297 18 AKIM, DIRENC VE DEVRELER Intel Core i7 ¢ipi ve altinda yatan Sandy Bridge mimarisi 2011 yilnda piyasaya strilen bu ip iginde 2.6 milyar adet transistr devresi bulunmakta it Modern teknoloji ve sanayide elektrik enerjisi kadar verimli ve kullamisht bagka bir enerji tira daha kesfedilememistir. Elektrik bir yerden diggerine kolayca iletilebilmekte, her trl mekanda ve calisma kogullarinda kullamlabilmektedir. Enerji ve sinyal tiretmekte, makinalan calistirmakta ve yénetmekte elektrikten daha uygun bir enerji tira yoktur. ‘Tum bu etkinliklerin temelinde elektrik akumt yer almaktadur. Bu boliimden itibaren hareket eden elektrik yiklerinin olusturdugu akamlari ve bu akamla- rin madde icindeki davramslarum inceleyecegiiz Statik yiiklere kiyasla gok daha zengin ve karmasik yapida olan elektriksel etkileri tamyacaguz 18,1 ELEKTRIK AKIMI fletken maddenin herhangi bir kesitinden birim zamanda gecen yiik mikta- nna akam denir, Daha agik bir tammla, kigiik bir dr zaman arabiginda iletken, kesitinden belli bir yonde gegen net yk miktan dg ise, 1 sembolayle gisterilen akim, dq Is at (Alum) (18.1)| 298 e°-* &) Sekil 182: Akim. olusturan yiikler, eksi (=) yiikld elekt ronlardit, + yikli iyonlar ha- reket etme , T=) Sekil 18.3: Elektronlar et ken iginde huzlanrken iyontarla ‘carpssip enerji kaybederler 18, AKIM, DIRENG VE DEVRELER ampere olup, kisaca A ile gOsterilir: 1A=1C/s Fakat, SI birim sisteminde temel elektrik birimi ampere oldugu i¢in, coulomb fade etmeye gerek yoktur, Tersine, coulomb birimi ampere x saniye “belli bir yonde gegen net yak" ifadesine dikkat edetim. Bir iletken igindeki serbest elektronlar sirekli devinim halindeditler. Hethangi bir kesitte oclendiginde, bir yonde gegen ortalama yak miktan diger yénde gecen orta- Jama yk miktarina esittir ve dolayistyla gegen net yiik stir olur: Ne zaman ki bu iletken bir potansiyel farkina baglanir, o zaman belli bir yénde net yk akist gozlenir. ‘Akin Yoni Madldenin mikroskopik yapis bilinmeden énce, elektrik akiminin yoni, po- zitif yiiklerin hareket yéné olarak kabul edilmisti, Fakat, daha sonra anlagildt i hareket eden yiikler sadece negatif elektronlardir. Pozitif yiikld iyonlar birbi- rine kuvvetli bagh ve gok air olduklarindan, bulunduklan yeri terketmez, orada sadece titresim hareketi yaparlar. Buna ragmen, akim yénti kabul defistirilmedi, Bu kabule gore: ‘Akam yénii pozitif yiiklerin hareket yéniinde alm. Gergekte kati ortamda, buna zit yénde hareket eden negatif yiiklii elektronlar vardur. Makroskopik olarak bu bir sorun yaratmaz. Bir diistiniin: Saga dogru +1 C yiik gitmesi sag tarafta yitkti 1 C arn. Ama, sola dogru ~1 C yiik gitmesi, yine sag taraftaki yakii 1C artiracaktur ikisi de aym sonucu dogurur. Bu béliimde pekgok ispati +q yikleri harcket ediyormus gibi yapacagiz, ama vardigumiz so- nuglar degismeyecektir. Slirdklenme Hizt lletken bir teldeki akimi, yiklerin tel igindeki hareket hizt cinsinden hesapla- ryabiliriz, Bir iletken telin iki ucu arasina bir V potansiyel fark uygulandiginda, tel iginde net bir £ elektrik alam olusacaktr. Elektrik alanda q yakiine uygula- nan kuvvet = oldugundan yilkler hizlanmaya baslayacakt Burada bir dizeltme yapalim: Elektrostatikte iletken iginde daima E = oldugunu soylemistik. Fakat, burada artik hareketli yiikleri incelemeye basladi- amu igin, elektrostatik kosullart gegerli olmaz, ve elektrik alan stfirdan farkls olabilir. F = gE kuvveti etkisi altindaki yaklerin Newton yasasina gore ivmelenmesi beklenirdi, Fakat,iletken ortamda bu miimkiin olmaz, Giinkti, hareketli g yikk- Jeri ortamda bulunan iyonlarla garpisarak enerji kaybeder veya yin degistirirler. Yeniden hizlanmaya basladiktan sonra tekrar tekrar garpisir ve yavaslarlar. Bu durumu, pespese karmuzt isiklar bulunan bir