ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ

ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
ΤΟΜΕΑΣ: ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Μουσικά Όργανα, Μουσικές Παραδόσεις και η Γεωγραφική

τους κατανομή στον Ελλαδικό Χώρο

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Τσιχουρίδης Τσαμπίκος – Αναστάσιος

ΑΕΜ: 6031

Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Ρόκκα Αγγελική

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ, 2020

1
2
 ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ
ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
ΤΟΜΕΑΣ: ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Μουσικά Όργανα, Μουσικές Παραδόσεις και η Γεωγραφική

τους κατανομή στον Ελλαδικό Χώρο

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Τσιχουρίδης Τσαμπίκος – Αναστάσιος

ΑΕΜ: 6031

Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Ρόκκα Αγγελική

Μέλη της Εξεταστικής Επιτροπής:

Καθηγητής κ. Καραφύλλης Αθανάσιος

Επίκουρος Καθηγητής κ. Παπαδόπουλος Συμεών

Η εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο των απαιτήσεων του Προγράμματος Σπουδών για
τη λήψη του πτυχίου του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του
Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ, 2020

3
Πνευματικά δικαιώματα

Copyright © Τσαμπίκος – Αναστάσιος, Τσιχουρίδης, 2020

Η έγκριση της πτυχιακής εργασίας από το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής

Εκπαίδευσης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης δεν δηλώνει απαραιτήτως την
αποδοχή των απόψεων του συγγραφέα.

Υπεύθυνη Δήλωση

Βεβαιώνω ότι είμαι συγγραφέας αυτής της πτυχιακής εργασίας και ότι κάθε βοήθεια
που προσφέρθηκε στην εκπόνηση της αναγνωρίζεται και αναφέρεται στο κείμενο.
Επιπλέον, αναφέρονται όλες οι βιβλιογραφικές πηγές που αξιοποιήθηκαν, πρωτογενείς
και δευτερογενείς, είτε η συμβολή τους παρατίθεται επακριβώς ως απόσπασμα είτε ως
παράφραση.

Ο συγγραφέας της εργασίας

Τσαμπίκος – ΑναστάσιοςΤσιχουρίδης

4
 DEMOCRITUS UNIVERSITY OF THRACE

SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES

PRIMARY EDUCATION DEPARTMENT

MATHEMATICS AND SCIENCE SECTOR

Musical Instruments, Musical Traditions and their

Geographical Distribution in Greece

FINAL YEAR PROJECT REPORT

Tsichouridis Tsampikos - Anastasios

Student ID N.: 6031

Supervisor: Rokka Aggeliki

Members of the Committee of examiners:

Karafilis Athanasios

Papadopoulos Simeon

A report submitted as partial fulfillment of the requirements

for the degree of Bachelor of Education.

ALEXANDROUPOLIS, 2020

5
All rights reserved

Copyright © [first name and surname of the student(s), year of submission]

The approval of thisdissertation by thePrimary Education Department, Democritus

University of Thrace, does not necessarily indicate the acceptance of the views of the
author.

Statutory Declaration

I hereby certify that we I am the author of this dissertation and that all the help offered for
its compilation is acknowledged and is clearly indicated in the text. Furthermore, all
primary as well as secondary resources used as well as the materials appearing in it have
been properly quoted and attributed.

Theauthorofthedissertation

Tsabikos-AnastasiosTsichouridis

6
 Περίληψη

Το αντικείμενο της παρούσας πτυχιακής εργασίας αφορά τη μελέτη των παραδοσιακών

μουσικών οργάνων και των μουσικών παραδόσεων στην Ελλάδα. Η εργασία εστιάζει
το ενδιαφέρον της σε τρεις κυρίως άξονες. Στην συμβολή της μουσικής στη ζωή μας
και στη θέση της στον κόσμο, στην αναφορά των σημαντικότερων παραδοσιακών
οργάνων από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι και σήμερα και στην καταγραφή των
σημαντικότερων μουσικοχορευτικών παραδόσεων και των μουσικών οργάνων που τις
συνοδεύουν ανά γεωγραφική κατανομή στην Ελλάδα. Στην εργασία γίνεται αναφορά
στη σχέση της μουσικής με τον πολιτισμό γενικότερα, στη θέση που αυτή έχει στον
κόσμο και στη ζωή μας, ενώ σχολιάζεται η σχέση μεταξύ μουσικής και παράδοσης,
μουσικής, κοινωνίας και ιστορίας, και μουσικής και τέχνης. Επιπλέον, και για να γίνει
κατανοητή η χρήση των παραδοσιακών μουσικών οργάνων στην Ελλάδα καθώς και η
προέλευσή τους – η οποία στην πλειοψηφία της είναι αρχαιοελληνική – γίνεται
αναφορά αρχικά στα σημαντικότερα μουσικά όργανα των αρχαίων Ελλήνων, ενώ
ακολουθεί σχολιασμός και αναφορά των αντίστοιχων μουσικών οργάνων που αφορούν
την μουσική παράδοση της σύγχρονης Ελλάδας. Τα μουσικά όργανα παρουσιάζονται
στις τρεις κύριες κατηγορίες τους οι οποίες χρησιμοποιούνταν από παλιά μέχρι σήμερα
με διάφορες παραλλαγές. Αυτές είναι τα έγχορδα ή χορδόφωνα, τα πνευστά ή
αερόφωνα και τα κρουστά ή μεμβρανόφωνα. Τέλος, γίνεται καταγραφή και αναφορά
των πιο σημαντικών παραδοσιακών οργάνων ανά περιφέρεια της Ελλάδας,
καλύπτοντας τόσο τη νησιωτική όσο και την στερεά επικράτεια. H καταγραφή αυτή
αποτυπώνεται επίσης και σε χάρτη που δημιουργήθηκε με τη χρήση του λογισμικού
googleearth. Σε κάθε περιφέρεια παρουσιάζονται και σχολιάζονται οι πλέον
σημαντικές και γνωστές μουσικοχορευτικές παραδόσεις της κάθε περιοχής σε μια
προσπάθεια να αναδειχθεί η ομορφιά και ο πλούτος της μουσικής παράδοσης της
πατρίδας μας.

Λέξεις-κλειδιά: Παράδοση, μουσικά όργανα, παραδοσιακοί χοροί, γεωγραφική

κατανομή

7
 Abstract

The topic of this dissertation relates to the study of traditional musical instruments and
musical traditions in Greece. The content of the dissertation focuses on three main
areas. In the contribution of music in our lives and in its place in the world, in the
reporting of the most important traditional instruments from Ancient Greece until today
and in the recording of the most important music and dance traditions and musical
instruments that accompany them in relation to their geographical distribution in
Greece. The dissertation discusses the relationship between music and culture in
general, the place it has in the world and in our lives, and comments on the relationship
between music and tradition, music, society and history, music and art. In addition, in
order to understand the use of traditional musical instruments in Greece as well as their
origin - most of which is ancient Greek - reference is made to the most important
musical instruments of the ancient Greeks, followed by commentary and reference to
the corresponding musical instruments that concern the musical tradition of modern
Greece. Musical instruments are presented in their three main categories which have
been used from ancient times until today with various variations. These are the string
instruments, the wind instruments and the percussion instruments. Finally, the most
important traditional instruments per region of Greece are recorded and reported,
covering both the island and the continental territory. This recording is also depicted on
a map created with the software google earth. The most important and well-known
music and dance traditions of each region are presented and commented on in each
region in an effort to highlight the beauty and richness of the musical tradition of our
homeland.

Keywords:Tradition, musical instruments, traditional dances, geographical

distribution

8
 Πρόλογος – Ευχαριστίες

Η παρούσα πτυχιακή εργασία με θέμα «Μουσικά όργανα, μουσικές παραδόσεις και η

γεωγραφική τους κατανομή στον Ελλαδικό χώρο» έγινε στα πλαίσια της πτυχιακής
εργασίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Δημοκρίτειου
Πανεπιστημίου Θράκης.

Έχοντας φτάσει στο τέλος αυτής της διαδρομής αισθάνομαι την ανάγκη να
ευχαριστήσω θερμά όσους συνέβαλαν με τον τρόπο τους, στη ολοκλήρωση της
πτυχιακής μου εργασίας.

Ξεκινώντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω ολόθερμα την επιβλέπουσα καθηγήτρια της

εργασίας μου, κ. Ρόκκα Αγγελική, η υποστήριξη, καθοδήγηση και ενδιαφέρον της
οποίας ενίσχυσαν τις προσπάθειές μου. Η διάθεση συνεργασίας, η εποικοδομητική
ανταλλαγή απόψεων μαζί της και οι χρήσιμες υποδείξεις της, για το σχεδιασμό και την
υλοποίηση της εργασίας, μου προσέφεραν πολύτιμη βοήθεια και με ενθάρρυναν να
συνεχίσω.

Θερμά επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω και τα μέλη της τριμελούς επιτροπής, κ.

Καραφύλλη Αθανάσιο και κ. Παπαδόπουλο Συμεών για την πολύτιμη συνεισφορά τους
στην εργασία μου.

Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την οικογένειά μου για την κατανόηση και τη
συνεχή στήριξη που μου προσφέρει στους αγώνες μου.

9
Περιεχόμενα
Εισαγωγή ................................................................................................................................. 15
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1- Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ ................................................................................ 17
1.1. Η μουσική και ο ρόλος της στη ζωή μας ................................................................. 17
1.2. Η μουσική και η σχέση της με τον πολιτισμό ......................................................... 21
1.3. Μουσική και παράδοση .......................................................................................... 24
1.4. Μουσική, κοινωνία και ιστορία .............................................................................. 27
1.5. Η μουσική και η σχέση της με την τέχνη................................................................. 28
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 - Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑ ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ
ΕΛΛΑΔΑ.................................................................................................................................... 32
2.1. Εισαγωγή ...................................................................................................................... 32
2.2. Τα μουσικά όργανα από την αρχαία στη σύγχρονη Ελλάδα ...................................... 35
2.2.1.Τα πιο σημαντικά και γνωστά μουσικά όργανα της αρχαίας ελληνικής μουσικής35
2.2.2. Τα πιο σημαντικά και γνωστά μουσικά όργανα της σύγχρονης ελληνικής
παραδοσιακής μουσικής ................................................................................................. 37
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3- ΜΟΥΣΙΚΟΧΟΡΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΑΝΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΣΤΗΝ
ΕΛΛΑΔΑ.................................................................................................................................... 48
3.1. Εισαγωγή ...................................................................................................................... 48
3.1.1. Το ταξίδι των μουσικοχορευτικών παραδόσεων στην Ελλάδα μέσα από το
λογισμικό «GoogleEarth»................................................................................................ 50
3.2. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης ......................... 52
3.3. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Κεντρικής Μακεδονίας ........................................... 58
3.4. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Δυτικής Μακεδονίας .............................................. 62
3.5. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Ηπείρου .................................................................. 65
3.6. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Θεσσαλίας .............................................................. 69
3.7. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Ιονίων Νήσων. ........................................................ 72
3.8. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις περιφέρειας Αττικής ............................................... 76
3.9. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Στερεάς Ελλάδας .................................................... 80
3.10. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις της Δυτικής Ελλάδας ............................................ 83
3.11. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις της Πελοποννήσου ............................................... 85
3.12. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Βορείου Αιγαίου ................................................... 88
3.13. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Νοτίου Αιγαίου ..................................................... 92
3.14. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Κρήτης .................................................................. 95
Συμπεράσματα ...................................................................................................................... 101

10
Περιεχόμενα Εικόνων
Εικόνα 2.1: Φόρμιξ.................................................................................................................. 36
Εικόνα 2.2: Αυλός ................................................................................................................... 36
Εικόνα 2.3: κρόταλα ................................................................................................................ 37
Εικόνα 2.4:Ποντιακή λύρα ...................................................................................................... 38
Εικόνα 2.5:Κρητική λύρα ........................................................................................................ 39
Εικόνα 2.6:Μπουζούκι ............................................................................................................ 39
Εικόνα 2.7:Μπαγλαμάς ........................................................................................................... 40
Εικόνα 2.8:Ταμπουράς ............................................................................................................ 40
Εικόνα 2.9:Βιολί ...................................................................................................................... 41
Εικόνα 2.10:Μαντολίνο........................................................................................................... 41
Εικόνα 2.11:Λαούτο ................................................................................................................ 42
Εικόνα 2.12:Ούτι ..................................................................................................................... 42
Εικόνα 2.13:Σαντούρι.............................................................................................................. 43
Εικόνα 2.14:Φλάουτο .............................................................................................................. 43
Εικόνα 2.15: Κλαρίνο .............................................................................................................. 44
Εικόνα 2.16:Σουράβλι ............................................................................................................. 44
Εικόνα 2.17:Μαντούρα ........................................................................................................... 45
Εικόνα 2.18:Τζαμάρα .............................................................................................................. 45
Εικόνα 2.19:Ζουρνάς............................................................................................................... 46
Εικόνα 2.20:Τσαμπούνα .......................................................................................................... 46
Εικόνα 2.21:Ανοικτό Ντέφι..................................................................................................... 46
Εικόνα 2.22:Κλειστό ντέφι ...................................................................................................... 47
Εικόνα 2.23:Τουμπελέκι.......................................................................................................... 47
Εικόνα 2.24:Νταούλι ............................................................................................................... 47
Εικόνα 3.25: Απεικόνιση της διαδρομής που ακολουθήθηκε στον χάρτη και δημιουργήθηκε
με το google earth για να περιγράψει το παραδοσιακό μουσικοχορευτικό ταξίδι στην Ελλάδα
................................................................................................................................................. 52
Εικόνα 3.26:Ζωναράδικος χορός (Μπακλατζής, 2009: 23) .................................................... 54
Εικόνα 3.27: Γκάιντα .............................................................................................................. 55
Εικόνα 3.28: Απεικόνιση της περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης με το google
earth ......................................................................................................................................... 56
Εικόνα 3.29: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας και
Θράκης και ενδεικτικό πνευστό μουσικό όργανο ενσωματωμένα στον χάρτη του google earth
................................................................................................................................................. 57
Εικόνα 3.30: Ενδεικτικό μουσικό όργανο (λύρα) και χορός της Ανατολικής Μακεδονίας και
Θράκης στον χάρτη του google earth ...................................................................................... 57
Εικόνα 3.31:Χάρτης του πόντου ............................................................................................. 59
Εικόνα 3.32:Ποντιακή λύρα .................................................................................................... 59
Εικόνα 3.33: Χειλιαύλιν .......................................................................................................... 59
Εικόνα 3.34: Νταιρές............................................................................................................... 59
Εικόνα 3.35: Αγγείον .............................................................................................................. 59
Εικόνα 3.36:Ζουρνάς............................................................................................................... 60
Εικόνα 3.37: Ταούλιν .............................................................................................................. 59
Εικόνα 3.38:Κεμετζές.............................................................................................................. 60

11
Εικόνα 3.39:Ποντιακοί χοροί .................................................................................................. 61
Εικόνα 3.40: Απεικόνιση της περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας με το google earth.......... 61
Εικόνα 3.41: Πληροφοριακό κείμενο για την μουσική παράδοση της Κεντρικής Μακεδονίας
και απεικόνιση ποντιακής λύρας ενσωματωμένα στον χάρτη google earth ............................ 62
Εικόνα 3.42: Απεικόνιση του ποντιακού οργάνου «αγγείο» και του ενσωματωμένου βίντεο με
τον χορό «κότσαρι» της Κεντρικής Μακεδονίας με το google earth ...................................... 62
Εικόνα 3.43:Χάλκινα Κοζάνης ............................................................................................... 63
Εικόνα 3.44: Χάλκινα πνευστά παραδοσιακά ......................................................................... 63
Εικόνα 3.45:Απεικόνιση της περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας με το google earth .............. 64
Εικόνα 3.46: Απεικόνιση του μουσικού οργάνου «κλαρίνο» και χορός της Κεντρικής
Μακεδονίας ενσωματωμένα στον χάρτη με το google earth................................................... 65
Εικόνα 3.47:Ηπειρώτης οργανοπαίκτης .................................................................................. 65
Εικόνα 3.48:Πωγωνίτικη φλογέρα .......................................................................................... 66
Εικόνα 3.49:Ηπειρώτικος Τσάμικος χορός ............................................................................. 67
Εικόνα 3.50: Απεικόνιση της περιφέρειας Ηπείρου με το λογισμικό google earth ................ 68
Εικόνα 3.51: Πληροφορίες για τις μουσικές παραδόσεις της Ηπείρου και το μουσικό όργανο
ούτι ενσωματωμένα στο χάρτη με το google earth ................................................................. 68
Εικόνα 3.52: Ενδεικτικοί παραδοσιακοί χοροί (Τσάμικος και Ζαγορίσιος) της Ηπείρου στον
χάρτη του google earth ............................................................................................................ 69
Εικόνα 3.53: Χορός των Αγράφων .......................................................................................... 70
Εικόνα 3.54:Σαρακατσάνικος χορός ....................................................................................... 70
Εικόνα 3.55: Καραγκούνικος χορός ........................................................................................ 59
Εικόνα 3.56: Απεικόνιση της περιφέρειας Θεσσαλίας με το google earth ............................. 71
Εικόνα 3.57: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση της Θεσσαλίας και μουσικά όργανα
της περιοχής (βιολί, φλογέρα) ενσωματωμένα στον χάρτη με το google earth ...................... 72
Εικόνα 3.58: Ενδεικτικό μουσικό όργανο (κλαρίνο) στην Θεσσαλία και βίντεο με τον χορό
Καραγκούνα στον χάρτη του google earth .............................................................................. 72
Εικόνα 3.59:Ζακυνθινή καντάδα ............................................................................................. 73
Εικόνα 3.60:Χορός Μεγάλος Ζακυνθινός ............................................................................... 74
Εικόνα 3.61: Απεικόνιση της περιφέρειας Ιονίων νήσων με το google earth ......................... 75
Εικόνα 3.62: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση των Ιονίων νήσων και μουσικό όργανο
(κιθάρα) ενσωματωμένα στον χάρτη με το google earth ........................................................ 75
Εικόνα 3.63: Απεικόνιση μουσικού οργάνου (πίπιζα) των Ιονίων Νήσων και βίντεο με τον
χορό «Μεγάλος Ζακυνθινός» ενσωματωμένα στον χάρτη με το google earth ....................... 76
Εικόνα 3.64: Χορός καρσιλαμάς ............................................................................................. 77
Εικόνα 3.65: Απεικόνιση της περιφέρειας Αττικής με το google earth .................................. 79
Εικόνα 3.66: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση της Αττικής και ενδεικτικό μουσικό
όργανο (βιολί) ενσωματωμένα στον χάρτη με το google earth ............................................... 79
Εικόνα 3.67: Βίντεο με χορούς (Μπάλος, χασάπικο) της περιφέρειας Αττικής, ενσωματωμένα
στον χάρτη με το google earth................................................................................................. 80
Εικόνα 3.68: Παραδοσιακός χορός Καγκέλι ........................................................................... 81
Εικόνα 3.69: Απεικόνιση της περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας με το google earth ................... 82
Εικόνα 3.70: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση της Στερεάς Ελλάδας και ενδεικτικό
μουσικό όργανο (ταμπουράς) ενσωματωμένα στον χάρτη του google earth .......................... 82
Εικόνα 3.71: Αντιπροσωπευτικό μουσικό όργανο (τζαμάρα) της Στερεάς Ελλάδας και βίντεο
με τον χορό «Κουλουριώτικος» στον χάρτη με το google earth ............................................. 83

12
Εικόνα 3.72:Τσάμικος χορός Δυτικής Ελλάδας ...................................................................... 83
Εικόνα 3.73: Απεικόνιση της περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας με το google earth ................... 84
Εικόνα 3.74: Απεικόνιση του μουσικού οργάνου (λαουτοκιθάρα) της περιφέρειας Δυτικής
Ελλάδας και βίντεο με τον γνωστό παραδοσιακό χορό «γαϊτανάκι) ενσωματωμένα στον
χάρτη με το google earth ......................................................................................................... 85
Εικόνα 3.75:Πίπιζα.................................................................................................................. 86
Εικόνα 3.76:Απεικόνιση της περιφέρειας Πελοποννήσου με το google earth ........................ 87
Εικόνα 3.77: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση της Πελοποννήσου και ενδεικτικό
μουσικό όργανο (νταούλι) ενσωματωμένα στον χάρτη με το google earth ............................ 87
Εικόνα 3.78: Απεικόνιση με βίντεο που παρουσιάζει τον γνωστό παραδοσιακό χορό
Καλαματιανό της περιφέρειας Πελοποννήσου στον χάρτη με το google earth ...................... 88
Εικόνα 3.79: Μουσικά όργανα Βορείου Αιγαίου .................................................................... 89
Εικόνα 3.80: Χιώτικος χορός .................................................................................................. 90
Εικόνα 3.81:Απεικόνιση της περιφέρειας Βορείου Αιγαίου με το googleearth ...................... 91
Εικόνα 3.82: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση Βορείου Αιγαίου και
αντιπροσωπευτικό μουσικό όργανο (σουραύλι) ενσωματωμένα στον χάρτη με το google earth
................................................................................................................................................. 91
Εικόνα 3.83: Απεικόνιση βίντεο με χορό της περιοχής του Βορείου Αιγαίου (Κουκιά της
Λέσβου) ενσωματωμένο στον χάρτη με το google earth ........................................................ 92
Εικόνα 3.84: Λύρα νησιώτικη ................................................................................................. 93
Εικόνα 3.85: Νησιώτες που παίζουν τη λύρα και το λαούτο .................................................. 93
Εικόνα 3.86: Οργανοπαίκτες παίζοντας το σαντούρι, το βιολί και το ακορντεόν .................. 93
Εικόνα 3.87: Απεικόνιση της περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου με το google earth ...................... 94
Εικόνα 3.88: Κείμενο με πληροφορίες για την μουσική παράδοση του Νοτίου Αιγαίου και
ενδεικτικό μουσικό όργανο (τσαμπούνα) ενσωματωμένα στον χάρτη με το google earth ..... 95
Εικόνα 3.89: Απεικόνιση βίντεο με τον χορό Σούστα της Ρόδου ενσωματωμένο στον χάρτη
με το google earth που απεικονίζει την περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου ...................................... 95
Εικόνα 3.90 : Κρητική λύρα .................................................................................................... 96
Εικόνα 3.91: Κρητική μαντινάδα ............................................................................................ 96
Εικόνα 3.92: Κρητική μουσική και χορός ............................................................................... 97
Εικόνα 3.93: Κρητικός με το βιολί του ................................................................................... 97
Εικόνα 3.94: Κρητικό πεντοζάλι ............................................................................................. 97
Εικόνα 3.95: Απεικόνιση της περιφέρειας Κρήτης με το google earth ................................... 98
Εικόνα 3.96: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση της Κρήτης και ενδεικτικό μουσικό
όργανο (κρητική λύρα) ενσωματωμένα στον χάρτη με το google earth ................................. 98
Εικόνα 3.97: Απεικόνιση αντιπροσωπευτικού μουσικού οργάνου (θαμπιόλι) και βίντεο με τον
διάσημο χορό πεντοζάλι της περιφέρειας Κρήτης ενσωματωμένα στον χάρτη με το google
earth ......................................................................................................................................... 99
Εικόνα 98. Χάρτης της Ελλάδας με τα βασικότερα παραδοσιακά μουσικά όργανα και τη
γεωγραφική τους κατανομή στον Ελλαδικό χώρο ................................................................ 100

Πίνακας 1: Παραδοσιακά όργανα και χοροί ανά γεωγραφική κατανομή στην

Ελλάδα……………………………………………………………………………………….78

13
14
Εισαγωγή
Στην διεθνή βιβλιογραφία η μουσική ορίζεται με πολλούς τρόπους. Μεταξύ αυτών
μουσική είναι«… μια ανθρώπινη δραστηριότητα η οποία στη σύγχρονη εποχή, μας
περιβάλλει άλλοτε συνειδητά μέσω των προσωπικών μας επιλογών και άλλοτε
ασυνείδητα στις καθημερινές δραστηριότητες»(Τσαφταρίδης, 2008:8). Ορίζεται
επίσης ως «το σύνολο ήχων οργανωμένων έτσι ώστε να διαθέτουν ρυθμό και μελωδία
και αποτελούν ευχάριστο άκουσμα για το ανθρώπινο αυτί, ως συγκεκριμένη κατηγορία
μουσικών έργων (ως προς τα χαρακτηριστικά, την προέλευση ή την εποχή τους), ως η
μουσική σύνθεση που προορίζεται για τη μελοποίηση στίχων ή την επένδυση έργου
κινηματογραφικού, θεατρικού, ως μελωδική αίσθηση, ρυθμικότητα που διακρίνει
συγκεκριμένο άκουσμα, ως ευχάριστο άκουσμα, ως ειδικό μάθημα για την τέχνη των
ήχων» (Μπαμπινιώτης, όπως αναφ. στηνΚερεζίδου, 2010:2).

