Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 4

भूग ोल विविभाग व

असाइनमेंट व2023-24

भूगोल विविभाग व व व व व व व व व व व व व व व व व व व व वभूगोल विविभाग व


स्नाकोत्तर वमहािविद्यालय व व व व व व व व व वB. A. 6th सेमस्े टर व
गाज़ीपुर व व व व व व व व व व व व व व व व व व वअन्शु व कु मार वप्रजापित

िविषय व- भौगोिलक विचिंतन वका विविकास


TOPIC - प्राचिीन वभूगोल वमें वयूनानीभूगोलविेत्ताओ वका वयोगदान व

स्नातकोत्तर वमाहािविद्यालय वगाज़ीपुर


उत्तर वप्रदे श

अनुक्रमांक=22413115599
वप्राचिीन वभूग ोल वमें व यून ानीभूग ोलविेत्त ाओ वका वयोगदान व व(Contribution of Greek
Geographers in Ancient Geography)

Geographers)600 ईसा वपूविर्व वसे वलेकर व300 ईसविी वतक वका वकाल वयूनान वका वस्विणकर्वकाल वकहलाता वहैं। वभूगोल वका व
नामकरणक वसे वलेकर वउसको वप्रारिक म्भिक वव्यविित स्थित वरूप वदे ने वका वकाम वयूनानी विविद्धविानो वने वही विकया। वयूनािनयों वने वखगोल व
िविद्या व, गिणकतीय वभूगोल व,भू-िविज्ञान व, जलविायु विविज्ञान वएविं वसमुन्द्र विविज्ञान वके विविकास वमें वकाफी वयोगदान विदया। वसविर्वप्रथम
यूनािनयों वने वही वरेखा वजाल वआधार वपर विविश्व वमानिचित्र वबनाया।गिणकत वभूगोल वका विविकास वथेल्स वऔर वअनेकसीमेण्डर वद्वारा व
िकया वगया वपर वइसको वचिरम विबंदु वपर वइरेटॉस्थिनीज वने वपहुँचिाया।

5 विीं वशताब्दी वईसा वपूविर्व व(500 B.C ) में व, अपनी वअनुकूल वभौगोिलक वित स्थिित वके वकारन वMiletus और वयुगिजयन व
सागर व(Black sea ) के विकनारो वपर वभौगोिलक वअनुसन्धान वएविं वअन्विेषणक वके वकेंद्र वस्थिािपत वहुआ। विसकंदिरया व
(Alexandria ), िमस्र वमें वसंग्रहालय वएविं वपुस्तकालय वकी वस्थिापना वहुई व,इसी वसंग्रहालय वएविं वपुस्तकालय वमें वरहकर व
इरैटोस्थिनीज वऔर विहप्पाकर्वस वने वपृथ्विी वकी वपिरिध वके वमापन वएविं वआकृित वसम्बंिधत वविैज्ञािनक वअविलोकन विकये।यूनान वके व
प्रमुख विविद्धविान व–

वहोमर व व(Homer )-900 B.C

होमर वने वइिलयड व(Illiad ) एविं वओडीसी व(Odyssey ) नामक वदो वमहाकाव्यों वकी वरचिना वकी। वइनका वमानना वथा वकी व
पृथ्विी वका वआकार वगोल वहै वएविं वये वचिारों वओर वसे वसागर-सिरताओं वसे विघिरा वहुआ वहै वजबिक वआकाश वऊँचिे वखम्भिों(Tall
Pillars ) पर विटका वहुआ वहै।

होमर वने वचिारों वआने वविाली वहविाओ वके वबारे वमें वभी वविणकर्वन विकया वहै वजैसे-