yolda ilerlemeye cahsan tomobil gibi diginebiliriz. Otomobil ivmelenip hizint artirir ama kurmiza igia geldiinde durur ve bekler; yesil yanunea tekrar ivmelenmeye baslar, bir sonraki kirmiza agtkta yersiden durmak zorunda kalit. Boylece elektronlar, iletken iginde ortalama bir hizla yol ahrlar. Bu hiza sii- ritklenme hizi denir ve oy ile gsterili. $imdi, stiriklenme hiz ile akim ara- sindaki iligkiyi g6sterelim,18.1. ELEKTRIK AKIME Bir iletkenin A kesitinden dt zaman aralifanda gegen yiik miktarina dg di- yelim, Bu dr zaman arahiginda vy siiriklenme hiztyla kesiti gegecek olan yikler, tabant A ve uzunlugu L = oy dé kadar olan bir silindir igindeki yikler olacaktar. Hetken ortamda birim hacimdeki serbest yik sayist = V/V olsun. Buna gore, adigegen silindirigindeki g yiiki sayist diV ise, AN = nx hacim = n Avy dt . ve kesiti gegen yiik miktar, dq = qdN = qnAvg dt olur. Simdi, akuman tanimamt kullanir ve q sonug goyle bulunur: ¢ elektron yliktind yerine koyarsak dq p= Ft = endyy (18.2) J akumi biliniyorsa, bu ifadeyi vy hia igin syle yazabiliiz: 1 a (srklenme hz) (183) Basit bir hesap yaparak siiriklenme hizinin mertebesini gOrelim: Kesiti 1 mu olan bir balur telden 7 = 20A akim geciyor olsun, Bakirda metrektip basina yaklasik 102 serbest elektron bulundugu verilmig olsun, Yak olarak q = 1.6% 10°C alimrsa, bs 20 end 1.6 10-9 x 10” x 10° M4 = = 0.001 m/s bulunur, Bu sonug sasurticr gelebilir. Elektronlar iletken iginde saniyede 1 mm kadar yavas ilerlemektedirler. Oysa, elektrik digmesini gevirdigimiz. anda lam- banin yandigam gizleriz, Bunun sebebiiletken iginde heryerde serbest elektron- lann var olusudur. Digmeyi cevirdigimizde, lambaya bitisik olan yiikler hare- kete gecerler, uzun bir yol katetmelerine gerek yoktur, Elektrik Akiminin Biyolojik Etkiler {nsan vitcudunun elektrik voltaji ve akumina karst sinurh bir direnci vardit. Belli sinirlarin dstiinde akim ve potansiyel farklart sonucunda elektrik garp- ‘masi denilen sok etkisi olur ve dliimle sonuglanabilecek ciddi hasarlar meydana agelebilir. Elektrikten korunmak icin bilinmesi gereken 6nemli noktalant burada vurgulayalim ‘© Flektrik akums viicuttan iki trl gegebili: Sekil 18.5-a daki gibi, devreyi vi- cut iizerinden tamamlayarak gecebilir. Veya, (b) deki gibi, viicut tizerinden topraga ulagarak. nce i mov ‘© Flektrik carpmasinda énemli olan voltaj degil akumdbr. Gok yiiksek voltajla temas etmis olabilirsiniz, ama bunun sonucunda viicuttan akim gecmiyorsa Sekil 184: Ar zaman aral- {anda A kesitinden gegen yik- ler, wzuntugu oy At kadar olan bir siindir iginde yer atrlar Sekil 18.5: Vieuttan akim iki Airlit_gegebilir: (a) Devreyi ta- mamlayarak, (b) Vicut tzerin- den toprafa ulagarak.300 Sekil 18.6: Kalp felcinde kulla- nulan defibrilatér aleti 18, AKIM, DIRENG VE DEVRELER zarar vermez, Ama, yiksek voltaj viicudun diger bir noktasindan devreyi tamambyorsa (érnegin, ik tel ayri ellerde tutuluyorsa, veya toprakla iletken bir temas kurulmussa) o zaman devre tamamlanir ve akim gecmeye baslat. (Bu yizden kuslar garpilmadan elektrik tellerine konabilirler) © 0.3-0.5A dogru akimdan veya 60 miliamper alternatif akimdan yukansi zararh olmaktadi, © Elektrik alum: viieuda iki trl zarar verebilir: Deride ve ig organlarda yamiklar. Akimin gectigi yol tzerindeki or~ sganlarda olusan 1st enerjisi ve iyonlagma, dokulan tahrip eder ve dltime yol acabilir Kalp ve sinir sisteminde bozulma. Viicudumuzun sinir sistemi, 0.1 V kadar kigik voltajlacaligan akson denilen sinir hiicrelerinden olugur. Disardan gelen bir elektrik akumz bu sistemi bozar ve kaslarda felg olusma- sina sebep olur. Ozellikle kalp karincik kaslarinda felg oldugunda, kalp atis, dazensizlesir. Buna fibrilasyon denir. Boyle durumda yeterli kan pompala- yamayan kalp durabilir. Elektrik