Η μουσική αποτελεί απαραίτητο στοιχείο στη ζωή μας. Την ακούμε καθημερινά, όταν
μετακινούμαστε, στην εργασία, στο σπίτι, συντροφιά με την οικογένεια, όταν είμαστε
μόνοι ή με τους φίλους μας. Για πολλούς, η μουσική είναι ένας σύντροφος που μπορεί
να μας προσφέρει χαρά, να μας παροτρύνει να κινητοποιηθούμε, να σκεφτούμε, να
δημιουργήσουμε ή να χαλαρώσουμεή να μας ενθαρρύνεισε δύσκολες
στιγμέςκαθησυχάζοντας τις ανησυχίες μας. Η μουσική είναι κάτι περισσότερο από μια
απλή διασκέδαση. Είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε ανθρώπινης κοινωνίας. Οι
ανθρωπολόγοι και οι κοινωνιολόγοι δεν έχουν ανακαλύψει ακόμα κάποιο πολιτισμό,
σε όλη την μέχρι τώρα ανθρώπινη ιστορία, που να μην έχει κάποια επαφή με τη
μουσική (Killin, 2018). Πολλοί εξελικτικοί ψυχολόγοι θεωρούν ότι η μουσική
προηγήθηκε της γλώσσας. Οι πρώτες φυλές του κόσμου και οι διάφορες θρησκευτικές
τους πρακτικές χρησιμοποίησαν τη μουσική για να βοηθήσουν τους ανθρώπους εδώ
και χιλιάδες χρόνια, όπως για παράδειγμα ο Πυθαγόρας στην Αρχαία Ελλάδα που
χρησιμοποίησε τη μουσική για να θεραπεύσει διάφορες ψυχολογικές και σωματικές
ασθένειες. Σήμερα, με βάση τα αποτελέσματα επιστημονικών ερευνών,είμαστε σε
θέση να γνωρίζουμε ότι, η μουσική πράγματι επιδράθετικά στον εγκέφαλο, το άτομο
και την κοινωνία (Killin, 2018).

Η μουσική περιγράφεται από πολλούς ως στοιχείο το οποίο μας επηρεάζει τόσο σε

πνευματικό όσο και σε κοινωνικό και/ή συναισθηματικό επίπεδο ενώ πολλοί είναι
εκείνοι που κάνουν λόγο για στοιχεία μυστικισμού στο περιεχόμενό της (Khan, n.d.).
Η χρήση μελωδικών, αρμονικών και ρυθμικών στοιχείων στη μουσική μπορεί να
προκαλέσει τα ίδια συναισθήματα τόσο στους μουσικούς όσο και στους ακροατέςκαι
αυτό μπορεί να συμβεί μόνο με τον ήχο και πέρα από λέξεις που μπορεί να τον
πλαισιώνουν. Η μουσική έχει την ικανότητα να μας βοηθά να αναστοχαζόμαστε, να
λειτουργεί ως ο καθρέφτης μας, δείχνοντάς μας ίσως κάποια πλευρά του εαυτού μας,
που πιθανόν να έχουμε ξεχάσειή που ποτέ δεν γνωρίζαμε ότι υπήρχε (Schaferetal.,
2013).

15
Παρόλο που η μουσική υπάρχει στην καθημερινότητά μας, σπάνια αναλογιζόμαστε τι
πραγματικά είναι. Τελικά τι είναι η μουσική; Σύμφωνα με τους Mayeretal, (2008), η
μουσική δεν είναι τίποτε άλλο από ένα συνδυασμό ήχων, όπου ήχος ισοδυναμεί μεμια
δόνηση ή τον ηχηρό αέρα. Πραγματικά, είναιεντυπωσιακόπως μια απλή δόνηση, που
δεν μπορεί να δει το ανθρώπινο μάτι, μπορεί να ενισχύσει την ένταση της έκφρασης
των συναισθημάτων μας και τη δυνατότητα να βιώσουμεδυνατές εμπειρίες, να
μεταβάλει την αντίληψη και τη συνείδησή μας για κάποιο ζήτημα ή να προκαλέσει
έντονη ψυχολογική φόρτιση όταν την ακούμε. Είναι επίσης καταπληκτικό πως αυτός
ο «ηχηρός αέρας» μπορεί να έχει θεραπευτική επίδραση στον άνθρωπο ή μπορεί να
διευκολύνει την προσωπική του ανάπτυξη μέσω της καλλιέργειας της
δημιουργικότητας ή της έκφρασης των συναισθημάτωντου (Mayeretal., 2008). Υπό
αυτή την έννοια, η μουσική φαίνεται να έχει δύναμη και μπορεί να χρησιμοποιηθεί
προς όφελος των ανθρώπων και των κοινωνιών που την έχουν ανάγκη με πολλούς και
διαφορετικούς τρόπους σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης.

Αυτή η μαγική σχέση της μουσικής με κάθε τι που υπάρχει στη ζωή μας, η αγάπη μου
για τη μουσική και η ενασχόλησή μου με αυτή εδώ και πολλά χρόνια αποτέλεσε και
ένα από τα βασικά κίνητρα για την επιλογή του θέματος. Επιπλέον, το ενδιαφέρον μου
για ένα είδος μουσικής με το οποίο δεν είχα ασχοληθεί προηγουμένως και η σύνδεσή
του με τις περιοχές της πατρίδας μας, στα πλαίσια της Γεωγραφίας της Ελλάδας,
αντικείμενο το οποίο με ενδιαφέρει ιδιαίτερα να μελετώ, αποτέλεσε το δεύτερο βασικό
κίνητρο το οποίο με ώθησε επίσης να ασχοληθώ με τις μουσικές παραδόσεις στην
Ελλάδα.

Η εργασία αυτή δομείται σε τρία κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο, με τίτλο «η μουσική

στη ζωή μας» μιλά για τη μουσική και το ρόλο της στη ζωή μας, τη σχέση με τον
πολιτισμό, την παράδοση, την κοινωνία, την ιστορία και την τέχνη.
Το δεύτερο κεφάλαιο με τίτλο «Η μουσική και τα μουσικά όργανα από την αρχαία στη
σύγχρονη Ελλάδα» σχολιάζει τα μουσικά όργανα από την αρχαία ως τη σύγχρονη
Ελλάδα, κάνοντας αναφορά στα πιο σημαντικά και γνωστά μουσικά αρχαιοελληνικά
και σύγχρονα παραδοσιακά μουσικά όργανα.

Το τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο ασχολείται με την καταγραφή των

μουσικοχορευτικών παραδόσεων ανά γεωγραφική περιφέρεια στην Ελλάδα. Τα
βασικότερα μουσικά όργανα και γνωστοί παραδοσιακοί χοροί παρουσιάζονται για
κάθε μια από τις δεκατρείς περιφέρειες της πατρίδας μας.

Η εργασία κλείνει με κάποια σημαντικά συμπεράσματα, και τα βασικότερα ευρήματα

των μουσικών οργάνων και χορών ανά γεωγραφική περιφέρεια.

16
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1- Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ

1.1. Η μουσική και ο ρόλος της στη ζωή μας

Κάθε χώρα στον πλανήτη μας έχει τις δική της γλώσσα επικοινωνίας. Υπάρχει όμως
μια κοινή γλώσσα που όλοι μπορούμε να καταλάβουμε ανεξάρτητα από τον τόπο
καταγωγής ή προέλευσης και αυτή δεν είναι άλλη από τη γλώσσα της μουσικής. Αυτό
συμβαίνει επειδή η μουσική γίνεται κατανοητή και επικοινωνεί τα νοήματά της χωρίς
να χρειάζεται λέξεις, σύνταξη, δομή, συγκεκριμένες φράσεις, γλωσσικούς κώδικες ή
κανόνες γραμματικής.Έτσι, όταν κανείς παίζει ή ακούει μουσική, έχει τη δυνατότητα
να αισθανθεί, να χορέψει, να τραγουδήσει, να ονειρευτεί, να δράσει και να
επικοινωνήσει επηρεασμένος απλά από τον ήχο και ανεξάρτητα από το εάν η μουσική
αυτή συνοδεύεται από κάποια γλώσσα και λόγια που δεν καταλαβαίνει ή δεν γνωρίζει.
Για τους λόγους αυτούς, η μουσική ανέκαθεν συνέβαλε με τον τρόπο της στην ζωή των
ανθρώπων και διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στην μεταξύ τους προσέγγισηκαι
συναισθηματική επικοινωνία καταφέρνοντας να ενώσει άτομα και λαούς από όλον τον
κόσμο (Leroietal., 2015). Είτε πρόκειται για φεστιβάλ ή συναυλίες είτε για μουσική με
σκοπό την εκπαίδευση ή την καθημερινή διασκέδαση, οι άνθρωποι απολάμβαναν και
συνεχίζουν να απολαμβάνουν κάποιο είδος μουσικής που τους ενδιαφέρει καθώς
δημιουργεί ευχάριστηατμόσφαιρα που συνοδεύει γεγονότα, δραστηριότητες και
δράσεις.

Έχει βρεθεί ότι η μουσική βοηθά στην εστίαση του ατόμου σε ένα συγκεκριμένο θέμα
καθώς έχει την ικανότητα να ενισχύει τη λειτουργία του εγκεφάλου (Καραπέτσας, κ.ά.,
2011). Για το λόγο αυτό, συχνά, η ακρόαση μουσικής σε ένα περιβάλλον που υπάρχουν
πολλοί άνθρωποι ή φασαρίαβοηθά στην αποφυγή αποστασιοποίησης από διάφορους
γύρω θορύβους και ενισχύει την επικέντρωση σε ένα στόχο (πχ. όταν διαβάζει κανείς
ακούγοντας μουσική μπορεί και συγκεντρώνεται, ανεξάρτητα αν είναι άλλοι άνθρωποι
γύρω του) ενώ ενισχύει και την έμπνευση κατά την ενασχόληση με κάποια
δραστηριότητα (Jietal., 2019). Η μουσική μπορεί να τονώσει το μυαλό και υπάρχουν
πολλές δεξιότητες που μπορούμε να καλλιεργήσουμε ακούγοντας μουσική. Για
παράδειγμα, μέσω της μουσικής,μπορούμε να ενισχύσουμε τις δεξιότητες διαλογισμού
και χαλάρωσης(Ψαλτοπούλου, 2015), και αυτό μπορεί να γίνει με το άκουσμα κάποιας
αγαπημένης μελωδίας, με τον τρόπο που παράγονται αυτοί οι ήχοι και τον μεταξύ τους
συνδυασμό. Όλες αυτές οι μουσικές εκφάνσεις και δραστηριότητεςμας βοηθούν επίσης
να αναλύσουμε λίγο περισσότερο τη μελωδία που ακούμε και νααναστοχαστούμεπώς
ο συνθέτης συνέλαβε το κομμάτι, τι συναισθήματα μπορεί να είχε εκείνη τη στιγμή ή
τι μπορεί να σκεφτόταν. Επομένως, η εστιασμένη και προσεκτική ακρόαση ενός
μουσικού κομματιού μπορεί να μετατραπεί σε μια απίστευτη εμπειρία που επιτρέπει σε
κάποιον να «χαθεί» σε έναν ηχητικό κόσμοχαρίζοντας στον εαυτό του στιγμές ηρεμίας,
απόλαυσης, βαθύτερης διανόησης αλλά και ίασης(Γεωργιάδη, 2007) (πχ. όπως
συμβαίνει για παράδειγμα με τη μουσικοθεραπεία).

17
Επιπλέον, η μουσική κάνει τη μάθηση πιο ευχάριστη και έχει τη δυνατότητα να
βελτιώσει την ενεργητική ακρόαση αλλά και να ενισχύσει την ικανότητα κατανόησης
(Smiragliaetal., 2018). Όταν για παράδειγμα ακούει κάποιος ένα τραγούδι πιθανόν
προσπαθεί να κατανοήσει και τους στίχους του και να εξάγει κάποιο συμπέρασμα για
το μήνυμα που υπονοείται. Ο ακροατής λοιπόν, χρησιμοποιώντας τον εγκέφαλό του
για να αποκωδικοποιήσει αυτό το μήνυμα που μεταδίδεται μέσω της μουσικήςπου
πολλές φορές μπορεί να μην συνοδεύεται από στίχους, ενισχύει την αναλυτική και
κριτική του ικανότητά του καθώς χρειάζεται να εστιάσει την προσοχή του για να
αναλύσει αυτό που ακούει, και έτσι να καταφέρει να κατανοήσει το μήνυμα. Η μουσική
είναι επίσης ένας εξαιρετικός τρόπος για να αναπτύξει κανείς τη δυνατότητα
απομνημόνευσης και εξάσκησης της μνήμης (Καραπέτσας κ.ά., 2011). Για τους λόγους
αυτούς, αποτελεί ένα σημαντικό εκπαιδευτικό εργαλείο για την διδασκαλία εννοιών ή
λεξιλογίου. Έτσι, οι εκπαιδευτικοί πολλές φορές πλαισιώνουν μια δραστηριότητα με
ένα τραγούδι ή μουσική, τα οποία, καθώς οι μαθητέςακούν καταφέρνουν να
απομνημονεύσουν το υλικό της δραστηριότητας ευκολότερα λόγω της μουσικής. Αυτό
συμβαίνει επειδή κατά την εκμάθηση ενός τραγουδιού, το μυαλό του ανθρώπου
απολαμβάνει το άκουσμα της μουσικής και έρευνες δείχνουν ότι, οτιδήποτε
απολαμβάνει το μυαλό μας τείνει να το διατηρεί.Αυτή η τακτική έχει βρεθεί ότι
ενισχύει τη μνημονική ικανότητα και λειτουργία και συνεπακόλουθατη γνωστική
βελτίωση(Azizinezhad, 2013).

Ένα άλλο παράδειγμα της δυνατότητας ενίσχυσης νοητικών λειτουργιών μέσω της
μουσικής είναι η εκμάθηση ενός γνωστικού αντικειμένου μέσω μελοποιημένων μικρών
ποιημάτων ή τραγουδιών, ιδιαίτεραστην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, καθώς τα παιδιά
μαθαίνουν καλύτερα κάτι που τους αρέσει και να το θυμούνται για πολύ καιρό. Έχει
εξάλλου βρεθεί ότι η μουσική η οποία επενδύει ένα ποίημα, καθιστά την εκμάθησή του
πιο εύκολη και ευχάριστη (Boulez, 1993). Αυτό πολύ συχνά το βλέπουμε στις σχολικές
εορτές, στις οποίες τα μικρά παιδιά ανταποκρίνονται με μεγάλη ευκολία και ζήλο στην
παρουσίαση ενός τραγουδιού ή ενός μελοποιημένου ποιήματος. Συχνά, το γεγονός
αυτό αποτελεί και έναν από τους λόγους για τον οποίο, και εμείς, ως μεγάλοι
καταφέρνουμε να θυμόμαστε αυτά τα σχολικά ποιήματα/τραγούδια σχεδόν σε όλη τη
διάρκεια της ενήλικης ζωής μας (Greasley&Lamont, 2006). Με βάση αυτά τα
πλεονεκτήματα, τα σχολεία και οι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων συνειδητοποιούν
τη σημασία της μουσικής, ενσωματώνοντάς την έτσι στις μεθόδους διδασκαλίας τους,
καθιστώντας το μάθημα πιο ενδιαφέρονκαι αποτελεσματικό (Jones&Tech, 2009).

Η μουσική επηρεάζει ιδιαίτερα τα συναισθήματά μας και μπορεί να κάνει σπουδαία

πράγματα για τη διάθεσή μας καθώς διευκολύνει την έκφρασή τους. Για παράδειγμα,
στο χώροεργασίας μας, πολλές φορές αναγκαζόμαστε να ακούμε ότι επιλέγεται ως
μουσικό υπόβαθρο από άλλους. Ωστόσο, στις προσωπικές μας στιγμέςεπιλέγουμε να
ακούσουμε ένα μουσικό κομμάτι που αντανακλά τις ιδέες ή τα συναισθήματά μαςκαι
ανάλογα με το πώς νοιώθουμε εκείνη τη στιγμή, βοηθώντας έτσι το μυαλό μας να δίνει
δημιουργικότερο (Jietal., 2019).Επίσης, όταν αισθανόμαστεχαρούμενοι, συνήθως
επιλέγουμε να ακούσουμε χαρούμενα τραγούδια που μας κάνουνακόμη πιο

18
ευτυχισμένους και αυτό λειτουργεί θετικά στην ψυχολογία μας. Αντίθετα, όταν
αντιμετωπίζουμε κάποιο πρόβλημα ή βιώνουμε ένα δυσάρεστο γεγονός συχνά
επιλέγουμε να ακούσουμε θλιμμένη μουσική καθώς αυτή αντικατοπτρίζει τον τρόπο
που αισθανόμαστε. Σύμφωνα με επιστήμονες ωστόσο, ακόμη και η επιλογή ενός
θλιμμένου τραγουδιού μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε πιο ανώδυνα μια
άσχημη κατάσταση που βιώνουμε, βοηθώντας το μυαλό μας να ξεφύγει από άσχημες
σκέψεις και ενισχύοντας την ικανότητά μας να διαχειριστούμε τη συναισθηματική
φόρτισητης στιγμής ευκολότερα (Γεωργιάδη, 2007).

Η μουσική επίσης συμβάλλει στην ανάπτυξη της φαντασίας και μας βοηθά να
βελτιώσουμε δυναμικά το μυαλό μας κάνοντάς το περισσότερο καλλιτεχνικό, ευέλικτο
και έξυπνο (Hargreavesetal., 2012). Για παράδειγμα, δεν έχει σημασία το μέγεθος μιας
καινοτόμας ιδέας ή εφεύρεσης που μπορεί κάποιος να έχει. Αντίθετα και μόνο η
σύλληψη της ιδέαςαπαιτεί τέχνη, και φανερώνει ότι υπάρχει δημιουργικότητα και
μεγάλη φαντασίαεκ μέρους του ατόμου που συνέλαβε την ιδέα (Barbot&Lubart, 2012).
Επιπλέον, κατά τη διάρκεια μιας καλλιτεχνικής δραστηριότητας, ενός project ή μιας
δράσης, η μουσική επένδυσή του μπορεί να απογειώσει το τελικό αποτέλεσμα, να το
κάνει πιο ελκυστικό, να συμβάλλει στην προώθηση ενός μηνύματος που περιέχει και
να προκαλέσει πλούσια συναισθήματα, ή και τροφή για σκέψη και/ή περαιτέρω γόνιμο
προβληματισμό (Hargreavesetal., 2012).

Η τέχνη και η μουσική είναι βασικές ανθρώπινες λειτουργίες. Η ανθρωπότητα και η

τέχνη δεν μπορούν να λειτουργήσουν το ένα χωρίς το άλλο, καθώς η μουσική αποτελεί
δημιουργική έμπνευση και η επιθυμία για δημιουργία ήταν ανέκαθεν πολύ έντονη στον
άνθρωπο (Leroietal., 2015). Η αλληλεπίδραση με τον ήχο είναι αναπόφευκτη, είτε για
απόλαυση, και συναισθηματική απόκριση από τον απλό ακροατή είτε για
επαγγελματικούς λόγους από τον επαγγελματία μουσικό. Αυτό ισχύει για όλα τα είδη
της μουσικής, από την κλασσική έως τη σύγχρονη και τα διάφορα είδη της, καθώς όλα
έχουν τεράστια αξία για την κοινωνία μας είτε επειδή αντιπροσωπεύουν μια σπουδαία
ιδέα ή ένα κίνημα είτε γιατί παραπέμπουν σε στάση ή τρόπο ζωής (πχ. είναι γνωστός ο
ελεύθερος τρόπος ζωής και οι αντιπολεμικοί αγώνες των «παιδιών του λουλουδιών»
τη δεκαετία του 1960, που αντιπροσώπευαν διάφορα ροκ συγκροτήματα της εποχής)
(Kershaw, 2006).

Ωστόσο, και σε σχέση πάντα με τον γενικό πληθυσμό, λίγοι άνθρωποι γνωρίζουν να
«διαβάζουν» και να αποκωδικοποιούν τη μουσική ή έχουν γνώση της ιστορίας ή των
ειδών της μουσικής καθώς η πλειοψηφία των ατόμων αρκούνται στον να την ακούν
και να την απολαμβάνουν. Για αυτούς, ο συνηθέστερος τρόπος εμπλοκής τους με τη
μουσική είναι η ακρόαση ή η παρακολούθηση ενός μουσικού γεγονότος (πχ συναυλία).
Η ακρόαση ενός μουσικού κομματιού στο σπίτι σε ένα CD player ή στο αυτοκίνητο,
στον υπολογιστή ή σε ένα iPod, ή η παρακολούθηση μιας μουσικής εκδήλωσης
αποτελούν τον συνηθέστερο τρόπο ακρόασης/απόλαυσης της μουσικής,
μετατρέποντάς την είτε σε προσωπική είτε σε ομαδική εμπειρία. Η παρακολούθηση
μιας συναυλίας επιλέγεται από πολλούς, καθώς προκαλεί τον ενθουσιασμό που

19
απορρέει από την ακρόαση ζωντανών μουσικών, προσφέροντας ευχαρίστηση στο
άκουσμα ήχων(αν είναι ακουστική μουσική) ή/και προβληματισμό στα μηνύματα που
μπορεί να κρύβονται στους στίχους (εάν πρόκειται για τραγούδια).

Η μουσική μπορεί να αυξήσει θετικά τη διάθεση κάποιου, να την βελτιώσει, να την

κάνει ήρεμη και χαλαρή ή ακόμη και πιο έντονη και δυνατή. Ωστόσο, αν και η μουσική
έχει κεντρική σημασία για τους περισσότερους από εμάς, είμαστε συχνά εξαιρετικά
επιλεκτικοί όχι μόνο για τη μουσική που ακούμε, αλλά και για το πότε το κάνουμε. Για
να καταλάβουμε γιατί, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι είμαστε ιδιαίτερα
συναισθηματικά όντα, αλλά συχνά τα συναισθήματά μας είναι σε λανθάνουσα
κατάσταση (Pereiraetal., 2011). Γύρω μας συμβαίνουν καθημερινά πολλά πράγματα
που πρέπει να αντιμετωπίζουμε όπως πίεση με τις σπουδές ή την εργασία μας,
προβλήματα στις σχέσεις μας με άλλους, απογοήτευση ή στρες και άλλες παρόμοιες
καταστάσεις. Συχνά, τα συναισθήματά μας συσσωρεύονται, θετικά ή αρνητικά,
δυσδιάκριτα ή μπερδεμένα, ακατέργαστα και χωρίς έκφραση (Shafron, 2010). Και
τότε, ένας ήχος, μια μουσική μπορεί να προκαλέσει τόσο δυνατή συγκίνηση που ίσως
φέρει στο φως ξεχασμένα ή καταπιεσμένα συναισθήματα που μας κατακλύζουν,
βοηθώντας μας να τα αναγνωρίσουμε ή/και να τα αντιμετωπίσουμε πιο
αποτελεσματικά (Shafron, 2010).

