See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/281624853

Emocje o genezie refleksyjnej – znaczenie w funkcjonowaniu psychicznym i

próby pomiaru.

Chapter · January 2012

CITATIONS READS

2 3,403

2 authors:

Kamil Imbir Dorota Jasielska

University of Warsaw The Maria Grzegorzewska University
76 PUBLICATIONS 910 CITATIONS 30 PUBLICATIONS 234 CITATIONS

SEE PROFILE SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Dorota Jasielska on 29 March 2016.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Strona |1

Emocje o genezie refleksyjnej: znaczenie w funkcjonowaniu

psychicznym i próby pomiaru

Kamil Imbir 1,2, Dorota Jasielska 1

1
Wydział Psychologii; Uniwersytet Warszawski

2
Kolegium MISDoMP; Uniwersytet Warszawski

Ul. Stawki 5/7

00-183 Warszawa

Adres mailowy: kamil.imbir@psych.uw.edu.pl

 Strona |2

Streszczenie

Artykuł ma na celu zaprezentowanie koncepcji emocji refleksyjnych (grupy emocji

wyróżnionej w Taksonomii Ludzkich emocji (Jarymowicz i Imbir, 2010) i ich roli w funkcjonowaniu

człowieka. Przedstawiamy podłoże teoretyczne, źródła oraz mechanizmy powstawania emocji

refleksyjnych. Prezentujemy techniki badawcze opracowane do wzbudzania i analizowania znaczenia

emocji refleksyjnych w postaci list słów i zdań. Rozważania ilustrujemy wynikami badań

prowadzonych w zespole Profesor Marii Jarymowicz w ostatnich latach. Staramy się w tym artykule

wykazać znaczenie badań nad różnorodnością emocji oraz zaprezentować metody, które mogą

pomóc w poszukiwaniu odpowiedzi na pytania dotyczące różnorodności ludzkich emocji i ich

znaczenia dla funkcjonowania podmiotu w szerokim tego słowa znaczeniu: począwszy od prostych

procesów poznawczych, a skończywszy na subiektywnych i obiektywnych wyznacznikach poczucia

szczęścia.

Słowa kluczowe:

Refleksyjność, Emocje o genezie refleksyjnej, Metody badania emocji

 Strona |3

Różnorodne podejścia do emocji w wybranej literaturze

psychologicznej

Studia nad emocjami stanowią jeden z najbardziej zróżnicowanych i wielowątkowych obszarów

psychologii. Jednak, co może wydawać się zaskakujące badania w przeważającej większości dotyczą

wąskiego grona emocji: strachu, złości, radości, smutku, wstrętu oraz zdziwienia (Ekman i Friesen,

1986; Lazarus, 1991). Emocje te często określane są mianem podstawowych (Ekman, 1992) z uwagi

na ich fundamentalne znaczenie dla przetrwania gatunku (Oatley i Jenkins, 2003) oraz uniwersalny

charakter – są rozpoznawane przez wszystkich ludzi na wszystkich kontynentach (Ekman i Friesen,

1986).

Bardziej rozbudowaną koncepcję emocji przedstawia Robert Plutchik (1980). Do grona emocji

podstawowych oprócz wymienionych sześciu emocji zalicza także akceptację oraz oczekiwanie. W

swojej koncepcji Plutchik układa emocje w diady przeciwstawnych stanów, które z uwagi na

odmienną funkcję, nie mogą być przeżywane w tej samej chwili (zaskoczenie vs oczekiwanie, wstręt

vs akceptacja, strach vs złość, smutek vs radość). Wyróżnia on też emocje drugiego rzędu, które są

mieszanką emocji podstawowych w różnych kombinacjach. I tak, radość i oczekiwanie stanowią

podstawę optymizmu, gniew i wstręt – pogardy, akceptacja i strach – uległości. Jednak kombinacje

emocji mogą być dużo bardziej skomplikowane i wielowymiarowe, tak jak złożone są często sytuacje

życiowe, w których doświadczamy emocji (Plutchik, 1980; Cacioppo i Gardner 2001; Jarymowicz,

2009a; Jarymowicz i Imbir, 2010). Podstawowa różnica pomiędzy emocjami pierwotnymi i wtórnymi

jest taka, że te pierwsze są wrodzone i uniwersalne kulturowo, drugie zaś pochodne od

doświadczenia, a także od naszych własnych przekonań i standardów wartościowania rzeczywistości.

Co więcej, emocje pierwotne mogą powstawać bez pośrednictwa świadomych procesów

poznawczych, człowiek może je odczuwać nie będąc świadomym ich źródła (Zajonc, 1980;
 Strona |4

Jarymowicz, 2009a). Emocje wtórne wymagają namysłu – żeby docenić czyjąś odwagę (bądź

współczuć trudnego położenia) musimy to dostrzec w konkretnej sytuacji.

O ile studia nad emocjami podstawowymi doprowadziły do zebrania imponującej liczby danych i

wypracowania wyrafinowanych metodologii badań, o tyle znacznie mniej miejsca w literaturze

poświęcono uczuciom, których źródła wykraczają poza zakres elementarnych zagrożeń dla własnej

osoby (bądź ulgi wynikającej z ich braku) oraz reakcji dążenia i unikania wynikających z

antycypowania przyjemności bądź awersji w związku z danym bodźcem (por. Cacioppo i Gardner,

1999; Lindquist i In. 2011). W badaniach prowadzonych w Zespole Profesor Marii Jarymowicz

staramy się zrozumieć znaczenie emocji refleksyjnych – a więc pochodnych od oceny powstającej w

oparciu o wypracowane przez podmiot standardy wartościowania rzeczywistości. Uznajemy, że te

emocje mają szczególne znaczenie dla funkcjonowania człowieka, gdyż to dzięki nim podmiot zdolny

jest do transgresji, wykraczania poza równowagę i status quo w celach rozwojowych (Kozielecki,

1987; Jarymowicz, 2008). One sprawiają, że lepiej radzimy sobie z zadaniami poznawczymi, ale także

wiążą się z większą motywacją do działania oraz większym poczuciem szczęścia ludzi. W niniejszej

publikacji przedstawiamy zarys badań nad emocjami refleksyjnymi prowadzonymi w naszym zespole.

Skąd się biorą emocje refleksyjne?