carpmasnda dliimlerin % 80 si yamklardan, geri kalam kalp ve sinir sistemi felcinden olusur. ‘© Ohm yasasina gore, gegen akim viicudun elektrik direncine bagh olacaktur. Bu direng derinin sicakiga veya terli olusuna gore degigeblir. Kuru bir de- rinin direnci 5 000 100000 kadardir, ama nemli deride 1 000.2 degerine kadar diigebilir © Buakim ve direng limitleri gozOntine ahndiginda, 10 V kadar digiik voltaj- + lar dahi zararh olabilmektedir. + Korunma. Elektrik garpmasi durumunda 1, kural, voltaj kaynagayla temast kesmektir, Bunu yaparken kendinizin yalitikmis olmanuza dikkat etmeniz ge- rekir, Elektrik aletlerinde akim kagajt olmasi durumunda, toprakli Gigli fisler kul- lanmak gerekli korumay1 saglar. Bu fislerde i telden biri volta tasu, diger ikisi nétrditler. Ugiinci tel hem topraga hem de elektrik aletinin iletken ka- sasina baglidir Béylece, elektrik kagagt oldugunda, akam bu figinet yoldan topraga gider. Diger bir koruma yolu, yalitkan tabanlt (lastik, mantar) ayakifabilar giyerek viicut tzerinden topraga akum gegmesini dnlemektir, 18.2 OHM YASASI VE DIRENG Bir iletkenin birim kesitinden gegen akima akum yogunlugu denir ve J ile gosterilir, A ytizblgimli kesitten gegen akim / ise, akim younlugu, 1 J (Akam yogunlugu) (18.4) olur. Birimi ampere/metre? = A/m? dir. Metallerde ve diger bircok iletken maddede J akim yogunlugu ile ortamdaki E elektrik alan arasinda lineer bir iligki vardir Ik kez Alman bilim adam: Ohm tarafindan bulunan bu bagunt: Ohm yasasi olarak bilinir ve syle ifade edilir: E =p (mikroskopik Ohm yasasi) (ass)| 18.2. OHM YASASI VE DIRENG Buradaki p oranti katsayisina éadireng adh verilir Onditeng maddenin cinsine ve sicakliga bagidr. Asajidaki tabloda bazt mad- delerin dadirencleri verilmistir; (18.5) denklemi Ohm yasasinin mikroskopik Olgektekiifadesidir Bunu pratik Uuygulamalarda kullanabilecek hale getirmek icin, iletkenin iki uew arasmda uy- gulanan V potansiyel {arkim: kullanurz, Kesiti A ve wamnlugu L olan bir iletken telin igindeki elektrik alan ey olup, akim yogunlugu igin de J = 1/A tanum kullanuhrsa, (18.5) yasast gdyle olur: 0 a 5 v= (04) Buradan Ohm yasasinun makroskopik ifadesi elde edi if (makroskopik Ohm yasasi) (18.6) Bu yasadaki R katsayist direng adim alir: Vv in R= et (direng) (187) Direng baytidikge gegen akum azar Bir iletkenin drenci maddenin cinsin,bo- yutlarina ve sicakiga baghdu. lletkenin uzunlugu arttikea direng artar, kesiti arttikea direng azahi. Direng birimi ohm olup kisaca © (omega) semboltiyle gésterilir: 19= 1y Devre elemam olarak direng WA veya =o semboluyle gOsteriir. 7 Sekil 18.7: Ohm yasas.| . m 18, AKIM, DIRENG VE DEVRELER Oadirencin Sicakiikla Degisimi letken maddelerin dzdirenci stcaklikla artar ve akim gecigini daha da zorlag- tnt, Mikroskopik agidan bakildiginda, sicaklik arttikea pozitif iyonlarin titreyim genlikleri artar ve ortamdaki serbest elektronlarla daha sik carpisir ve béylece onlarin siriklenme hunt azaltirlar, Bu da ortaman direncinin artmast demektir. Deneysel gézlemler 6zdirencin sicaklikla degigiminin syle ifade edilebilece- Bini gOstermektedir P= po [L+a(T ~T)} (18.8) Burada pp degeri, 7, gibi bir referans sicakhifunda (genellikle 0°C veya 20°C) Sadireng deperidir, « katsaytsina bzdirencin sicaklik katsayssi denir. Bazt mad- delerin sicaklik katsayilart yukardaki tabloda verilmistir. R direncinin sicakhiga bajgmi da ayrn yapida olur: R=Ro [1 +a(T~Ty)h (18.9) Cay Bakarin dzdirenci Sayfa 301 deki tablodan alimip gerekli Kesiti 0.1 mm? olan bakir telden 59 luk bir direng yapil- “*nluk hesaplanur: ‘mak istenivor. 