Στη σχέση μας με τη μουσική αναζητούμε το σωστό μουσικό κομμάτι που

αντιπροσωπεύει μια στιγμή της ζωής μας ή κάποιες εμπειρίες μας. Έτσι, ένας απλός
ήχος σε μια δεδομένη στιγμή προκαλεί μια κάποια συναισθηματική αντίδρασηκαι μας
βοηθά να καταγράψουμε και να κρατήσουμε ζωντανό στη μνήμη μας ένα
συναίσθηματης στιγμής που θα μπορούσε να είχε χαθεί ή να μην το είχαμε προσέξει
καθόλου αν το εκφράζαμεμόνο με λέξεις (Pereiraetal., 2011). Σύμφωνα με τους
DaltonκαιBehm (2007), ακριβώς το ίδιο ισχύει και για τις ζωές μας. Βρισκόμαστε
συνεχώς αντιμέτωποι με καταστάσεις όπου μπορεί να μας συμβαίνει κάτι σημαντικό
αλλά δεν προλαβαίνουμε να του δώσουμε σημασία επειδή πνίγεται στον «θόρυβο της
καθημερινότητας και των υποχρεώσεών μας». Η μουσική λοιπόν, είναι το αντίθετο του
«θορύβου και της πλήξης», και μπορεί να λειτουργήσει ως αντίδοτο στην έλλειψη
ενδιαφέροντος για τον εαυτό μας που μας διακατέχει πολλές φορέςλόγω του άγχους ή
της πολυπλοκότητας της ζωής μας (Dalton&Behm, 2007). Έτσι, ακούγοντας ένα
ανάλογο μουσικό κομμάτι, την κατάλληλη στιγμή, μας βοηθά να φέρουμε στο φως τα
συναισθήματα που νιώθουμε, για τα οποία είχαμε αδιαφορήσει ή προσπεράσει,
δίνοντας έτσι λίγη περισσότερη προσοχή και ενδιαφέρον και στον εαυτό μας
απολαμβάνοντας τις στιγμές που μπορεί να μας κάνουν χαρούμενους και πιο
παραγωγικούς.

Η μουσική είναι ένα σημαντικό στοιχείο της ζωής μας, καθώς είναι ένα μέσο έκφρασης
του ψυχικούμας κόσμου. Πολλοί άνθρωποι θεωρούν τη μουσική ως ένα τρόπο να
ξεφύγουν από τις δυσκολίες της ζωής ή τα προβλήματά τους καθώς η μουσική τους
προσφέρει ανακούφιση και τους επιτρέπει να μειώσουν το άγχος. Για αυτό το λόγο η
μουσική μπορεί να λειτουργήσει ως ισχυρή θεραπεία (Γεωργιάδη, 2007) που βοηθά

20
στην ηρεμία, και στην απόλαυση της χαράς της στιγμής. Είναι γνωστό εξάλλου ότι, τα
τελευταία χρόνια, η μουσική συμβάλλει μέσω της μουσικοθεραπείας στην
αντιμετώπιση διαφόρων συναισθηματικών, λογοπεδικών, ή ψυχολογικών ζητημάτων
και αποτελεί μια σύγχρονη μορφή θεραπείας (Αρτέμη, 2013), αποδεκτή από όλους τους
επιστήμονες, εκπαιδευτικούς και επαγγελματίες υγείας.

Τη μουσική μπορούμε να την εξερευνήσουμε από διαφορετικές οπτικές γωνίες και να

μελετήσουμε τη σχέση της με τον πολιτισμό, την ταυτότητα του τόπου και των
ανθρώπων, την πνευματική της διάσταση, τη σχέση της με τις ηθικές αξίες, με το
περιβάλλον, με την τεχνολογία, τις τέχνες, τη δημιουργικότητα κ.ά. Ας δούμε τη
σύνδεσή της υπό το πρίσμα διαφόρων οπτικών.

1.2. Η μουσική και η σχέση της με τον πολιτισμό

Ο πολιτισμός μπορεί να οριστεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Σύμφωνα με τον

Spencer-Oatey, (2012), πολιτισμός είναι οι συμπεριφορές και οι χαρακτηριστικές
πεποιθήσεις μιας συγκεκριμένης κοινωνικής, εθνικής ή ηλικιακής ομάδας αλλά και οι
απόψεις και τα ιδανικά μιας χώρας. Η μουσική είναι μια γλώσσα που εκφράζει τον
πολιτισμό, εκφράζει μια γνώμη ή ένα συναίσθημα και συχνά λέει μια ιστορία,
εκφράζει συγκίνηση ή μοιράζεται ιδέες με μια κοινωνία. Για παράδειγμα η μουσική
μπορεί να μιλήσει για την ιστορία ενός τόπου, να διδάξει ένα μάθημα ή να περιγράψει
ένα παραμύθι. Η μουσική επίσης μπορεί να αντανακλά τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά
μιας κοινωνίας, όπως τοπατριωτικό συναίσθημα, το αίσθημα της αλληλεγγύης, της
ελευθερίας και επομένως οι ιδέες ή οι απόψεις του πολιτισμού μπορούν να
αντιπροσωπεύονται και από τους στίχους ή το στυλ της μουσικής του (Spencer-Oatey,
2012).

Από τεχνικής άποψης, η μουσική είναι οργανωμένος ήχος με στοιχεία όπως η μελωδία,
ο ρυθμός, η φωνητική δομή, η μορφή και ούτω καθεξής. Ωστόσο, καμία μουσική δεν
υπάρχει εκτός κάποιου κοινωνικού πλαισίου. Αντίθετα, η μουσική εκδηλώνεται μέσα
σε ένα «πολιτισμό», και έχει σημασία για όσους τη δημιουργούν, την εκτελούν ή την
απολαμβάνουν για πολλούς λόγους καθώς αποτελεί κομμάτι του πολιτισμού τους
(Hoefnagels&Smith, 2007). Αυτό σημαίνει ότι κάθε μουσική, και κάθε παραδοσιακή
μουσική, είναι δημιουργία του πολιτισμού της συγκεκριμένης κοινωνίας που
αντιπροσωπεύει τον τρόπο ζωής της, τα ήθη και τα έθιμα, τις αξίες και τις συνήθειες
του λαού και του τόπου. Λέγεται ότι η μουσική δεν έχει και δεν πρέπει να έχει σύνορα
(Spencer-Oatey, 2012) . Σε ποιο βαθμό ωστόσο η μουσική παράδοση ενός λαού γίνεται
αντικείμενο ακρόασης από άλλους λαούς είτε αυτοί βρίσκονται σε άλλη χώρα είτε
ακόμη και στην ίδια, ως μετανάστες ή πρόσφυγες;

Ο εθνοκεντρισμός των ατόμων μιας κοινωνίας («η άποψη και η τάση ενός ατόμου να
κρίνει και να αποτιμά τους κανόνες και τις αξίες των άλλων κοινωνιών με βάση τους
κανόνες και τις αξίες του δικού του έθνους, της δικής του κοινωνίας» (Πύλη
λεξικό))καθιστά το άκουσμα και την «αποδοχή» της μουσικής ενός άλλου τόπουένα

21
μάλλον δύσκολο γεγονός, και για το λόγο αυτό, η μουσική που γίνεται συνήθως
αποδεκτή από «ξένους» προς μια χώρα πολίτες, δεν είναι η παραδοσιακή μουσική της
«άλλης» χώρας αλλά η «διεθνής μουσική», αυτή που όλοι αποδέχονται και
«καταλαβαίνουν» σε όλο τον κόσμο, για την οποία μπορεί να υπάρχουνκοινές
προτιμήσεις, εικόνες και ερμηνείες (Kershaw, 2006).Μελετητές αυτού του ζητήματος
αναρωτιούνται πόσο καιρό χρειάζεται κάποιος να μείνει σε μια «ξένη» χώρα για να
ενσωματώσει στα ακούσματά του την παραδοσιακή της μουσική. Έρευνες έδειξαν ότι
το να μεγαλώνει κανείς σε έναν άλλο πολιτισμό, ή ακόμη και να ακούει για αυτόν, δεν
τον εμποδίζει να κατανοήσει ή να ενσωματώσει στις προτιμήσεις του την μουσική ενός
άλλου λαού και αυτό έχει να κάνει με τις εμπειρίες, το επίπεδο πολιτισμού του, και τα
μουσικά του ακούσματα και προτιμήσεις (Greasley&Lamont, 2006).

Στον αντίποδα αυτής της άποψης βρίσκεται η θέση αρκετών εθνομουσικολόγων.

Εθνομουσικολογία είναι η μελέτη της σχέσης μεταξύ μουσικής και πολιτισμού και
ορίζεται ως «κλάδος της μουσικολογίας που μελετά τη λαϊκή μουσική κάθε λαού
καθώς και τη μουσική των πρωτόγονων λαών» (πύλη λεξικό). Οι εθνομουσικολόγοι
λοιπόν περνούν πολλά χρόνια μελετώντας τη μουσική ενός συγκεκριμένου πολιτισμού.
Ζουν με τους ανθρώπους τους οποίους μελετούν μαθαίνοντας για τις γλώσσες, τα έθιμά
τους και τη μυθολογία του τόπου τους. Ισχυρίζονται ωστόσο ότι, όσο σκληρά και αν
προσπαθήσουν οι ίδιοι δεν καταφέρνουν ποτέ να κατανοήσουν πλήρως τη μουσική
ενός άλλου πολιτισμού καθώς αυτό έχει να κάνει με την προέλευση, την ιστορία, τις
ρίζες και τα βιώματατων ανθρώπων αυτού του πολιτισμού που προσπαθούν να
κατανοήσουν και να αποδεχθούν, που όμως δεν αποτελεί κομμάτι της δικής τους
προσωπικής μνήμης και ιστορίας και επομένως αδυνατούν να ταυτιστούν πλήρως με
αυτόν (Chiang, 2008). Έτσι, οι μουσικές μας προτιμήσεις σε μεγάλο βαθμό
καθορίζονται από την κουλτούρα και τις ιδέες που συνήθως έχουμε βιώσει. Για
παράδειγμα, κάποιοι άνθρωποι αντιπαθούν την κλασσική, ή την rock μουσική αλλά
αυτό συμβαίνει επειδή δεν ταυτίζονται με τον πολιτισμό που συνδέεται με αυτά τα είδη
και όχι επειδή δεν θα μπορούσε πραγματικά να τους αρέσει (Dearn, 2013). Το ίδιο
μπορεί να συμβαίνει και με οποιαδήποτε άλλη μουσική που σχετίζεται με
συγκεκριμένες προσεγγίσεις, κουλτούρα ή στάση ζωής η οποία μπορεί να μην μας
αρέσει γιατί απλά δεν την έχουμε «βιώσει» ή δεν είναι στην κουλτούρα μας
(Rentfrowetal., 2012).

Συχνά αναρωτιόμαστε πως διατηρεί μια κοινότητα την ταυτότητά της. Τι δηλαδή είναι
αυτό που παρακινεί τα μέλη της να αγωνίζονται για κοινούς στόχους.Οι συγγραφείς
βιβλίων μιλούν για τη σημαντικότητα της κοινωνικής ζωής περιγράφοντας με λέξεις
τις απόψεις τους, χρησιμοποιώντας κάποιες βαρύγδουπες και καλαίσθητες λέξεις για
να επηρεάσουν μέσα από το περιεχόμενό των βιβλίων τουςτις ιδέες ή τα συναισθήματα
των ανθρώπων, διαμορφώνοντας έτσι πολλές φορές τις εκάστοτε μεταξύ τους σχέσεις.
Ωστόσο, οι κοινωνικές σχέσεις διαμορφώνονται και μέσω των αισθήσεων όπως η ακοή
(μέσω της μουσικής) ή η όραση(και μέσω των εικόνων) (Schuetz, 2006). Οπτικέςκαι
μουσικές αναπαραστάσεις και εικόνες, ήχοι, χρώματα και κίνησημπορούν να
δημιουργήσουν τόσο έντονα συναισθήματα που είναι ικανά να δημιουργήσουν

22
τρυφερές ή δυνατές σχέσεις, να υποστηρίξουν, να βελτιώσουν ασθενέστερες ή ακόμη
και να τις αλλοιώσουνή να τους βάλουν ένα τέλος, και αυτό μπορεί να γίνει μόνο με τη
μουσική, χωρίς να χρειάζονται λέξεις (Schuetz, 2006).

Υπάρχει κάτι βαθιά ανθρώπινο στη μουσική, αλλά και βαθιά πολιτισμικό (Savage,
2019), καθώς υπάρχουν πολλά και διαφορετικά είδη μουσικής, όπως άλλωστε και
γλώσσες. Σε αντίθεση όμως με τη γλώσσα, η μουσική, ως φορέας πολιτισμού, δεν
απαιτεί κάποιο κώδικα για να οδηγήσει στην κατανόηση κάποιου μηνύματος ή στην
έκφραση κάποιου συναισθήματος. Οι άνθρωποι καταλαβαίνουν, αισθάνονται και
συγκινούνται από τη μουσική που ακούν,παρόλο που η γλώσσα που τη συνοδεύει δεν
σημαίνει τίποτε για αυτούς, ενώ την ίδια στιγμή, για κάποιο άλλο λαό και τον πολιτισμό
του, η μουσική αυτή αποτελεί σημαντικό μέρος της ιστορίας, της κουλτούρας και της
ίδιας του της ταυτότητας. Και αυτή η δύναμη της μουσικής να συγκινεί αξιοποιείται
από τους ανθρώπους για να δημιουργήσουν πολιτιστική ταυτότητα, να δημιουργήσουν
ενότητα μεταξύ των μελών της κοινότητας, ή ακόμη και να διαγράψουν την
πολιτιστική ταυτότητα άλλων λαών ή να την εξαφανίσουν για λόγους κοινωνικούς ή
πολιτικούς. Για παράδειγμα, είναι γνωστές συχνές συλλήψεις, βασανισμοί ή φυλάκιση
διάσημων μουσικών οι οποίοι με το έργο τους έδειχναν την αντίθεσή τους σε
ανεπιθύμητα καθεστώτα και κυβερνήσεις πρεσβεύοντας μια άλλη τάση, ιδέες ή
πεποιθήσεις (πχ τη δεκαετία του 1960 διάσημοι μουσικοί, παγκόσμιας εμβέλειας
αντιδρούσαν στον πόλεμο των Η.Π.Α. με το Βιετνάμ και πολλοί εκδιώχθηκαν ή
φυλακίστηκαν).

Η σημερινή εποχή χαρακτηρίζεται περισσότερο από ποτέ από πολυπολιτισμικές

κοινωνίες (Bradley, 2015). Το γεγονός αυτό μας οδηγεί να δούμε τη μουσική και τον
πολιτισμό από πολλές οπτικές γωνίες. Για παράδειγμα, μέσα από μια ενιαία
πολιτισμική οπτική, υποθέτουμε ότι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις ίδιες
πρακτικές, μοντέλα και πρότυπα για να δημιουργήσουμε μουσική. Ωστόσο μέσα από
την πολυπολιτισμική οπτική αντιλαμβανόμαστε ότι υπάρχουν πολλές διαφορετικές
προσεγγίσεις και μουσικές πρακτικές που αντανακλούν τους διαφορετικούς
πολιτισμούς του κόσμου (Bradley, 2015). Αυτή ακριβώς η ποικιλομορφία εμπλουτίζει
τη ζωή μας, διευρύνει την κατανόησή μας για τον κόσμο που μας περιβάλλει και
αυξάνει τον σεβασμό στη διαφορετικότητα αλλά και την διάθεση για έρευνα με σκοπό
να γνωρίσουμε καλύτερα τη δική μας μουσική και τον δικό μας πολιτισμό. Αυτό
συμβαίνει επειδή, μέσα από διαφορετικές μουσικές διαδρομές και άλλων περιοχών,
μαθαίνουμε περισσότερα, διευρύνεται ο ορίζοντάς μας και έτσι προσπαθούμε να
γνωρίσουμε καλύτερα αυτό που αφορά και τον δικό μας τόπο, να μάθουμε τι υπάρχει
πίσω από αυτά τα ακούσματα, ποια είναι η ιστορία τους και ποια η καταγωγή τουςγια
να αντιληφθούμε καλύτερα και τη δική μας ταυτότητα (Ruud, 2009).

Τέλος, η μουσική μπορεί να συνδεθεί επίσης με την κουλτούρα σε συνδυασμό με την

ιστορία, με διάφορους τρόπους. Όταν για παράδειγμα ένα έθνος γίνεται ανεξάρτητο,
υιοθετεί έναν εθνικό ύμνο ή αντίθετα όταν συμβαίνει ένας πόλεμος, τότε η μουσική
που υιοθετείται αποτελεί σύμβολο του πολέμου. Ιδιαίτερες μουσικές συνθέσεις

23
μπορούν επίσης να γίνουν εμβληματικές σε σχέση με τα κοινωνικά και πολιτικά
κινήματα. Υπάρχουν επίσης μουσικά φεστιβάλ ανά τον πλανήτη που αναπαριστούν ή
συμβολίζουν συγκεκριμένες ιστορικές εποχές ή πολιτικές πεποιθήσεις και ιστορικά
γεγονότα (πχ. Woodstock στην Αμερική που συμβολίζει τη δεκαετία του 1960)
(Kershaw, 2006).

1.3. Μουσική και παράδοση

Με την έννοια «παράδοση» εννοούμε «οτιδήποτε αναπτύσσεται ιστορικά και

μεταδίδεται (στα πλαίσια μιας ομάδας, κοινωνίας κτλ.) από γενιά σε γενιά σε σχέση με
συμπεριφορές, αντιλήψεις, ιδέες, έθιμα, δραστηριότητες, πρακτικές.. ή …αφορά
παλιές ιστορίες, μυθικές διηγήσεις, ή θρύλους που δημιουργήθηκαν και μεταδόθηκαν
κυρίως προφορικά στους μεταγενέστερους» (πύλη, λεξικό της κοινής νεοελληνικής
γλώσσας). Σύμφωνα με τον Grabum, (2001), παράδοση, είναι ο χαρακτηρισμός που
δίνεται σε ότι αφορά τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά ενός τόπου και σε ότι, σε
περιόδους αλλαγής, συνεχίζει να υπάρχει, να μεταδίδεται, να αποτελεί προϊόν σκέψης,
να διατηρείται και να μην χάνεται. Για τους κοινωνιολόγους, η παράδοση θεωρείται
μάλλον ως ένα εμπόδιο στις κοινωνικές αλλαγέςκαι κατά των προοδευτικών κινημάτων
και των προοδευτικών προσεγγίσεων (Kainuwaetal., 2013). Αυτό συμβαίνει επειδή
υπάρχει η άποψη ότι οι παραδόσεις είναι συνήθειες, ήθη, έθιμα ή μορφές συμπεριφοράς
που έρχονται ωςαποτέλεσμα της κληρονομιάς του παρελθόντος, είναι δύσκολο να
αλλάξουν, θεωρούνται συντηρητικές και εμποδίζουν την πρόοδο και την καινοτομία.

Με βάση τους προαναφερθέντες ορισμούς, ως παραδοσιακή μπορούμε να θεωρήσουμε

τη μουσική που αποτυπώνει στην εκτέλεση και τα ακούσματά της την παράδοση ενός
τόπου, την κληρονομιά και την ιστορία της. Συχνά, η παραδοσιακή μουσική θεωρείται
από τους νεότερους ως συντηρητική και όχι σύγχρονη ή ενδιαφέρουσα, και μακριά από
τα σύγχρονα και «μοντέρνα» ακούσματα (Dearn, 2013). Η παραδοσιακή μουσική
δημιουργείται και μεταδίδεταιστις ανθρώπινες κοινότητεςκυρίως με τον προφορικό
λόγο και τα τραγούδια τα οποία περιγράφουν βιώματα, ιστορικά γεγονότα,
συναισθήματα και έθιμα. Η παραδοσιακή μουσική και τα παραδοσιακά τραγούδια
«ανήκουν» σε όλους, αποτελούν την πολιτιστική κληρονομιά μιας περιοχής, και
συνήθως δημιουργούνται από ερασιτέχνες μουσικούς, ενώ συχνά δεν υπάρχει επίσημη
γραπτή καταγραφή τους (Li, 2013). Μεταφέρονται προφορικά κυρίως από άτομο σε
άτομο και από κοινωνία σε κοινωνία με τη βοήθεια της μνήμης και οι άνθρωποι που
την ακούν, τη θυμούνται και την αναπαράγουν εκφράζονταςτην κουλτούρα και την
ταυτότητά τους στην κοινότητα που ζουν. Είναι μουσική που συνδέεται στενά με τις
ρίζες τους και τις ζωές τουςκαθώςέχει άμεση σχέση με τις εμπειρίες και τα γεγονότα
που συμβαίνουν γύρω τους από το παρελθόν μέχρι και το παρόν.

Υπάρχουν διάφοροι παράγοντες που διαμορφώνουν την μουσική παράδοση με

κυρίαρχη την ικανότητά της να συνδέει το πριν με το σήμερα. Η επιβίωση της
παραδοσιακής μουσικής εξαρτάται από το βαθμό και τον τρόπο μετάδοσης, την
ικανότητά της να έχει μια σταθερή συνέχεια στον χρόνο, τις πιθανές αλλαγές που

24
μπορεί να υφίσταται, το ενδιαφερόμενο κοινό στο οποίο απευθύνεται αλλά και τον
τρόπο που εξελίσσεται μέσα στον χρόνο, όπου εξέλιξη ορίζεται ως «το σύνολο των
διαδοχικών φάσεων ενός γεγονότος, το σύνολο των διαδοχικών αλλαγών που
συμβαίνουν σε κάτι και συνήθως προκαλούν τον μετασχηματισμό του, το σύνολο των
μεταβολών» (Πύλη λεξικό). Με βάση τα παραπάνω, και με το γεγονός ότι οι πολιτισμοί
εξελίχθηκαν στο χρόνο από απλούστεροι σε πιο πολύπλοκοι, από πρωτόγονοι σε πιο
πολιτισμένοι, έτσι και η μουσική παράδοση εξελίχθηκε από απλή σε σύνθετη μέσα στις
κοινωνίες που δημιουργήθηκε (Savage, 2019).

Η παραδοσιακή μουσική ποικίλλει από πολιτισμό σε πολιτισμό υποδηλώνοντας πολλά

και διαφορετικά είδη μουσικής ανάλογα με την ιστορική περίοδο, τα ιστορικά,
κοινωνικά, πολιτιστικά, και θρησκευτικά γεγονότα. Σε σχέση με άλλα είδη μουσικής
(πχ. κλασσική, μοντέρνα), η παραδοσιακή μουσική συνδέεται με καθημερινές
δραστηριότητες, τελετές, κουλτούρα, θρησκεία κλπ. Πρόκειται για μουσική που
γίνεται ευκολότερα κατανοητή και αποδεκτή κυρίως από λαϊκά στρώματα και όχι από
τις εκάστοτε ελίτ ενός τόπου (Li, 2013). Αν και η πλειοψηφία των καλλιτεχνών της
παραδοσιακής μουσικήςείναιερασιτέχνες, τα τραγούδια και η μουσική τους είναιπολύ
γνωστά και σημαντικά για όλη την κοινότητα. Επιπλέον, παρόλο που από παλιά, τα
περισσότερα παραδοσιακά τραγούδια δεν είχαν ταυτότητα, καθώς δεν ήταν γνωστός ο
καλλιτέχνης, η απουσία αυτού του στοιχείου αποτέλεσε για πολλά από αυτά τα
τραγούδια και το κριτήριο ένταξής τους σε αυτό που λέγεται παραδοσιακή μουσική
(Lidskog 2017).

