masiyasat kung ito ba ay
mabisa at maayos. Anakop ito sa edukasvon.

LAYUNIN NG PANANALIKSIK

 Makadiskubre ng bagong kaalaman.

 Maging solusyon sa suliranin
 Umunlad ang sariling kamalayan sa paligid.
 Makita ang kabisaan ng ginagamit na pamamaraan estratehiya.
 Mabatid ang lawak ng kaalaman sa isang partikular na bagay.
MGA HAKBANG SA PANANALIKSIK
1. Alamin o Pillin ang Paksa
- Kung walang tiyak napaksang sasaliksikin siguraduhing ang pipiliing paksa ay naaayon sa iyong
interes, may mga materyales na mapagkukunan at yaong mayroonkang malawak Na kaalaman.
2. Paglalahad ng Layunin
- Isa-isahin ang yong dahilan o layunin kung bakit nais isagawa ang pananaliksik.

3. Paghahanda ng Pansamantalang Bibliyograpiya

- Ang bibliyograpiyo ay talaan ng iba't ibang sanggunian katulad ng mga aklat, artikulo, report,
peryodiko, magasin at ibapang nalathalang materyal. Maaari ring gamitin ang internet.
4. Paghahanda ng Tentatibong Balangkas,
- Makatutulong ito para sa mas mabilis na pananaliksik dahil ito ang magbibigay ng direksiyon at
magsisilbing patnubay mo sa pagbabasa at pangangalap ng mga tala.
5. Pangangalap-tala o NoteTaking
- Sa paghahanap ng tala ay iminumungkahing gumamit ng index card. Hatin sa tatlo ang mga
talang nakuha-lagom, tuwirang sipi at hawig.
6. Paghahanda ng Iniwastong Balangkas o Fin Outline
- Sa bahaging ito planuhin at isiping mabuti ang kabuoang pananaliksik na gagawin.
7. Pagsulat ng Burador o Roug Draft
- Tuloy-tuloy na isulat ang mga kaisipang dumadaloy sa isip.
8. Pagwawasto at Pagrebisa ng Burad
- Sa bahaging ito ay bigyang-pansin ang nilalaman at paraan ng pagsulat gayon din ang baybay,
wastong bantas at wastong gamit ng mga salita.
9. Pagsulat ng Pinal na Pananaliksik
- Isulat ang pinal na pananaliksik batay sa pormat na ibinigay ng guro.

IBA'T IBANG MAARING MAPAGKUNAN NG MGA IMPORMASYON

1. Ang Internet
- Sa panahong ito kung saan laganap at napakabi modernisasyon sa teknolohiya, napakadali
nang kumalap ng impormasyon sa tulong ng internet.
2. Ang mga Aklat o Libro
- Maging sa panahon ng mabilis na pag ng teknolohiya, ang mga nakalimbag o naka-pdf na aklat
o libro ay mabisa pa ring mapagkukunan ng impormasyon.
3. Mga Artikulo sa Magasin at Diyaryo
- Sa mga magasin at diyaryo man ay marami ring artikulo tekstong maaaring pagmulan ng
kinakailangang impormasyon.
4. Mga video mula sa Youtube, mga Dokume at iba pang Palabas Pantelebisyon
- Ang mga impormasyon ay hindi nagmumula sa mga nababasang pinagkukunan kundi gayundin
sa mga napapanood na video, dokumentaryo, at iba pang palabas pantelebisyon.
5. Mga Panayam, Seminar, at Workshop
- Ang ilang napapanahong impormasyon ay maaari ring magmula o makuha sa mga panayam,
seminar, at workshop kung saan ang mga tagapagsalita o tagapanayam ay mga eksperto sa
paksang kanilang ibinibigay para sa mga tagpakinig.
ESTRATEHIYA NG PANANALIKSIK
1. Pasundang pag-aaral (follow-up studies)- isinasagawa ito upang subukan ang resulta ng
inverbensyon para sa ebalwasyon ng tagumpay ng isang programa.
2. Pag-aaral na Kalakaran (trend studies)- inilalarawan ang bilis at direksyon ng mga pagbabago
upang mahulaan ang mga sitwasyon.
3. Pangkasaysayang pananaliksik (historical research)- pangunahing layunin nito ang pagbuo ng
nakaraan upang subukan ang isang hipotesis kaugnay nito.
4. Pagpapaunlad ng pag-aaral (developmentalstudies) - inilalarawan dito ang anyo ng pag- unlad
o pagbabago sa takbo ng panahon.
5. Sarbey (survey)- isa itong malapitang pagsusuri ng phenomenon Na karaniwa..y batay sa
instrumentong pampananaliksik na talatanungan.
6. Pangkalagayang pag-aaral (case study)-layunin nitong magbigay ng mahigpit ng paglalarawan
ng partikular a yunit ng lipunan.
7. Panlabas na Pag-aaral (field study)-inilalarawan dito ang isang phenomenon sa kanyang
natural na kapaligiran kung saan ite nagaganap.
MGA BAHAGI NG PANANALIKSIK
Mga pahinang preliminari
 Fly leaf- Isang blangkong papel na walang nakasulat.
 Pamagating pahina - ito ang pahina kung saan matatagpuan ang pamagat ng
pamanahong papel, sino ang gumawa ng pananaliksik.
 Dahon ng pasasalamat - ang pahinang ito sa pamanohang papel ay matatagpuan sa
ikalawang pahina. Naglalaman ito ng mga taong nais pasalamatan ng mananaliksik upang
ang pag-aaral sa napiling paksa ay maisakatuparan.
 Dahon ng pagpapatibay - ito ang ikatlong pahina sa preliminary pages ng pamanahong
papel. Dito matatagpuan ang mga lupong tagasulit.