5x01 x10 _ (@) Telin uzuniugu ne kadar olmalidur? Lec ixiiaee oo (©) Bu direng 116V luk bir potansiyel farkima baglands- (b) Akim, Ohm yasasinin makroskopik ifadesi olan (18.6) ‘anda, ne kadar akim geger? formiiliyle hesaplanur: (c)_Telin igindeki elektrik alan siddeti ne kadar olur? et 2 actA Géziim Be (6) Tel iginde diizgin bir elektrik alan oldugu varsayalirsa, Potansiyel fark elektrik alan cinsinden yazalir: v_ 16 Repsiabere Pack 3 £24 oe ayia A ? (a) Direnei dzdireng cinsinden veren (18.7) formal kullam- br a) E=pl Kesiti 2mm? olan bir telden 3 A akim gectifinde tel iginde Burada J = 1/A birim kesitten gegen akimdst. Buradan 62- 100 V/m siddetinde bir elektrik alan olugmaktacir Telin 6z~ itens hesaplamr: direnci ne kadardir? E =e pe a Gézim Veriler yerine konulup Gzdirenc hesaplamir: a lest olan (18.5) forma ya~ 100 x2x 10% es yasasinin mikroskopik ifadesi olan (1.5) formila ya- ae We paeiedtaie EE R=R ll +0(T~T)} Bir tungsten tell lambanin 20°C deki direnci 10Q dur. ‘Tungstenin sicakhik katsayisi Sayfa 301 deki tablodan abunur: (a) 600°C de direnci ne kadar olur? R= 10 {1 + 0.005 x (600 - 209} (b) Lamba akkor halinde yanarken direnci 802 oluyor gp 39, Lambanm sicakligont tayin edin Gézim (b) Ayn formiil 7 stcakh gant bulmakta kullanlar (a) Direncin sicakhikla degisimini veren (18,9) formal kul- 80 = 10 {1 + 0.005 x (7 — 20) Jame: T= 1420°C183. DOGRU AKIM DEVRELERI 18.3 DOGRU AKIM DEVRELERI Elektromotor Kuvvett (EMK) Bir devreden akim gecmesi igin iki nokta arasinda bir potansiyel farki olmast gerekir, Baska enerji ttrlerinden (kimyasal, mekanik, manyetik, 1sik, vb) elde cedilen bu potansiyel farkina elektromotor kuvveti denis. Kisaca emk denir ve € ile gsteriir Emk aslinda kuvvet falan defil, bir potansiyel farkidir, ama bu isim tarihsel olarak biyle kalmustir. Zaten emk potansiyel fark, onun bir kaynak oldugunu belirtmek amaciyla V degil, € ile gésterilmistir. Devre elemanu olarak emk se semboliiyle gésterilir. Encok bilinen emk kaynaji: kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine ceviren pil, batarya ve akiilerdir. Ornegin, bir galvanik pilde elektrolit stv1 igine gémili farkh iki metal elektrot (ginko ve bakir) arasinda bir potansiyel farki olusur. (Ctomobil akiilerinde kurgun ve kursun oksit elektrotlar kullarulir) Hangi tiirden olursa olsun, metal elektrotlardan biri daha yilksek potansi- yelde olur. Bu pozitif uca katot, diger negatif uca anot adi verilir: Bu batarya bir devreye baglandijgnda akim katottan anoda, yani pozitif uctan negatife dogru olur, Pilin iginde akim buna ters yonde giderek cevrimi tamamlar. (Daha énce vurguladigumiz gibi, ashnda elektronlar negatif uctan pozitife dogru gitmekte- dirler) Benzer gekilde, giines pilleri giines enerjisini dogrudan potansiyel farkina dontistirirler. Keza, bir jeneratér mekanik enerjiyi elektrik enerjisine ddntisti- rir. Bataryanin emk degeri, yani & potansiyel farks sabittr, bataryanin boyutla- rin artursanyz da dejismez. Emk degeri ancak birkag bataryayt seri baglayarak artunlabilir. Oregin, galvanik pilde emk 1.1 V, 6 hiicreli bir otomobil akiistinde 12.V tur ig Direng ve Ug Volta} Bir emk kaynaji devreye baglandiganda, digarda akim (+) uctan (-) uca dogra akarken, devrenin tamamlanabilmesi igin, elektrolit siv1 iginde (-) ugtan (+) wea dogru bir akun olmalidur, Bu esnada, elektronlarin stv iginde hareketliligi azala- cajy igin, bataryarun bir ig direnci olugur. le direng r ile gOsterilir. i IH: Simdi, & emk kaynagam bir R direncine baglayarak gok basit bir devre olus- turalim. Devrede 2 direncine ilaveten bataryanin r ig direnci de oldugunu he- 303 Sekil 18.8: Depisik emk kay- naklar: bisiklet dinamosu, kuru pil, gine pili Sekil 18.9: Akim + katottan - anoda dogru kabul edilir, ama ashinda elektronlar ters yonde giderler. Sekil 18.10: l¢ direnci r olan bir & emk kaynagana bagh R diren- cinden olusan basit bir devre.’ 