Niezwykle ważną koncepcją stanowiącą punkt wyjścia do sformułowania taksonomii ludzkich

emocji były wyniki badań neurobiologa Josepha LeDoux (1996, 1998). Jest on kojarzony głównie z

odkryciem szlaku nerwowego w mózgu łączącego w sposób bezpośredni, przy pomocy jednej synapsy

dwóch niezwykle ważnych podkorowych struktur zaangażowanych w przetwarzanie emocji: wzgórza i

ciała migdałowatego. Wzgórze jest strukturą odpowiedzialną za przyjmowanie praktycznie całej

informacji zmysłowej płynącej do naszego mózgu. Natomiast ciało migdałowate jest uniwersalnym

efektorem emocjonalnym, odpowiedzialnym za produkowanie reakcji emocjonalnych

(fizjologicznych, behawioralnych (LeDoux i Phelps, 2005)). Ten szlak umożliwiający szybkie,

 Strona |5

automatyczne przetwarzanie określił on jako drogę dolną. Z ewolucyjnego punktu widzenia jego

istnienie było wręcz koniecznością, ponieważ umożliwiało ono szybką reakcję na przykładowo

zagrażające bodźce (por. mechanizmy powstawania strachu – Goleman, 1997). Poza drogą dolną

LeDoux wskazywał na istnienie drogi górnej – tradycyjnej, łączącej wzgórze z korą, odpowiednimi jej

obszarami pierwszo- i drugorzędowymi oraz asocjacyjnymi. Cała ta 'plątanina' połączeń

odpowiedzialna jest za przetwarzanie bodźców z zaangażowaniem świadomej (lub wtórnie

zautomatyzowanej) oceny bodźców napływających do naszych mózgów poprzez wrota narządów

zmysłów. W modelu Mózgu emocjonalnego wpisana była jeszcze jedna droga, której LeDoux nie

wskazywał explicite, ale która powinna być oczywista dla każdego psychologa. Emocje powstałe za jej

pomocą swój początek mają nie w stymulacji zmysłowej, ale w aktywności umysłowej podmiotu,

która może niejako zastąpić bodźce zewnętrzne(Jarymowicz, 2009a; Jarymowicz i Imbir, 2010).

Emocje rodzą się za jej pomocą dzięki czystej aktywności myślowej, do której nie jest konieczna

stymulacja z zewnątrz. Ludzie w stanie deprywacji sensorycznej wykorzystują ten mechanizm

działania kory do zajęcia czymś swojego umysłu dzięki halucynacjom, którym również mogą

towarzyszyć intensywne stany emocjonalne. Wyobrażanie sobie, marzenia na jawie, czy sny

stanowią inne powszechnie doświadczane przykłady aktywności kory do której nie jest konieczna

stymulacja sensoryczna. Droga górna oraz „trzecia droga” stanowią strukturalną podstawę emocji

refleksyjnych.

Nasza kora mózgowa jako złożony narząd obliczeniowy umożliwia nam plastyczność ocen

napływającej do nas stymulacji dzięki (na przykład) posługiwaniu się standardami wartościowania

(Reykowski, 1975; 1985; 1990) wobec napływających do nas informacji. Spontaniczna aktywność

umysłowa podmiotu również angażuje lub tworzy standardy oraz stosuje je wobec wyobrażonych lub

zaktywizowanych w danym momencie reprezentacji rzeczywistości (niekoniecznie dostępnych

naszym zmysłom), produkując całkiem namacalną reakcję emocjonalną. Emocje oparte na refleksji

powinny w związku z tym być szerszą kategorią o niezwykle dużym zróżnicowaniu stopnia rozwoju,
 Strona |6

złożoności i plastyczności pomiędzy ludźmi. Mogą one doprowadzać i motywować do niezwykłych

przejawów dobra, jak też zbrodni w imię wyznawanej (pokochanej) ideologii. Drogi połączeń

emocjonalnych w mózgu ilustruje rysunek 1.

Rysunek 1

LeDoux wykazał istnienie dróg o odmiennym podłożu neurobiologicznym, ale niezależnie od

niego do podobnych wniosków kilkanaście lat wcześniej doszedł Robert Zajonc (1980) prowadząc

badania psychologiczne nad efektem samej ekspozycji i podprogowym wywoływaniem emocji.

Wykazał, że emocje mogą być wzbudzane bez świadomości podmiotu, ale też mogą powstawać w

wyniku świadomego odbioru bodźca i jego oceny (tzw. emocje postpoznawcze). Jego poglądy

możemy odnaleźć na często zapominanym rysunku nr 5 (Zajonc , 1980), gdzie w sposób

schematyczny rysuje on drogi i kolejność zdarzeń, jakie mogą prowadzić do powstawania emocji (por.

Jarymowicz i Imbir, 2011). Koncepcja LeDoux i Zajonca stanowiły najważniejsze przyczynki do

podjęcia próby taksonomii ludzkich emocji (Jarymowicz i Imbir, 2010). Związana ona była w jakiejś

mierze z chęcią zaakcentowania sprzeciwu wobec poprzestawania w badaniach psychologicznych na

dzieleniu emocji ze względu na znak i nie uwzględniania takich ich zróżnicowań, które czynią ze znaku

kryterium podziałów drugorzędne. Dla przykładu – emocje pierwotne, zarówno negatywne, jak i

pozytywne miewają podobne skutki: podmiot nie jest zdolny do dystansu wobec samego siebie, czy

kontrolowania następstw wzbudzonych emocji. Zaniedbywane jest natomiast takie zróżnicowanie

emocji o danym znaku, które dotyczy jakości emocji o genezie biologicznej, społecznej i

aksjologicznej. Sformułowana koncepcja kładzie nacisk na rozróżnienie dwóch głównych poziomów

regulacji emocjonalnej – automatycznego i refleksyjnego (Jarymowicz i Imbir, 2010) .

Do Automatycznego systemu wartościowania zaliczamy pierwotne emocje, powstające

„drogą dolną” (bodziec => wzgórze => ciało migdałowate => reakcja – Jarymowicz, 2001).

Nieuświadamiane lub uświadomione po fakcie, niekontrolowane przez podmiot. Wewnątrz tego

 Strona |7

systemu wartościowania wyróżniamy dwa poziomy mechanizmów wzbudzania emocji różniące się

swoim źródłem:

• homeostatyczne - wewnętrzne (popędowe) mechanizmy wzbudzania emocji (konieczność

zaspokajania podstawowych potrzeb, przywrócenie homeostazy). Wyróżniamy trzy rodzaje

homeostatycznych źródeł emocji. Przywracanie lub naruszanie: homeostazy biologicznej,

homeostazy psychologicznej (Cannon, 1929) oraz równowagi poznawczej.

• hedonistyczne – zewnętrzne (podnietowe) mechanizmy wzbudzania emocji. Sterują one

funkcjami, które zarządzają zachowaniami eksploracyjnymi. Odpowiadają za zbliżanie i

oddalanie od danego bodźca. (Na przykład dzięki temu możemy pójść o krok dalej i odkryć, że

coś, co do tej pory nie było przyjemne lub znane, po pewnym czasie również może sprawiać

przyjemność.)

Automatyczny system wartościowania wywołuje swego rodzaju stan gotowości. Ten właśnie

stan możemy uznać za analogię swoistego „alarmu” („droga dolna” – LeDoux, 1996), ma on działanie

holistyczne. Na przykład, gdy dana osoba jest zdenerwowana lub przestraszona, to afekt determinuje

spostrzeganie, funkcjonowanie poznawcze. Dowolny bodziec może tę osobę zdenerwować lub

przestraszyć w danym momencie.