MGA PANGUNAHING BAHAGI

KABANATA I (ANG SULIRANIN AT KALIGIRANG PANGKASAYSAYAN)
 PANIMULA/INTRODUKSYON
- Mababasa sa panimula ang presentasyon o paglalahad ng suliranin. Nililinaw rin ang
sanhi ng pagpili ng paksa at ang kahalagahan nito.
 SANLIGANG PANGKASAYSAYAN
- Isinasaalang-alang sa bahaging ito ang pinagmulan ng paksang pananaliksik.
 LAYUNIN NG PAG-AARAL
- Tatalakayin sa bahaging ito ang layunin ng mga mananaliksik na naging dahilan
para pag-aralan ang napiling paksa.
 PAGLALAHAD NG SULIRANIN
- Makikita sabahaging ito ang pangkalahatang suliranin ng paksang pag-aaralan na
nagsasaad ng mga tiyak na katanungan na kailangang masagot sa sulating
pananaliksik na nasa anyong patanong.
 SAKLAW AT HANGGANAN NG PA AARAL
- Ilalahad sa bahaging ito ang lawak na sangkot ng ginagawang pag- aaral.
Ipinaaalam din dito ang mismong paksa ng pag-aaral gayundin ang katatagpuan ng
mga datos na kakailanganin sampu ng populasyon o bilang ng mga respondente na
sasagot inihandang mga tanong.
 KAHULUGAN NG MGA TERMINOLOHIYA
- Dito bibigyan ng kahulugan ang mga salitang teknikal, mahahalaga o pili na
ginagamit sa pananaliksik. Bibigyang linaw ang mga salitang ito sa paraan kung
paano ito ginamit sa loob ng pangungusap. Upang mas lubusang maunawaan ng
mga mambabasa.
KABANATA II (MGA KAUGNAY NA LITERATURA AT PAG-AARAL)
Banyagang Literatura
Makiyaa sa bahaging ito ang mga ide. Una nakalap mula sa mga aklat, dokumento, artikulo
at ibang pang sangguniang gawa ng taong mula sa ibang bansa.
Lokal na Literatura
Makita sa bahaging ang mga idea na nakalap mula sa mga aklat, dokumento, artikulo at iba
pang sangguniang gawa ng taong mula sa bansa.
Banyagang Pag-aaral
Nakikita sa bahaging ito ang mga idea na nakalap mula sa mga tesis o disertasyong
isinagawa ng isang dayuhan.
Lokal na Pag-aaral
Makikita naman sa bahaging ito ang mga detalye na nakalap mula sa mga tesis o
disertasyong isinagawa ng taong mula sa bansa.
BATAYANG TEORETIKAL
Sa teoryang ito iaangkla ng mananaliksik ang sariling pagtingin sa paksang pinag-aaralan.
Gayundin ang mga ideyang dapat palitawin sa ginawang pananaliksik sa tulong ng mga teoryang
may kinalaman sa paksa.
BALANGKAS KONSEPTWAL
Ito ay tumatalakay sa mga ideya o konsepto ng mananaliksik ayon sa isinasagawang pag-
aaral. Dito bumubuo ng paradigma na naaayon sa kabuuang konsepto ng mananaliksik patungkol
sa pag-aaral.

KABANATA III (METODO NG PANANALIKSIK)

Disenyong Pananaliksik
Nililinaw sa bahaging ito ang ginamit na disenyo ng pananaliksik. Kadalasang ginagamit
ang deskriptib-analitik ito ang may pinakamadaling gamitin. Maaaring surin lamang ito ng mga
datos o impormasyong nakalap bunga ng isinagawang talatanungan.
Respondente
Dito inilalahad ang eksaktong bilang ng mga sumagot sa inihandang talatanungan.
Inihahayag dito ang maikling profile ng mga respondente gayundin kung bakit sila pinili na
sumagot sa katanungang makatutulong sa pananaliksik.
Instrumento ng Pananaliksik
Dito makikita ang ginamit na mga talatanungan sa pagkalap ng mga impormasyon datos na
gagamitin ang deskriptib-analitik. Ang instrumento sa pananaliksik ay maaaring sarbey
kwestyuner intervyu o panayam.
'Tritment ng mga Datos
Inilalahad dito ang simpleng statistik na magagamit matapos maitala ang ma naging sagot
sa sarvey- kwestyuner sa bawat respondente. Sa deskriptiv- analitik maaari ng gamitin ang
pagpoporsyento/bahagdan matapos mai- tally ang numerikal datos ng mga kwestyuner. Dito na
magsisimulang surinang kinalabasan ng pagpoporsyento/ pagbabahagdan.

Kabanata IV (PRESENTASYON AT INTERPRETASYON NG MGA DATOS)

Pagsusuri
Ang pagsusuri ay nagaganap sa tulong ng malalim na pagpapahayag/ pagpapaliwanag ng
kinalabasan ng pag-aaral. Lubos na nasusuri ang pinag-aaralan kung iuugnay ito sa teorya •
pagsulog ng mapag-aanglahan.
Interpretasyon
Sa pagbibigay interpretasyon ng kinalabasan ng pag-aaral, ipinahahayag nito ang
pansariling implikasyon ng resulta ng pananaliksik. Gumaganda ang interpretasyon kung
makatotohanan ang mga figyur na lumabas sa pag-aaral.
Paliwanag/ Pagsususri
Sa pagpapaliwanag upang lubos na maunawan ang kinalabasan ng mga graph ay
isinasaad ang mga bahagdan nito.
 Ilahad ng malinaw sa bahaging ito ang mga naging kasagutan sa bawat suliranin o tanong
sa isinagawang pananaliksik. Maaaring gamitin ito ng iba't ibang graph tulad ng mga sumusunod:
 Bar Graph - ito ay ginagamitan ng mga patayo at pahigang linya.
 Pie Chart - katulad ng bar graph, mayroon itong pamagat, legends at source. Dito ay
hinahati sa bawat bahagi ang kabuuan.
 Line graph - ito ay madalas gamitin upang ipakita ang pagbaba o pagtaas ng halaga ng
mga pangangailngan sa pagdaan ng panahon. Bawat valyu ay kinakatawan ng ma tuldok
na nagpapakita ng scale kapag naikonekta.
 Pictograph - ito ay ginagamitan ng mga larawan na nagrerepresenta sa isang produkto,
dito ay madaling makita ang pagkakaiba.
 Flow chart - nagpapakita ito ng proseso mga hakbang na kailangang isagawa

KABANATA V
(PANGANGALAP NG MGA DATOS, IMPORMASYON AT SANGGUNIAN)
Mga Tiyak na Pamantayan sa Pagganap
a. Natutukoy at naisasagawa ang iba't ibang paraan ng pangangalap ng datos, impormasyon at
sanggunian,
b. Natutukoy at nakikilala ang iba't ibang ur ng hanguan ng datos at impormasyon,
c. Nasusuri ang iba't ibang datos, impormasyon at sangguniang magagamit sa pananaliksik.
d. Nakikilala ang iba't ibang uri ng kard katalog.
Mga Hanguan ng Impormason o Datos
Ayon kina Mosura, et al. (1999), ang mga halimbawa ng hanguang primarya (primary sources) ay:
indibidwal o awtoridad, mga grupo o organisasyon, mga pampublikong kasulatan o dokumento at
iba pa. Samantala, ang mga hanguang sekondarya naman ay: aklat tulad ng diksyunaryo, journal,
magasin, disertasyon, manuskrito at iba pa.
Hanguang Elektroniko o Internet
 Maituturing ito ngayon bilang isa sa pinakamalawak at pinakamabilis na hanguan ng mga
impormasyon o datos.
 Ang teknolohiyang ito ay bunga ng kumbinasyon ng serbisyong postal, telepono at silid-
aklatan.
PAGTATALA NG IMPORMASYON O DATUS
1. Tuwirang Sipi
- Ito ay eksakto o kumpletong pagsiping bahagi ng orihinal na teksto. Maaaring ito ay isa o higit
pa sa isang salita, parirala, pangungusap o talata.
2. Pabuod
- Ang orihinal na teksto ay kailangang ibuod sapagkat may mga tekstong mahahaba. Kailangang
maisagawa ito sa pamamagitan ng paggamit ng sailing pananalita ng mananaliksik. Paraphrasing
ang tawag dito.