Η παραδοσιακή μουσική αντικατοπτρίζει την κοινωνία μιας εποχής. Μιλά για τα

προβλήματα και τις χαρές της κοινωνίας και συχνά συνοδεύεται από τραγούδι και χορό.
Από ιστορικής άποψης, η παραδοσιακή μουσική έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά
όπως η προφορικότητά της. Πριν από τον 20ο αιώνα, για παράδειγμα, οι απλοί
άνθρωποι που ήταν συνήθως αναλφάβητοι, διατηρούσαν τα τραγούδια που μάθαιναν
απομνημονεύοντάς τα και όχι σε βιβλία ή ηχογραφημένα όπως συμβαίνει σήμερα
(Shanahan&Albrecht, 2019). Ένα άλλο χαρακτηριστικό της μουσικής και ειδικότερα
της παραδοσιακής μουσικής είναι η άμεση σχέση που έχει με την ιστορία και τα
κοινωνικά ζητήματα ενός τόπου. Πολλά έχουν γραφτεί για παράδειγμα για τους
Έλληνες μετανάστες που μάθαιναν και διατηρούσαν ζωντανά τα τραγούδια και τους
χορούς που προέρχονταν από την ιδιαίτερη πατρίδα τους ως ένα μέσο να κρατήσουν
άσβεστη τη μνήμη και τα συναισθήματα που τους συνδέουν με την μητέρα πατρίδα,
την Ελλάδα και γη των προγόνων τους. Κοινό χαρακτηριστικό των παραδοσιακών
τραγουδιών είναι επίσης ότι πολλοί άνθρωποι γιορτάζουν μέσα από αυτά διάφορα
ιστορικά ή/και προσωπικά γεγονότα ή εορτές σημαντικές όπως τα Χριστούγεννα, το
Πάσχα, την Πρωτομαγιά, τα γενέθλια, τις χαρές κλπ. Σε πολλές χώρες του κόσμου
επίσης διενεργούνται παραδοσιακά θρησκευτικά φεστιβάλ με χορωδιακή μουσική σε
μια προσπάθεια να ενώσουν τα άτομα σε μια κοινή ιδέα ή ένα συγκεκριμένο μήνυμα
ή/και να καλέσουν τον κόσμο να συμμετέχει τόσο πνευματικά όσο και συναισθηματικά
(πχ η μουσική gospel είναι πολύ διαδεδομένη στις εκκλησίες και σε θρησκευτικά
φεστιβάλ στις Η.Π.Α).

25
Άλλο χαρακτηριστικό της παραδοσιακής μουσικής και των τραγουδιών αποτελεί η
ευρεία αποδοχή από την κοινότητα, και τον συγκεκριμένο πολιτισμό της, αλλά και η
τάση να διαφοροποιείται με νέα στοιχεία καθώς μεταδίδεται ή εκτελείται από άτομο
σε άτομο μέσα στο χρόνο (Boer, 2010). Αυτό σημαίνει ότι σε κάθε περιοχή μιας χώρας,
μιας κοινότητας, χωριού ή οικογένειας, τα παραδοσιακά τραγούδια στο ρεπερτόριο των
τραγουδιστών,μπορούν να έχουν σημαντικές διαφορές με την πάροδο του χρόνου και
κάθε εκτέλεση μπορεί να είναι μοναδική. Επειδή, όπως προαναφέρθηκε, τα
παραδοσιακά τραγούδια διαδίδονται και διατηρούνται σε μεγάλο βαθμό μέσωτης
προφορικής μετάδοσης,συνήθως δεν βρίσκονται σε γραπτή μορφή. Ωστόσο, υπάρχουν
παραδοσιακά τραγούδια που έγιναν γνωστά μέσα από γραπτά κείμενα που άφησαν οι
δημιουργοί τους.

Για τη σχέση της μουσικής με την παράδοση, η UNESCO αναφέρει ότι η λειτουργία
της παραδοσιακής μουσικής και τα εργαλεία της, δηλαδή τα μουσικά όργανα, δεν
πρέπει να περιορίζονται σε απλή παραγωγή ήχων (Letts, 2006). Αντίθετα, η
παραδοσιακή μουσική και τα μουσικά όργανα επικοινωνούνστους ανθρώπους τις
βαθύτερες πολιτιστικές, πνευματικές και αισθητικές αξίες ενός πολιτισμού,
μεταδίδοντας ταυτόχρονα γνώσεις για πολλούς τομείς της ζωής. Ωστόσο, η διάδοση
της παράδοσης δεν είναι απλώς θέμα μεταφοράς γνώσεων και εμπειριών.
Περιλαμβάνει επίσης τον προβληματισμό αξιών, καθώς και της ηθικής και
πολιτιστικής ταυτότητας ενός τόπου από τη μια εποχή στην άλλη. Έτσι, μέσω της
μουσικής παράδοσης, έχουν προκύψεις στάσεις και πεποιθήσεις που μεταδίδονται από
γενιά σε γενιά. Μερικές από αυτές επιβιώνουν, ενώ άλλες εξασθενίζουν, καθώς δεν
είναι πλέον σχετικές με τη σημερινή εποχή (Kons, etal., 2016).

Δεδομένου ότι η παραδοσιακή μουσική ζει στην προφορική παράδοση, η ιστορία της
μπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητή μέσω της μελέτης της σχέσης της με άλλες
μουσικές. Πολλά παραδοσιακά τραγούδια που συλλέχθηκαν μέσω της προφορικής
παράδοσης έχουν εντοπιστεί σε λογοτεχνικές πηγές της αρχαιότητας (Hagel, 2009).
Στη μεσαιωνική Ευρώπη, κατά την επέκταση του χριστιανισμού, έγιναν προσπάθειες
να κατασταλεί η παραδοσιακή μουσική λόγω της σχέσης της με ειδωλολατρικές
τελετές και έθιμα (Mukhitdenova, 2016). Ωστόσο, ορισμένες πτυχές της ευρωπαϊκής
παραδοσιακής μουσικής εξομοιώθηκαν με τη μεσαιωνική χριστιανική μουσική και το
αντίστροφο, ενώ η παραδοσιακή μουσική ενσωματώθηκε σε ευρωπαϊκές συνθέσεις
μουσικής τέχνης ξεκινώντας από την Αναγέννηση(Vendrix, 2011). Στα τέλη του 16ου
αιώνα, εγγράμματα μέλη των αστικών κοινωνικών τάξεων ανταποκρίθηκαν πιο θετικά
στην παραδοσιακή μουσική από ότι οι αντίστοιχες τάξεις στην διάρκεια της
μεσαιωνικής περιόδου. Έτσι, ο ανθρωπιστικός χαρακτήρας της περιόδου της
Αναγέννησης που έδινε έμφαση στην φύση και τον αρχαίο πολιτισμό, ενθάρρυνε την
αποδοχή της παραδοσιακής μουσικής σαν ένα απλοϊκό είδος λαϊκής αλλά δημοφιλούς
μουσικής(Vendrix, 2011). Από την δεκαετία του 19ου αιώνα και μετά, η παραδοσιακή
μουσική άρχισε να συλλέγεται πιο οργανωμένα και να διατηρείται πλέον και
ηχογραφημένη (Abreu, 2010). Σήμερα, με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας, η
παραδοσιακή μουσική έχει αναβιώσει, και έχει γίνει γνωστή πολύ περισσότερο από

26
ποτέ. Μάλιστα, τα παραδοσιακά τραγούδια και η παραδοσιακή μουσική αποτελούν
πολύ συχνά μέρος των προγραμμάτων σπουδών δημοσίων και ιδιωτικών σχολείων και
ιδρυμάτων τα οποία ερευνούν διάφορα είδη παραδοσιακής μουσικής σε βάθος και/ή σε
συνδυασμό με παράγοντες όπως η ιστορία, η θρησκεία, η πολιτική ή η τέχνη.

1.4. Μουσική, κοινωνία και ιστορία

Η μουσική που δημιουργήθηκε αρχικά στις προϊστορικές κοινότητες ήταν κυρίως ήχοι
και δεν είχε καμία σχέση με την σύγχρονη αντίληψή μας για τη «μουσική»,έτσι όπως
την γνωρίζουμε σήμερα. Μέσα από τους πρωτόγονους ήχους οι άνθρωποι
διεκπεραίωναν κάποιες τελετουργίες, προειδοποιούσαν για τους κινδύνους που
πλησίαζαν, καλούσαν σε συναντήσεις τα μέλη της κοινότητας ή σηματοδοτούσαν
σημαντικά γεγονότα που συνέβαιναν (Schuetz, 2006). Αργότερα, αυτοί οι πρωτόγονοι
ήχοι εξελίχθηκαν σε πιο αναγνωρίσιμα μοτίβα μουσικής καθώς η ανθρώπινη γνώση
αναπτύχθηκε και τα όργανα καθώς και η εκτέλεσή τους έγιναν πιο εκλεπτυσμένα.

Επειδή η μουσική προϋπήρξε της γλώσσας, μαζί με την προϊστορική τέχνη, ήταν μια
από τις πρώτες μορφές επικοινωνίας και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η μουσική
ήταν και είναι αναπόσπαστο μέρος των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων. Σύμφωνα με
τη βιβλιογραφία, έχει αποδειχθεί ότι οι πρώτοι πολιτισμοί με μια ισχυρή μουσική
παράδοση άνθισαν, ενώ άλλοι πολιτισμοί χωρίς μουσική παράδοση αγωνίστηκαν να
επιβιώσουν (Gove, &Vaizey, 2011). Ένας λόγος για αυτό είναι επειδή η μουσική
προκαλεί έντονα συναισθήματα, και προβληματισμό σχετικά με τις πράξεις ή τις ιδέες
μας,συνεισφέροντας με τον τρόπο αυτό στη λήψη κατάλληλων αποφάσεων και
ενεργειών για τη ζωή μας και μας οδηγεί σε αποτελεσματικότερες και πιο επιτυχημένες
ενέργειες. Επίσης, πολλές φορές ο τρόπος που λειτουργούμε ως άνθρωποι συνδέεται
με διάφορα σημαντικά συναισθήματα και αυτός, είναι ο λόγος για τον οποίο
παραδοσιακά οι κοινωνίες με μια μουσική κουλτούρα ήταν σε θέση να ανθίσουν
καλύτερα. Συγκεκριμένα, επειδή η μουσική συντονίζει και βοηθά στην επεξεργασία
των συναισθημάτων μας, συνεισφέρειστην καλή επικοινωνία και ανταλλαγή
μηνυμάτων,παρακινώντας τα άτομα να ταυτιστούν με τα υπόλοιπα μέλη την κοινότητά
τους, να τα υποστηρίξουν, να αναπτύξουν συλλογικότητα και να συνεργαστούν ώστε
να επιβιώσουν αν χρειαστεί σε δύσκολες συνθήκες (Schuetz, 2006).

Εκτός από τον σημαντικό ρόλο της στην ανάπτυξη της κοινότητας, η μουσική έπαιξε
και παίζει σημαντικό ρόλο στην ατομική ανθρώπινη κοινωνική ανάπτυξη, ειδικά τα
πρώτα χρόνια της ανθρωπότητας και ιδιαίτερα στις σχέσεις μητέρας-παιδιού
(McPherson, 2008). Είναι γνωστό σε όλους με τι φροντίδα και γλυκά μουσικά
ακούσματα συνοδεύουν οι μητέρες τα μικρά τους, θέλοντας να επικοινωνήσουν σε
αυτά τα συναισθήματά τους μέσω του συνδυασμού φωνής-τραγούδι και χειρονομίας-
άγγιγμα. Μέσα από αυτή τη διαδικασία ενισχύεται ο δεσμός της μητέρας με το βρέφος
καθώς και η σταδιακήκατάκτησητου γλωσσικού κώδικα επικοινωνίας. Είναι
αξιοσημείωτο ότι αυτή η σχέση μητέρας-βρέφους είναι παρόμοια μεταξύ των
πολιτισμών παρά τις διαφορές που υπάρχουν στη γλώσσα. Επιπλέον, έχει βρεθεί ότι η

27
εκτέλεση μουσικών οργάνων, το τραγούδι ή η ακρόαση μουσικής προκαλούν έντονα
συναισθήματα ευεξίας στο άτομο, ακόμα και σε υποσυνείδητο επίπεδο, καθώς μας
θυμίζουν τη βρεφική μας ηλικία και τη σύνδεσή μας με αγαπημένους ήχους και/ή το
κυρίαρχο άτομο φροντίδας μας (Kent, 2006). Γι 'αυτό ακόμα και ως ενήλικες, η
μουσική είναι ζωτικής σημασίας για τη συνεχή προσωπική και ομαλή κοινωνική μας
ανάπτυξη.

Η εκτέλεση μουσικών οργάνων (σε αντίθεση με την απλή ακρόαση μουσικής) είναι
ιδιαίτερα σημαντική για την ανθρώπινη κοινωνική ανάπτυξη, επειδή η μουσική δεν
είναι μόνο διασκεδαστική αλλά απαιτεί και τη χρήση πιο ειδικών δεξιοτήτων
(καλή/ενεργητική ακρόαση, αντίληψη, ερμηνεία κλπ.) (Kent, 2006). Αυτό σημαίνει ότι
η εκτέλεση και η παραγωγή μουσικής μπορεί να χαλαρώσει, να ενδυναμώσει, να
ενθαρρύνει, να ενισχύσει ή απλά να ανακουφίσει τον άνθρωπο και να τον βοηθήσει να
διαχειριστεί συναισθήματα άγχους. Σύμφωνα με έρευνες το να παίζει κανείς μουσικά
όργανα του κάνει καλό τόσο στη σωματική όσο και στην ψυχική του υγεία, ενώ έρευνες
από το 2001 έδειξαν ότι η βελτίωση της ψυχικής και σωματικής υγείας στο άτομο
αυξάνει την ικανότητά του για κοινωνική ένταξη (Schuetz, 2006). Αυτό συμβαίνει
επειδή όταν ένα άτομο αισθάνεται θετικό, χαλαρό και σίγουρο για τον εαυτό του έχει
αυτοπεποίθηση καιείναι πολύ πιο ικανό να ενσωματωθεί στο κοινωνικό σύνολο. Αυτό
με τη σειρά του ενισχύει την κοινότητα στο σύνολό της, διότι όταν όλα τα μέλη μιας
κοινότητας είναι πλήρως ενσωματωμένα, κάθε άτομο μπορεί να συνεισφέρει με τον
δικό του διαφορετικό και μοναδικό τρόπο στην κοινότητα (Schuetz, 2006), ώστε να
είναι πιο λειτουργική.

Η μουσική μπορεί να εμπλουτίσει και να φωτίσει την κατανόησή μας για συγκεκριμένα
ιστορικά πλαίσια, να λειτουργήσει ως ιστορική πηγή, να εμπλουτίσει την
ανασυγκρότηση και αναπαράσταση ιστορικών γεγονότων, και την εικόνα για το πώς
οι άνθρωποι βίωσαν και ανταποκρίθηκαν σε κάποια από αυτά (Allenetal, 2014). Τα
γεγονότα αυτά είναι αποτυπωμένα σε τραγούδια και μουσικά κομμάτια και σε
ορισμένες περιπτώσεις καταγράφηκαν για να επενδύσουν κάποια πνευματική,
κοινωνική, ιστορική ή άλλη δραστηριότητα (Allenetal., 2014). Γενικά, η μουσική
παίζει σημαντικό ρόλο στην αύξηση του ηθικού μιας κοινότητας ιδιαίτερα όταν
πρόκειται να συνοδεύσει αναπαραστάσεις μεγάλων ιστορικών γεγονότων που
προκαλούν υπερηφάνεια, δύναμη, και θάρρος.Ταπαραδοσιακά αυτά τραγούδια
προσφέρουν και άλλα στοιχεία πέρα από αναπαραστάσεις ιστορικών γεγονότων.
Λειτουργούν ως ιστορικές πηγές - κείμενα που περιγράφουνμε μοναδικό τρόπο τα
κοινωνικά και ιστορικά πλαίσια.

1.5. Η μουσική και η σχέση της με την τέχνη

Η αλληλεπίδραση μεταξύ τέχνης και μουσικής υπήρχε ανέκαθεν. Η τέχνη, μπορεί να

επηρεάσει τον άνθρωπο, τις πράξεις του και το πώς νοιώθει με διάφορους τρόπους,
όπως μέσα από το τραγούδι, τη ζωγραφική, το χορό κλπ. (Duthie, 2013). Μια μορφή
τέχνης είναι και ο χορός ο οποίος ήταν πάντοτε και θα είναι παραδοσιακά ένας τρόπος

28
με τον οποίο οι άνθρωποι κοινωνικοποιούνται ενώ ταυτόχρονα εκφράζουν τα
συναισθήματά τους για τη ζωή και το περιβάλλον τους. Ο συνδυασμός μουσικής και
χορού θεωρείται ότι ενισχύει πολλές δεξιότητες με κυρίαρχη τη δημιουργικότηταη
οποία μπορεί να έχει ισχυρή επίδραση στον ανθρώπινο εγκέφαλο και να προκαλεί
έντονα συναισθήματα (Carroll&Moore 2008).Ένας πολύ σημαντικός τρόπος με τον
οποίο διατηρείται η παραδοσιακή μουσική είναι μέσω της σύνδεσής της με τους
παραδοσιακούς χορούς. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας, ο χορός σε αγροτικές
κυρίως περιοχές (π.χ. χωριά) και σε λαϊκές κοινότητες αποτέλεσε σημαντικό μέσο
μετάδοσης και γνωριμίας με την παραδοσιακή μουσική. Ακόμη και οι ίδιοι οι χορευτές
επηρεάζονται τόσο από τη μουσική που συνοδεύει τις κινήσεις τους που συμμετέχουν
με κάποιο τρόπο στην εκτέλεσή της είτε τραγουδώντας οι ίδιοι ή συνοδεύοντας με το
χορό τους κάποιον που τραγουδά εκφράζοντας με τον τρόπο αυτό εντονότερα τα
συναισθήματά τους. Ωστόσο, συμβαίνει και το αντίθετο. Δηλαδή, συχνά, καθώς η
μουσική και ο χορός είναι συχνά αδιαχώριστα, οι μουσικοί «ζωντανεύουν» τη μουσική
τους εκτέλεση με χορευτικές κινήσειςπου εκτελούν οι ίδιοι καθώς παίζουν μουσική,
ενεργοποιώντας κατά κάποιο τρόπο περισσότερο τις αισθήσεις τους, όπωςακριβώς
κάνουν και οι χορευτές οι οποίοι εκτελούν τις φιγούρες τους με πάθος επηρεαζόμενοι
από τον ήχο ενός μουσικού κομματιού (Alves, 2013).

Η μουσική έχει τη δύναμη να μας κινητοποιεί, και για το λόγο αυτό συχνά είναι
συνδεδεμένη με το χορό ως μέσον έκφρασης των συναισθημάτων και της
κοινωνικοποίησης. Ο χορός είναι καλλιτεχνική σωματική, συναισθηματική και
πνευματικήέκφραση που εκφράζεται με απαλές ή δυναμικές κινήσεις και ρυθμό, που
αποτελεί κοινό στοιχείο τόσο της μουσικής όσο και του χορού. Αν και οι χοροί
διαφέρουν από τόπο σε τόπο, η μουσική που τους συνοδεύει είναι το κοινό τους
στοιχείο. Έρευνα προτείνει ο χορός, κυρίως ο μοντέρνος, να «απελευθερωθεί από την
εξάρτησή του από τη μουσική» (Copeland, 1983) και οι χορογράφοι να σχεδιάζουν τα
βήματά τους χωρίς αυτή να τους επηρεάζει ή να τους καθοδηγεί. Ωστόσο, σύμφωνα με
άλλους ερευνητές, η μουσική αποτελεί σημαντική έμπνευση για το χορό. Για το λόγο
αυτό, και σε αντίθεση με τα παραπάνω, πολλοί επαγγελματίες χορογράφοι και χορευτές
παραδέχονται ότι ο χορός τους είναι πολύ συχνά επηρεασμένος από τη μουσική που
τον συνοδεύει και ότι η μουσική είναι αυτή που αποτελεί τη βάση για να σχεδιάσουν
τα βήματα ή τις αντίστοιχες κινήσεις και χορευτικές φιγούρεςτους (Carroll&Moore,
2008).

Θα μπορούσαμε εδώ να πούμε ότι η μουσική λειτουργεί σαν σκηνοθέτης που λέει
στους χορευτές τι να κάνουν, πότε να το κάνουν και πότε να σταματήσουν. Δεν
λειτουργεί όμως μόνο σαν σκηνοθέτης, αλλά μεταδίδει επίσης στους χορευτές και
ανάλογες εικόνες όταν χορεύουν. Έτσι, οι χορευτές, αισθανόμενοι αυτή τη σχέση
μεταξύ μουσικής και κινήσεων, καταφέρνουν μέσα από το χορό να δημιουργήσουν για
το κοινό τους ποικίλα συναισθήματα. Ωστόσο, δεν επηρεάζει μόνο η μουσική το χορό
καθώς συμβαίνει και το αντίστροφο, δηλαδή, ο χορός επηρεάζει και τη μουσική.
Υπάρχουν πολλά είδη μουσικής με διαφορετικό ρυθμό και συναισθήματα. Με βάση το
ρυθμό, οι χορευτές δημιουργούν τις κινήσειςκαι κάνουν τη μουσική και τα τραγούδια

29
πιο συναισθηματικά, αγγίζοντας έτσι ευκολότερα τις καρδιές των θεατών/ακροατών.
Κάθε ρυθμός μπορεί να έχει διαφορετική χορευτική έκφραση. Για παράδειγμα, με
γρήγορους, αστείους και χαρούμενους ρυθμούς, ο χορός θα έχει γρήγορες ή αστείες
κινήσεις, ενώ για αργούς και λυπημένους ρυθμούς και μουσική, ο χορός θα είναι αργός,
με απαλές κινήσεις(Carroll&Moore2008). Επομένως, μια διαφορετική μουσική έχει
διαφορετικό τύπο χορού για να εκφράσει το νόημα και το συναίσθημα των τραγουδιών
και της μουσικής.

Κάθε χώρα έχει τη δική της κουλτούρα, φεστιβάλ ή θρησκευτική έκφραση. Στην
κουλτούρα της υπάρχει και ο χορός, συνήθως με την παραδοσιακή μορφή του τόπου,
ως μια από τις αγαπημένες δραστηριότητες των ανθρώπων της περιοχής. Οι
παραδοσιακοί της χοροί συχνά χορεύονται με τη συνοδεία της αντίστοιχης
παραδοσιακής μουσικής σε φεστιβάλ και μεγάλες γιορτές. Η μουσική γίνεται έτσι η
βάση και το αναγνωριστικό στοιχείο ενός συγκεκριμένου παραδοσιακού χορού και
επομένως πολιτισμού. Για παράδειγμα, όταν παίζεται ένα τραγούδι, ακούγοντας το
ρυθμό του, οι άνθρωποι μπορούν να αναγνωρίσουν το είδος του χορού από πού
προέρχεται ή τι πρεσβεύει. Έτσι η μουσική, σε συνδυασμό με το χορό, αναπτύσσονται
το ένα δίπλα στο άλλο και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων.

Η παραδοσιακή μουσική και το τραγούδι έχουν διεθνή χαρακτηριστικά αλλά όχι και ο
λόγος για τον οποίο δημιουργεί κανείς μουσική ή ένα τραγούδι. Για παράδειγμα, στις
Δυτικές κοινωνίες, το τραγούδι είναι έκφραση χαράς, τελετής ή εκτέλεσης ενός
μουσικού κομματιού. Για άλλες κοινωνίες, όπως στην Αφρική για παράδειγμα, η
μουσική και το τραγούδι αποτελούν ένδειξη δύναμης και καλής τύχης στη διάρκεια
μιας εργασίας ενώ σε άλλους πολιτισμούς χρησιμοποιούν το τραγούδι ως μέσο
θεραπείας ασθενειών ή διάγνωσής τους (Kwabena, N’ Ketia, 1976). Πολλές φορές η
μουσική συνοδεύεται από χορό ή ψαλμούς ως μέσο πνευματικότητας ή ως μέσο
ένωσης των ψυχών και των σωμάτων(Kieft, 2014). Για άλλους πολιτισμούς, η μουσική
και το τραγούδι είναι ένδειξη οίκτου ή συμπόνιας, ενώ για κάποιους άλλους ένας
τρόπος να κάνουν τον κόσμο ομορφότερο.Οι παραδοσιακοί μουσικοί μαθαίνουν συχνά
να παίζουν «με το αυτί» (χωρίς μουσικούς συμβολισμούς) αλλά κατά τη διάρκεια της
ζωής τους γνωρίζουν διάφορες τεχνικές, πολλές από τις οποίες είναι πολύπλοκες ενώ
αποκτούν και μεγάλο ρεπερτόριο (Ross, 2013).