Do Refleksyjnego systemu wartościowania zaliczamy emocje oparte na standardach

wartościowania, które determinują ocenianie (Reykowski, 1985; 1990). W zależności, czy sytuacja

pasuje do danego wzorca, zostaje określone czy coś jest pozytywne czy negatywne. Emocje te

powstają „drogą górną” (bodziec => wzgórze => kora mózgowa => ciało migdałowate => reakcja), za

pośrednictwem kory mózgowej. Mogą też powstawać za pośrednictwem „trzeciej” drogi, mając swe

źródło bezpośrednio w korze mózgowej i aktywności myślowej podmiotu. W refleksyjnym systemie

wartościowania wyróżniamy dwa poziomy mechanizmów wzbudzania emocji różniące się swoim

źródłem:
 Strona |8

• Związane z wewnętrznymi, pojęciowymi standardami Ja, własnej osoby. Ich operacjonalizacje

i konceptualizacje możemy znaleźć w wielu koncepcjach psychologii – superego (Freud,

1935/1992), ja idealne (Rogers, 1961/2002), standardy Ja i poza - Ja (Reykowski, 1975), Ja –

pożądane, Ja – powinnościowe, Ja – idealne (Higgins, 1987; 1997). Przedmiotem standardu

jest osoba posiadająca go. Oceniamy nasze zachowanie, myśli i plany. Realizacja standardów

wiąże się z prototypową emocją dumy z samego siebie, ich zaprzeczanie z poczuciem winy,

wstydu, smutku.

• Związane z aksjologicznymi pojęciami dobra i zła, które mają podobną genezę, jednak

dotyczą spraw bardziej abstrakcyjnych, ogólnych. Na pewnym poziomie rozwoju człowiek

zaczyna cenić wartości, które niekoniecznie przynoszą mu bezpośrednią lub pośrednią

korzyść. Można na przykład tak miłować wolność, że idzie się walczyć o niepodległość innego

narodu ryzykując własne życie. Nie do zniesienia może być świadomość tego, że na innym

kontynencie jest wciąż tak wiele zła i niegodziwości. Wartości te nie ograniczają się do ludzi, a

również do natury i kosmicznego porządku, dzięki nim staje się możliwa na przykład tak

zwana miłość „bezwarunkowa”.

Tabela 1 zawiera skrótowy zapis taksonomii ludzkich emocji.

Tabela 1

Emocje refleksyjne - próba pomiaru

Celem tej części opracowania jest przybliżenie dokonanej kategoryzacji przez odwołanie się

do prowadzonych przez Zespół Profesor Marii Jarymowicz badań eksperymentalnych nad emocjami

refleksyjnymi. W szczególności , chcemy przedstawić informacje o stosowanych metodach

wzbudzania wymienionych kategorii emocji i pomiaru niektórych ich następstw. W naszych

poszukiwaniach przyjęliśmy, że ludzie podobnie reagują na bodźce wywołujące afekty pierwotne, ale
 Strona |9

różnią się w reagowaniu na bodźce odnoszące się do standardów pojęciowych, zwłaszcza standardów

aksjologicznych, które bywają słabo ukształtowane.

Poszukiwaliśmy sposobów wzbudzania emocji, dostosowanych do różnych celów i warunków

badania. Cele te wiążą się z zamiarem wzbudzania emocji bodźcami podprogowymi bądź

nadprogowymi i porównywania ich konsekwencji. Trudność porównywania wiąże się z tym, że

rozmaite emocje nie są porównywalne. Bodźce zmysłowe, odpowiedzialne za wzbudzanie

określonych emocji, mają postać obrazową, podczas gdy bodźce związane ze standardami

aksjologicznymi – postać wyłącznie słowną. Używane w wielu badaniach nad emocjami fotografie

ludzkich twarzy z ekspresją emocji mają z naszego punktu widzenia podstawowe ograniczenie.

Ekspresje wyrażone układem mięśni twarzy (Ohme, 2003) są jednoznaczne tylko w przypadku emocji

podstawowych. Im bardziej złożona emocja, tym bardziej jej mimiczna ekspresja niejednoznaczna. Z

tych względów postanowiliśmy odwołać się do wspólnego nośnika w postaci bodźców słownych.

Przyjęliśmy założenie, że słowa o dostatecznie wysokiej częstości są znane i powiązane w umyśle z

realnymi doświadczeniami emocjonalnymi z przeszłości. Przyjęliśmy także, że dysproporcja częstości

używania słów powszechnie znanych, odnoszących się do emocji pochodzenia automatycznego i

refleksyjnego jest wskaźnikiem różnic międzyosobniczych, świadczących o tym, czy standardy

aksjologiczne maja dla kogoś znaczenie, czy też znaczenia nie mają.

Skonstruowaliśmy pod kierunkiem Profesor Jarymowicz dwa rodzaje technik wzbudzania

emocji. Pierwsza – to zestawy słów, których czytanie lub słuchanie ma na celu wzbudzenie skojarzeń

z danym rodzajem doświadczeń emocjonalnych. Druga - to zestawy zdań, opracowanych w

podobnym celu. Oto tabela zawierająca po 4 przykłady stosowanych zestawów słów:

Tab 2

Przygotowując listy słów kierowaliśmy się kilkoma ważnymi kryteriami. Pierwszym była

adekwatność do wyróżnionych przez nas kategorii emocji. Słowo musiało być jednoznaczne, to
 S t r o n a | 10

znaczy nie przywoływać skojarzeń z kilkoma poziomami regulacji (dla przykładu radość ze zdania

egzaminu i radość z pysznego posiłku). Drugim kryterium była długość słowa – dobór następował w

oparciu o zrównoważenie liczby liter i sylab w grupach 12 słów. Taka decyzja miała związek z

prezentacją bodźców grupami w celu silniejszej aktywizacji danego procesu (Algom, Chajut, i Lev,

2005). Kontrolowano również częstość występowania danego słowa w języku, przy czym słowa z

poziomu refleksyjnego z definicji różnią się frekwencyjnością od słów z poziomu automatycznego.

Słowa służyły do wzbudzania emocji w paradygmacie Afektywnego Poprzedzania (Murphy i Zajonc,

1994) oraz w paradygmacie Emocjonalnego Testu Stroopa (Stroop, 1935; Algom i In., 2005).