KABANATA VI : SANGGUNIAN (REFERENCE)

- Ang sanggunian ay ang mga datos o impormasyon na atung pinagbabasehan sa
ating pananaliksik ukol sa espisipikonh bagay na ating sinulat o sinasaliksik.

PAKSA- PAGGAWA NG KRITIKONG PAPEL

Kritikong Papel- isang manuskrip o sanaysay na naglalaman ng pagsusuri ng mga mahahalagang elemento ng sining
gamit ang sistematikong pananaliksik.
Mga bahagi ng Kritikong Papel
1. Pamagat
2. Panimula
3. Katawan
4. Konklusyon

Ang layunin ng isang kritikong papel ay magbigay ng malalim na pagsusuri at pag evaluate sa isang tiyak na akda,
kaganapan o isyu.
MGA HAKBANG SA PAGGAWA NG KRITIKONG PAPEL
Sa paggawa ng isang kritikong papel, mahalaga na maunawaan mo ang layunin ng papel na ito. Ang layunin ng isang
kritikong papel ay magbigay ng malalim na pagsusuri at pag-evaluate sa isang tiyak na akda, kaganapan, o isyu. Ito
ay ginagawa upang magbigay ng mga komentaryo at opinyon na makatutulong sa pagpapaunlad o pagpapabuti ng
nasabing akda o sitwasyon.
Narito ang mga hakbang sa paggawa ng kritikong papel:
1. Piliin ang akda o isyu na nais mong suriin. Maaaring ito ay isang libro, pelikula, dula, sanaysay, tula, musika, o kahit
anong iba pang uri ng sining o kultura. Siguraduhing mabasa, mapanood, o mapakinggan mo ito nang buong
pagkakaintindi.
2. Magsagawa ng pagsusuri sa akda o isyu. Tandaan na ang isang kritikong papel ay hindi lamang simpleng
paglalahad ng iyong opinyon. Dapat itong magsilbing isang malalim at lohikal na pagsusuri. Tukuyin ang mga
elemento ng akda tulad ng plot, karakter, tema, estilo, atbp. Alamin ang mga layunin ng may-akda at kung paano niya
ito naipahayag.
3. Magbigay ng mga positibo at negatibong punto. Ilista ang mga aspeto ng akda na iyong napapansin na maganda at
mahusay. Isulat din ang mga bahagi na maaaring mapabuti o nangangailangan ng pagpapabuti. Tiyaking magkaroon
ka ng tamang suporta o halimbawa para sa bawat punto na iyong binibigyang-diin.
4. Istratehiya sa pagsulat. Isipin ang tamang estratehiya sa pagsulat ng iyong kritikong papel. Maaari kang gumamit
ng mga sumusunod na istratehiya:
- Pagsusuri ng mga aspekto ng akda batay sa mga pamantayan ng sining o kultura.
- Paggamit ng mga teorya o konsepto mula sa iba't ibang disiplina para masuri ang akda.
- Pagsusuri sa konteksto ng akda at pagtingin sa implikasyon nito sa lipunan o panahon ng pagsulat.
- Pagsusuri ng mga teknikal na aspeto tulad ng estilo, wika, at teknik ng pagkakasulat na ginamit ng may-akda.
5. Organisasyon ng papel. Magplano ng maayos na organisasyon ng iyong papel. Maaaring sundan mo ang
tradisyunal na balangkas ng pagsulat tulad ng introduksyon, katawan ng papel, at konklusyon. Siguraduhin na
malinaw ang iyong mga punto at maayos ang pagkakasunod-sunod ng iyong mga argumento.
6. Magsulat ng buong kritikong papel. Simulan ang papel sa introduksyon na naglalaman ng pansin-babasa, thesis
statement, at maikling pangkalahatang pahayag tungkol sa akda. Sa katawan ng papel, i-develop ang mga punto at
argumento mo. Maglagay ng mga halimbawa o ebidensya upang suportahan ang iyong mga pahayag. Sa konklusyon,
ibigay ang iyong panghuling pagsusuri at magbigay ng sariling opinyon na nagpapahiwatig kung ano ang iyong
pagtingin o pagbati sa akda.
7. Rebyuhin at i-edit ang iyong papel. Higit sa lahat, huwag kalimutan na rebyuhin at i-edit ang iyong papel bago ito
isumite. Suriin ang mga mali sa gramatika, balarila, at pagkakasunod-sunod ng mga argumento. Siguraduhing
malinaw at malalim ang iyong mga pahayag.
Sa pamamagitan ng mga hakbang na ito, makakagawa ka ng isang maayos at malalim na kritikong papel. Tandaan
na ang pagiging obhetibo, malikhain, at malawak ang pag-iisip ay mahalaga sa paggawa ng kritikong papel.
 MGA PANITIKAN SA REHIYON 1 AT REHIYON 2

“Ang mga panitikan ay nag sisilbing tulay para makita at mabatid natin ang kaugnayan ng
kasalukuyan sa nakaraan upang sa ganoon maharap natin ang darating na may lakas at talino.”

REHIYON 1

Hilagang Kanluran ng Luzon

- Bulubundukin at maburol.
- Malawak na kapatagan.
Ilocos Norte - Laoag
Ilocos Sur - Vigan
La Union - San Fernando
Pangasinan - Lingayen

Mga Mamamayan
Ang mga taong nakatira sa bayan na ito ay matatagpuan sa maliit na baybayin na “look”. Ang
unlaping “l” nangangahulugang “mula sa” o “ilog”.
Nag mula sa “loko” na ang ibig sabihin ay “bayan sa kapatagan” at dinadagdagan nna lamang
ng “l”.

Mga Katutubo
Tingguian/ Itneg
Ang Tingguian ay nakuha mula sa kataga ng Tingue na nangangahulugang mountaineers
“Ang mga tao sa bundok”

Mga Likas na Yaman, Kabuhayan at Industriya.

 Yamang Mineral - Asbestos, Ginto, Apog, Tanso, Silica.
 Agrikultura - Bigas.
 Produktong Komersyal - Tabako.
 Hanapbuhay - Paggawang ng mga muwebles mula sa yantok at kawayan.

DOCTRINA CHRISTIANA
Unang libro ng mga ilokano at unang nailimbag sa Pilipinas ni Cardinal Berllarmine na
isinalin ni P. Francisco Lopez naglalaman ng unang tulang iloko at mga bahagi na naisulat ng
mga katutubong script.
 Mga Salaysaying Bayan

ALAMAT
 Bakit umakyat sa damo ang mga suso? Ni Jose E. Tomeldan ng Binalonan, Panggasinan.
 Ang kauna - unahang unggoy ni Sotero Albano ng Dingras, Ilocos Norte.
 Ang alamat ng Bigas.
 Alamat ng pinaupong Bangkay.