बोरेस व(Bores) – उत्तर विदशा व

नोट् स व(Notus)- दिक्षिणक विदशा व

यूरस व(Eurus) – पूविी विदशा वऔर

वजैफे रस व(Zephyrus) - वपिश्चिम विदशा वथेल्स व व(Thales )-700 B.C

थेल्स वको वआयोिनयन वदशर्वन व(Ionian School) का वसंस्थिापक वएविं विपता वकहा वजाता वहै। वइन्होने वज्यािमित वमें वअनेक व
प्रमेयों वकी वरचिना वकी। वइसका वयोगदान वगिणकतीय वभूगोल वके विविकास वमे वरहा। वविह वपहला विविद्धविान वथा,िजसने वपृथ्विी वको व
मापने वएविं वपृथ्विी वतल वपर वमौजूद वस्थिानों वको वअंिकत वकरने वका वप्रयास विकया। वउसने वपृथ्विी वको वतस्तरी व(Disc ) समान व
पानी वपर वतैरता वहुआ वमाना।

वअनेक सीमेण्डर व व(Anaximander )-610 B.C-546 B.C

अनेकसीमेण्डर, थेल्स वका विशष्य वथा।िजसे वबेबीलोिनयायी वयंत्र वनोमोन व(Gnomon ) यूनािनयों वको वपिरचिय वकरविाया। व
नोमोन वसूयर्व-घिड़ी वके वसामान वही वकायर्व वकरने वविाला वयंत्र वथा। वविह वप्रथम विविद्धविान वथा विजसने वमापक वके वआधार वपर विविश्व वका व
प्रथम वमानिचित्र वबनाया। वइसके विविश्व वमानिचित्र वके वमध्य वमें वयूनान वको विदखाया वथा। वयह वमानिचित्र वगोलाकर वथा व, जो वचिारों व
ओर वसे वसागर-सिरता व(Ocean-River) से विघिरा वहुआ वथा।
वहेके िटयस व व(Hecataeus)-520 B.C

हेकेिटयस वको वभूगोल वका विपता व(Father of Geography) भी वकहा वजाता वहै वक्योिक वइसी वने वसविर्वप्रथम विविश्व वका व
क्रमबद्ध वविणकर्वन वप्रस्तुत विकया वथा। वइसने वजेस-पीिरयडस व(Ges-periodos) यािन वकी व“पृथ्विी वका वविणकर्वन व“ वनामक वग्रंथ व
की वरचिना वकी। वइस वपुस्तक वको वप्रादे िशक वभूगोल वका वप्रथम वग्रंथ वमाना वजाता वहै। वबाद वमें वइसी वपुस्तक वको वपेिरप्लस वअथार्वत व
तटीय वसविेक्षिणक वभी वकहा वजाने वलगा।

हेकेिटयस वके वसमय वमें वकैिक स्पियन वसागर वको विहरकेिनयंस व(Hyrcanian) के वनाम वसे वजाना वजाता वथा।

वहेर ोडोटस व व(Herodotus )-484 B.C – 425 B.C

हेरोडोटस वएक वइितहासकार वथा वपरन्तु वभूगोल वके वक्षिेत्र वमें वभी वइसने वकाफी वयोगदान विदया वथा व, इसे वइितहास वके व
िपता(Father of History) के वनाम वसे वभी वयाद विकया वजाता वहै। वइन्होंने वने वऐतितहािसक वभूगोल वके विविकास वमें व
योगदान विदया वऔर वइस वबात वका वजोरदार वसमथर्वन विकया वकी वसमस्त वइितहास वका वभौगोिलक वदृष्टिष्टि वसे वअध्ययन विकया वजाना
चिािहए वएविं वसमस्त वभूगोल वको वइितहास वकी वतरह वव्यव्हार वमें वलाना वचिािहए। व
इन्होने वनील वनदी वके वमैदान वमें वजमा वकाली विमट्टी वऔर वडेल्टा विनमार्वणक वका वसकारणक वविणकर्वन विकया।

हेरोडोटस वने वही विमस्र वको वनील वनदी वकी वदे न व(Nile is the gift of Egypt) कह वकर वपुकारा वथा।