Η μουσική επίσης σχετίζεται με τις εικαστικές τέχνες και αλληλεπιδρά με αυτές

ενισχύοντας τη δημιουργικότητα. Ωστόσο, ακόμα και όταν η εικαστική τέχνη και η
μουσική δεν επηρεάζουν ανοιχτά η μία την άλλη, έχουν κοινές αφηρημένες ιδιότητες
ενώ συχνά μοιράζονται τις ίδιες επιρροές σε διάφορους τομείς της ζωής μας(Duthie,
2013). Αυτές μπορεί να είναι κοινωνικές, με αποδέκτη τα πολιτικά κινήματα,
πολιτιστικές καινοτομίες ή τεχνολογικές εξελίξεις. Σε πιο τεχνικής φύσεως επίπεδο,
υπάρχουν παραλληλισμοί μεταξύ της ορολογίας της μουσικής και εκείνης των
εικαστικών τεχνών, όπως υφή, ισορροπία, φόρμα, γραμμή και αρμονία, που αποτελούν
τις αφηρημένες ιδιότητες των δυο αυτών μορφών τέχνης, οι οποίες παρόλα αυτά έχουν
ως κοινό στόχο τη δημιουργικότητα.

30
Με βάση τα παραπάνω, εκτός από τη σχέση της μουσικής με το χορό, υπάρχει και η
σχέση της με τη ζωγραφική (Adorno, 2010). Για παράδειγμα, όταν βλέπουμε έναν
πίνακα, υπάρχουν πολλά πράγματα που έρχονται στο μυαλό μας. Έτσι, δεν υπάρχει
μόνο η εξωτερική εικόνα που μπορεί να φανεί σε ένα πίνακα, αλλά υπάρχει και ένα πιο
βαθύ και κρυμμένο συναίσθημα ή νόημα πίσω από αυτή. Αν κοιτάξει κανείς
προσεκτικά ένα πίνακα τότε μπορεί να ερμηνεύσει τις έννοιες, τις διαθέσεις και τα
συναισθήματα που κρύβονταιπίσω από τον πίνακα. Τα συναισθήματα αυτά μπορεί να
είναι παρόμοια με του καλλιτέχνη αυτού του πίνακα, η διάθεση του οποίου μπορεί να
έχει επηρεαστεί από μουσική ή τραγούδια που άκουγε καθώς ζωγράφιζε (Adorno,
2010). Αυτό σημαίνει ότι ακούγοντας ένα συγκεκριμένο είδος μουσικής, η διάθεση που
μας προκαλεί, μας οδηγεί να ζωγραφίσουμε κάτι που αντικατοπτρίζει αυτά τα
συναισθήματα. Αν για παράδειγμα ακούσουμε κάποια ήρεμη ή γαλήνια μουσική η
διάθεσή μας γίνεται πιο ευχάριστη και αυτό αντικατοπτρίζεται στο εικαστικό μας έργο
με όμορφες ή γαλήνιες εικόνες, με απαλά και ανοιχτά χρώματα και χρωματικούς
τόνους, προδίδοντας τα συναισθήματά μας, ως αποτέλεσμα της μουσικής που ακούμε,
ενώ συμβαίνει και το αντίθετο (Adorno, 2010).

Πολλοί ψυχολόγοι, μουσικολόγοι, και νευροεπιστήμονες έχουν εργαστεί σχετικά με

αυτό το θέμα και έχει αποδειχθεί ότι η ζωγραφική έχει σχέση με τη μουσική(Adorno,
2010). Επίσης, υπάρχουν πολλοί καλλιτέχνες και ζωγράφοι που εμπνεύστηκαν από τη
μουσική και πολλοί μουσικοί που εμπνεύστηκαν από πίνακες. Με βάση την ψυχολογία
των χρωμάτων (Ιγνατιάδου, 2011), τα χρώματα αντιπροσωπεύουν μια συγκεκριμένη
διάθεση και συναίσθημα, και αυτό φαίνεται και στους πίνακες. Για παράδειγμα, εάν
κάποιος ακούει μια πολύ γρήγορη ή έντονη μουσική τότε ο πίνακάς του μπορεί να είναι
πιο αφηρημένος και πολύπλοκος με μια ποικιλία χρωμάτων. Ανάλογη επίδραση έχει
στη ζωγραφική και μια θλιμμένη μουσική. Η επίδραση της θλιμμένης μουσικής στη
ζωγραφική φαίνεται στο ότι υπάρχουν εκατοντάδες πίνακες με σκοτεινά θέματα που
απεικονίζουν την αρνητική διάθεση των ζωγράφων όταν τους ζωγράφιζαν. Η αρνητική
αυτή διάθεσή τους μπορεί να οφείλεται σε ένα πρόβλημα ή σε μια θλιβερή στιγμή στη
ζωή τους ή επειδή οι ζωγράφοι άκουγανκάποια θλιμμένη μουσική.Υπάρχουν πολλά
μουσικά βίντεο και τραγούδια που έχουν σκοτεινό και καταθλιπτικό θέμα και αν
κάποιος τα ακούει τότε σίγουρα θα τείνει να χρησιμοποιεί σκοτεινά χρώματα και θα
ζωγραφίσει μια καταθλιπτική εικόνα (Ιγνατιάδου, 2011).

31
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 - Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑ ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ

2.1. Εισαγωγή
Η μουσική στην Ελλάδα πέρασε πολλά στάδια και φάσεις μέχρι να φτάσει στη
σύγχρονη μορφή της. Η ιστορία της ελληνικής μουσικής και του τραγουδιού μπορεί να
χρονολογηθεί από τα αρχαία χρόνια ενώ, σύμφωνα με στοιχεία, οι Έλληνες άρχισαν να
μελετούν τη θεωρία της μουσικής από τον 6ο αιώνα π.Χ. Ένας από τους πιο
σημαντικούς παράγοντες που επηρέασαν την ελληνική μουσική ήταν και είναι ο χορός.
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι οι Θεοί εφηύραν τον χορό και ως εκ τούτου τον είχαν
συσχετίσει με τη μουσική για τις θρησκευτικές και λατρευτικές τελετές τους. Στους
αρχαίους χρόνους, όπου η ελληνική τραγωδία της ποίησης, της μουσικής και του χορού
ήταν μέρος της καθημερινής ζωής και της ελληνικής ψυχαγωγίας, ανάγεται και η
προέλευση του ελληνικού λαϊκού τραγουδιού (Murray&Wilson, 2004).

Οι αρχαίοι Έλληνες,πολύ πριν τον Χριστιανισμό, ζωγράφιζαν ανθρώπους να χορεύουν

σε κύκλο ή σε γραμμή και αποτύπωναν αυτές τις εικόνες σε αγγεία με ανθρώπους να
παίζουν μουσικά όργανα που μερικά από αυτά παίζονται ακόμα και σήμερα. Ωστόσο,
ο Χριστιανισμός και η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία είχαν συνεχή και ισχυρή
παρουσία στον ελληνικό πολιτισμό μέρος τουοποίου αποτελεί και η μουσική, από τη
Βυζαντινή ακόμη εποχή. Έτσι, όπου και να κοιτάξει κανείς βλέπει εκκλησίες και
παρεκκλήσια που φανερώνουν ότι υπήρχεκαι υπάρχει βαθιά σύνδεση μεταξύ της
βυζαντινής μουσικής και της ελληνικής λαϊκής/παραδοσιακή μουσικής. Η ελληνική
μουσική εμφανίζει παρόμοια χαρακτηριστικά με τη βυζαντινή μουσική τόσο σε
πολιτισμικά στοιχεία όσο και στο στυλ των μουσικών οργάνων (Γρηγορέα, 2019).Με
βάση την γεωγραφική θέση της Ελλάδας μεταξύ των ανατολικών και δυτικών
πολιτισμών της Ασίας και της Ευρώπης, οι πολιτιστικές πτυχές της μουσικής της
επηρεάστηκαν αρκετά αλλά διατήρησαν πολλά από τα ελληνικά στοιχεία. Κατά τη
διάρκεια των χριστιανικών χρόνων (μέχρι σήμερα) η ορχηστρική μουσική, ο χορός και
το τραγούδι ήταν σημαντικά και ουσιαστικά στοιχεία σε γάμους, σε βαπτίσεις, στις
ημέρες εορτασμού των αγίων, σε γάμους, το Πάσχα, σε εορτασμούς συγκομιδής, την
Πρωτομαγιά και σε άλλες αργίες, αλλά και σε ταβέρνες, σε καφενεία, σε ιδιωτικές
εκδηλώσεις και οπουδήποτε οι άνθρωποι μαζεύονταν για φαγητό, ποτό και συντροφιά.

Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας οι Έλληνες βρίσκονταν σε μια μεγάλη προσπάθειά

τους να γίνουν ανεξάρτητοι και τον ζυγό των Τούρκων. Η ελληνική λαϊκή μουσική και
οι χοροί – προερχόμενα από τη βυζαντινή μουσική – κυρίως ύμνοι –και η
εκκλησιαστική μουσική ήταν σημαντικά για τους Έλληνες και την εμψύχωσή τους
στον αγώνα τους ενάντια στον Τούρκικο ζυγό (Plemmenos, n.d.). Ήταν μορφές
μουσικής που είχαν πολλά στοιχεία από την αρχαία Ελλάδα και καμία σχέση με τη
μουσική της δύσης. Μετά τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα, και πριν τη
μικρασιατική καταστροφή, η μουσική ήταν πολύ αγαπητή και δημοφιλής και

32
παίζονταν στα μουσικά καφέ σε πόλεις όπως η Κωνσταντινούπολη, όπου έβλεπε κανείς
να παίζουν μικρές ομάδες μουσικών από την Ελλάδα. Πολλές από αυτές τις ομάδες
είχαν μαζί τους μια γυναίκα για να τραγουδά αυτοσχέδια τραγούδια με τη συνοδεία
πολλές φορές ενός βιολιού. Αρκετά τραγούδια ονομάστηκαν αμανέδες και
μεταδόθηκαν μέσω των προσφύγων, που ήρθαν από την Μικρά Ασία στην Ελλάδα,
μέσα από σημαντικούς καλλιτέχνες εκείνης της εποχής(Romanou&Barbaki, 2011).
Ταυτόχρονα, ξεκίνησε η επιρροή του ρεμπέτικου τραγουδιού που είχε μεγάλη απήχηση
στον κόσμο καθώς μιλούσε για τις πονεμένες τους ζωές, την προσφυγιά, τον πόλεμο
και τις δυσκολίες που είχαν περάσει και ακόμη αντιμετώπιζαν.

Από το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, και συγκεκριμένα στη διάρκεια του
εμφυλίου πολέμου του 1946-9 το εθνικό ραδιόφωνο διέδιδε πλέον το ρεμπέτικο, και το
αστικό λαϊκό τραγούδι που ήταν κυρίως ακούσματα των χαμηλών κοινωνικών τάξεων,
προερχόμενο, όπως προαναφέρθηκε, από τη Μικρά Ασία (Τσιώπου, 2015). Λίγο
αργότερα, εμφανίστηκαν σημαντικοί συνθέτες για την Ελλάδα, όπως ο Μάνος
Χατζιδάκις, ή ο Μίκης Θεοδωράκης, οι οποίοι αργότερα έμελλε να γίνουν διάσημοι
για το έργο τους διαμορφώνοντας τη μουσική εικόνα της Ελλάδας στο εξωτερικό. Η
ελληνική μουσική με κάποιαδυτικάστοιχεία άρχισε να παραμελείται υπέρ μιας
«αυθεντικής» ελληνικής μουσικής (δηλαδή του ρεμπέτικου) με επιρροές από την
παραδοσιακή λαϊκή μουσική και ρίζες στο βυζαντινό άσμα που πρέσβευαν σημαντικοί
τραγουδιστές, συνθέτες και τραγουδοποιοί. Πολλά από τα τραγούδια αυτά έγιναν
γνωστά σε όλο τον κόσμο μέσα από ταινίες και αποτέλεσαν αμέσως μεγάλες επιτυχίες
(Τσιώπου, 2015).

Στη σύγχρονη εποχή η ελληνική μουσική και ο χορός λειτουργούν τόσογια

πνευματικούς όσο και για ψυχαγωγικούς και κοινωνικούς σκοπούς. Το ελληνικό λαϊκό
τραγούδι είναι και σήμερα πολύ δημοφιλές αν και έχει υποστεί πολλές διαφοροποιήσεις
τα τελευταία χρόνια, τόσο μουσικά όσο και τεχνικά. Η προέλευση του ελληνικού
λαϊκού τραγουδιού ανάγεται στους πρώτους αιώνες όπου η ελληνική τραγωδία της
ποίησης, της μουσικής και του χορού ήταν μέρος της καθημερινής ζωής της ελληνικής
ψυχαγωγίας. Με βάση αυτή την παράδοση, τα λαϊκά τραγούδια και σήμερα,
συνοδεύονται συνήθως και από χορό και παρουσιάζονται σε κοινωνικές, οικογενειακές
ή φιλικές εκδηλώσεις (Καραγιώργης, 2003).

Αναφορικά με τα τραγούδια της σύγχρονης και παραδοσιακής ελληνικής μουσικής

υπάρχουν πολλά είδη τα οποία ακούγονται είτε σε εθνικό είτε σε τοπικό επίπεδο
(Γουλάκη-Βουτυρά, 2012).Η ελληνική παραδοσιακή μουσική είναι αξιοσημείωτη για
την εκπληκτική ποικιλομορφία της. Υπάρχουν πολλά τοπικά είδη λαϊκής και
παραδοσιακής μουσικής και πολλά από αυτά συνδυάζουν μουσική, ποίηση, χορό και
θέατρο. Αρκετοί μουσικολόγοι και λαογράφοι έχουν πραγματοποιήσει σημαντικές
μελέτες για το προφορικό παραδοσιακό ελληνικό τραγούδι, τόσο σε σύγκριση με τα
αρχαία έπη, όπως τα ομηρικά ποιήματα όσο και σε σχέση με τα πιο σύγχρονα δείγματα
της προφορικής λογοτεχνίας.

33
Τα λαογραφικά τραγούδια ή Δημοτικά τραγούδια της Ελλάδας χρονολογούνται από
την αρχαία ποίηση και τη μουσική, από τους «ακρίτες» και τους «κλέφτες». Το
ακριτικό στιλ των τραγουδιών δημιουργήθηκε για να εκφράσει τους αγώνες των
μεθοριακών φρουρών στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ενώ το κλεφτικό στυλ
δημιουργήθηκε από τους κλέφτες, τους ήρωες που οδήγησαν την επαναστατική δράση
ενάντια στην οθωμανική κυριαρχία, και αποτελείται από τραγούδια για την αγάπη, την
εξορία, την ελευθερία και τον θάνατο (Γρηγορέα, 2019). Αποτελούν σημαντικό μέρος
της ιστορίας της Ελλάδας στις αρχές της Ελληνικής Επανάστασης, η οποία οδήγησε
στον Ελληνικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας του 1821. Ένας άλλος λαϊκός τύπος
τραγουδιών είναι η «Καντάδα», ένα στυλ ρομαντικής μουσικής που επηρεάστηκε από
την ιταλική μουσική, η οποία προήλθε από στις αρχές του 19ου αιώνα από το νησί της
Κεφαλονιάς. Τα Νησιώτικα είναι ένα άλλο δημοφιλές στιλ τραγουδιού, που
υποδηλώνει λαογραφικά τραγούδια που προέρχονται από τα νησιά της Ελλάδας, με
έναν μοναδικό τρόπο χορού που συνοδεύεται από ένα ευρύ φάσμα μουσικών οργάνων.
Η κρητική μουσική και τα κρητικά τραγούδια είναι επίσης ένα από τα πιο γνωστά
μουσικά στυλ της Ελλάδας που συνοδεύεται από το λαογραφικό όργανο της Κρήτης,
τη βυζαντινή λύρα.

Ένα από τα πιο γνωστά ελληνικά στιλ τραγουδιών είναι ταρεμπέτικα, τα οποία, όπως
προαναφέρθηκε, διαδόθηκαν από τους Έλληνες πρόσφυγες που ήρθαν από τη Μικρά
Ασία και εγκαταστάθηκαν στην πόλη της Θεσσαλονίκης και στην περιοχή του Πειραιά
στην Αθήνα. Το Ρεμπέτικο τραγούδι εξαπλώθηκε μετά την καταστροφή της Σμύρνης
από τους Τούρκους από τους πρόσφυγες που τα τραγουδούσαν για να εκφράσουν τη
φτώχεια, την πείνα, τον πόνο και την προδοσία τους. Ήταν Έλληνες που είχαν χάσει
τα πάντα, δεν είχαν ζήσει ποτέ στην Ελλάδα, και εξέφραζαν τα συναισθήματά τους
μέσω ενός μουσικού στιλ με επιρροές από το Βυζάντιο και τη Σμύρνη. Αυτό το είδος
ακολούθησε το «ελαφρό» τραγούδι, ένα μουσικό είδος με χαρακτηριστικά
ρομαντισμού και έντονη έκφραση συναισθημάτων (Τσιώπου, 2015).

Το 1930 ιδρύθηκε το νέο μουσικό είδος της οπερέτας, ένα είδος μουσικής με δραματική
δομή επηρεασμένη από τα γαλλικά και ιταλικά μοντέλα (Ορφανού, 2014). Κατά τη
διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, τα αντιπολεμικά τραγούδια
δημιουργήθηκαν και το ρεμπέτικο εξελίχθηκε και επηρέασε και μια άλλη μορφή, που
ονομάζεται «Λαϊκό». Το λαϊκό τραγούδι (τραγούδι για τους ανθρώπους) είναι ένα
μουσικό είδος αστικής λαϊκής μουσικής που συντάσσεται σύμφωνα με τις παραδόσεις
του ελληνικού λαού, και ακολούθησε μετά την εμπορευματοποίηση της ρεμπέτικης
μουσικής. Μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, οι κινηματογράφοι, και
οι δισκογραφικές εταιρείες σηματοδότησαν ένα νέο δρόμο για την ελληνική μουσική
βιομηχανία και μια άλλη μορφή μουσικής εισήχθη με την ονομασία
«Έντεχνο»(Σκουλάς, 2015). Ήταν ένας ορχηστρικός τύπος μουσικής με στοιχεία από
το λαϊκό ρυθμό και τη μελωδία της Ελλάδας, που προέκυψε στα τέλη του 1950. Το
«Έντεχνο» ή «Νέο Κύμα» τραγουδιόταν σε μουσικές αίθουσες με μικρό χώρο, με
χαμηλό φωτισμό, χαμηλό ήχο και χαμηλά καθίσματα χωρίς ενισχυτές και οι τοίχοι ήταν
διακοσμημένοι με καλλιτεχνικές εικόνες. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας (1967-

34
1974), το ρεμπέτικο τραγούδι απαγορεύτηκε λόγω των ασυμβίβαστων στίχων του και
εμφανίστηκαν τα πολιτικά τραγούδια τα οποία τραγουδιόταν ενάντια στην απαγόρευση
της ελεύθερης έκφρασης. Ωστόσο, η δημιουργία των ιδιωτικών ραδιοτηλεοπτικών
φορέων οδήγησε στην εμπορευματοποίηση της μουσικής λόγω της αφθονίας της
προσφοράς και των επιλογών μετά τη δικτατορία. Από τότε, στην ελληνική μουσική
υπάρχει μια τεράστια ποικιλίαμε διαφορετικά είδη μουσικής, λαϊκά αλλά και μοντέρνα
με σαφείς επιρροές και από άλλα ξενόφερτα είδη.

2.2. Τα μουσικά όργανα από την αρχαία στη σύγχρονη Ελλάδα

Τα έγχορδα ή χορδόφωνα, τα πνευστά ή αερόφωνα και τα κρουστά ή μεμβρανόφωνα

ήταν και είναι τρεις κύριες κατηγορίες μουσικών οργάνων που χρησιμοποιούνταν από
παλιά μέχρι σήμερα με διάφορες παραλλαγές. Χορδόφωνα ή έγχορδα είναι τα όργανα
που έχουν τεντωμένες χορδές και παίζονταν ή παίζονται ακόμη με πολλούς τρόπους:
με τόξο με τα δάχτυλα, μπαγκέτες κλπ. Τα αερόφωνα ή πνευστά είναι όργανα που
χρειάζονται την αναπνοή μας και τον αέρα που ο οργανοπαίκτης φυσά μέσα στους
σωλήνες για να παράγουν ήχο. Στα μεμβρανόφωνα, ο ήχος παράγεται από ένα κομμάτι
δέρματος που τεντώνεται σε σταθερή βάση. Παράγει τις ηχητικές δονήσεις από τις
ρυθμικές κινήσεις που λαμβάνει. Τα όργανα αυτά είναι συνήθως συνοδευτικά αλλά
βασικά για να δώσουν τον ρυθμό σε ένα τραγούδι ή ένα χορό (Παντελάκης, 2015).

2.2.1.Τα πιο σημαντικά και γνωστά μουσικά όργανα της αρχαίας

ελληνικής μουσικής

2.2.1.1. Χορδόφωνα (λύρα, άρπα, φόρμιγξ, άρπα, τρίγωνο, πανδούρα)

Ορισμένα από τα πιο γνωστά χορδόφωνα στην Αρχαία Ελλάδα ήταν η λύρα, ηάρπα ή
τρίγωνο, η πανδούρα κ.ά. Οι Λύρες μαζί με τους αυλούς, ήταν τα πιο δημοφιλή όργανα
στην αρχαία Ελλάδα. Η λύρα προέρχεται από τη Μεσοποταμία. Τα πρώτα αρχεία
σχετικά με τις λύρες προέρχονται από το ανάκτορο της Πύλου και της Κρήτης. Η λύρα
συνδέθηκε με τον Έλληνα θεό Απόλλωνα. Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική
μυθολογία, ο θεός Ερμής επινόησε τη λύρα. Ο Απόλλωνας καταδίωξε τον Ερμή όταν
ανακάλυψε ότι ο Ερμής είχε κλέψει τα βόδια του. Ο Ερμής που έφυγε σκόνταψε σε ένα
κέλυφος από χελώνα και παρατήρησε ότι ενισχύθηκε ο ήχος. Κατασκεύασε τη λύρα
και την έδωσε στον Απόλλωνα για να κατευνάσει την οργή του. Η λύρα παιζόταν με
τα δεξιά δάχτυλα ή με ένα πλέγμα από κέρατα, ξύλο, οστά ή μέταλλο. Το αριστερό χέρι
υποβοηθούσε παίζοντας συγκεκριμένες νότες, πιέζοντας ή καταπνίγοντας τον ήχο.
Κάθε χορδή είχε διαφορετικό όνομα που αντιστοιχεί σε νότες. Υπήρχαν διάφοροι τύποι
λύρας, ο καθένας με διαφορετικό όνομα: Φόρμιγξ (ο παλαιότερος τύπος), κιθάρα, λύρα,
κ.α.

35
 Εικόνα 2.1: Φόρμιξ
Το τρίγωνοήταν μια μικρή άρπα με πολλές χορδές, την οποία κρατούσαν οι μουσικοί
στην αγκαλιά τους. Υπήρχε στη Μέση Ανατολή ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ. Στην
Ελλάδα, αρχεία της ύπαρξής του βρίσκονται σε αντικείμενα του κυκλαδικού
πολιτισμού. Η πανδούρα ή το τρίχορδο είχε ένα μακρύ αντηχείο και τρεις χορδές. Ήταν
παρόμοιο με το ντέφι και παιζόταν με ένα πλέγμα (Παντελάκης, 2015).