KUWENTONG BAYAN
 Ang Tatlong Magkapatid na Lalaki
 Ang Tatlong Magkapatid na Masuwerte
 Si Juan Tamad
 Ang Gintong Tunturin

EPIKO
Biag ni Lam - Ang ni Pedro Bukaneg
 ARASAAS - katumbas ito ng bulong sa tagalog
Halimbawa:
Umaykan, Dika agbatbati,
Puwera dildilaw

MAIKLING KUWENTO
SARITA - ang tawag ng mga ilokano sa kanilang maikling kuwento nangangahulugang kuwento
sa tagalog.
Ti langit innamnamatayo
(ang langit ang pag asa)

NOBELA
Matilde de Sipangan ni Rufino Redondo
Unang nobelang nailimbag umani ang akda ng gintong medalya noong 1892.

Mga Kantahing Bayan

Pinagbiag
Awiting nagpapahawag ng kuwento ng bayani.
Dallot
Awit sa mga kasalan, binyag, at iba pang pagtitipin na sinasaliwan ng sayaw at pagbibigay ng
payo sa bagong kasal.

Badeng
Isang awit pag - ibig na ginagamit ng mga kalakihang naghaharana.

Dung - aw
Awit para sa mga patay.

Dula

Nena Crisologo
Pinakadakilang pangalan sa larangan ng dulang ilokano ay kinilalang mandudula sa
literaturang Waray. May pagkasarkastiko ang himig ng mga sinulat niyang sayneta at sarswela at
pumupuna sa moral at kahinaan o kabiguan ng mga Waray.

Leon Ogaro Ty
Nagsulat tungkol sa Panginoon at ang magandang buhay na kanyang dinanas. Karamihan sa
kanyang mga sanaysay ay nailathala sa Free Press.

REHIYON 2

Matatagpuan sa isang malaking lambak sa Hilagang - Silangang Luzon. Sa pagitan ng

kabundukang Cordilleras at ng Sierra Madre. Binabagtas ng Ilog Cagayan, ang pinakamahabang
ilog sa bansa.

Mga Lalawigan at Kabisera

Batanes - Basco
Cagayan - Tuguegarao
Isabela - Ilagan
Nueva Vizcaya - Bayombong
Quirino - Cabarroguis
Mga Katutubo
 Ivatan sa Batanes
 Gaddang at ibang sa Cagayan, Isabela, at Nueva Vizcaya
 Dumagat
 Isneg
 Ita
 Igorot

Mga Panitikan ng Rehiyon 2

Bugtong
Ginagamit nang mga Ibanag bilang isang anyong pang - kasiyahan o kung sa ibang kaso
maari rin itong isang anyo ng tagisan ng talino.

Kasabihan
Ay pahayag na nagbibigay ng payoo nagsasaad ng katotohanan kung saan ang mga salitang
ginagamit ay payak at madaling maintindihan.

Salawikain
Ang mga salawikaing Ibanag o “unoni” sa local na dayalekto ay pweding isang prosa o maaari
rin itong tula.
Awiting Bayan
Ang mga awitin ay mga kantang para sa pag - ibig at madalas ang mensaheng dinadala nito
ay pangako, pagtatapat, panigurado.

Kuwentong Bayan
Katulad ng mga alamat, ay mga salaysay ng ating mga ninuno na nagpapasalin - salin at
kadalasan hindi na kilala ang orihinal na may akda.

Mga Manunulat sa Rehiyon 2

Greg Laconsay
Isa siyang punong - patnigo ng magasing Bannawag. Naging asistenteng - direktor na pang
editoryal siya ng Liwayway Publishing. Inc., at nang lumaon ay naging ganap na direktor pang -
editoryal ng buong pamlimbag ng Liwayway.
Benjamin M. Pascual
Isinalin niya sa Ingles ang epikong Biag ni Lam - ang. Marami siyang nasulat na maikling
kuwento sa Iluko at gayundin, nakasulat na siya ng dalawang nobela sa Iluko.

Reynaldo A. Dugue
Manunulat ng maikling kuwento, tula, nobela, sanaysay, iskrip sa radio, telebisyon, pelikula at
komiks. Nakapaglathala na siya ng mahigit na 300 kuwento.

Rogelio A. Aquino
Umani siya ng maraming gantimpala sa mga paligsahan sa pagsulat sa Panitikang Iluko.
Tampok sa kanyang mga sinulat ang nobelang may pamagat na Ragadi (Lagari).

PANITIKAN NG REHIYON III (Gitnang Luzon)

Ang Gitnang Luzon ay isang malaking kapatagan kung saan inaani ang karamihan sa bigas na
kinakain araw-araw.

MGA LALAWIGAN SA REHIYON III

 Bulacan  Bataan
 Tarlac  Pampanga
 Nueva Ecija  Zambales

APAT NA ETNO- LINGGWISTIKO:

 Tagalog  Kapampangan
 Ilokano  Pangasinense

KABUHAYAN
 Panghahayupan  Pagtotroso
 Pagsasaka  Paggawa ng asukal at produktong
 Pagmimina

 yar isa rattan

PANGUNAHING PRODUKTO
 Bigas  Mais  Isda
  Kawayan  Mineral tulad ng
ginto, tanso at iba pa

MGA KILALANG MANUNULAT SA REHIYON 3

 Virgilio S. Almario  Francisco Baltazar
 Julian Cruz Balmaceda  Florentino Collantes
 Aurelio Tolentino  Teodoro Giner
 Jose Corazon de Jesus  Cinco H. Panganiban
 Aniceto dela Merced  Valerino Hernandez Pena
 Marcelo H. del Pilar  Juan Crisostomo Sotto

PANITIKAN NG KAPAMPANGAN
 Basulto - ito ay naglalaman ng mga matalinghagang salita na pangkaraniwang
ginagagamit sa pagpapastol ng mga kambing, baka, kalabaw at iba pa.
 Goso - tumutungkol sa moralistikong aspekto ng kanilang kalinagan. Ito ay may tiyak na
aral at inaawit sa saliw sa gitara, bayolin at tamburin tuwing aqraw ng mgha patay
 Pamuri - nag-ugat sa salitang “puri” at inihahanay sa isang uri ng awit ng pag-ibig ng
Kapampangan.
 Pang-obra - nagpapakita ng pagpapahalaga sa mga gawain ng mga Kapampangan.
 Paninta - awit blang nagpaparangal ng mga Kapampangan sa isang hayop, bagay, lugar o
tao na kanilang labis na pinahahalagahan. Ipinalalagay din itong isang awir ng pag-ibig
 Sapataya - awiting nag-uugnay sa mga Kapampangan sa kanilang paniniwalang political.
 Diparan - naglalaman ng mga salawikain at kasabihan ng mga Kapampangan. Ang
kanilang paksa ay hango sa katotohanan na kanilang naranasan sa buhay.