304 Sekil 18.11: Bir devrede alam, emk ve direncler tzerinden ge- cgerken olusan potansiyel fark- lan. 18. AKIM, DIRENG VE DEVRELER saba katmak gerekir. Sekil 18.10 da g6rildigd gibi, bu devrede yikksek potansi- yelli (+) ugtan (a noktasi) baslayan bir / akumu ttim devreyi dolasacaktur Bu devreyi hesaplamak iizere, bataryamin a ile gOsterilen (-) ucundan basla- yarak, akim yéniinde devre boyunca gidelim ve tekrar « noktasina dénelim. Bu yol sonunda potansiyel yine V, deerine dénmelidir. @ noktasinin potansiyeli V, olsun, b noktasina varmak igin emk kaynags- nin (+) uu Gzerinden gectigimiz igin, potansiyelimiz yiikselir ve 6 noktasinin potansiyeli +€ kadar daha yiksek olur: Vo= Vat rig direncine geldigimizde, Ohm yasasina gore, direng dzerinden akum yo- niinde gecerken, potansiyel r! kadar diigecektir. 0 halde, c noktasinin potansi~ yeli, Vo=Ve—rl=Vat€—rl olur Benzer sekilde, ¢ noktasindan itibaren, R direnci tzerinden akim yéniinde gecerken, potansiyel R/ kadar azalacaktur, O halde, sadaki a noktasinin potan- siyeli, Vy =Ve-RI=Va+€-rl-RI Boylece a noktasina geri dénmils oluruz, Sekil 18.11 deki grafikte devre boyunca her noktada potansiyelin degeri gésterilmisti. Sadelegtirme yapihrsa, =R+NL Boylece, ig direnci r olan bir € emk kaynaginin R direncli bir devrede olustur- dugu / akumunt bulmus oluruz: & . Rer Bu devre galisirken, yani / akum gecerken, R direnci, bagh oldugu batarya- rin ac uslan arasindaki potansiyel farkin: gorecektir. Bu potansiyel fark ise, Vac=E=rl (Ug volta) (18.10) ‘lur. Bu Vac potansiyel farkina bataryanin ug voltajr denir, Ug voltajt daima € deerinden az olur, ginkii r ig direnci tizerindeki potansiyel disigiinti de hesaba katmak gerekir.183. DOGRU AKIM DEVRELERI 305 Elektrik Devrelerinde Gilg ve Ener Elektrik devre elemanian (direng, kondansat6r, motor...) tizerlerinden akam gectiginde, elektrik enerjisinis,iik, hareket gibi farkh ener tirlerine déntistti- riirler. En genel olarak, hethangi iki nokta arasina baglanmis olan devre elemant ierinden akumn gegiyorsa, uclari arasinda bir V potansiyel farks var demektir. Potansiyel farks birim yiikiin potansiyel enerjindeki degismeyi, yani yapilan ist gisterir. Uclartarasinda V potansiyel farks olan bir devre elemam iizerinden, de za- man arabiginda dg yilkii geciyor olsun, Potansiyel enerjinin tanumina gore, bu yiikiin potansiyel enerjisindeki degime dU = dq V olacaktr. Diger bir deyisle, ddq yiikit bu devre elemant tizerinden, yikksek potansiyelli bir yerden digik po- tansiyelli bir yere gecerken kaybedilen potansiyel enerji, bu devre elemant tize- rinde dW = dU = dg V kadar bir ig yapmis olur: dW =dU Vdg Birim zamanda yapulan ig ict veri: Vag St Tae teh Birim zamanda gegen yilk 1 = dq/dt olacagindan, gig ifadesi syle olur: P=VI Gi) (18.11) Bu formil giictin en genel ifadesidir, devrenin herhangi bir elemani Gzerinde, potansiyel fark V ve gegen akim oldugunda, orada harcanan giicit verir. Bu Sekil 18,12: Elektrik guca cok ifade direng, kondansatér, emk, motor... hepsi igin gegerlidir. yiiksek voltajlarda iletilir. Belli bir zaman araliginda harcanan enerjiyi bulmak istersek, gig tanmunt dW igin yazarw: dW = Pdr Orel olarak, bir direng tizerinde harcanan gitcin ifadesini bulabm: Ohm ya- sasina gore V = R/ olacagandan, =VI-RP (Direngte istya déniisen gic) (18.12) veya, dt zaman araliginda hareanan ener, dW = Pdt=RP dt (18.13) olur.Istya déniigen bu enerjinin, akummn karesiyle orantil olduguna dikkat ede~ lim, Gézim 15 V luk bir bataryaya 79 direnci baglanmistuz Bataryanin (a) Bataryanun cksi ucundan baslayarak, saat ibreleri yo ig direnci 0.50 du ‘nGinde komple bir tur yaptjamizda, herbir devre elemant (a) Devreden gegen akums bulun ‘tzerindeki voltaj defisimlerini toplariz: (b) Bataryann u¢ voltajina bulun. 