2.2.1.2. Αερόφωνα (αυλός, σύριγγα, σάλπιγγα, κοχύλι, ύδραυλις)

Ανάμεσα στααερόφωναυπήρχαν οιαυλοί (με καλάμι) και οι σύριγγες (χωρίς καλάμι).
Χρησιμοποιούνταν και άλλα αιολικά όργανα, αν και όχι τόσο συχνά, όπως η σάλπιγγα
(τρομπέτα), ή το κοχύλι. Ο αυλός ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα μουσικά όργανα στην
αρχαία Ελλάδα. Έχει βρεθεί σε αντικείμενα (π.χ. σε Κυκλαδικά ειδώλια) που
χρονολογούνται από τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ. Δημιουργήθηκαν μάλλον στη
Μικρά Ασία και μεταδόθηκαν στην Ελλάδα μέσω της Θράκης. Η εκτεταμένη χρήση
του αυλού ξεκινά μετά τον 8ο αιώνα όταν σταδιακά απέκτησε εξέχουσα θέση στην
ελληνική μουσική και ειδικά στη λατρεία του Διονύσου. Ο αυλός είναι ένας σωλήνας
από ζαχαροκάλαμο, ξύλο, κόκαλο ή μέταλλο με τρύπες πάνω του. Το άνοιγμα και το
κλείσιμο διαφορετικών ομάδων από αυτές τις τρύπες παράγουν τις διαφορετικές νότες.
Έχει επίσης ένα επιστόμιο με ένα μονό ή διπλό καλάμι. Ο παίκτης έπαιζε συνήθως δύο
αυλούς ταυτόχρονα, τους οποίους έδενε μαζί με μια δερμάτινη ζώνη (Γανωτάκη, 2016).

Εικόνα 2.2: Αυλός

Άλλο αερόφωνο ήταν η σύριγξ. Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποίησαν τη λέξη αυτή για
να αναφερθούν στο φλάουτο. Η σύριγξ αποτελούνταν από μια σειρά 3-18 σωλήνων
που συνδέονταν μεταξύ τους με κερί και λινάρι με κάθετα στηρίγματα. Ο ήχος
παράγονταν όταν κάποιος φυσούσε στο πάνω μέρος του ανοιχτού σωλήνα υπό

36
συγκεκριμένη γωνία. Χρησιμοποιούνταν συνήθως από βοσκούς και ως εκ τούτου
αποδίδονταν στον θεό Πάνα. Στην «Πολιτεία» του, ο φιλόσοφος Πλάτωνας, ενθάρρυνε
τους πολίτες να παίζουν αποκλειστικά τη λύρα, την κιθάρα και τις βουκολικές σύριγγες
και να απορρίπτουν τη χρήση των φλάουτων και πολλαπλών χορδών, τα οποία
θεωρούσε χυδαία. Άλλο αερόφωνοεπίσης ήταν η ύδραυλις, το πρώτο μουσικό όργανο
στον κόσμο που είχε πλήκτρα. Η ύδραυλις αποτελούνταν από ένα σετ σωλήνων, με ή
χωρίς καλάμι με σταθερή παροχή πίεσης αέρα που παρέχονταν από ένα υδραυλικό
σύστημα. Η σάλπιγγα επίσης ήταν ένα άλλο όργανο από χαλκό, και ήταν γνωστή στην
Μεσοποταμία. Την χρησιμοποιούσαν σε μάχες, και σε αγώνες με άρματα (Διονυσίου
& Αγγελίδου, 2007).

2.2.1.3. Μεμβρανόφωνα (κρόταλα, τύμπανο, κύμβαλα)

Τα μεμβρανόφωναή κρουστάήταν δευτερεύοντα όργανα και τα χρησιμοποιούσαν για

να τονίσουν τον ρυθμό της μουσικής ή να δημιουργήσουν ατμόσφαιρα στις γιορτές,
όπως αυτές του θεού Διόνυσου. Τα κρόταλα ήταν κρουστά όργανα που
χρησιμοποιούνταν σαν τις σημερινές καστανιέτες. Αποτελούνταν από δύο ζευγάρια
άδεια κομμάτια ξύλου δέκα έως δεκαπέντε εκατοστών που τα κρατούσαν σε κάθε χέρι
και ο ήχος έβγαινε όταν τα χτυπούσαν.

Εικόνα 2.3: κρόταλα

Το τύμπανο ήταν άλλο όργανο που αποτελούνταν από ένα στρόγγυλο κομμάτι από
δέρμα που τοποθετούσαν τεντωμένο στη μία ή και στις δύο πλευρές ενός ξύλινου
πλαισίου. Έμοιαζε με το σύγχρονο ντέφι και παίζονταν κυρίως από γυναίκες καθώς
ήταν ντροπιαστικό να το παίζουν οι άντρες. Τέλος, τα κύμβαλα ήταν μικροί δίσκοι,
ασιατικής προέλευσης που τα χρησιμοποιούσαν σε εκδηλώσεις και τελετές λατρείας
των θεών (Ταφταρίδης, 2008).

2.2.2. Τα πιο σημαντικά και γνωστά μουσικά όργανα της σύγχρονης

ελληνικής παραδοσιακής μουσικής

Τα μουσικά όργανα των αρχαίων χρόνων εξελίχθηκαν μέσα στο χρόνο και
εξαφανίστηκαν ή διαμορφώθηκαν. Έτσι, τα σημερινά παραδοσιακά ελληνικά όργανα
βασίζουν τη φιλοσοφία τους σε αυτά που χρησιμοποιούνταν στην αρχαία Ελλάδα αλλά
διαφέρουν με παραλλαγές στην κατασκευή, το παίξιμο και τους ήχους που
δημιουργούν. Διακρίνονται και αυτά σε χορδόφωνα, αερόφωνα και μεμβρανόφωνα.

37
2.2.2.1. Χορδόφωνα (ποντιακή λύρα, κρητική λύρα, μπουζούκι, μπαγλαμάς,
τζουράς, ταμπουράς, βιολί, μαντολίνο, λαούτο, ούτι, σαντούρι, κανονάκι,
ταμπούρ, σάζι)

Στα χορδόφωνα, ένα σημαντικό όργανο είναι η λύρα. Από τις πιο σημαντικές είναι η
κρητική και η ποντιακή λύρα. Η ποντιακή λύρα (ή της Μαύρης Θάλασσας) ή Κεμετζές,
παίζεται από πόντιους οργανοπαίκτες, που μιλούν για την παράδοση του τόπου τους,
την καθημερινή ζωή και τις συνήθειες, τα κατορθώματα, τα βάσανα ή/και τις επιτυχίες
τους. Συνήθως είναι φτιαγμένη από άγριο ξύλο από δαμάσκηνο. Οι Έλληνες του
Πόντου χρησιμοποιούν τη λύρα με 3 χορδές, ενώ οι Έλληνες της Καππαδοκίας με έξι
χορδές. Παίζεται με ένα ραβδί ενώ οι χορδές της πιέζονται με το δάχτυλο όπως στο
βιολί. Ενώ ο ερμηνευτής στην κρητική λύρα χτυπά τις χορδές με το καρφί του, ο
οργανοπαίκτης της λύρας του Πόντου χτυπά συνεχώς στη μεσαία χορδή παράγοντας
έναν εντελώς διαφορετικό ήχο.Παίζεται πάντα μόνο του χωρίς τη συνοδεία
οποιουδήποτε άλλου οργάνου και η μουσική του επέκταση είναι μία οκτάβα και δύο
νότες. Τις περισσότερες φορές, ο ερμηνευτής την τοποθετεί στο αριστερό του
πόδι(Κεχαγιά, 2017)

Εικόνα 2.4:Ποντιακή λύρα

Η κρητική λύρα, ένα τοξωτό όργανο, από τα πιο δημοφιλή του νησιού της Κρήτης,
παίζεται σαν βιολί που συχνά συνοδεύεται από λαούτο. Είναι συνήθως
κατασκευασμένο από ξύλο μουριάς και σκαλισμένο για να δημιουργηθεί το
ηχοσύστημα του οργάνου. Η κορυφή της λύρας είναι φτιαγμένη από ξύλο κέδρου. Έχει
τρεις μονές χορδές ενώ ο οργανοπαίκτης δεν τις χτυπά αλλά τις αγγίζει με το καρφί του
από το πλάι. Το ραβδί της λύρας έχει συνήθως μικρά κουδούνια ενώ η διακόσμησή της
έχει σκαλιστά σχήματα και σύμφωνα με τους οργανοπαίκτες αποτελεί μια ατελείωτη
έμπνευση για δημιουργία. Υπάρχουν πολλά είδη λύρας στην Κρήτη με διαφορετικά
τόξα. Στη Μικρά Ασία και σε πολλά νησιά υπάρχουν λύρες με τέσσερις χορδές, που
μπορούν να συντονιστούν ακριβώς όπως το βιολί. Υπάρχουν επίσης πολλά είδη λύρας
στη Θράκη-Μακεδονία που κατασκευάζονται σε διαφορετικά μεγέθη καθώς και σε
σχήμα αχλαδιού (Βουγιουκλάκης &Παπαδέλιας, 2012).

38
 Εικόνα 2.5:Κρητική λύρα
Το μπουζούκι είναι ένα έγχορδο όργανο με μια κοιλότητα σε σχήμα αχλαδιού και
μακρύ βραχίονα. Το όνομά του είναι τούρκικο, και στην τούρκικη γλώσσα σημαίνει
ταλαιπωρημένο ή σπασμένο, ίσως επειδή έπρεπε να το τονίζουν συνεχώς. Ο βραχίονας
είναι κατασκευασμένος με σκληρό ξύλο συνήθως έβενο, ενώ το καπάκι του είναι
κατασκευασμένο από ξύλο κέδρου ή έλατο. Το μπουζούκι παίζεται με μια πένα.
Υπάρχουν δύο τύποι μπουζουκιού. Η πρώτη έχει τρεις σειρές διπλών χορδών, έχει
μικρότερη κοιλότητα και στενότερο βραχίονα και ο δεύτερος τύπος έχει μεγαλύτερη
κοιλότητα και μεγαλύτερο βραχίονα με τέσσερις διπλές χορδές. Η κοιλότητά του είναι
κατασκευασμένη με ρίγες από καρυδιά και σπανιότερα από έβενο. Ήρθε για πρώτη
φορά στην Ελλάδα μετά την Μικρασιατική Καταστροφή το 1922. Είναι ένα όργανο
που ξεκίνησε από τη λαϊκή αστική μουσική της Ελλάδας. Η τέχνη κατασκευής του
μπουζουκιού διδάσκονταν από σημαντικούς τεχνίτες και τα έργα τους τα
χρησιμοποίησαν στο παίξιμό τους σημαντικοί λαϊκοί οργανοπαίκτες.Είναι το όργανο
που έκανε γνωστή την ελληνική λαϊκή μουσική παγκοσμίως (Σαραγατσής, 2017).

Εικόνα 2.6:Μπουζούκι
Άλλο όργανο, παρόμοιο με το μπουζούκι, είναι ο μπαγλαμάς. Το όνομά του προέρχεται
από την τουρκική γλώσσα. Ο μπαγλαμάς είναι σαν ένα πολύ μικρό μπουζούκι και είναι
κυρίως όργανο συνοδείας. Έχει τρία ζεύγη χορδών τονισμένα όπως το μπουζούκι. Στις
παλιές μέρες του ρεμπέτικου, οι μπαγλαμάδες ήταν διαφορετικοί αρκετά από το
μπουζούκι και τονίζονταν διαφορετικά. Υπάρχουν μπαγλαμάδες σε πολλά σχήματα,
και με διαφορετικούς λαιμούς. Ο τζουράς είναι επίσης μια μικρή εκδοχή των
μπαγλαμάδων, με πολύ μικρό σώμα (καβουράκι), στο το μέγεθος ενός κουταλιού
σερβιρίσματος. Είναι κατασκευασμένο από ξύλο μουριάς και είναι σκαλιστό. Το όνομά
του είναι Τουρκικό (τζούρα, που σημαίνει λίγο / μικρό). Ο λαιμός του είναι μακρύτερος
από τον μπαγλαμά (Σπυριάδου, 2017).

39
 Εικόνα 2.7:Μπαγλαμάς
Πατριάρχης του μπουζουκιού και του μπαγλαμά θεωρείται ο ταμπουράς. Είναι ένα
πολύ παλιό όργανο, γνωστό από τον 10ο αιώνα. Ήταν επίσης γνωστό στους Ασσύριους
και τους Αιγύπτιους, και είχε από δύο έως έξι χορδές. Από εκεί, μεταφέρθηκε στους
Άραβες και ονομάστηκε Τουμπούρ. Το τουμπούρ ήταν το ίδιο στην κατασκευή του με
τον αντίστοιχο βυζαντινό ταμπουρά. Φαινόταν σαν μαντολίνο με πολύ μακρύ λαιμό,
δυο χορδές και πέντε τάστα. Μέχρι το 1920, οι ταμπουράδες ήταν κατασκευασμένοι
από σκαλιστό ξύλο μουριάς ή ξύλο καρυδιάς. Υπάρχουν δύο τύποι ταμπουρά. Στον
πρώτο, ο ερμηνευτής χρησιμοποιεί μια πένα για να παίξει. ενώ στον άλλο, χρησιμοποιεί
ένα τόξο. Ο λαιμός του (ταστιέρα) δεν χωρίζεται σε ημιτόνια, αλλά έχει διαιρέσεις που
χωρίζουν την κλίμακα σε τμήματα. Οι κόμβοι τονισμού που συγκρατούν τις χορδές
είναι ξύλινοι ενώ οι χορδές είναι συνήθως κατασκευασμένες από έντερο ζώου ή
πλαστικό σύρμα. Ο ταμπουράς έχει μήκος 1,30μ και παράγει έναν πολύ βαθύ αλλά
γλυκό ήχο λόγω του μήκους των χορδών(Σπυριάδου, 2017).

Εικόνα 2.8:Ταμπουράς
Ένα άλλο παραδοσιακό μουσικό είναι το βιολί. Το βιολί αποτελεί βασικό όργανο για
πάνω από 400 χρόνια. Το πρώτο βιολί εμφανίστηκε τον 7ο αιώνα και είχε μια χορδή
και ένα τόξο. Εισήχθη από τους Άραβες στην Ευρώπη. Οι τρεις χορδές εισήχθησαν τον
10ο αιώνα ενώ οι τέσσερις χορδές, η παρούσα μορφή των βιολιών, εισήχθησαν τον 15ο
αιώνα. Το βιολί έγινε πολύ δημοφιλές στην Ελλάδα και είναι συνήθως συνώνυμο
ορισμένων ειδών μουσικής όπως η κλασσική, αν και χρησιμοποιείται από τα λαϊκά
τραγούδια μέχρι τα μοντέρνα και τα παραδοσιακά. Υπάρχουν πολλές μουσικές σχολές
στην Ελλάδα που διδάσκουν την τέχνη του βιολιού, το οποίο στο παρελθόν
θεωρούνταν το μουσικό όργανο του «σαλονιού», δηλαδή, της αστικής τάξης. Πολύ
γνωστά βιολιά είναι τα Stradivarius με μεγάλη ακουστική δυνατότητα που θεωρούνται
εξαιρετικά για τις επιδόσεις τους. Το βιολί αποτελείται από τουλάχιστον 70
διαφορετικά κομμάτια αποξηραμένου ξύλου τα οποία είναι κολλημένα και βαμμένα με
ειδικά υλικά για να παράγουν αυτόν τον καταπληκτικό ήχο. Έχει τέσσερις χορδές που
βγάζουν ήχο με τη χρήση ενός ραβδιού από τον βιολιστή. Το βιολί γρήγορα πέρασε
στη λαϊκή και παραδοσιακή μουσική και είναι πλέον ένα βασικό και αγαπημένο

40
μουσικό παραδοσιακό όργανο. Είναι απαραίτητο στις λαϊκές ορχήστρες στις μέρες μας.
Πολλοί λαϊκοί βιολιστές δεν έχουν σπουδάσει σε ωδεία αλλά χρησιμοποιούν το
μουσικό ένστικτό τους, τη μνήμη τους και μπορούν να θυμούνται χιλιάδες τραγούδια
χωρίς να διαβάζουν τις νότες. Το βιολί σήμερα είναι ένα από τα κύρια μελωδικά όργανα
στην Ελλάδα και από τα βασικά σε παραδοσιακές εκδηλώσεις που γίνονται σε διάφορα
μέρη (Βασιλείου, 2011).

Εικόνα 2.9:Βιολί

Το μαντολίνο και η κιθάρα είναι τα κύρια όργανα που συνοδεύουν την αστική λαϊκή
μουσική και παραδοσιακή μουσική από τα τέλη του 19ου αιώνα. Το μαντολίνο είναι
ένα όργανο ευρωπαϊκής προέλευσης καθώς εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Ιταλία,
κυρίως στη Νάπολη τον 17ο αιώνα. Σήμερα, το μαντολίνο μπορεί να βρεθεί σε
ολόκληρο τον κόσμο. Ως μουσικό όργανο έκφρασης της τοπικής μουσικής παράδοσης,
το μαντολίνο ήρθε για πρώτη φορά στην Κρήτη και στα Ιόνια Νησιά. Φημισμένες είναι
οι μαντολινάτες των Επτανήσων αλλά και εκείνες των Αθηνών. Στην Κρήτη,
εμφανίστηκε στα χρόνια της Ενετοκρατίας. Αρχικά, ήταν ένα όργανο που συνόδευε τη
λύρα, μαζί με το λαούτο και τώρα είναι ένα αυτόνομο μελωδικό όργανο. Όλο και
περισσότεροι καλλιτέχνες της σύγχρονης κρητικής μουσικής το χρησιμοποιούν στις
παραστάσεις τους. Οι οργανοποιοί της εποχής διακοσμούσαν τα μαντολίνα με έβενο,
κέρατο, κόκαλο, ελεφαντόδοντο, επιχρυσωμένη ταρταρούγα, ή βερνίκια. Το μαντολίνο
έχει σχήμα αχλαδιού και αρχικά το κατασκεύαζαν με εντέρινες χορδές, ενώ αργότερα
χρησιμοποίησαν συρμάτινες που τις κούρδιζαν με μεταλλικά κλειδιά(Σπυριάδου,
2017).

Εικόνα 2.10:Μαντολίνο

Το λαούτο είναι ένα άλλο έγχορδο όργανο με μικρό σώμα, σχήμα αχλαδιού και μακρύ
λαιμό.Ορισμένοι ιστορικοί ισχυρίζονται ότι το λαούτο εισήχθη στην Ευρώπη από τους
Ισπανούς, οι οποίοι το πήραν από τους Άραβες. Το όνομά του προέρχεται από τις δύο
διπλές χορδές που είχε πριν από χρόνια, ενώ υπάρχει και λαούτο με 8 χορδές και
αργότερα, προστέθηκαν περισσότερες διπλές χορδές. Υπάρχουν ωστόσο διαφορετικά
ονόματα για αυτό το όργανο σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Το λαούτο έχει μήκος
περίπου 97 εκατοστά και το σώμα του έχει πλάτος όχι πάνω από 38 εκατοστά. Το πάνω
μέρος του (το καπάκι) είναι κατασκευασμένο από σουηδικό λευκό ξύλο, χωρίς

41
κόμπους, και το χρώμα των φύλλων που χρησιμοποιείται για την κατασκευή του είναι
είτε λευκό για τα λευκά λαούτα, είτε μαύρο για τα πιο σκούρα λαούτα. Το λαούτο
σήμερα έχει τέσσερις χορδές και παίζεται με ένα λοφίο (φτερό) και είναι κυρίως ένα
όργανο που συνοδεύει τη μελωδία ενός τραγουδιού. Το λαούτο έπαιξε μεγάλο και
σημαντικό ρόλο στην παγκόσμια μουσική ιστορία, για πολλά χρόνια και κυρίως το
διάστημα ανάμεσα στον 15ο και 18ο αιώνα(Σκότη, 2008).

Εικόνα 2.11:Λαούτο
Το ούτι είναι επίσης ένα ξύλινο όργανο και ανήκει στην οικογένεια των λαούτων.
Αρχικά κατασκευάστηκε από ένα κομμάτι ξύλου, χωρίς λαιμό. Από τον 9ο αιώνα μέχρι
και σήμερα συνεχίζει να έχει πέντε διπλές χορδές. Στην αρχή, παιζόταν με τα δάχτυλα,
και αργότερα με μια πένα ή ένα φτερό χήνας. Το ούτι είναι ένα σόλο όργανο αλλά
μπορεί να συνοδεύεται και από άλλα. Επίσης είναι ένα τυφλό όργανο, που σημαίνει ότι
ο λαιμός του (ταστιέρα) δεν χωρίζεται σε ημίτονα. Για αυτό είναι δύσκολο να μάθει
κανείς πώς παίζεται (Σπυριάδου, 2017).

Εικόνα 2.12:Ούτι
Ένα άλλο χορδόφωνο όργανο είναι το σαντούρι. Το όνομά του είναι περσικής
προέλευσης. Είναι όργανο συνοδείας και το σχήμα του είναι τραπεζοειδές, με ηχητικό
κουτί μήκους που δεν ξεπερνάει τα πέντε εκατοστά και πλάτος λίγο πάνω από το μισό
μέτρο. Είναι κατασκευασμένο από ξύλο πεύκου ή καρυδιάς. Παίζεται ακουμπισμένο
σε ένα τραπέζι. Έχει κορδόνια που τεντώνονται οριζόντια σε ένα κομμάτι ξύλου και
πιάνονται από μικρά καρφιά που τοποθετούνται στην άκρη του οργάνου.
Χρησιμοποιούνται δυο μπαγκέτες που χτυπούν ρυθμικά τα κορδόνια για να βγει ο ήχος.
Η μία πλευρά της κάθε μπαγκέτας είναι λίγο λυγισμένη και τυλιγμένη σφιχτά με
βαμβάκι ή δέρμα και χτυπά τις χορδές σαν ένα μικρό σφυρί. Η εξάπλωση του στην
Ελλάδα έγινε από τους Έλληνες της Μικράς Ασίας, που ήρθαν στην Ελλάδα μετά την
μικρασιατική καταστροφή του 1922 (Ταππή, 2008).

42
 Εικόνα 2.13:Σαντούρι
Τοκανονάκι είναι όργανο κατασκευασμένο από ξύλο κέδρου ή πλατανιάς. Έχει
τριγωνικό σχήμα και το ηχητικό του κουτί έχει μήκος περίπου ένα μέτρο. Πιστεύεται
ότι ο Έλληνας μαθηματικός Πυθαγόρας πραγματοποίησε πειράματα για να
προσδιορίσει τις νότες χρησιμοποιώντας το μήκος και το πάχος των χορδών αυτού του
οργάνου. Ένα άλλο έγχορδο όργανο είναι το σάζι. Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί
τύποι αυτού του οργάνου με διαφορετικό σχήμα και διαστάσεις αλλά συνήθως με
μήκος λίγο περισσότερο από ένα μέτρο. Είναι κατασκευασμένο από ξύλο μουριάς και
είναι συνήθως σκαλιστό. Έχει τρεις διπλές χορδές και ο λαιμός του (ταστιέρα)
χωρίζεται σε τμήματα. Συνήθως υπάρχουν ορισμένες διαφορές στην κατασκευή του
από τόπο σε τόπο, στα υλικά που χρησιμοποιούνται, στον τρόπο που κατασκευάζεται,
στον τονισμό του, στο σχήμα του, στο μέγεθος, στην μέθοδο της εκτέλεσής
του.(Τσαφταρίδης, 2015).

2.2.2.2. Αερόφωνα (φλάουτο, κλαρίνο, σουράβλι, μάντουρα, τζάμαρη, ζουρνάς,

τσαμπούνα)
Το φλάουτο λέγεται ότι ήταν ο καλύτερος φίλος των βοσκών που τους συνόδευε στις
μετακινήσεις τους κατά τη βοσκή και κρατώντας τους συντροφιά σε στιγμές μοναξιάς
και των δυσκολιών που περνούσαν. Το φλάουτο αποτελείται από δυο σωλήνες που
είναι ανοιχτοί στις άκρες τους. Είναι ένα όργανο που παίζεται κυρίως στην Κεντρική
Ελλάδα ενώ σύμφωνα με ανθρωπολογικά και ιστορικά στοιχεία ένας τύπος φλάουτου
παιζόταν πριν περίπου 50.000 χρόνια από τον πρωτόγονο άνθρωπο. Γερμανοί
αρχαιολόγοι έχουν επίσης ανακαλύψει φλάουτα που ήταν φτιαγμένα από πουλιά. Αυτά
τα στοιχεία φανερώνουν ότι το φλάουτο είναι ίσως από τα πιο παλιά μουσικά όργανα
στον κόσμο. Σε διάφορα αγγεία και γλυπτά της Αρχαίας Ελλάδας απεικονίζονται
φλάουτα ως μέρος της ζωής των ανθρώπων της εποχής (Παπαγεωργίου, 2016-2017).