DULA
 Karagatan - inihahayag sa paraang patula ang pagsasadula ng kanilang karagatan. Ito ay
nag-ugat sa kasaysayan ng isang prinsesa na sadyang nahulog ang singsing sa dagat
upang mapakasal sa katipang mahirap na maninisid ng perlas.
 Duplo - ito ay nilalaro rin sa lamayan ng mga patay kung saan nagpapaligsahan ang mga
kalahok sa laro sa kanilang husay sa pagtula.
 Kumidya - laging hango sap ag-iibigan ng isang prinsepe at prinsesa. Ang labanan ng mga
Kristiyanismo at Muslim ang binibigyan ng mahalagang bigat dito at lagging magtatapos sa
pagtatagumpay ng mga Kristiyanismo.
  Zarzuela - mula sa zarzuela ang mga kastila na nag-ugat sa lugar kung saan ito ang unang
itininanghal sa Espanya ang Zarzuela de la Provincia de Guenco.

LALAWIGAN NG NUEVA ECIJA

 Ito ay pinakamalawak na lupain sa rehiyon 3
 Tinataguriang palabigasan ng Pilipinas na nasa hilagang-silangang bahagi ng gitnang
Luzon.
 Ito ay may kabuuang sukat na 560,220 kilometro parisukat

AKDANG PANRELIHIYON
 Pasion – isang akdang panrelihiyon na naglalaman ng buhay at pagpapasakit ni
Hesukristo
 Cenakulo – pagsasabuhay ng paghihirap ni Kristo hanggang sa kanyang kamatayan.

MGA KARUNUNGANG BAYAN NG REHIYON 3

BUGTONG
Mataas kung nakaupo Sagot: Aso
Mababa kung nakatayo
SALAWIKAIN AT KAWIKAAN
Ang sakit ngbkalingkingan,
Damdam buong katawan
PANUNUDYO
Tiririt ng Maya, Bata batuta,
Tiririt ng Ibon, Isang bao ang muta.
Ibig mag-asawa
Walang ipaamon.
ALAMAT
Ang Alamat ng Bundok Pinatubo (Zambales)

PANITIKAN SA REHIYON V AT REHIYON VI

REHIYON V (Bicol Region)
LALAWIGAN AT KABISERA
Albay – Legazpi City
Camarines Norte – Daet
Camarines Sur – Pili
Catanduanes – Virac
Masbate – Masbate City
Sorsogon – Sorsogon City

Ang salitang BIKOL ay nagmula sa salitang Iballo na nangangahulugang “ililipat sa kabilang gilid”
o “mga taong kapita-pitagan ang pagtanggap sa mga panauhin.”
Mayaman sa mga panitikan: panliligaw, kababalaghan, alamat, bugtong (patuod), kasabihan
(tataramon), awiting bayan at iba pang kontemporaryong panitikan.
BICOLANO/BICOLANA- Mga taong nakatira sa Rehiyon V.

KAUGALIAN SA PANLILIGAW:
Lagpitao o Palaktao- Ang unang pagkikita sa pamamagitan ng isang tagapamagitan.
Pasanco- Pagsusuri ng bawat isa sa kaprehang mapapangasawa.
Pag-agad- Panunuyo ng lalaki sa pamilya ng babae; may pagkakasunduan din bago ikasal o dote
sa katagalugan.
Inilakad o Ekstrang Bayad- Kapag ang babaeng ikakasal ay siyang pinakamatanda sa pamilya
Sinakat- Regalo sa babaeng ikakasal mula sa mga kamag-anak na dumalo sa kasal.
Sayod- Ang dalawang panig ay nagsasagawa ng tronco (pagsusunog ng lahi o pinagmulang
angkan upang maiwasan ang pagsasama ng kamag-anak).
Pagcaya- Ang pagsasaksi sa kasal.
Paturuan o Hurulungan- Ang pagbibigay ng mga regalo sa mga ikinasal

PANITIKAN
Suanoy ang tawag sa sinaunang panitikang Bikol.
Patiuod (Bugtong)
Halimbawa: Salin:
Dahon saning dahoon, Dahoon nang dahoon,
Idi nagabarok Hindi namumulaklak
(Kawayan) (Kawayan)
Tataramon (Kasabihan)
Malaki ang bahaging ginampanan ng tataramon sa mga mamamayan ng Bikol bilang instrument
ng pagpapaalala sa mga maling gawi. Karaniwan itong tumatalakay sa moral na nagpapakita ng
mabuting kalooban at katotohanan sa kanilang pang-araw-araw na buhay.
Halimbawa:
Ang masinaginsagin, maanghit pa sa kanding
Salin:
Ang nagkukunwari ay maanghit pa sa kanding
Awiting Bayan
Dinusa – awit sap ag-ibig
Tolbon – Awit sa kapistahan
Diwata – Awit sa kapighatian at kalungkutan sa pagkamatay ng kanilang mahal sa buhay
Sarague, Dumanggo – Awit para sa namatay na ninuno
Angoy Tagulaylay – Awit para sa pagtbuburol sa namatay
Hoarasa – Awit pagkatapos ng isang kalamidad gaya ng pagsabog ng bulkan at lindol
Ang pinakatanyag na awiting-bayan ng Bikol ay ang “Sarung Banggi” o “Isang Gabi” sa wikang
Filipino.
Kwentong-Bayan
Ang Ignorante, Pobreng Lalaki at ang Pari
Epiko
Ibalon ni Ernesto M. Buenventura
Dula
Comedia o Moro-Moro
Comedia ni Hadeng Grimaldo sa Reinong Irianda (Sabas Armenta) – Paglihis mula sa paksain na
Morong malupit.
Drama en Comedia dela Vida Conde Urbano (Juan Miraflor) – Pagtatanggol ng demokrasya at
pagpanig sa itinalagang pinuno ng lungsod
Zarzuela
Pagkamoot sa Banuang Tinoboan (Ang Pag-ibig sa Tinubuang Lupa) – Asiscio Jimenez.
Nagsasabi na ang pambansang pagbabago ay dulot ng pakikipaglaban.
Dula-Dulaan
Anti Cristo (Justino Nuyda) – Ukol sa tunggalian sa pagitan ng indibidwal sa moralidad at
pagkahilig sa material
Tula
Tulang Pasalaysay
Rawitdawit – Na nagging behikulo naman ng panlipunan at kritisismong political.
Mi Ultimo Adios (Rizal) – May dalawampung salin sa wikang Bikol.
Panambitan Myrna Prado
BABASAHIN
Corridos – Pangunahing babasahin sa mahabang panahon na isinalin sa Bikol tungo sa wikang
Kastil ana siya naming nagging hanapbuhay ng mga manunulat na Bikolano.
Mag-amang Pobre (Ang Mag-amang Mahirap) - Ang pinakabantog na akda sa Corridos
An Maogmang Lugar (Ateneo de Naga) – Ang babasahing ito ang bumubuhay sa panitikang Bikol
sa kasalukuyan.
PAGBABAGONG BIHIS
MARIANO PERFECTO tinaguriang “Ama ng Panitikang Bikolano”
An Parabareta (The Newsman) – Inilathala noong 1890
Imprenta de Nuestra Senora de Pena francia – Unang palimbagang itinatag
An Pagguiao an mga Pastores Can Pagcamondag ni Jesus Duman sa Portal sa belen (Ang
Pagkagising ng mga Pastol sa Kapanganakan ni Hesus) – Dulang panrelihiyon
Comedian na dapit sa Dios o Magna Cahayagan can Pagcamondag ni Jesus – Dulang tungkol sa
Dios o mga bagay na may kinalaman sa kapanganakan ni Hesus