4€-r1-RI=0 (©). Direnclerde harcanan gticd ve bataryanin devreye sag- aaa Jadigr glica hesaplayin. feat aagg 2A' : : 306 18, AKIM, DIRENG VE DEVRELER (b) Bataryanin ug voltaji (18.10) formilayle hesaplamr: Wy = RP =7x2P =28W ve W,=rP =05x2 =2W Vag = €=rl=1S-05x2=14V Bataryanin salad gig (18.11) formiilyle hesaplanix: (c) Direnglerde harcanan gig R/° formiildyle hesaplanar: W=VI=€/=15x2=30W WeRP=o Tungstenden yapilmis olan bir su isitcisinin oda stcakh~ Oda sicakligandaki direng kullanalarak gig hesaplanur: dinda (20°C) direnci 502 olup, 240V altinda ¢alismak- ue aoe W= SE = 1200W = 12kW (a) Isitcr 20°C daki suyw isitmaya basladiginda harcadygs (b) Suyun kaynama stcakligs 100°C oldugundan, bu sicak- ‘i ne kadardir? Inktaki direnci hesaplamak gerekir: (b) Su kaynamaya basladiginda harcadyt gig ne kadar R=Ry {1 +a(T-T.)} olur? Tungstenin cr sicaklk atsayist 301 deki tablodan ali 50 [1 + 0.005 x (100 - 20)] = 702 Bu direncte harcanan gig hesaplam: (a) Gag formal W = V7 ve Ohm yasasi V = RY Kullanrsa, 40? = =~ = 820W =082kW asiticinin gic soyle yazalabilir: F 18.4. DIRENCLERIN BAGLANMAS! Cok sayida direng bir devreye baglanmissa, bunlanin timiniin islevini tek basina yapan ditence esdeger direng denir. Genelde cok karmagik baglantilar ileri devre analizi gerektirir. Burada sadece seri veya paralel baglanmus direng- lerden olusan devreleri ele alacagiz. Devre goziimlerinde 2 basitilke yeterli olmaktadir: «© Aym bir koldaki direncler izerinden aym akim gecer. #Aymt iki uca bagl dirensler aymt potansiyel fark: gOrdrler. Seri Bagiama Ry ve Ro direncleri Sekil 18.13 de gorildaga gibi bir V potansiyel fark altinda pespese seri olarak baglanms olsun, Bu direncler dzerinden ayna 7 akimt gececektir. O halde, potansiyel farklan ve Ohm yasast yazlir: Vee v Van + Voc Ril + Rol Re, exdeger direnci ayn V potansiyel fark: altinda ayna J akan gekmelidir: V=Rgl Son iki ifade karsilastinhrsa, seri bagh esdeger direng bulunmus olur: Rey = Ri +R Bu sonug ikiden fazla direng igin de gegerlidir: Sekil 18.13: Seri baglama Rey = Ri + Ry +--+ Ry (Seri baglama) (18.14)\ 184. DIRENGLERIN BAGLANMASI wr Paralel Baglama Ry ve Ry direngleri Sekil 18.14 de gérdldagi gibi potansiyel fark V olan ayni bir bataryaya baglanmus olsun, Bu durumda, her diteng ayn V potansiyel_“ farkam gorecek, fakatdzerletinden gegen akumlar farki olacaktr Bu akunlara —|__ yyy —_—-» Ji ve ly dersek = Kees hud t ee) Rt R f olur, Béylece, bataryadan gekilen toplam akim J = 1; +f olacaktar, Aynt uclar arasina konulan esdeer direng ayn toplam akum: gekmelidir: Sekil 18.14; Paralel baglama, Lehth ‘Taraf tarafa V ile sadelestirlirse, paralel bagh direnclerin esdeger direnci bulun- mus olur: De aetteae Ree Ry Ry Bu ispat ikiden gok sayrda dizeng paralel bagls oldugunda yine gecerlidir: B (Parale! bajlama) (18.15) Paralel bah durumda esdeger direng, herbir direngten daha kigik olur Ema ‘Bu iki direncin yerine tek R’ direnci koyarsak, bunun Ry ile Sekildeld devrede Ry oth paralel bagh oldujgu gorlir: Bu ikisiin esdeger direncini R= 50 di aa hesaplayalim: RR _ 3x6 (a) ab arasindaki esdeger direng ne kadardir? +R” 346 (6) ab uglan 12 luk bir kaynage baglandypinds, Re di- yy R direnci Ry ile seri bagh olur rencinden ne kadar akum geger? RY aR +R’ 2442260 ‘Som olarak, R” direnci Ry ile paralel bagh olur: a b Ra" Rep 246 15% (b) Once, ab uglari bataryaya baglandiginda, esdeger diren- cin gektigt akam hesaplanir: WW Vaselde. ieee tag fh Gézim Bu J akimnin 6 ucundan girdigini varsayalim, Barada (a) Devre problemlerinde baglant: tellerinin direnci sifirali-akim, / ve fy ile gOsterdigimiz iki kola ayrilacaktur: ‘ut Yani, bu telleri uzatp Kisaltabilir, hatta bir noktada bit- h+h=B8A Aestirebiliriz. Boylece seri veya paralel baglan gormek kolay- j, akimini hemen Ohm yasastyla hesaplayabiliri, cinkit Ry lair direnci de Vay = 12V