Zanim przystąpiliśmy do badań właściwych, przeprowadziliśmy badania pilotażowe na

opracowanym materiale słownym mające na celu pomiar stopnia, w jakim emocje powiązane z

prezentowanymi (w porządku losowym) słowami są zwykle odczuwane jako (a) pobudzające oraz (b)

ważne. Badania na grupie 100 studentów Uniwersytetu Warszawskiego, których zadaniem było

wcielić się w rolę sędziów kompetentnych i ocenić słowa na skali 11 stopniowej, gdzie 0 oznaczało

brak (pobudzenia, wagi) a 10 bardzo duże (pobudzenie lub wagę). Słowom odnoszącym się do emocji

automatycznych przypisane zostały wyższe oceny stopnia pobudzenia niż słowom odnoszącym się do

emocji refleksyjnych (M(Aut) = 6,1; SD = 2; M(Refl) = 5,5; SD = 2,03; F(1,99) = 63,859; p = 0,001), ale

niższe oceny stopnia wagi (M(Aut) = 6,06; SD = 1,98; M(Refl) = 6,5; SD = 2,4; F(1,99) = 36,814; p =

0,001). Te odwrotne wyniki wskazują na różnorodność mechanizmów aktywacji jaką niosą ze sobą

oba typy emocji. Emocje automatyczne są postrzegane jako pobudzające, energetyczne, natomiast

emocje refleksyjne są przez badanych na poziomie deklaracji uważane za ważniejsze (Imbir i

Jarymowicz 2011).

Dla zrównoważenia efektu frekwencji przygotowano alternatywną metodę wzbudzania

emocji za pomocą zdań, zawierających omawiane powyżej słowa. Tabela zawierająca po 2 przykłady

ze stosowanych zestawów zdań.

 S t r o n a | 11

Podobnie jak w przypadku słów zadbano o porównywalną długość (liczba słów, liter) zdań

prezentowanych osobom badanym. Uczestnicy naszych badań mieli za zadanie czytać ich listy i

wyobrażać sobie, co czuliby, gdyby dana sytuacja przydarzyła się w ich życiu. Dopiero po takiej sesji

następował pomiar wpływu wzbudzanych emocji na funkcjonowanie poznawcze (na przykład na

sprawność kontroli uwagi w teście antysakkad (Hallett, 1978), sprawność wyciągania wniosków z

zapamiętanych przesłanek (Sędek i von Hecker, 2004), poczucie szczęścia (Seligman, 2011),

motywację do realizacji celów życiowych).

Emocje refleksyjne a funkcjonowanie psychiczne – przykłady

z badań własnych

W celu weryfikacji hipotez związanych z refleksyjnym systemem wartościowania oraz jego

związkom z funkcjonowaniem poznawczym przeprowadzono kilka badań w ramach szerokiego

programu badawczego rozpoczętego w 2008 roku. Postawiono hipotezy dotyczące związków emocji

refleksyjnych i automatycznych z różnymi aspektami procesów poznawczych: kontroli poznawczej,

wnioskowania sylogistycznego, nieświadomego przetwarzania słów oraz motywacji do realizacji

celów życiowych oraz poczucia szczęścia. Pokrótce przedstawimy wyniki tych badań w kontekście roli

emocji refleksyjnych.

Emocje refleksyjne a procesy kontroli poznawczej

Kontrola poznawcza to niezwykle ważny aspekt funkcjonowania człowieka (Nęcka, Orzechowski i

Szymura, 2008; Tarnowski, 2009; Imbir i Jarymowicz, 2011). Spodziewaliśmy się, że emocje o genezie

automatycznej wpłyną w sposób zaburzający na procesy kontroli, a emocje o genezie refleksyjnej nie

powinny im przeszkadzać. Jako przykłady kontroli wybraliśmy kontrolę interferencji oraz kontrolę

odruchu orientacyjnego gałki ocznej (Nigg, 2000). Ich operacjonalizacjami było odpowiednio
 S t r o n a | 12

zastosowanie Emocjonalnej wersji Testu Stroopa (McKenna, Sharama 2004) oraz Testu Antysakkad

(Hallet 1978).

W pierwszej serii przeprowadzono dwa badania z użyciem Emocjonalnego Testu Stroopa na

grupach studentów różnych wydziałów Uniwersytetu Warszawskiego oraz Szkoły Głównej

Gospodarstwa Wiejskiego. Zadaniem uczestników było nazywać kolory czcionki słów lub czytać

słowa o zabarwieniu emocjonalnym jak też słowa neutralne. Okazało się, że badani zdecydowanie

dłużej nazywali kolor czcionki słów emocjonalnych zaliczanych do poziomu automatycznego niż do

refleksyjnego i słów neutralnych. Nie otrzymano zróżnicowania ze względu na znak emocji, zarówno

tych o genezie automatycznej, jak i tych o genezie refleksyjnej (Imbir i Jarymowicz, 2011b).

W kolejnej serii dwóch badań przeprowadzonym na Uniwersytecie Warszawskim i SGGW

wykorzystano procedurę Testu Antysakkad. Używając innej metody wzbudzania emocji - serii zdań

zamiast słów – osiągnięto podobne wyniki w zakresie sprawności kontroli odruchu orientacyjnego

gałki ocznej. Okazało się, że po wyobrażaniu sobie sytuacji związanych z emocjami o genezie

automatycznej badani popełniali więcej błędów i pracowali dłużej niż ci sami badani po wyobrażaniu

sobie emocji o genezie refleksyjnej oraz sytuacji neutralnych. Wyobrażanie sobie sytuacji związanych

z emocjami refleksyjnymi dodatkowo wiązało się szybszym udzielaniem odpowiedzi . Nie otrzymano

zróżnicowania poprawności ani czasów reakcji ze względu na znak emocji, zarówno tych o genezie

automatycznej, jak i tych o genezie refleksyjnej (Imbir i Jarymowicz, 2011a).

Uzyskane wyniki sugerują, że w zakresie wpływu emocji na procesy kontroli poznawczej znak

emocji nie jest ważny. Prowadząc poszukiwania skupione na odpowiedzi na pytanie czy pozytywne,

czy negatywne emocje są lepsze dla sprawności kontroli uwagi nie uwzględnia się bardzo ważnego

rozróżnienia ze względu na genezę automatyczną i refleksyjną. Emocje refleksyjne nie zmieniały

zdolności do kontroli poznawczej w badanych zakresach, poza skróceniem czasu reagowania w teście

Antysakkad.
 S t r o n a | 13

Związki emocji refleksyjnych z wnioskowaniem sylogistycznym

Inna grupa pytań badawczych skupiała się na związku emocji automatycznych i refleksyjnych ze

sprawnością wnioskowania sylogistycznego. Wykorzystano paradygmat grupy badawczej Profesora

Sędka (Sędek i von Hecker, 2004). W badaniu przeprowadzonym na grupie 50 studentów różnych

wydziałów Uniwersytetu Warszawskiego wzbudzano określony typ wartościowania za pomocą serii

zdań i zadania wyobrażenia sobie sytuacji z nimi związanych. Po zdaniach następowały serie

sylogizmów składających się z 3 abstrakcyjnych (w postaci liter alfabetu) zależności, które badani

mieli zapamiętać a następnie na ich podstawie odpowiedzieć na kilka pytań o kierunki poznanych

wcześniej zależności, to znaczy mieli wyciągnąć wnioski z podanych przesłanek. Wzbudzanie

wartościowania refleksyjnego wiązało się z większą poprawnością wyciągania wniosków niż

wzbudzanie wartościowania automatycznego oraz warunki neutralne.