MGA BANTOG NA MAKATA

Manual Fuentebelle – An Pana (Ang Pana)
Clemente Alejandra – Pagarianggoyong (Pagtitiis)
Estaquio dino – Balosbanos Sana (Paghihiganti)
Mariano Goyena – Hare… Dali (Hindi… Huwag)

PANITIKAN SA REHIYON VI (KANLURANG BISAYA)

LALAWIGAN AT KABISERA:
Aklan – Kalibo
Capiz – Roxas City
Antique – San Jose
Iloilo – Iloilo City
Guimaras – Jordan
Negros Occidental – Bacolod City
HILIGAYNON ay ang wikang Iloilo, Antique, Panay, Capiz, Negros at Aklan.
Mga Dayalekto:
Ilonggo sa Iloilo
Hiniraya sa Antique
Aklanon sa Aklan
HINILAWOD ay ang pinakamahabang epikong Panay bukod sa Maragtas, Haraya at Lagda.

ANIM NA ANYO NG PANITIKAN SA MGA SINAUNANG ILONGGO

Ambahan – Pinakapayak na anyo ng talata.
Balak – Makatang diskusyon sa pagitan ng lalaki at babae.
Sidy – Awit tungkol sa bayaning ginagamit sa pananapatan sa bahay ng namamalimos
Awit -Tungkol sa pag-ibig at iba’t-ibang gawain.
Driges o Haya – Panaghoy sa isang namatay.
Bical – Masaya at mapanuksong awit.
Sabi – Pangkalahatang tawag sat ula ng mga nasa Kanlurang Bisaya.
Binalaybay – Tawag sa tulang Hiligaynon at ang tulang ito ay binubuo ng 4 na taludtod may lima
hanggang labindalawang sukat.

MGA PANITIKANG LIMBAG NG MGA KASTILA:

Korido – Ang paksa ang tumatalakay sa buhay ng tao at pangyayari
Komposo – Ang paksa ay tumatalakay sa pangyayari ng pangkasaysayan, pag-iibigan ng tao
hanggang kalagayang sosyal.
Babai – Nagbibilang sa mga akdang tradisyonal tulad ng pasyon at dulang panrelihiyon.
Aklat ng Kagandahang Asal – Ang manual ng kagandahang asal na lumaganap sa buong bansa.

SARSWELA
Nagahigugma sa Iya Duta o Mga Kababayan
– Isinulatni Salvador Siocon noong 1899 at isinulat rin niya angmga sarswelang patungkol sa
buhay panlipunan at pampulitika.
Ang Panialay ni Cabesa Itok
– isinulat ni AnghelMagahum, isinulat din niya ang unang nobela ng Hiligaynon at talambuhay
at ang Datu Paubare

Karaniwan sa mga akdang isinulat ay sa kastila kaya mabilis na lumaganap ang Kristianismo:
Mariano Perfecto
- Ang unang sumulat ng pasyin sa Hiligaynon noong 1884.
- Dahil dito nabahiran ng Kristianismo ang panitikang Hiligaynon.
Erberto Gumban
- Kinikilalang ama ng Panitikang Bisaya.
- Kinikilalang manunulat ng moro-moro at nitong huli ay mga tula ng kagandahang asal,
napapanuod sa mga sarwswela.

Magdalena Jalandoni
- Nagpa-uso sa tulang may malayang taludturan ng Hiligaynon.
- Kinikilalang pinakapopular na manunulat sa panahong ito si Jalandoni sa akda niyang
tumatalakay ng mga uri sa lipunan ay naka-banghay sa pag-ibig.

EPIKO NG BISAYA
Apat ang nakilalang epiko ng mga Bisaya.
Haraya – Ay Katipunan ng mga tuntunin ng kabutihang asal at ng mga salaysay ng
paghahalimbawa ng nasabing tuntunin
Lagda – Isa lamang kalipunan ng mga tuntunin ukol sa mabuting pagtupad sa tungkulin sa
pamamahalaan na napapaloob sa mga salaysayin at mga pangyayari.
Maragtas – Sapagkat hindi rin ito nakasulat nang patula o inaawit kaya nakasulat lamang ito sa
matandang titik-Pilipino na walang tiyak na sumulat.

Rehiyon XIII ( Caraga)

Caraga – Ito ang may kabuuang sukat na humigit kumulang sa 18, 847.0 kilometrong parisukat at may
populasyong humigit kumulang sa 1,940,687.
Mga Pangunahing Produkto
Pagmimina
Pagtotroso
Aquaculture
Mga Pangunahing ani
Mais Saging
Niyog Palay
Halamang ugat
Binubuo ito ng mga Lalawigan
Surigao del Norte
Surigao del Sur
Agusan del Norte
Agusan del Sur
Surigao del Norte
Pangingisda at Pagtatanim – pangunahing ikinabubuhay ng mga tao rito.
Mga Uri ng Yamang Mineral
Ginto Silica
Pilak Buhangin
Cobalt Uling
Chromite Limestone
Semento Graba
Bonok-bonok Festival- ang kilala na ipinagdiriwang ng mga taga Surigao del Norte.
City Park- isang pook na maipagmalaki ng nga tagarito.
Surigao del Sur
Lungsod
Bislig
Tandag