luk potansiyel farkim gormektedir: Sekildeki devreye en igten bakarsak, Rj ve Rs in seri _ Van _ 12 _ baght oldugunu gortriz, Bunlarin egdeger direncini R’ ile Te ssterip hesaplayalim: Buradan / akumi hesaplanr: R=R+R=145=62 hel-308 18, AKIM, DIRENG VE DEVRELER Et Daha son, bu AR” diencleriparalel bag obuelar Sekildeki devrede Ry = 1, Ry =2, Ry =3 ve Ry =4 dir. ab tuglarr 12V luk bir kaynaga baglamyor (a) § anahtars acik ken, esdeger direnci ve devrede harca nan giicii hesaplayin (b) 5 anabtar kapal: iken, esdeger direnci ve devrede har ccanan giicd hesaplayin ve (a) sikkyla karguastiri, Cézim (a) Anahtar agikken, (R},R) ve (Ra, Rs) ciftleri kendi ara- larinda seri baglidilar. Bunlarin esdeger direnglerini R’ ve RY ie gisterelim: R +4250 Sekildeki deveede Ry = 1, Ry = 2,...ve Re = 60 dir ab noktalari arasindaki esdeer direnci hesaplaytn Bg Rb Géziim Devre problemlerinde hangi iki nokta arasinda esdeker di- reng isteniyorsa, o iki noktann bir potansiyel farkina bags oldugunu dsinmek kolaylk saglar. Baglants telleinin boy- lanini degistirip bir noktada toplarsak, devre syle basitlesir: Re 8x8 RR" 545 Devrede harcanan gig potansiyel farkindan hesaplanir: Rey (b) Anahtar kapabyken, (Rj.Rs) ve (Ro, Ry) giftler! kendi aralarinda paralel bagh duruma gecerler. Bunlanin esdeger ditenclerini R’ ve R” ile gosterelim: Bek Daha sonra, bu RR” direnclei seri bat olurlar: td ener era Macs Devrede harcanan gig potansiyelfarkindan hesaplantr be Rey = ia Rey Anahtar kapaltyken devrede hareanan giig daha fazladur. Pp Bu gekilden Rs, direnclerinin paralel bagl,oldugu ko- Jayca gor. Bu iksinin esdezer direnci hesaplanur: _ Rake _ 3x6 “RitR 3+6 Bu R’ direnci Ry ile sei bahar: = Rit R =442=60 Bu R" direnci Ry ile paralel bag: RR” _ 2x6 ‘ =e eisa RFR’ 246 Bu R” direnci Ry ile seri bag: Rea RFR" =1415=250 Son olarak, bu R® direnci Re ile paralel baglidir: RR 5x25 3 _ Sn Riga ygag a Sah 18.5 ELEKTRIK OLCU ALETLERI Direng, akim veya emik dlgen elektrik let aleterinin nasil baglanacagan: bilmek énemlidir. Akim élcen alete ampermetre, potansiyel fark: dlgen alete voltmetre ve emk dlgen alete potansiyometre denir. ‘Tim bu lei aletlerinin ortak dzelligi galvanometre denilen ayn: aleti, farkh sekillerde kullanyor olmalardit. © halde, énce galvanometreyi taniyalim.185. ELEKTRIK OLGO ALETLERL Galvanometre Bir miknatisin kutuplart arasina konulan bir telden akim gegtiginde, tel ize rinde manyetik bir kuvvet olusur. BolGim 20 de gorecegimiz gibi, tel Gzerindeki manyetik kuvvet geen akim siddetiyle orantih olur. Aynea, tel bir bobin gibi sarimigsa bu ke2 dénme momenti olusur ve bobin manyetik alanda sapar. Yine, telin burulma miktan, iginden gecen akimla dogru orantih olur. Béylece, galva~ nometrenin burulma agisi bir gostergede Slgtilerek akum hesaplanabili. Fakat, galvanometreyi olusturan telin de bir direnei vardir, Bu direng devre- nin bir pargasidir ve dolaytstyla, devreden gegen akumn deistirecektir. Bu etkinin kiigik olmasiigin, galvanometrenin ig direncinin cok kilgtkolmast gerekir, Galvanometre her tiirli elektrik dlgu aletinin temelidir. Galvanometreye ek~ lenen seri veya paralel direnglerle, diger nicelikler élgdilebili Ampermetre Akim Slgmekte kullanilan ampermetre ashinda direnci gok kiigGk olan bir galvanometredir. Ampermetre, devrenin akum dlgilecek yerinde teli keserek, araya seri olarak bajlanur. Boylece, életilecek aktmin tamamnin ampermetre iginden gecmesi saglanu Fakat, bu koldan gecmekte olan akimt etkilememesi igin ampermetrenin direnci gok kiigik, neredeyse sifir olmaludar. Sekil 18.16 daki devrede ampermetreden gegen akum, é RR, olacaktur. Burada ampermetrenin direnci Ry << R olursa, / akimmndaki degisme ihmal edilebilir. Voltmetre Iki nokta arasindaki potansiyel farkan olgmekte kullanulan