Utajone prezentacje słów o genezie refleksyjnej a świadome oceny

Od dawna wiadomo, że informacja o charakterze utajonym, bądź zdegradowanym w sposób

realny wpływa na świadomie formułowane oceny i sądy (Murphy i Zajonc, 1994; Karwowska, 2006;

Maison, 1997; Ohme, 2007). Większość badań wykonanych w paradygmacie afektywnego

poprzedzania wykorzystujących jako bodźce utajone twarze dotyczy de facto emocji pierwotnych

(podstawowych), w Taksonomii Ludzkich Emocji nazwanych automatycznymi. Naturalną

konsekwencją była chęć weryfikacji hipotez dotyczących roli i związków wartościowania

refleksyjnego przy wzbudzaniu go drogą zdegradowanych (32 ms), maskowanych prezentacji

bodźców słownych. Przeprowadzono badanie na grupie studentów różnych Wydziałów Uniwersytetu

Warszawskiego, w których neutralne bodźce w postaci znaków pochodzących z alfabetu japońskiego

wykorzystano jako pretekst do zadania osobom badanym pytania i prośby o oszacowanie, czy dany

znak reprezentuje cechę człowieka o charakterze negatywnym, czy pozytywnym ze społecznego

punktu widzenia. Badani odpowiadali na skali pięciostopniowej (od 1 – zdecydowanie negatywna

 S t r o n a | 14

cecha do 5 – zdecydowanie pozytywna cecha). Okazało się, że powtórzył się w tych badaniach

klasyczny efekt znaku polegający na lepszych ocenach bodźców poprzedzanych przez słowa

pozytywne i gorszych ocenach bodźców poprzedzanych przez słowa negatywne – efekt asymilacji.

Znak wchodził jednak w interakcję z systemem wartościowania w ten sposób, że słowa refleksyjne

powodowały ujednolicenie poziomu ocen. Związane jest to z mniejszą dyfuzyjnością wpływu emocji

refleksyjnych (Imbir i Jarymowicz – w recenzjach). Tak więc klasyczne efekty obserwowane w

badaniach w paradygmacie afektywnego poprzedzania mają zastosowanie do bodźców o charakterze

automatycznym. Emocje refleksyjne charakteryzują się innymi mechanizmami działania z uwagi na

inną ich charakterystykę (między innymi mniejszą dyfuzyjność i większą specyficzność

wartościowania – por. Jarymowicz, 2009a; Jarymowicz i Imbir, 2010; Imbir i Jarymowicz, w

recenzjach).

Emocje refleksyjne a poczucie szczęścia

Przesłanki poczucia szczęścia od wieków należą do najbardziej intrygujących kwestii dla

humanistów (Tatarkiewicz, 1962/2004). Stosunkowo niedawno, wraz z rozwojem psychologii

pozytywnej szczęście stało się przedmiotem systematycznych badań psychologicznych (Argyle, 2004;

Carr, 2009; Czapiński, 2001, 2004; Diener, Lukas i Oishi, 2002; Lyubomirsky, 2001; Seligmann, 2005;

Trzebińska, 2008). W badaniach naszego zespołu skupiliśmy się na znaczeniu emocji pozytywnych o

różnej genezie w kształtowaniu poczucia szczęścia. Przyjęliśmy następujące założenia (Jarymowicz i

Jasielska, 2011):

(1) emocje automatyczne są nieporównanie częstsze i łatwiej dostępne ludziom niż emocje o genezie

refleksyjnej, ale przez to też ulotne

(2) emocje o genezie refleksyjnej wymagają, aby podmiot wypracował poznawcze standardy

wartościowania rzeczywistości i zaakceptował je (dopiero wówczas będzie mógł się cieszyć z

realizacji tak abstrakcyjnych wartości, jak sprawiedliwość na świecie). To sprawia, że mają większą

subiektywną wagę niż emocje automatyczne i w większym stopniu wiążą się z poczuciem szczęścia.
 S t r o n a | 15

W dwóch badaniach (laboratoryjnym oraz internetowym) przeprowadzonych na studentach

oraz osobach pracujących prosiliśmy badanych o oszacowanie, jaką wagę dla poczucia szczęścia mają

poszczególne słowa będące etykietkami emocji (oznaczające wartości, cechy, odczucia i zachowania –

por. Tabela 2). Przedstawiana uczestnikom lista zawierała po 5 słów z każdej z czterech wyróżnionych

kategorii emocji pozytywnych, a kategorie te ułożono w porządku losowym. Mierzyliśmy też

subiektywne poczucie szczęścia posługując się skalą procentową (0 – 100%). Zgodnie z

przypuszczeniami, w obu badaniach emocje automatyczne były oceniane jako ważniejsze (zgodnie z

przewidywaniami, z uwagi na ich większą dostępność i uniwersalność). Jednak po podzieleniu

uczestników na grupy o niższym i wyższym poczucia szczęścia (według mediany) w obu badaniach

osoby szczęśliwsze nadawały istotnie wyższą wagę emocjom refleksyjnym niż automatycznym. Co

więcej, największe znaczenie miały dla nich emocje aksjologiczne, które jako jedyne nie są związane z

korzyściami własnymi jednostki.

Powyższe wyniki wskazują, że emocje refleksyjne mogą mieć duże znaczenie dla poczucia

szczęścia człowieka. W odróżnieniu od emocji automatycznych są mało podatne na zjawisko

hedonistycznego kołowrotu (por. Argyle, 2004; Carr, 2009; Czapiński, 2001; Gilbert, 2007;

Lyubomirsky, 2008; Seligmann, 2005), gdyż powstają jako rezultat własnych przemyśleń i

wypracowanych standardów oceniania rzeczywistości.

Emocje refleksyjne a motywacja do realizowania celów życiowych

Cele (w odróżnieniu od potrzeb, które wynikają z doświadczeń podmiotu) to rodzaj motywacji

(„wykraczających poza równowagę”: transgresyjnych – Kozielecki, 1997), związanych z

antycypowanymi stanami rzeczy i wizją programu ich realizacji (Tomaszewski, 1984; Jarymowicz,

2008). Aby móc je zrealizować niezbędna jest wolicjonalna intencja i zaangażowanie podmiotu.

Urzeczywistnianie celów prowadzi do nowych jakości satysfakcji, niemożliwych do osiągnięcia w toku

 S t r o n a | 16

regulacji homeostatyczno-hedonistycznej. Wymaga także od podmiotu wypracowania pewnych

standardów, co wiąże się z aktywnością systemu refleksyjnego.

Interesowało nas, czy waga nadawana emocjom refleksyjnym ma znaczenie dla motywacji do

realizacji postawionych sobie celów życiowych. W związku z tym przeprowadziliśmy badanie, w

którym poprosiliśmy uczestników (studentów różnych uczelni wyższych) o wypisanie ważnych dla

nich celów życiowych. Następnie mieli za zadanie na skali 1 – 7 (1 – w bardzo małym stopniu do 7 – w

bardzo dużym stopniu) oszacować, w jakim stopniu: (1) realizacji tych celów oczekują od nich inni

ludzie (2) im samym zależy, aby te cele osiągnąć. Zmierzona została w ten sposób motywacja

zewnętrzna i wewnętrzna do osiągania celów życiowych.