Mga bayan Lanuza

Barobo Lianga
Bayabas Lingig Magagandang Lugar at Atraksyon
Cagwait Madrid Tinuy-an Falls
Cantilan Marihatag White Beach
Carmen San Agustin Hinatuan River
Carrascal San Miguel Britania Island
Cortes Tagbina San Agustin
Hinatuan Tago
Agusan del Norte
Mount Milong-milong – pinakamataas na bundok na may taas na 2,012 metro.
Kabisera- Butuan City
Magandang Tanawin ng lalawigan
Lake Mainit Shoreline Area Aciga River
Mt, Hilay-hilay Century old Bitaug Tree
Mt. Minaosog Mt. Mayapay
Mapaso Hot Agusan River
Agusan de Sur
River Towns – ang tawag sa bayang nasa tabi ng Agusan River. Tulad ng Sta. Josefa, Veruela, Loerta, La Paz,
Talacogon at Ezperanza.
Highway Towns – Ang tawag sa mga bayan tulad ng Sibagat, Bayugan, Prosperidad, San Luis at iba pa.
Prosperidad – Ang kabisera ng Agusan del Sur.
Pangunahing Produkto
Palay
Mais

Mga Wika
Bicolano Hilgaynon
Cebuano Manobo
Cuguco Lineyte-Samaranon Panganese
Ilocano Bikolano Chavacano
Maranao Davaoeno
Tagalog Labanag
Subanon Masba
 REGION IX
Zamboanga Peninsula
Ang rehiyong nasa katimugan ng Pilipinas ay ang Rehiyon IX.
Ang Zamboanga del norte, Zamboanga del Sur, Zamboanga Sibugay ang bumubuo ng rehiyong ito
( 15,997.3 sqkm).
Bihirang dalalwin ng ulan ang rehiyong ito lalo na ang bahaging hilaga ng Zamboanga.
Bundok Dabian- Ang pinakamataas na bundok na matatagpuan sa Zamboanga del Norte.
Mga Pangkabuhayan ng mga taga Zamboanga del Norte
Pagsasaka
Paghahayupan
Pangingisda
Panghuhuli ng pawikan
Pangongolekta ng itlog ng pawikan
Lungsod ng Zamboanga – Ang sentro ng kalakalan ng rehiyon.
Sa mga nakalipas na panahon dahil sa maraming suplau ng pangkagubatang produkto, nakilala ang rehiyon
bilang angkatan ng mga kahoy.
Natatanging Sayaw ng Rehiyon IX
Sua-Sua Dance
Koprangkamanis Dance
Zamboanga – Tinaguriang “Zambangan” na lalong kilala sa tawag na “ Lupain ng mga Bulaklak” ay
matatagpuan sa katimugang bahagi ng Zamboanga Peninsula.
Hulyo 6, 1952 – Ang lupain ng mga bulaklak ay nahati sa dalawang probinsya. Ito ay ang Zamboanga del
Norte at Zamboanga del Sur.

ZAMBOANGA DEL NORTE

ay may dalawang siyudad, dalawampu’t apat na munisipalidad na hinati sa limang daan at walumpu’t
pitong barangay (587).
Dipolog- Ang kabisera ng probinsya.
Mga Munisipalidad
Baliguian Polanco
Godod President Manuel A. Roxas
Gutalac Rizal
Jose Dalman Salug
Kalawit Sergio Osmena Sr.
Katipunan Siayan
La Libertad Sibuco
Labason Sibutad
Leon B. Postigo Sindangan
Liloy Siocon
Manukan Sirawai
Mutia Tampilisan
Pinan
Apatnapung porsiyento (40%) – Pasyalan
Tatlumpu’t Walong Porsiyento (38%) – Taniman
Limang Porsiyento (5%) – Pinagtataniman ng iba’t ibang pananim at ginagamit sa pastulan.
Sinipang Bay- Aplaya o tabing dagat ang Magandang tanawin ng Zamboanga del Norte.
Dapitan Shrine – Isa sa mga mahahalaga at makasaysayang lugar sa probinsya ng Zamboanga del Norte.
ZAMBOANGA DEL SUR
ay galing sa salitang “Malay” na ibig sabihin ay “paso o lagayan ng bulaklak”. Naitatag ito sa bias ng
RA Blg.711 noong Setyembre 17, 1952.
Mga Munisipalidad
Aurora Margosatubig
Bayog Midsalip
Dimataling Molave
Dinas Pitogo
Dumalinao Ramon
Dumingag Magsaysay (Liargo)
Guipos San Miguel
Josefina San Pablo
Kumalarang Sominot (Don
Labangan Mariano Marcos)
Lakewood Tabina
Lapuyan Tambulig
Mahayag Tigbao
Tukuran
Vincenzo A. Sagun
Hunyo-Nobyembre- Ang tag-ulan sa probinsya.
Disyembre-Mayo – nakararanas ang Zamboanga del Sur ng kaunting pag-ulan, pagkulog at pagkidlat.
Tatlumpu’t Limang Porsiyento (35%)- Kagubatan na pinagkukunan ng mga torso.
Tatlumpu’t Dalawang Porsiyento (32%)- Palaisdaan
Tatlumpu’t Tatlong Porsiyento (33%) – Pinagtataniman ng iba’t ibang pananim.
Anim na Porsiyento (6%) – Patulan
Produksyon ng Mineral
Metallic
Aluminum Chromite
Ginto Pyrite
Tanso Hematite
Nickel Zinc
Non-Metallic
Uling Asbestos
Asin Marmol
Lupa Silica at iba pa.
Buhanging graba
Mga Magagandang Tanawin
Pasonanca Park
Tatlong daang Fort Pilar na kung saan naroon ang grotto ng Lady of Pilar
Sta. Cruz – na isang islang may magagandang baybay-dagat at makukulay na mga korales.
Barter Trade Market – na bilihan ng mga gamit na pang Muslim.
ZAMBOANGA SIBUGAY
Isang lalawigang matatagpuan sa Zamboanga Peninsula na my kabiserang Ipil. Naitatag noon 2001.
Ito ay nasa hangganan ng Hilaga-Kanlurang Zambanga del Norte, Zamboanga del Sur sa may Hilaga, Sibugay
ay sag awing Silangan at timog kanluran ang Zamboanga City.
Napagkakakitaan ng mga Tao.
Bakery
Rice and Corn Milling
Food Processing
Rattan and wood Furniture Production
BARMM(BANGSAMORO AUTONOMOUS REGION IN
MUSLIM MINDANAO)
Muntiqah banjisamura dhatiyyah al-hukm
- Kilala sa opisyal na pangalang Rehiyong Awtonomo ng Bangsamoro sa Muslim Mindanao (Ingles,
Bangsamoro Autonomous Region in Muslim Mindanao)
- Kilala rin bilang simpleng Bangsamoro o iba ay Moroland, ay Isang autonomous na Rehiyon sa loob
ng pilipinas.
- Ito ay bahagi ng Framework Agreement sa Bangsamoro, Isang paunang kasunduan sa kapayapaan
ng pinirmahan sa oagitan ng Moro Islamic Liberation Front at ng pamahalaan.
Noong 2016
- Nang si Rodrigo Duterte ay nanalo bilang pangulo inihahayag ng kanyang Administrayon na Ang
bill ng Bangsamoro Basic Law(BBL) ay liliko sa halip na makuha ng 17th congress of the Philippines.
Noong 2018
- Ito ay binuhay muli bilang organic law para sa Bangsamoro Autonomous Region sa Muslim
Mindanao (BARMM) o Bangsamoro Organic Law, Isang binagong bersyon ng BBL
Rehiyong Awtonomo ng Bangsamoro sa Muslim Mindanao
- Pakanan, paibaba;
- Talon ng Bulingon, lamitan, Basilan;
- Kapitolyo ng lalawigan ng Sulu;
- Pulo ng Panampangan, Sapa-sapa, Tawi-tawi;
- Daungang Polloc, Parang, Maguindanao;
- Lawa lanao Mula sa Lungsod Marawi at PC Hill, Lungsod Cotabato
Bansa
Ika-21 ng Enero 2019
- Plebisito ng pagbubuo
Ika-22 ng Pebrero 2019
- Pagbuo ng Bangsamoro Transition Authority
Ika-26 ng Pebrero 2019
- Paglipat kapangyarihan ng ARMM sa BARMM
Pamahalaan
Uri
- Nakabahaging Rehiyonal na parlamentaryong pamamahala sa loob ng Isang Unitaryong
Republikong Konstitusyonal
Konseho
- Bangsamoro Transition Authority
Wali
- Sheikh Kalifa Usman Nando
Murad Ebrahim
- Punong ministro
Mga pangalawang ministro
Ali Solaiman – kinatawan ng kalupaan
Bakante – kinatawan ng kapuluan