voltmetre aslinda direnci cok biyuk olan bir galvanometredir. Voltmetre devrenin a,b noktalarina paralel baglamur, béylece dlgiilmek istenen potansiyel farkim gormesi saglantr, Sekil 18.17 de goraldiga gibi, bu kez akimin bir kisrm voltmetre tizerinden gegecek ve R direncinden gegen akum azalacaktir. R direnci Gizerindeki potansi- yel farka hesaplamr: Ry RI ~ T+RIRy Obhalde, potansiyel farkimn R/ deerinden fazla uzaklasmamast igin voltmetre- nin Ry direnci cok biayik olmalidhr. Potansiyometre Potansiyometre bir bataryanin emk voltajint élgmekte kullanilan bir aletir. Daha once (18.10) formilliinde gordigiimiz gibi, devreye baglanan bir batarya akum vermeye basladiganda, ug potansiyeli Vi, = €—rl olup, & degerinden ki- ciktir. Bataryanin rig direncini yokedemiyecegimize gore, sir akumda dlme yapabilir miyiz? Bunu, Sekil 18.18 de gésterilen potansiyometre diizenegiyle yapabiliriz. Se- kilde £ degeri bilinen bir batarya ve R direnei gordlmektedir. Bu devrenin b ucu ile R direnci dzerinde degisken bir ¢ noktast arasina, €, degeri Olgilmek istenen emk kaynags baglam. noktast degistrilerek, oyle bir nokta bulunur ki orada &, zerinden gegen 1, akum: sifir olur. Bunun miimkiin olabilmesi icin, €, ile € zit yinde baglanmy ve € > €, olmahidir Sekil 18.16: Ampermetre seri baglame. Sekil 18.17: Voltmette paralel Daglanir ‘Sekil 18.18: Potansiyometre.ne 1 AS, UES, EAE Ho olor Ave cratea apts V petmnmeyel Naren 1 bokden he samara Vg » Kel Vig = be K toner Ba, baat) (chokes 1, = 0 © hae, arannes £, deer Kw I gape kadantha Crevtetien grep sess 96 How ivenes theiheres , bevaphanabrin Aanninnisite ‘mn ios ar iaen Agha ortata tacae Cypyat, moabtionaten veya avometre Geniien setierie, hem west heen volte, v0 hem Go Gesen, Heflie Iokenerete dir Fabeat,branlarse de tere cabiy ass wy tudor ebid 18.10 Lytal oatomneten |. Die lin besitinden 2 saniyede Cle pens, am tie kadat chat? Oh HAIFA ANIA 1 Hebtrie abun ic apapsdabilerden hangers deprudar? | Hiektronlar iletken iginde ivmeli barelet yaparlas 1 Hiektronilar sethen igindeks tyonlaca carpapp yavay larlar 11 Hlektsonlar carpipmalardan delay; ortalaenn sabt turla hatehet ederier (o)tvett OU ve tt vem 3 Alum icin apapdakilerden hangs dorudur? (a) Perit syonlas aka yontunde hatchet ederter (b) Paci syonlar akima ters yonde hareket ederter (c) Biektronlar aksm yontnde harechet ederlet (4) Elektronlar alusna ters yonde hareket ederier 4. Elektromotor kuvveti (emk) icin apapsdakilerden hangy- Jeri doprudur? 1 Bagh bur ener) turiind elektrik enerpsine démigti- 1 Elektriksel bir kuvvetti. 1 Devreye sabit akam sapas. IV Devreye sabit potansiyel farks separ Go)ivelt — Qh) vell (e)ve TY (Ait ve tt 5) Elektngin biyoloyik etiler:bakumindan, ayappdakilerden hhangileri dogrudur? 1 Devtemn vocut werinden tarmamlanumasi tehlikels dir {I Alumin vacut Uaerinden topraga ulaymass tehlikeli- ds. {0h Volta) yikack olsa da akum gesmiyorss zarat ver- men. 1V. 10V dan daha yoksek voltajlar tehlikeli olabilit. Ga)lvell pl velit (e)hvelV (A) Hepsi 6 ti tetee Geornes gn mpatpaiahesten mangers tote be? 1 Seca aettdags dove artat 1 Seale aettdacs doer, want 1 Kase arttiice deerme, eta 1V Kase metic dm, exalt UilveM Mie Cine Biv 7. Wie tees eam sxcenbaps ern te eits 2 kat setareyoe reer Ka, hat wet” Why ht “ss or 1 Chen yocass tadiess angieidir” GVA DilaVR CV =k Min RV Give OLMIV (elves @ilvelv 10. ig divencs 1.0 olan 12 lk bir mie aay bir dew re bide selene mg des L Devreye sabit 12'V potansiyel farks saphar. IL Devreye 12 dan dab az bir potansiye fats seg fae IL. Devreye sabit akan safiar G)ivell QO) velll (@)lvell — (@) Hepsi 11. 1 slams gegen bie R divenci Gaerinden skim yéntinde pecildipinde, (4) Potansiyel RI kadar artar (tb) Potansivel RU kadar azar (©) Potansiyel sabit kale.