Osoby, które nadawały wyższą wagę emocjom refleksyjnym deklarowały zarówno wyższą

motywację wewnętrzną, jak i zewnętrzną do realizacji swoich celów. Szczególnie duże znaczenie w

przypadku obu rodzajów motywacji miała waga nadawana emocjom związanym ze Standardami Ja.

Podsumowanie – rola emocji refleksyjnych oraz perspektywy

dalszych badań

W niniejszym artykule przedstawiamy koncepcję emocji refleksyjnych oraz zarys badań nad nimi,

które zostały przeprowadzone w zespole Profesor Marii Jarymowicz.

Badania nad rolą emocji refleksyjnych w funkcjonowaniu ludzi mają ważne cele zarówno

teoretyczne, jak i praktyczne . Wśród tych pierwszych warto zwrócić uwagę, że rozróżnienie emocji

na automatyczne i refleksyjne pozwala na zweryfikowanie wielu teorii dostarczających dotychczas

niejasnych odpowiedzi na temat natury emocji. Dychotomia automatyczne – refleksyjne jako

alternatywa dla powszechnie stosowanego przez psychologię rozróżnienia na emocje pozytywne vs

negatywne pozwala uchwycić różnice w roli emocji nie tylko ze względu na znak, ale też w obrębie

odczuć o takiej samej walencji. Stanowi również alternatywę dla często cytowanego w psychologii
 S t r o n a | 17

rozróżnienia na emocje pierwotne i wtórne – które (jakkolwiek bardziej precyzyjne niż podział ze

względu na znak) nadal nie daje odpowiedzi na pytania o rolę źródeł i motywacji podmiotu do

reagowania w taki, a nie inny sposób w danej sytuacji społecznej. Koncepcja emocji refleksyjnych

powstała w oparciu o neurobiologiczne (LeDoux, 1996) oraz psychologiczne (Zajonc, 1980; Murphy i

Zajonc, 1994) dane z badań wskazujące na istnienie różnych dróg przetwarzania emocji i znalazła

potwierdzenie w badaniach prowadzonych w naszym zespole (Jarymowicz i Imbir, 2010; 2011; Imbir i

Jarymowicz, 2011a i b; Jarymowicz i Jasielska, 2011; Jasielska i Jarymowicz, 2011).

Emocje automatyczne są nam dane przez naturę. Ewolucja ukształtowała nas w ten sposób, że na

pewne bodźce będziemy reagować lękiem (nawet nie zdając sobie z tego sprawy – por. Zajonc, 1980;

LeDoux, 1996), ich brak zaś wzbudzi ulgę i ukojenie. Podobnie – po części ewolucyjnie, po części zaś

w toku warunkowania jedne bodźce budzić w nas będą awersję a inne przyjemność. Emocje

refleksyjne zaś są wynikiem świadomej oceny sytuacji, w oparciu o ukształtowane przez podmiot

standardy wartościowania. Emocje związane ze Standardami Ja wymagają tego, aby podmiot miał

jasną wizję swojej osoby i ja idealnego (Higgins, 1987), w kierunku którego będzie podążać. Emocje

aksjologiczne mogą powstać jedynie wtedy, kiedy człowiek rozumie pojęcia dobra i zła oraz dostrzega

ich desygnaty w rzeczywistości (jej stanach aktualnych, przeszłych czy przyszłych, antycypowanych).

Ukształtowanie standardów wymaga wysiłku i świadomej aktywności podmiotu. Realizowanie

standardów często wiąże się z samokontrolą (Kofta, 1979) – niekiedy wymaga odraczania gratyfikacji,

czy wręcz wyboru ascezy w imię ważniejszych wartości. Te czynniki sprawiają, że doświadczanie

emocji refleksyjnych ma całkowicie odmienne konsekwencje dla podmiotu niż wzbudzanie emocji

automatycznych. Nasze badania pokazały, że różnic możemy dopatrywać się w procesach

poznawczych: w kontroli poznawczej, gdzie wzbudzanie emocji refleksyjnych wiąże się z mniejszą

liczbą popełnianych błędów oraz we wnioskowaniu sylogistycznym, gdzie emocje refleksyjne torują

większą poprawność wyciągania wniosków niż emocje automatyczne. Ponadto emocje refleksyjne

eksponowane podprogowo w większym stopniu oddziaływały na pozytywną albo negatywną ocenę

 S t r o n a | 18

neutralnych bodźców niż emocje automatyczne. Okazały się również związane z motywacją

wewnętrzną i zewnętrzną do realizacji celów życiowych. Wreszcie, w badaniach nad wyznacznikami

poczucia szczęścia osoby szczęśliwsze nadawały wyższą wagę emocjom refleksyjnym w

kształtowaniu poczucia szczęścia niż osoby o niższym poczucia szczęścia.

Uważamy, że te dane, wielowymiarowe i dotykające różnych aspektów psychologii wskazują na

istotną rolę emocji refleksyjnych w funkcjonowaniu psychicznym i, co za tym idzie zasadność dalszych

badań w tym kierunku. Z pewnością jednak koncepcja emocji refleksyjnych wymaga dalszych

poszukiwań empirycznych, które pozwolą na zbadanie dalszych funkcji jaką pełnią w życiu

codziennym ludzi. Osobnym i bardzo ważnym na tym etapie obszarem eksploracji są badania z

wykorzystaniem technik neurobiologicznych, jak elektroencefalografia (EEG), badanie funkcjonalnym

rezonansem magnetycznym (fMRI) czy pomiar elektrodermalnej aktywności skóry (EDA). Dzięki nim

będzie można połączyć odkrycia z badań psychologicznych i neurobiologicznym podłożem procesów

odpowiedzialnych za emocje.

Na koniec warto jeszcze zaznaczyć, że badania nad emocjami refleksyjnymi mają bardzo ważne

implikacje praktyczne. Odkryte już związki z funkcjonowaniem poznawczym, motywacją do realizacji

celów oraz poczuciem szczęścia wskazują, że emocje refleksyjne mogą w istotny sposób polepszyć

funkcjonowanie człowieka w różnych sytuacjach codziennych. Nie sposób wyliczyć wszystkich

aktywności życiowych, w których większa efektywność poznawcza przyczyniłaby się do sukcesów

podmiotu. Motywacja do realizacji celów zaś jest jednym z kluczowych kryteriów ich osiągania

(Reykowski, 1975; Jarymowicz, 2008). Z kolei poczucie szczęścia człowieka, jak pokazują coraz

liczniejsze badania (Seligman, 2005, 2011; Diener i Biswas – Diener, 2008; Lyubomirsky, 2008) jest

jednym z najsilniejszych determinantów zdrowia psychicznego, udanego życia, dobrych relacji

interpersonalnych i samorealizacji. Podatność na doświadczanie emocji refleksyjnych można rozwijać

w toku autorefleksji, uważnego przyglądania się otaczającemu światu oraz samodzielnego

kształtowania standardów wartościowania różnych obszarów rzeczywistości. Cenną korzyścią

 S t r o n a | 19

praktyczną z badań może być opracowanie technik rozwijania wrażliwości na emocje refleksyjne.