विह वप्रथम विविद्धविान वथा विजसने विविश्व वमानिचित्र वपर वयाम्योतर व(Meridian ) खींचिने वका वप्रयास विकया वऔर वउस वसमय वके
ज्ञात विविश्व वभू-खंड वको व3 महाद्धीपो वमें विविभािजत विकया व– वयूरोप व, एिशया वएविं वलीिबया व(अफ्रीका व)

इन्होंने वतापमान वएविं वपविन वके वचिलने वमें वसह-संबंध वस्थिािपत विकया।

वप्लेट ो व व(Plato )-428 B.C-348 B.C

प्लेटो वमानना वथा वकी विविश्व वकी वप्रत्येक वविस्तु वपूणकर्वता वको वप्राप्त वकरना वचिाहती वहै वअतः वपृथ्विी वभी वचिपटी वहोने वके वबजाय व
गोलाकार(Spherical) या वविलयाकार व(Elliptical) है।

उन्होंने वभू-केंद्रीय विसद्धांत व(Geocentric System) पर वजोर वदे ते वहुआ वबताया वकी वपृथ्विी वअंतिरक्षि वके वकेंद्र वमें वहै वऔर व
सभी वआकािशए विपंड वपृथ्विी वकी वपिरक्रमा वकरते वहै। वऔर वये विसद्धांत वकॉपरिनकस(Copernicus) के वसूयर्व-केंद्रीय व
िसद्धांत व(Heliocentric System),1543 दे ने वके वपूविर्व वतक वमान्य वरही।

वअरस्तु व(Aristotle
व )-384 B.C-322 B.C

यह वप्लेटो वका विशष्य वथा। वइसके वमहत्विपूणकर्व वपुस्तक वहै व– वब्रह्मांड वविणकर्वन व(Treatise on the Heaven) एविं वजलविायु व
िविज्ञान व(Meteorologia)

विथयोफ्रे स्टस व व(Theophrastus)-370 B.C

यह वअरस्तु वका विशष्य वथा। वइन्होंने वविनस्पिित वतथा वजलविायु वको वएक वदूसरे वसे वसम्बंिधत वमाना। वविनस्पिित वभूगोल वका वआरम्भि व
यहीं वसे वमाना वजाता वहै। वइसीकारणक वइन्हे वFather of Biogeography कहा वजाता वहैं।
*Biogeography– The branch of Biology that deals with the geographical
distribution of plants and animals.
वइरेट ॉस्थिनीज व व(Eratosthenes)-276 B.C-194 B.C

इरेटॉस्थिनीज वने वभूगोल वको वएक वअलग वअध्ययनशास्त्र वके वरूप वमें वस्थिािपत वकरने वका वश्रेय वप्राप्त वहै।यह वपहला विविद्वान वथा व
िजसने वपृथ्विी वके वविणकर्वन वके विलए व“िजयोग्राफी”(Geography) शब्द वका वप्रयोग विकया। वइसी वने व“Geographiea”
नामक वपुस्तक वकी वरचिना वकी वऔर वअपने वपुस्तक वमें वविस् वयोग्य व(Habitable ) क्षिेत्र वके विलए व“एक्यूमेन” व
(Ekumene ) शब्द वका वप्रयोग विकया, इन्होंने वसविर्वप्रथम वमानिचित्र विनमार्वणक वमें विनदे शांकों व(Co-ordinates) को व
अक्षिांश व(Latitude) एविं वदे शांतर व(Longitude) कहा।

इसी वने वही वपृथ्विी वको वपांचि वजलविायु वकिटबंधों वमें विविभाजन विकया वथा व–

उष्णक वकिटबंध व(Tropical Zone) (एक व)

शीतोष्णक वकिटबंध व(Temperate Zones) (दो व)

शीत वकिटबंध व(Polar Zones) (दो व)

इसी वने वसबसे वपहले वदे शी वयंत्र वनामोन व(Gnomon) की वसहायता वसे विविषुवित वरेखा वकी वकरीब वकरीब वसही वलम्बाई वज्ञात व
कर वली वथी।