Εικόνα 2.14:Φλάουτο

Το κλαρίνο θεωρείται το πιο σύγχρονο όργανο στη μουσική μας παράδοση. Η

προέλευσή του είναι άγνωστη. Ένας πιθανός «πρόγονος» του κλαρίνου είναι ο αρχαίος
ελληνικός αυλός. Αποτελείται από ένα σωλήνα που έχει ένα άνοιγμα από τη μία

43
πλευρά, ενώ στην άλλη πλευρά που είναι πιο στενή υπάρχει ένα κούμπωμα. Έχει πολλά
πλήκτρα που επιτρέπουν στον μουσικό να παίζει πολύ γρήγορα. Το κλαρίνο ήρθε για
πρώτη φορά στην Ελλάδα τον 18ο αιώνα και διαδόθηκε στη Μικρά Ασία από μουσικές
μπάντες του οθωμανικού στρατού και τους τσιγγάνους που το έμαθαν από την
Κεντρική Ευρώπη. Το κλαρίνο κατέλαβε σημαντική θέση ανάμεσα στα υπόλοιπα
όργανα χάρη στο γλυκό του ήχο, σε αντίθεση με το ζουρνά, και αναγνωρίστηκε ως ένα
από τα πιο εκφραστικά μουσικά όργανα. Οι Έλληνες μουσικοί το παίζουν με τρόπο
που το κάνει να ακούγεται εντελώς διαφορετικό από αυτό που ακούγεται σε άλλες
ευρωπαϊκές χώρες. Το κλαρίνο είναι μια απλή παραλλαγή του κλαρινέτου της
ορχήστρας και ανήκει στα ξύλινα αερόφωνα. Η ευρύτερη γκάμα δημοτικών
τραγουδιών με κλαρίνο βρίσκεται στην Ήπειρο αλλά παίζεται και σε άλλες περιοχές
της Ελλάδας (Τσαφταρίδης, 2015).

Εικόνα 2.15: Κλαρίνο

Το σουράβλι μοιάζει με φλάουτο με ορισμένες διαφορές. Συνήθως έχει 6 τρύπες και

παίζεται κυρίως στη νησιωτική Ελλάδα, όπως στα νησιά του Αιγαίου αλλά μπορεί να
βρεθεί και στη Βόρεια Ελλάδα.. Είναι κατασκευασμένο από καλάμι και ξύλο ή οστά
και μπρούντζο ενώ το μέγεθός του ποικίλλει. Στη Νάξο, για παράδειγμα το έπαιζαν με
δύο καλάμια, που ήταν δεμένα μεταξύ τους. Το πρώτο είχε έξι οπές στην μπροστινή
πλευρά και μία στην πίσω πλευρά και χρησιμοποιούνταν για να βγάζει τη μελωδία. Το
άλλο ήταν πολύ μικρότερο και είχε μικρή διάμετρο. Δεν είχε τρύπες και συνόδευε τη
μελωδία. Στο σημείο που ο μουσικός φυσά τον ήχο δεν έχει μεγάλο άνοιγμα αλλά έχει
μία κλίση και ένα μικρό καπάκι που αφήνει λίγο μόνο άνοιγμα. Το σουραύλι το παίζουν
αυτόνομα ή συνοδεύει και άλλα μουσικά όργανα(Τσαφταρίδης, 2015).

Εικόνα 2.16:Σουράβλι

Η μαντούρα, είναι ένα αερόφωνο που παίζεται κυρίως στα νησιά του Αιγαίου όπως
στην Κρήτη. Είναι κατασκευασμένο από καλάμι με τέσσερις ή πέντε τρύπες ενώ
υπάρχει και διπλό, με δυο καλάμια που ενώνονται με φυτικές ίνες ή σπάγκο. Θεωρείται
ότι ο οργανοπαίκτης παίζει τη μαντούρα για να εισαγάγει την τσαμπούνα ή τη γκάιντα,
δηλαδή θεωρείται κυρίως συνοδευτικό όργανο. Πολλοί τη διακοσμούν με σχέδια που
χαράσσουν σε γεωμετρικό σχήμα ή εικόνες από τη φύση και τα ζώα.

44
 Εικόνα 2.17:Μαντούρα

Η τζαμάρα είναι ένα είδος φλάουτου που παιζόταν στη Δυτική Ρούμελη πριν από
πολλά χρόνια. Οι κάτοικοι της Ρούμελης έλεγαν έναν μύθο για να ξεχωρίζουν τον ήχο
αυτό από εκείνο του ζουρνά. Έλεγαν ότι όταν ο διάβολος άκουσε ότι η τζαμάρα
παρήγαγε πιο όμορφο ήχο από τον ζουρνά, έκανε κρυφά μια επιπλέον τρύπα στο κάτω
μέρος της τζαμάρα για να κάνει τον ήχο της πιο άσχημο. Αλλά τότε, η τζαμάρα έκανε
έναν ακόμη καλύτερο ήχο και τότε ο διάβολος θύμωσε πολύ και είπε: «Μπορείς να
παίξεις τη τζαμάρα όποτε θέλεις και δεν θα φοβάσαι, αλλά αν παίζεις το ζουρνά τα
μεσάνυχτα, τότε το μέρος θα γεμίσει σύντομα με δαίμονες που θα πάρουν το μυαλό
σου».

Εικόνα 2.18:Τζαμάρα

Ο ζουρνάς είναι ένα όργανο που έχει οξύ ήχο. Το όνομά του είναι περσικής
προέλευσης. Παίζεται στις γιορτές, επειδή ο ήχος του είναι πολύ δυνατός και
διαπεραστικός. Ο παίκτης φυσάει από ένα ειδικό σημείο που ονομάζεται «τσαμπούνα».
Τα μεγέθη του ποικίλλουν. Οι πιο κοντοί βρίσκονται στη Δυτική Ρούμελη και στη
Μοριά, ενώ οι μεγαλύτεροι βρίσκονται στη Μακεδονία. Ήρθε στην Ελλάδα από την
Ασία τον 12ο ή 13ο αιώνα π.Χ. Είναι κατασκευασμένος από ξηρό, σκληρό ξύλο (οξιά
ή καρυδιά) και το σχήμα του είναι κωνικό. Έχει 6 ή 7 οπές στην μπροστινή πλευρά και
μία στο κάτω μέρος. Χωρίζεται σε 3 κομμάτια (το καθένα είναι μέσα στο άλλο). Το
αρχαίο ελληνικό αερόφωνοαυλός ανήκει στην ίδια ομάδα οργάνων (Τσαφταρίδης,
2008).

45
 Εικόνα 2.19:Ζουρνάς

Η τσαμπούνα ή γκάιντα βρίσκεται στα νησιά,στη Θράκη και τη Μακεδονία. Είναι

κατασκευασμένη από ειδικά επεξεργασμένο δέρμα κατσίκας και το γλωσσίδι είναι
κατασκευασμένο από καλάμι, ραβδί ή κόκαλο. Διαφέρει στον τρόπο κατασκευής της
και τον ήχο που παράγει. Είναι ένα μουσικό όργανο που είναι δύσκολο να το παίξει
κανείς. Ο οργανοπαίκτης το κρατά κάτω από την αριστερή του μασχάλη και καθώς
φυσάει παράγει έναν έντονο ήχο. Είναι κατάλληλο για ανοιχτούς χώρους, όπως γιορτές
και γάμους. Κάθε χρόνο όλοι οι οργανοπαίκτες αυτού του οργάνου μαζεύονται σε ένα
νησί του Αιγαίουκαι παίζουν, ενώ πολλοί λαϊκοί οργανοπαίκτες από τα μέρη της
Μεσογείου συμμετέχουν επίσης.

Εικόνα 2.20:Τσαμπούνα
2.2.2.3. Μεμβρανόφωνα (ντέφι, τουμπελέκι, νταούλι)
Ένα μεμβρανόφωνο είναι το ντέφι. Το ντέφι έχει πάρει την ονομασία του από την
τουρκική γλώσσα. Το μέγεθός του παρουσιάζει διαφοροποιήσεις αλλά συνήθως
κυμαίνεται από είκοσι έως σαράντα εκατοστά σε διάμετρο και έχει δύο πλευρές.
Αποτελείται από ένα ξύλινο κύκλο σαν στεφάνι στο οποίο υπάρχει ένα τεντωμένο
δέρμα. Έτσι, η μία όψη του είναι ανοιχτή και η άλλη κλείνει με την μεμβράνη του
δέρματος. Υπάρχουν δύο τύποι ωστόσο, ένα ανοικτό και ένα κλειστό καθώς και ένας
απλός χωρίς κύμβαλα και ένας με ζεύγη κύμβαλων. Οι τραγουδιστές παίζουν το ντέφι
για να διατηρήσουν το ρυθμό και να δημιουργήσουν μια ευχάριστη ατμόσφαιρα και
συνοδεύουν τα περισσότερα μουσικά μελωδικά όργανα στις περισσότερες περιοχές της
πατρίδας μας.

Εικόνα 2.21:Ανοικτό Ντέφι

46
 Εικόνα 2.22:Κλειστό ντέφι

Τοτουμπελέκι είναι μικρό τύμπανο, κατασκευασμένο από μέταλλο ή πηλό, με

κυλινδρικό σχήμα, μία την μια πλευρά ανοιχτή και την άλλη πλευρά καλυμμένη με
δερμάτινη μεμβράνη. Είναι ένα κρουστό όργανο που έχει και άλλες κατά τόπους
ονομασίες. Είναι συνοδευτικό όργανο σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, όπως στη
Βόρεια Ελλάδα, στα νησιά του Αιγαίου. Πολλοί κατασκευαστές το διακοσμούν με
διάφορα σχέδια ενώ υπάρχει και σε διαφορετικά μεγέθη. Οι οργανοπαίκτες το κτυπούν
και με τα δύο χέρια ή το κρατούν κάτω από τον αριστερό τους βραχίονα, ανάμεσα στα
πόδια τους ή το κρεμούν στον αριστερό τους ώμο.

Εικόνα 2.23:Τουμπελέκι

Το νταούλι είναι ίσως το μεγαλύτερο τύμπανο και είναι γνωστό από τα βυζαντινά
χρόνια. Χρησιμοποιείται κυρίως στην Κεντρική Ελλάδα και έχει διάφορες παραλλαγές
αναφορικά με τις διαστάσεις του. Οι δύο πλευρές του είναι διαφορετικές. Η μία πλευρά
είναι καλυμμένη με ένα παχύ δέρμα που ο οργανοπαίκτης χτυπά με μια βαριά μπαγκέτα
(κόπανος). Η άλλη είναι καλυμμένη με πιο λεπτό δέρμα και ο μουσικός το χτυπά με
μια πιο λεπτή μπαγκέτα(βίτσα) (Σπυριάδου, 2017).

Εικόνα 2.24:Νταούλι

47
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3- ΜΟΥΣΙΚΟΧΟΡΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΑΝΑ
ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

3.1. Εισαγωγή
Με τον όρο παραδοσιακή ή δημοτική μουσική αναφερόμαστε στη μουσική, τους
ήχους, τα τραγούδια και τα μουσικά ακούσματα των χωρών του κόσμου. Στην Ελλάδα,
η παραδοσιακή μουσική είναι όλα εκείνα τα τραγούδια και οι μουσικές που ακούγονται
σε όλες τις περιοχές, τα διαμερίσματα και τις περιφέρειες της ελληνικής επικράτειας.
Κάθε τόπος, κάθε περιοχή στην Ελλάδα έχει και κάτι διαφορετικόμε τη δική του
ιδιαίτερη καταγωγή, και κουλτούρα, και επομένως και μουσική ιστορία, χορούς,
μουσικά όργανα και μουσική παράδοση που τον κάνει ιδιαίτερο και μοναδικό. Οι
περισσότερες από αυτές τις μουσικές προέρχονται από ανθρώπους που δεν είναι
διάσημοι αλλά απλοί, καθημερινοί άνθρωποι που έχουν καταθέσει μέσα από τα
τραγούδια τους την ιστορία του τόπου, προσωπικές ιστορίες και γεγονότα που αφορούν
την συγκεκριμένη περιοχή και τους ανθρώπους της. Η παραδοσιακή μουσική έχει τις
ρίζες της στην αρχαιότητα και στο Βυζάντιο και μεταφέρει μέσα από τους αιώνες τις
καθημερινές απλές σκηνές, τις μνήμες για σπουδαία συμβάντα, την αγωνία του αύριο,
την χαρά για την επιτυχία ή την ευτυχία, τον πόνο, τις δυσκολίες της ζωής, την ελπίδα
για ένα καλύτερο αύριο, τα όνειρα των ανθρώπων και μια όμορφη ζωή. Η παραδοσιακή
μουσική γράφτηκε κυρίως για να μιλήσει για αυτά τα συναισθήματα, να εξιστορήσει
γεγονότα και ιστορίες και να παρασύρει σε στιγμές χαράς ή λύπης, τόσο τους
μουσικούς και οργανοπαίκτες όσο και τους αποδέκτες της, που συνήθως είναι απλοί
άνθρωποι που στα ακούσματά της βρίσκουν γαλήνη, παρηγοριά, θάρρος, ελπίδα ή
χαρά.

Η παραδοσιακή μουσική έχει τα δικά της μουσικά όργανα πολλά από τα οποία έχουν
πολύ μεγάλη και μακρά ιστορία. Ωστόσο, τα βασικά παραδοσιακά όργανα ανήκουν
στις συνηθισμένες κατηγορίες των πνευστών, των κρουστών και των έγχορδων. Σε
κάθε κατηγορία υπάρχουν και κάποια όργανα που είναι πολύ γνωστά, όχι μόνο στον
ιδιαίτερο τόπο από όπου προέρχονται ή παίζονται, αλλά και σε όλες τις περιοχές της
Ελλάδας. Για παράδειγμα, δεν χρειάζεται κανείς να είναι Ηπειρώτης για να γνωρίζει το
κλαρίνο, ή πόντιος για έχει ακούσει την ποντιακή λύρα ή νησιώτης για να μην έχει
εικόνα του λαούτου. Η παραδοσιακή μουσική στην Ελλάδα αποτελεί σημαντικό
στοιχείο της ελληνικής κουλτούρας και οι άνθρωποι την γνωρίζουν, την τιμούν και την
απολαμβάνουν σε πολλές και σημαντικές στιγμές της ζωής τους. Πολλοί είναι εκείνοι
που νοιώθουν για τη μουσική παράδοση της ιδιαίτερης πατρίδας τους υπερήφανοι και
φροντίζουν να κρατούν τη γνώση ζωντανή και να την μεταφέρουν στις νεότερες γενιές.
Δεν είναι λίγες οι φορές που βλέπει κανείς τα μυστικά και την τέχνη ενός
παραδοσιακού οργάνου ή ενός τραγουδιού να περνά από τον παππού, στον πατέρα,
στον γιό, στον εγγονό, περνώντας ταυτόχρονα όλη την οικογενειακή παράδοση, τα
συναισθήματα, την ιστορία της δικής τους οικογένειας, συνυφασμένης με εκείνη της
ιδιαίτερης πατρίδας τους.

48
Μέσα στους αιώνες, η παραδοσιακή ελληνική μουσική κατάφερε να μας προσφέρει
πολλά για την ιστορία, τη ζωή και τον τόπο μας, μεταφέροντας μέσα από τα τραγούδια
της χρήσιμες πληροφορίες για το παρελθόν μας. Όλες αυτές οι πληροφορίες
αποτυπώθηκαν από στόμα σε στόμα, από μουσικό σε μουσικό, από σπίτι σε σπίτι, από
τόπο σε τόπο και μίλησαν για όσα «είδαν» ή «άκουσαν» στο δρόμο τους. Μέσα από
την παραδοσιακή μουσική καταφέραμε να κρατήσουμε ζωντανά πολλά σημαντικά
γεγονότα που πέρασαν από γενιά σε γενιά και που σε διαφορετική περίπτωση ίσως να
είχαν χαθεί ή λησμονηθεί. Και αυτά τα γεγονότα μπορεί να μας γέμισαν σοφία, γνώση,
αξίες, ή και να μας βοήθησαν να καταλάβουμε καλύτερα από πού προερχόμαστε, ποιοι
είμαστε, ποια είναι η καταγωγή μας και οι ρίζες μας, ποια είναι η ταυτότητά μας.
Μπορεί να μας βοήθησαν να πιστέψουμε στον εαυτό μας, να νοιώσουμε πως είμαστε
σημαντικοί, πως κερδίσαμε μάχες ή ακόμη και πως χάσαμε ή και να μας βοήθησαν να
καταλάβουμε πόσο μοναδικοί είμαστε ο κάθε ένας αλλά και πόσο σημαντικό είναι το
παρελθόν μας για να καταλάβουμε το παρόν μας και να ονειρευόμαστε το μέλλον μας.

Η παραδοσιακή μουσική είναι χωρίς αμφιβολία πολύ σημαντική για κάθε λαό ενός
τόπου γιατί μιλά ακριβώς για αυτό που είναι αυτός ο τόπος, που δεν είναι τίποτε άλλο
από την παράδοση και την ιστορία που συνδέει το παρόν του με το παρελθόν του και
του δίνει υπόσταση. Τον βοηθά να γνωρίζει και να συνδέεται με τις ρίζες του, του
δείχνει πώς να προχωρά και να επιβιώνει, όπως επιβίωσε και η ίδια η μουσική μέσα
στους αιώνες και μέσα από τα λόγια των ανθρώπων που κατοικούν σε αυτό τον τόπο.
Η μουσική παράδοση σχεδόν πάντα είναι στενά συνδεδεμένη και με τους
παραδοσιακούς χορούς και μαζί αποτελούν την μουσική παραδοσιακή καλλιτεχνική
έκφραση ενός λαού. Κάθε μουσική μπορεί να συνοδεύεται από διαφορετικούς χορούς
που μέσα από διαφορετικές χορευτικές φιγούρες και κίνηση εκφράζει τα δικά της
συναισθήματα, μιλά τη δική της γλώσσα και μεταφέρει τα δικά της μηνύματα. Έτσι,
έχουμε μουσικές και χορούς για τους γάμους και τις χαρές, για την λύπη και τη
στενοχώρια, τις γιορτές, ή αφορούν διάφορα θέματα, όπως θρησκευτικά, ιστορικά,
ερωτικά, ή τραγουδιούνται ή χορεύονται μόνο από άντρες (πχ πυρρίχιος) ή χορεύονται
διαφορετικά από άντρες και αλλιώς από γυναίκες (τσάμικος).

Η εικόνα που έχουμε για την μουσική ελληνική παράδοση προέρχεται από τα αρχαία
ακόμη χρόνια και συγκεκριμένα από τον Κυκλαδικό Πολιτισμό με τις πρώτες
παραστάσεις να απεικονίζουν μια άρπα και ένα διπλό αυλό. Οι μουσικές απεικονίσεις
συνεχίστηκαν να εμφανίζονται τα μετέπειτα χρόνια με την ελληνική μουσική και τη
σημασία που είχε για τη ζωή των ανθρώπων να φτάνει στο απόγειό της τον Η’ αιώνα
π.Χ. και να διατηρείται για περισσότερα από 200 χρόνια πριν αρχίσει μια φθίνουσα
πορεία καταλήγοντας στην λιγοστή εμφάνισή της στο τέλος της ελληνιστικής
εποχής.Εικόνες της ελληνικής μουσικής έχουμε, όπως προαναφέρθηκε και από την
εποχή του Βυζαντίου, με μεσαιωνικού τύπου ακούσματα χωρίς όμως να είναι ξεκάθαρο
αν επρόκειτο για την εκτέλεση μόνο μουσικών οργάνων ή αν αυτή συνοδεύονταν και
από στίχους. Η ελληνική παραδοσιακή μουσική των μετέπειτα χρόνων, βασίστηκε σε
αυτά τα ακούσματα της βυζαντινής αλλά και της εκκλησιαστικής μουσικής, η οποία
κυρίως εμφανίστηκε στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, αν και σε κάποιες

49
απομακρυσμένες περιοχές συνεχίστηκαν οι μουσικές επιρροές από τα αρχαία ακόμη
χρόνια. Όλη αυτή η έντονη παράδοση στη μουσική και η προσήλωση των ανθρώπων
στα ακούσματά της λειτούργησε ως ένα τείχος που δεν επέτρεψε τις εκτός Ελλάδας
μουσικές να επηρεάσουν την ελληνική παραδοσιακή μουσική αποτρέπονταςτην
εισαγωγή της, ως ξένης μουσικής, κυρίως μετά την απελευθέρωση, σε αρκετά μεγάλο
βαθμό (Πηγή: Η πορεία της παραδοσιακής μουσικής στην Ελλάδα).

Στην Ελλάδα, η μουσική παράδοση βασίζεται στα τραγούδια και τους χορούς του κάθε
τόπου, μερικά από τα οποία (ποντιακή μουσική, κρητική μουσική, μικρασιάτικα,
ηπειρώτικα) είναι γνωστά και αγαπητά σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. Σε κάθε τόπο του
Ελλαδικού χώρου, τα δημοτικά τραγούδια εκφράζουν τα συναισθήματα του κόσμου,
αλλά και την ιδιαίτερη ιστορία του και έχουν βαθιές ρίζες. Αυτή, η ιδιαίτερη μουσική
παράδοση με τους δημοτικούς χορούς και τα τραγούδια της Ελλάδας θα αποτυπωθεί
στις παραγράφους που ακολουθούν ακολουθώντας τη γεωγραφική τους κατανομή στις
δεκατρείς περιφέρειες της χώρας: Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, Κεντρική
Μακεδονία, Δυτική Μακεδονία, Ήπειρο, Θεσσαλία, Περιφέρεια Ιονίων Νήσων,
Δυτικής Ελλάδας, Στερεάς Ελλάδας, Αττικής, Πελοποννήσου, Βορείου Αιγαίου,
Νοτίου Αιγαίου και Κρήτης.

3.1.1. Το ταξίδι των μουσικοχορευτικών παραδόσεων στην Ελλάδα μέσα από το

λογισμικό «GoogleEarth»
Στο βιβλίο τους «Η διδασκαλία της Γεωγραφίας με τη βοήθεια του Ηλεκτρονικού
Υπολογιστή» οι Γαλάνη και Ρόκκα, (2016:89) αναφέρουν πολύ χαρακτηριστικά ότι «ο
καλύτερος τρόπος για να γνωρίσει κανείς τον χώρο είναι μέσα από τα ταξίδια. Ταξίδια
που κάνει ο ίδιος ο μαθητής (πραγματικά ή νοητικά)». Αυτό σημαίνει ότι οι μαθητές
μπορούν να έχουν εικόνα του κόσμου και του περιβάλλοντος ταξιδεύοντας σε διάφορα
μέρη στον πραγματικό κόσμο, συνήθως με τις οικογένειές τους όταν είναι ακόμη
μικροί, αποκτώντας ίδια γνώση και εξ επαφής για τον περιβάλλοντα χώρο και ότι
υπάρχει μέσα και γύρω από αυτόν. Ένας άλλος τρόπος για να αποκτήσουν οι μαθητές
μια ακριβέστερη και/ήκατά προσέγγιση εικόνα του κόσμου είναι μέσα από μια
εικονική περιήγηση. Αυτό είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί με τη βοήθεια των νέων
τεχνολογιών και σχετικών διαθέσιμων λογισμικών. Σήμερα, οι νέες τεχνολογίες
αποτελούν σχεδόν αναπόσπαστο κομμάτι της σύγχρονης διδασκαλίας, καθώς δίνουν
τη δυνατότητα στους μαθητές να έχουν πρόσβαση σε ένα πολύ μεγάλο αριθμό
πληροφοριών και γνώσεων, ενώ παρέχουν στους εκπαιδευτικούς σημαντικές
εφαρμογές και εργαλεία για διδακτική και εκπαιδευτική αξιοποίηση.