Pangalian M. Balindong
- Tagapagsalita ng Parlamento
Limang lalawigan
- Basilan
- Lanao Del Sur
- Maguindanao
 - Sulu
- Tawi-tawi
Tatlong Lungsod
- Cotabato City
- Lamitan
- Marawi

Mga Wika
- Arabi, Meranaw, Sugbuanon, Yakan, Tagalog, Tausug, Iranon, tsabakano, Tiruray,
Maguindanawon.
Regional Autonomous Governments in Mindanao
- Ang gobyerno ng Pilipinas at mga rebeldeng Moro ay nagkakasalungat laban sa isa’t isa sa loob ng
maraming dekada.
Noong dekada ng 1970 - sinimulan ni Pangulong Ferdinand Marcos na harapin ang isyu.
Noong Disyembre 23, 1976 - ang kasunduan ng Tripoli ay nilagdaan sa pagitan ng gubyerno ng Pilipinas at ng
Moro National Liberation Front (MNLF) sa pakikitungo ng pinuno ng mamamayang Libyan na si Muammar
Gaddafi.
ARMM at pakikitungo sa kapayapaan sa MILF
- Ang isang plebisito ay ginanap noong 1989 para sa pagpapatibay ng charter na lumikha ng
Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM) sa Zacaria Candao, isang payo ng MNLF bilang
unang nahalal na Regional Governor.
Istraktura ng Organisasyon
- Batay sa Organic Law, ang sistemang gobyerno ng autonomiya ng Bangsamoro ay
parlyamentaryo-demokratikong katulad ng isang ensayado sa United Kingdom na batay sa isang
sistema ng partidong pampulitika.
Seremonyal na Pinuno ng Bangsamoro
- Ang seremonyal na pinuno ng rehiyon ay isang Wali. Ang hinaharap ng Parlamentong Bangsamoro
ay pipiliin at ituturo ang Wali.

REHIYON X
Ang Rehiyon X ay matatagpuan sa hilagang bahagi ng Mindanao. Binubuo ng limang probinsiya
ang Bukidnon, Camiguin, Lanao del Norte, Misamis Occidental, at Misamis Oriental.
PANITIKAN
Ang Panitikan at kasaysayan ay magkaugnay, kung kaya’t ang kalikasan at mga pangyayari sa
isang lugar ay nasasalamin sa panitikan. Ano mang natala tungkol sa isang lugar o pook ay
bahagi ng panitikan.

PANITIKAN NG REHIYON X
Ang Bukidnon ay isa sa tagapag-ambag sa panitikan ng rehiyon x o hilagang Mindanao.
Limbay
Antoka
Manti-av-ay Manduraw
Sala
Idangdang

Mga Manunulat ng Hilagang Mindanao

EMMANUEL LACABA
Isinilang siya sa Cagayan de Oro City noong Disyembre 10, 1948.
Nagtapos siya ng elementarya at high school sa Pasig Catholic College na may karangalan.
Sa Ateneo de Manila University siya nagtapos ng kolehiyo.
Siya ang sumulat ng liriko ng awit ng pelikulang ‘Tinimbang ka Ngunit Kulang’ ni Lino Broca.

FRANCISCO R. DEMETRIO
Isinilang siya noong Hunyo 18, 1920.
Nagtapos siya ng pag-aaral sa St. Augustine School at Ateneo de Cagayan de Oro City.
Pumasok siya sa Sacred Heart Novitiate
Nagtapos siya sa kursong Theology sa Woodstock College sa Maryland noong 1948 at siyay na
ordinahan noong 1951 at naging ganap na pari.

FRANCISCO R. DEMETRIO
Christianity on Context.
The National Press Awards for Myths and symbols.
National Book Awards from Manila Critics
Premio Pitre Somomone-Marino
Gawad CCP para sa sining

JOSE F. LACABA, JR.

Siya’y kilala bilang si Pete Lacaba. Isinilang noong Nobyembre 25, 1945. Naging kasapi at pinuno
ng Concerned Midweek at Philippine Graphics. Artists of the Philippines.

LINA ESPINA-MOORE
Isinilang noong Mayo 20, 1959
Nagtapos siya ng kursong Foreign Service sa FEU
Isa sa kanyang mga obra ay ang Heart in the Lutos taong 1970
A lion in the house at Then The Weeping taong 1984.

REUBEN R. CANOY
Isinilang siya noong Hunyo 6, 1929
Naging mahusay na editor sa pahayagan ng Silliman University .
Naging editor ng collegian sa UP taong 1950

MIGUEL A. BERNARD
Isinilang noong Mayo 8, 1917
Tragic Mountain Manunggal 1958
The Assent of Mt. Apo
Bamboo and the Green Wood Tree
The Landscape
The Christianization of the Philippines
Dius ng Tau, The February Revolution, atbp.

ALBERT ALEJO
Isinilang noong Agosto 25, 1958
Siya ay anak nina Severino Alejo at Cinderella Eduave
Tinapos niya ang kanyang Bachelors Degree sa Unibersidad ng Sto. Tomas noong 1979

AGUSTIN JADORMEO PAGUSARA, JR.

Ang mga naisulat niyang tula ay lumabas sa Literary Apprentice taong 1980-1982.
Sa Philippine Studies taong 1985
Versus Philippine Protest Poetry taong 1983-1986
Kamao taong 1987
Mithi-12 at Ani-4