Tak ukształtowane emocje same zaczną spełniać regulacyjną rolę wobec zachowania, które

zaowocuje lepszym samopoczuciem oraz efektywniejszym funkcjonowaniem w różnych sytuacjach

życiowych.
 S t r o n a | 20

Bibliografia
Algom, D., Chajut, E., Lev, S. (2005). A rational look at the emotional Stroop phenomenon: a
generic slowdown, not a Stroop effect. Journal of Experimental Psychology: General,
133(3), 323 - 338.

Argyle, M. (2004). Psychologia szczęścia. Wrocław: Astrum.

Cacioppo, J. T., Gardner, W. L. (1999/2001). Emocje. (w:) M. Jarymowicz (red.), Pomiędzy
afektem a intelektem. (s. 17 - 44). Warszawa: Wydawnictwo IP PAN.
Cannon, W.B. (1929). Bodily changes in pain, hunger, fear and rage. New York: Appleton.
Carr, A. (2009). Psychologia pozytywna. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.

Czapiński, J. (2001). Szczęście – złudzenie czy konieczność? Cebulowa teoria szczęścia w

świetle nowych danych empirycznych. W: M. Kofta i T. Szustrowa (red.), Złudzenia,
które pozwalają żyć. Szkice ze społecznej psychologii osobowości (s. 266–306).
Warszawa: PWN.

Czapiński, J. (2004). Psychologiczne teorie szczęścia. W: J. Czapiński (red.), Psychologia

pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s. 51 – 103).
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Diener, E, Biswas – Diener, R. (2008). Happiness. Unlocking the mysteries of psychological
wealth. Malden: Blackwell Publishing.

Diener, E., Lucas, R. E., Oishi, S. (2002). Subjective well-being: The science of happiness and
life satisfaction. W: C. R. Snyder i S. J. Lopez (red.), Handbook of positive psychology
(s. 63 – 73). Oxford: Oxford University Press.
Ekman, P. i Friesen, W. V. (1986). A new pan-cultural facial expression of emotion.
Motivation and Emotion, 10 (2), 159 – 168.
Ekman, P. (1992). An argument for basic emotions. Cognition and Emotion, 6, 169-200.
Freud, S.(1935/1992). Wstęp do psychoanalizy. Warszawa: PWN.
Gilbert, D. (2007). Na tropie szczęścia. Poznań: Media Rodzina.
Hallett, P.E. (1978). Primary and secondary saccades to goals defined by instructions. Vision
Research, 18, 1279 –1296.
Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self and affect. Psychological
Review, 94, 319-304.
 S t r o n a | 21

Higgins, E.T. (1997). Beyond pleasure and pain. American Psychologist, 52, 1280–1300.
Imbir, K., Jarymowicz, M. (2011a). Wzbudzanie emocji o genezie automatycznej bądź
refleksyjnej a wskaźniki efektywności kontroli uwagi w Teście Antysakkad.
Psychologia – Etologia – Genetyka, 23, 9- 28.
Imbir, K., Jarymowicz, M. (2011b). Wzbudzanie emocji o genezie automatycznej bądź
refleksyjnej a przejawy poznawczej kontroli w Emocjonalnym Teście Stroopa.
Psychologia – Etologia – Genetyka, (W recenzjach)
Jarymowicz, M. (red.) (2001). Pomiędzy afektem a intelektem. Poszukiwania empiryczne.
Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Jarymowicz, M. (2008). Psychologiczne podstawy podmiotowości (szkice teoretyczne, studia
empiryczne) Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Jarymowicz, M. (2009a). Racje serca i racje rozumu - w poszukiwaniu sensu idei powszechnie
znanej (w:) J. Kozielecki (red.), Nowe idee w psychologii (s. 183-215), Gdańsk: GWP.
Jarymowicz, M. (2009b). Emotions as evaluative processes: from primary affects to
appraisals based on deliberative thinking. (w:) A. Błachnio i A. Przepiórka (red.),
Closer to Emotions III (s. 55-72). Lublin: Wydawnictwo KUL.
Jarymowicz, M., Imbir, K. (2010). Próba taksonomii ludzkich emocji. Przegląd
Psychologiczny, 53(4), 439-461.
Jarymowicz, M., Imbir, K. (2011). O dynamice emocji wzbudzanych automatycznie bądź
refleksyjnie (w:) D. Doliński, W. Błaszczak Dynamika Emocji. Warszawa PWN (w
druku).

Jarymowicz, M., Jasielska, D. (2011). Różnorodność emocji jako podstawa pełni szczęścia.
Czasopismo Psychologiczne, 1(17), 87 – 95.
Jasielska, D., Jarymowicz, M. (w druku). Waga automatycznych i refleksyjnych źródeł
pozytywnych jako wyznaczników poczucia szczęścia. Roczniki Psychologiczne.
Karwowska, D. (2006). O możliwościach modyfikowania i ograniczania wpływu
nieuświadamianego afektu – rola refleksyjnego systemu przetwarzania. (w:) R.K.
Ohme (Red.) Tajemnice nieuświadamianego afektu. Gdańsk; GWP
Kofta, M. (1979). Samokontrola a emocje. Warszawa: PWN.
Kozielecki, J. (1987). Koncepcja transgresyjna człowieka: analiza psychologiczna. Warszawa:
Pańsrtwowe Wydawnictwo Naukowe.
 S t r o n a | 22

Kozielecki, J. (1997). Transgresja i kultura. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak

Lazarus, R. S. (1991). Emotion and adaptation. New York: Oxford University Press.
LeDoux, J.E. (1994/1998). Mózgowe interakcje poznawczo-emocjonalne. (w:) P. Ekman i R. J.
Davidson (red.), Natura emocji. Podstawowe zagadnienia (s. 190-197). Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
LeDoux, J.E. (1996/2000). Mózg emocjonalny. Poznań: Media Rodzina.
LeDoux, J.E., Phelps, E.A. (2000/2005). Sieci emocjonalne w mozgu. W: M. Lewis, J.M.
Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji. Gdańsk: GWP.
Lindquist, K.A., Wager, T.D., Kober, H., Bliss-Moreau, E., Barrett, L.F. (2011, w druku). The
brain basis of emotions: a meta-analytic review.

Lyubomirsky, S. (2008). Wybierz szczęście. Warszawa: Laurum.