विहप्पाकर्व स व( Hipparchus)- 190 B.C- 125 B.C

िहप्पाकर्वस वएक वखगोलशास्त्री वतथा वगिणकतज्ञ वथा व, िजसने वEquinox का वपता वलगाया वतथा वविषर्व वकी वलम्बाई वबतायीं। वयह
पहला विविद्धविान वथा विजसने वअसीिरयाई वगिणकत वके वआधार वपर वविृत वको व360 डीग्री वमें विविभक्त विकया।इसने विविषुवित वरेखा व
तथा व0 िडग्री वदे शांतरीये वविृत्त वको वविृहत्त वविृत्त व(Great Circle) बताया।

इसीन्हो वने वनक्षित्रो वके वअध्ययन वके विलए वएस्ट्रोलेब व(Astrolabe ) नामक वयंत्र वका वअिविष्कार विकया वऔर वइसकी व
सहायता वसे वअक्षिांस वएविं वदे शांतर वविृतो वका वभी विनधार्वरणक विकया। वएस्ट्रोलेब वनोमान वकी वतुलना वमें वसरलता वसे वप्रयोग विकया वजा व
सकता वथा।
अक्षिांस वएविं वदे शांतर वके वआधार वपर वउसने विविश्व वको वक्लाइमाटा व(Climata ) यािन वके वअक्षिांश वपेिटयों वमें विविभािजत व
िकया व। वअक्षिांस वएविं वदे शांतर वरेखा वजाल वकी वसहायता वसे वइसने वज्ञात विविश्व वको व11 जलविायु वप्रदे शों वमें विविभािजत विकया।
िहप्पाकर्वस वही वपहला वव्यिक्त वथा विजसने वतीन विविमीय व(Three Dimension) गोलाभ वको वदो विविमीय व(Two
Dimension) तल वमें वबदलने वका वतरीका वखोज विनकला, पिरणकामस्विरुप वपृथ्विी वके वगोलीये वभाग वको वसमतल वक्षिेत्र वमें व
बनाना वसंभवि वहो वपाया। वइसने वदो वप्रक्षिेप वबनानेकी विवििध वबताएं व– व(1) समरूपीय वप्रक्षिेप व(Stereographic
Projection) और व(2) लंबरेखीये वप्रक्षिेप व(Orthographic Projection) .
इसने वअक्षिांश वऔर वदे शांतर वके वमहत्वि वपर वबल विदया। वइस वप्रकार, उन्होंने वविैज्ञािनक वमानिचित्र वकला व(Scientific
Cartography) के वक्षिेत्र वमें वसराहनीये वकायर्व विकये।

वपोिसडोिनयस व व(Posidonius )-135B.C- 50 B.C

पोिसडोिनयस वने वThe Ocean नामक वपुस्तक विलखी वथी। वइसको वसागिरये विविज्ञान वका विविशेषज्ञ वमाना वजाता वहै। वइसी वने
बताया वकी वपूिणकंमा व(Full Moon) और वअमाविस्य व(New Moon) के विदन वसूयर्व वचिन्द्रमा वऔर वपृथ्विी वके वएक वसीध वमें व
होने वके वकारणक वसमुंद्र वमें वदीघिर्व वज्विार व(Spring Tide) आते वहै वऔर वकृष्णक वपक्षि व(Waning Moon) और वशुक्ल वपक्षि व
(Waxing Moon) को वसमकोणक वकी वित स्थिती वमें वहोने वके वकारणक वलघिु वज्विार व(Neap Tide) आते वहैं। वमहासागरों वकी व
गहराई वज्ञात वकरने वविाला वयह वपहला वइंसान वथा।पोिसडोिनयस वने वभौितक वभूगोल वको वतकर्वसंगत वढं ग वसे विविित क्सत विकया व
िजसके वकारन वइसे वभौितक वभूगोल वका विपता(Father of Physical Geography) भी वकहा वजाता वहै।

You might also like