Maison, D. (1997). Wpływ utajonych sygnałów afektywnych na formułowanie ocen. Studia
Psychologiczne, 35 (1), 41-56.
McKenna, F.P., Sharma, D. (2004). Reversing the emotional Stroop effect reveals that it is
not what it seems: The role of fast and slow components. Journal of Experimental
Psychology: Learning, Memory and Cognition, 30, 382 - 392.
Murphy, S.T., Zajonc, R.B. (1994). Afekt, poznanie i świadomość: Rola afektywnych bodźców
poprzedzających przy optymalnych i suboptymalnych ekspozycjach. Przegląd
Psychologiczny, 37, 261–299.
Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B., (2008). Psychologia poznawcza. Warszawa
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Nigg, J.T. (2000). On inhibition/disinhibition in developmental psychopathology: Views from
cognitive and personality psychology and a working inhibition taxonomy.
Psychological Bulletin, 126, 220–246.
Oatley K. i Jenkins, J. M. (2003). Zrozumieć emocje. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Ohme, R.K. (2003). Podprogowe informacje mimiczne. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu
Psychologii PAN i Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej.
Ohme, R.K. (red.). (2007). Nieuświadomiony afekt. Najnowsze odkrycia. Gdańsk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Plutchik, R. (1980). Emotion: A Psychoevolutionary Synthesis, New York: Harper and Row.
 S t r o n a | 23

Rogers, C.R. (1961/2002). O stawaniu się sobą. Poznań:REBIS.

Reykowski, J. (1975). Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czynności.
[W:] T. Tomaszewski (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (s. 762-825).
Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Reykowski, J. (1985). Standardy ewaluacyjne: geneza, zasady funkcjonowania, rozwój. (w:)
Gołąb A. i Reykowski J. (1985). Studia nad rozwojem standardów ewaluatywnych (s.
12-49). Wrocław: Ossolineum.
Reykowski, J. (1990). Rozwój moralny jako zjawisko wielowymiarowe. (w:) J. Reykowski, N.
Eisenberg i E. Staub (red.), Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania (s.
33−58). Wrocław: Ossolineum.

Seligmann, M. E. P. (2005). Prawdziwe szczęście. Poznań: Media Rodzina.

Seligmann, M. E. P. (2011). Flourish. New York: Free Press.

Sędek, G. i von Hecker, U. (2004). Effects of subclinical depression and aging on generative
reasoning about linear orders: Same or different processing limitations? Journal of
Experimental Psychology: General, 133, 237-260
Stroop, J.R. (1935). Studies of interference in serial verbal reactions. Journal of Experimental
Psychology, 18, 643–662.
Tarnowski, A. (2009). Pamięć robocza i mechanizmy kontroli ruchów oka. 300 milisekund z
życia człowieka Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Tatarkiewicz, W. (1962/2004). O szczęściu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Tomaszewski, T. (1984). Ślady i wzorce. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Trzebińska, E. (2008). Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i

Profesjonalne.
Zajonc, R.B. (1980/1985). Uczucia a myślenie: nie trzeba się domyślać, by wiedzieć, co się
woli. Przegląd Psychologiczny, 28, 27−72.
 S t r o n a | 24

Rysunek 1: Szlaki emocjonalne w mózgu. Na podstawie LeDoux, 1996; Jarymowicz i Imbir, 2010.

a) Droga dolna

WZGÓRZE CIAŁO
MIGDAŁOWATE

STYMULACJA REAKCJA
ZMYSŁOWA EMOCJONALNA

b) Droga górna

KORA MÓZGOWA

WZGÓRZE CIAŁO
MIGDAŁOWATE

STYMULACJA REAKCJA
ZMYSŁOWA EMOCJONALNA

c) „Trzecia” droga

KORA MÓZGOWA

WZGÓRZE CIAŁO
MIGDAŁOWATE

REAKCJA
EMOCJONALNA
 S t r o n a | 25

Tabela 1: Taksonomia ludzkich emocji (na podstawie Jarymowicz i Imbir, 2010 str. 457
System Znak emocji
WARTOŚCIOWANIA NEGATYWNE POZYTYWNE
N1 P1
naruszenie przywrócenie
HOMEOSTAZY HOMEOSTAZY
(cierpienia fizyczne, (ulga, spokój, poczucie
I. SYSTEM strach przed odrzuceniem) akceptacji)
AUTOMATYCZNY
N2 P2
bodźce bodźce
AWERSYJNE HEDONISTYCZNE
(wstręt) (rozkosz)

N3 P3
naruszenie realizacja
STANDARDÓW JA STANDARDÓW JA
(wstyd, poczucie winy) (samoakceptacja, duma)

II. SYSTEM REFLEKSYJNY

N4 P4
przejawy przejawy
ZŁA DOBRA
(wzburzenie czyjąś krzywdą, (wzruszenie, podziw, poczucie
naruszaniem praw, godności) wzniosłości)
 S t r o n a | 26

Tabela 2 – Przykłady słów i zdań zaliczanych do poszczególnych kategorii emocji z

Taksonomii – ujednolicenie metod badawczych

Negatywne Pozytywne
słowo zdanie słowo zdanie
Emocje o genezie Automatycznej

Po niesłusznych
Choroba Najgorsze są te choroby, Oczyszczenie
oskarżeniach
które rozwijają się, a
oczyszczenie z zarzutów
Przemoc człowiek nic o tym nie wie. Odzyskanie
jest cudowne!
N1 P1
Po stresie i strachu,
Śmierć Właściwie nikt nie jest Uratowanie
wyciszenie i uspokojenie
wolny od codziennego
wprawia człowieka w
Zagrożenie zagrożenia wypadkiem. Uspokojenie
błogostan.
Pierwsze zauroczenie
Wymiociny Czasem trudno jest znieść Czułość
przeżywa się silnie i długo
fetor, szczególnie kiedy
potem pamięta swoje
Fetor dławi i dusi w gardle Frajda
uczucia.
N2 P2
Widok rozkładającego się Wielka to przyjemność
Smród Namiętność
ciała sprawia, że czujemy bycie z ludźmi, którzy
się słabo i możemy potrafią nas wprawić w
Zgnilizna Śmiech
zemdleć. rozbawienie.
Emocje o genezie Refleksyjnej

Nieraz można się tak Przezwyciężenie

Niesłowność
zachować, że wywołuje to
własne zażenowanie i
Tchórzostwo
wstyd.
N3
Własnym zachowaniem
Zawiedzenie
można doprowadzić do
poczucia rozczarowania
Obojętność
sobą.
Stronniczość Porażające jest to, że ludzie
czerpią zadowolenie z
Atakowanie wyzysku innych ludzi.
N4
Lekceważenie Przykre jest lekceważenie
ludzi tylko dlatego, że nie
Odwaga
trudności daje nam
więcej radości niż kiepska
Obowiązkowość
wymówka.
P3
Gdy potrafimy zachować
Ulepszenie
twarz, możemy bez obaw
patrzeć na siebie w
Systematyczność
lustrze.
Delikatność Wspaniałe przykłady
współpracy udawały się
Lojalność dzięki ludzkiej lojalności.
P4
Dzięki miłości człowiek
Prawość
zyskuje wielką moc i
zdolność do niezwykłych

View publication stats