Ταυτόχρονα, και παράλληλα με τη χρησιμότητα των νέων τεχνολογιών στη διδακτική

πράξη, μια από τις πολλές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι δάσκαλοι στην τάξη είναι
να διδάξουν στους μαθητές τους με τέτοιο τρόπο που η γνώση να έχει νόημα και να
συνδέεται με τη ήδη υπάρχουσα γνώση τους για τον κόσμο. Αυτό προτείνεται καθώς
υπάρχει η πεποίθηση ότι, η διδασκαλία αποσυνδεδεμένων μεταξύ τους γνώσεων δεν
βοηθά στην αποτελεσματική μάθηση (Grabinger&Dunlap, 1995). Με βάση αυτή την
παραδοχή, η διδασκαλία αντικειμένων όπως η μουσική και η γεωγραφία ενός τόπου
για παράδειγμα θα μπορεί να είναι περισσότερο αποτελεσματική αν συμβαίνει μέσα σε

50
ένα πλαίσιο που έχει νόημα για τους μαθητές. Με αφορμή την παρούσα πτυχιακή
εργασία, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι, η διδασκαλία της παραδοσιακής μουσικής στην
Ελλάδα μπορεί να γίνει πιο κατανοητή εντός του χωροταξικού πλαισίου στο οποίο
συμβαίνει. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο είναι σημαντικό οι μαθητές να καταλάβουν ότι οι
τοποθεσίες και οι περιοχές στην Ελλάδα είναι βασικές πτυχές του φυσικού αλλά και
πολιτιστικού περιβάλλοντος– όπως είναι η μουσική παράδοση - και επομένως ο
συνδυασμός των δύο (του τόπου και της μουσικής) μπορεί να παρέχει στους μαθητές
σαφέστερη και πληρέστερη εικόνα για τα δυο αντικείμενα και τα σχετικά υπό μελέτη
θέματα.

Για την επίτευξη αυτού του σκοπού μπορούν να χρησιμοποιηθούν διάφορα λογισμικά.
Ένα από αυτά είναι το «googleearth» το οποίο προτείνεται ως «ταξιδιωτικό εργαλείο»
και ως ένα εκπαιδευτικό εργαλείο για «ταξίδια στις μουσικές» ενός τόπου (Γαλάνη και
Ρόκκα, 2016:93). Σύμφωνα με τις συγγραφείς το συγκεκριμένο λογισμικό παρουσιάζει
αρκετά πλεονεκτήματα ορισμένα από τα οποία είναι η απλή και δωρεάν έκδοσή του, η
δυνατότητα να εγκατασταθεί σε έναν υπολογιστή χωρίς δυσκολία, το ότι μπορεί να
προσφέρει εικόνες μεγάλης ευκρίνειας από όλα τα σημεία του πλανήτη, το ότι παρέχει
εργαλεία που βοηθούν στην αποτύπωση του ταξιδιού, το ότι προσφέρει τη δυνατότητα
επεξεργασίας ενός project, το ότι αναβαθμίζεται συνεχώς κ.ά. (Γαλάνη και Ρόκκα,
2016:94).

Με βάση τα παραπάνω, στη εργασία αυτή χρησιμοποιήθηκε το googleearth ως

εργαλείο απεικόνισης των μουσικοχορευτικών παραδόσεων των περιφερειών στην
ελληνική επικράτεια, ακολουθώντας μια διαδρομή που ξεκινά από την μία άκρη της
Ελλάδας και φτάνει στην άλλη, κάνοντας την περιήγηση από το βορειότερο σημείο
της, την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, μέχρι το νοτιότερο που είναι η Κρήτη.Το
εργαλείο αυτό (googleearth) μπορεί να αξιοποιηθεί για εκπαιδευτικούς σκοπούς και
για διαθεματική προσέγγιση της διδασκαλίας, όπως της μουσικής και της γεωγραφίας.
Επομένως, στο παρόν κεφάλαιο, και στις ενότητες που ακολουθούν, παρουσιάζονται
απεικονίσεις των περιφερειών της Ελλάδας και ενδεικτικών παραδοσιακών μουσικών
οργάνων και χορών, τα οποία δημιουργήθηκαν με το λογισμικό googleearth και είναι
ενσωματωμένα σε αυτό. Αυτά παρουσιάζονται στο τέλος της κάθε υποενότητας που
αφορά την κάθε περιφέρεια και τις μουσικοχορευτικές της παραδόσεις που
ακολουθούν στις παρακάτω υποενότητες.

Στην εικόνα που ακολουθεί παρουσιάζεται αρχικά η συνολική διαδρομή που

σχεδιάστηκε με το googleearthκαι ακολουθήθηκεμε σκοπό να διαπερνά την Ελλάδα
από περιφέρεια σε περιφέρεια αποτυπώνοντας τις βασικότερες μουσικοχορευτικές
παραδόσεις στον Ελλαδικό χώρο (Εικόνα 3.25).

51
 Εικόνα 3.25:Απεικόνιση της διαδρομής που ακολουθήθηκε στον χάρτη και
δημιουργήθηκε με το google earth για να περιγράψει το παραδοσιακό
μουσικοχορευτικό ταξίδι στην Ελλάδα
Ακολουθεί αναλυτική περιγραφή των μουσικοχορευτικών παραδόσεων για κάθε
γεωγραφικό διαμέρισμα στην Ελλάδα με βάση τη διαδρομή που σχεδιάστηκε στον
χάρτη που δημιουργήθηκε με το λογισμικό googleearth (Γαλάνη και Ρόκκα, 2016).

3.2. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Ανατολικής Μακεδονίας -

Θράκης

Η περιφέρεια της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης είναι αρκετά μεγάλη και
αποτελεί μια από τις 13 της Ελλάδας. Βρίσκεται στο βόρειο μέρος της χώρας και
περιλαμβάνει τους νομούς Δράμας, Έβρου, Θάσου, Καβάλας, Ξάνθης, και Ροδόπης
μεσημαντική ιστορία, παράδοση, τραγούδια, χορούς και καλλιτεχνική λαϊκή έκφραση.
Αυτός ο πλουραλισμός σχετίζεται μάλλον με την σπουδαιότητα της γεωγραφικής
κατανομής της περιοχής κυρίως, καθώς η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη βρίσκεται
ανάμεσα στην Ανατολή και στα Βαλκάνια και κατά κάποιο τρόπο αποτελεί ένα
σταυροδρόμι μέσα από το οποίο πέρασαν πολλοί πολιτισμοί που άφησαν τα
αποτυπώματά τους στην μουσική και όχι μόνο ιστορία. Έτσι, στην περιοχή αυτή της
Ελλάδας, μπορεί κανείς να ακούσει τραγούδια παραδοσιακά που συνοδεύονται από
μεγάλη ποικιλία οργάνων, από τη ποντιακή και Θρακιώτικη λύρα, μέχρι το βιολί και
τη γκάιντα.

Η μουσική παράδοση της Θράκης γενικότερα δεν είναι τυχαία καθώς συνδέεται με
σπουδαίους μουσικούς της αρχαιότητας όπως ήταν ο Ορφέας. Ωστόσο, και στονΌμηρο
52
γίνεται αναφορά στο ότι η Θράκη ήταν εκείνη η περιοχή όπου ξεκίνησαν να λατρεύουν
τις Μούσες. Επίσης στη Θράκη της Αρχαίας Ελλάδας λάτρευαν τον προστάτη της
μουσικής, τον Θεό Απόλλωνα, ενώ σημαντικές για τη μουσική της περιοχής ήταν και
οι φιγούρες του Πάνα και του Διόνυσου (Πηγή: Θρακιώτικη μουσική και τραγούδια.
Μουσική παράδοση Θράκης).Έτσι, στις περιοχές αυτές η μουσική παράδοση είναι
έντονη και σημαντική με τους ανθρώπους να δείχνουν την αγάπη για τη μουσική
γράφοντας τραγούδια από τα βυζαντινά ακόμη χρόνια. Η μουσική της Θράκης
διακρίνεται σε τρεις κυρίως κατηγορίες (Πηγή: Θράκη: Η Μουσική στη γη του Ορφέα
και του Δημόκριτου):στην ανατολική θρακιώτικη μουσική που είναι πιο ευχάριστη και
χαρούμενη και μοιάζει πολύ με την παραδοσιακή μουσική της γειτονικής Μικράς
Ασίας αλλά και της βυζαντινής τότε Κωνσταντινούπολης. Αντίθετα, η θρακιώτικη
μουσική του βορρά μοιάζει περισσότερο με αυτή των Βαλκανίων, αν και πάλι διατηρεί
ομοιότητες με τη βυζαντινή μουσική. Τέλος, η θρακιώτικη μουσική στη δυτική πλευρά
της περιοχής παρουσιάζει επιρροές τόσο από το Βυζάντιο όσο και από τα βαλκάνια και
είναι γρήγορη μουσική με γρήγορο ρυθμό και πολλά είδη στο ρεπερτόριό της. Αυτή η
ποικιλομορφία κάνει τη θρακιώτικη μουσική ιδιαίτερη, και αγαπητή όχι μόνο στους
Θρακιώτες αλλά και σεανθρώπους από πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας όπου ακούγεται
με ενδιαφέρον. Τα παραδοσιακά μουσικά όργανα που επικρατούν στην περιοχή είναι
το βιολί, το κλαρίνο, το ούτι, ο ζουρνάς, και το λαούτο, κυρίως στη δυτική Θράκη,
ηΘρακιώτικηλύρα, η γκάιντα, η φλογέρα και το καβάλ (μεγάλη ξύλινη φλογέρα)
κυρίως στη βόρεια Θράκη και το κανονάκι, το ούτι και η πολίτικη λύρα, η μασιά, το
νταούλι ή νταβούλι, και το τουμπελέκι στην ανατολική κυρίως Θράκη (Πηγή: Ελλήνων
Παράδοση. Μουσικά Όργανα στη Θράκη). Η θρακική ή θρακιώτικη λύρα σε σχήμα
αχλαδιού με τρεις χορδές είναι ένα από πιο γνωστά παραδοσιακά όργανα της περιοχής.
Κατασκευασμένη από ξύλο καρυδιάς ή μουριάς με δοξάρι από τρίχες αλογοουράς, η
θρακιώτικη λύρα παράγει μια ιδιαίτερη μελωδία «δημιουργώντας την πιο απλή μορφή
πολυφωνίας, που συνήθως συναντάται στη δημοτική μουσική» (Πηγή: Ανθόφυτο
Κιλκίς. Θρακιώτικη μουσική παράδοση).

Οι χοροί που συνοδεύουν τη θρακιώτικη μουσική είναι επίσης πολλοί και γνωστοί και
συνήθως κυκλικοί όπου οι άντρες χορευτές είναι εκείνοι που είναι πρώτοι που σέρνουν
το χορό και βρίσκονται στην αρχή του κύκλου. Γνωστοί θρακιώτικοι χοροί είναι ο
«Ζωναράδικος» (αλλιώς «κλουστρός» στα χωριά του Ερυθροποτάμου ή νταϊκωτός στα
Πετρωτά) που χορεύεται σε κύκλο με τους χορευτές να πιάνουν ο ένας τους ώμους του
άλλου όταν η μουσική γίνεται γρηγορότερη. Άλλος χορός είναι η «μπαϊντούσκα» που
χορεύεται από άνδρες και γυναίκες και εξελίχθηκε από τοπικό (του βόρειου Έβρου) σε
πανθρακικό χορό, ενώ γνωστός είναι και ο «μαντηλάτος» που πήρε το όνομά του από
το γεγονός ότι οι χορευτές, άντρες και γυναίκες κρατούν ένα μαντήλι καθώς χορεύουν.
Ο χορός αυτός χορεύεται κυρίως σε στιγμές χαράς, όπως ο γάμος, πηγαίνοντας να
παραλάβουν τη νύφη για την εκκλησία. Άλλοι χοροί είναι ο «συγκαθιστός», που
χορεύεται σε ζευγάρια είτε με άντρες είτε με γυναίκες, αντικριστά ο ένας από τον άλλον
ή και ανακατεμένα. Το όνομά του το έχει πάρει από το γεγονός ότι ο χορευτής κάνει
καθιστές κινήσεις εναλλάξ με το αριστερό και δεξί του πόδι. Θρακιώτικος είναι και ο
χορός «γίκνα» που χορεύεται κυρίως σε πανηγύρια ή γάμους το βράδυ πριν τη στέψη

53
της νύφης, και το όνομά του το πήρε από ένα πήλινο πιάτο με την ονομασία «γίκνα»,
γεμάτο με αλεύρι και μια κουλούρα στη βάση της οποίας υπάρχουν τρία αναμμένα
κεριά, έθιμο των γάμων. Τέλος, γνωστός είναι και ο «λαγίτικος» κυκλικός χορός,που
χορεύεται στους γάμους κυρίως, και πήρε το όνομά του από το κυνήγι του λαγού
(Πηγή: Ελλήνων Παράδοση. Μουσικά Όργανα στη Θράκη).

Εικόνα 3.26:Ζωναράδικος χορός (Μπακλατζής, 2009: 23)

Πιο συγκεκριμένα, στην περιοχή του Έβρου, το κυρίως όργανο της παραδοσιακής
μουσικής είναι η γκάιντα. Το μουσικό αυτό όργανο θεωρείται ότι το έπαιζαν κυρίως οι
«Μάρηδες», θρακικό φύλο που ζει σε περίπου 13 χωριά στη βόρεια πλευρά του νομού
εδώ και αιώνες (Μπακλατζής, 2009). Αν και όργανα όπως το νταούλι και ο ζουρνάς
ήταν ανάμεσα σε αυτά που παίζονταν στην περιοχή, η άποψή της αστικής τάξης για
αυτά τα όργανα ήταν πολύ υποτιμητική καθώς θεωρούνταν μουσουλμανικά ή όργανα
των γύφτων. Άλλα όργανα που παίζονταν ήταν η φλογέρα, το κλαρίνο, το ούτι ή το
βιολί και τόσο αυτά όσο και η γκάιντα διδάσκονταν από τους παλαιότερους στους
νεώτερους οργανοπαίκτες για να παίξουν σε γλέντια, γάμους ή πανηγύρια. Την περίοδο
αυτή, στο βόρειο τμήμα του Έβρου κυρίως εξαφανίζεται σταδιακά η θρακιώτικη λύρα
και κάνει την εμφάνισή του το τρίπτυχο βιολί-ούτι-κλαρίνο με γνωστούς
«κλαριτζήδες» (οργανοπαίκτες κλαρίνου) που έπαιζαν κυρίως για όσους είχαν
οικονομική δυνατότητα, ενώ σε πιο φτωχές κοινωνικές εκδηλώσεις έπαιζαν την
ταπεινή γκάιντα. Σημαντικοί ήταν και οι χοροί που συνόδευαν τα τραγούδια των
μουσικών του Έβρου ενώ μεγάλο ρόλο έπαιζαν οι γυναίκες καθώς «χορός ίσον
τραγούδι και χορός ίσον σκοπός, μελωδία, χαβάς – στη λογική των Εβριτών (Σύλλογος
οι φίλοι της μουσικής ερευνητικό πρόγραμμα «Θράκη» 1999:164, όπως αναφ. στον
Μπακλατζή, 2009:21).

54
 Εικόνα 3.27: Γκάιντα
Στην περιοχή της Θάσου η παράδοση λέει ότι όταν οι άντρες γυρνούσαν από τα
καφενεία στο σπίτι συνήθιζαν να τραγουδούν τόσο δυνατά που ακούγονταν μέχρι έξω
μακριά. Τραγουδούσαν όμως και στις καθημερινές τους εκδηλώσεις, όπως στην
εργασία τους, στις παρέες στα καφενεία, στο μάζεμα της ελιάς, στα πανηγύρια και τις
γιορτές, όπως στην αγαπητή σε όλους γιορτή τουΆη-Γιώργη, στο Θεολόγο. Μάλιστα,
στην ελιοσυλλογή, συνήθιζαν να τραγουδούν οι καλλίφωνοι και όλοι σταματούσαν
ναακούσουν τον «αηδονολαλούντα». Στα πανηγύρια τραγουδούσαν και χόρευαν υπό
τη συνοδεία βιολιού, γκάιντας, λαούτου ή λατέρνας. Γενικά, η παραδοσιακή μουσική
ήταν πολύ βασικό στοιχείο της ζωής των κατοίκων και παραμένει έως σήμερα. Στο
χωριό Θεολόγο ακούγονταν πολλά παραδοσιακά τραγούδια από όλη την Ελλάδα αλλά
κάποια από αυτά ήταν καθαρά ντόπια όπως το «Μάζω, τα περιστέρια σου» ή «Άχ-
Βάχη». Αυτά τα τραγούδια τα έλεγαν πολύ στα πανηγύρια ή όπου γίνονταν κάποια
διασκέδαση και συνήθως παίζονταν με βιολί που το έπαιζαν κυρίως οι άντρες, ενώ
παίζονταν και το μαντολίνο, κυρίως από γυναίκες. Τα πιο παλιά χρόνια έπαιζαν και το
έγχορδο όργανο μπάντζο, ενώ τα τελευταία χρόνια έπαιζαν και το ακορντεόν. (Πηγή:
Στην κορφή του Αιγαίου (Θάσος). ΚΑΘΕ ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΤΡΑΓΟΥΔΙ).

Στη Δράμα, νομό της Ανατολικής Μακεδονίας, τα παραδοσιακά όργανα συνόδευαν τις
τοπικές λαϊκές παραδόσεις με διονυσιακή προέλευση σε περιοχές όπως τα χωριά
Πύργοι, Ξηροπόταμος, Πετρούσα, Μοναστηράκι, κ.ά.. Κάποια από αυτά είναι η
μακεδονική λύρα σε σχήμα αχλαδιού και ο νταχαρές, ένα είδος τυμπάνου
κατασκευασμένο από δέρμα κατσίκας στο οποίο προσθέτουν ζίλια. Τα όργανα αυτά
συνοδεύονταν σχεδόν πάντα από τραγούδι γυναικών κυρίως. Η μακεδονική λύρα, η
προέλευση της οποίας ανάγεται στους αρχαίους χρόνους, παρέμεινε σχεδόν ίδια στα
χρόνια που πέρασαν. Αποτελείται από τρεις χορδές που γίνονταν από το έντερο της
κατσίκας που «σε συνδυασμό με το κούρδισμά της, της αποδίδει έναν πρωτόγονο,
διονυσιακό χαρακτήρα με βυζαντινό ηχόχρωμα» (Πηγή: Η μακεδονική λύρα και οι
παραδοσιακές μουσικές της Δράμας). Οι χοροί που συνοδεύουν τα παραδοσιακά
τραγούδια είναι γνωστοί ως συρτοί χοροί «επτάσημοι», «χασαπιές», «ελαφρύς (λέκα)»
και «βαρύς αντικριστός (τέσκα)», «μπαιντούσκες» και καθιστικοί σκοποί,
καρσιλαμάδες και ευζωνικοί χοροί. Κάποια γνωστά τραγούδια της περιοχής είναι τα:
«Τσέρνου πίλε» (Μαύρο γεράκι): καθιστικό τραγούδι από τον Ξηροπόταμο Δράμας,
«Ιβάνα»: Τοπική χασαπιά από τον Βώλακα Δράμας, «Πάνω σ' εκείνο το βουνό»:
Τοπικό τραγούδι από τον Βώλακα Δράμας, «Να δεις γιαγιά τον εγγονό»: Τραγούδι από
την Καλή Βρύση προς τιμή του Μακεδονομάχου «ΆρμενΚούπτσιου, Μαντζουράνα»:

55
Χορός και τραγούδι από το Μοναστηράκι Δράμας. Στον νομό επίσης ζουν πολλοί
πόντιοι, που παίζουν την ποντιακή λύρα, στην οποία θα γίνει εκτενέστερη αναφορά
στην επόμενη ενότητα.

Ακολουθεί ο χάρτης της περιφέρειας της Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, έτσι όπως

αποτυπώνεται μέσω του λογισμικού googleearth (Γαλάνη και Ρόκκα, 2016). Στον
χάρτη βλέπουμε κάποια γεωγραφικά στοιχεία της περιοχής (βουνά, ποτάμια,
θάλασσα), και τον διαχωρισμό των νομών της περιφέρειας με ανοιχτό πράσινο χρώμα.
Ξεχωρίζει επίσης η γραμμή με κίτρινο χρώμα, η οποία συνδέει την Ανατολική
Μακεδονία και Θράκη με τις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας ακολουθώντας τη
προαναφερθείσα (στην εισαγωγή) διαδρομή (Εικόνα 3.28).

Εικόνα 3.28:Απεικόνιση της περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης

με το google earth
Στη συνέχεια ακολουθεί απεικόνιση η οποία παρουσιάζει κείμενο με βασικές
πληροφορίες για την περιοχή και τη μουσική παράδοση, τα μουσικά όργανα και την
ιστορία τους. Κάτω από το κείμενο μπορεί να δει κανείς ενδεικτική εικόνα
παραδοσιακού μουσικού οργάνου, χαρακτηριστικού της περιοχής (Εικόνα 3.29). Το
υλικό που παρουσιάζεται στο κείμενο αποτελεί μέρος του σχολιασμού στην παρούσα
υπονενότητα (3.2. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης).

56
 Εικόνα 3.29: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση της Ανατολικής
Μακεδονίας και Θράκης και ενδεικτικό πνευστό μουσικό όργανο ενσωματωμένα
στον χάρτη του google earth
Στην παρακάτω εικόνα παρουσιάζονται επίσης χαρακτηριστικό μουσικό όργανο
(λύρα) της Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης καθώς και ο γνωστός παραδοσιακός
χορός της περιοχής, ο λεγόμενος «ζωναράδικος». Όλα αυτά είναι ενσωματωμένα στο
χάρτη του googleearth (Εικόνα 3.30).

Εικόνα 3.30: Ενδεικτικό μουσικό όργανο (λύρα) και χορός της Ανατολικής
Μακεδονίας και Θράκης στον χάρτη του google earth

57
3.3. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Κεντρικής Μακεδονίας

Γεωγραφικά, η κεντρική Μακεδονία αποτελείται από τους νομούς Ημαθίας,

Θεσσαλονίκης, Κιλκίς, Πέλλας, Πιερίας, Σερρών και Χαλκιδικής. Οι μουσικές
παραδόσεις της Μακεδονίας γενικότερα έχουν αρκετά κοινά στοιχεία με τις περιοχές
που συνορεύουν τόσο εντός Ελλάδας, όσο και στα Βαλκάνια. Το ίδιο παρατηρεί κανείς
και στους χορούς της περιοχής. Αυτό οφείλεται στην πληθώρα των περιοχών
προέλευσης των κατοίκων της περιοχής, γεγονός που έχει μεγάλο ενδιαφέρον και δίνει
μια άλλη εικόνα και ένα ιδιαίτερο τόνο στα μουσικά και χορευτικά δρώμενα των κατά
τόπους περιοχών, τα οποία όμως συνυπάρχουν μεταξύ τους αρμονικά και
καλλιτεχνικά.

Στη περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας μπορούμε να ακούσουμε τους ρυθμούς της
γκάιντας και να δούμε χορούς όπως το χασάπικο με παραλλαγές και χορούς στα τρία.
Σε πολλά χωριά της Κεντρικής Μακεδονίας, κατοικούν πολλοί πόντιοι στην καταγωγή,
οι περισσότεροι από τους οποίους είναι πρόσφυγες. Κατοικούν επίσης άνθρωποι που
προέρχονται από την Ανατολική Ρωμυλία αλλά και πολλοί που είναι βλάχικης
καταγωγής, ενώ «τα ορεινά συγκροτήματα της Χαλκιδικής, του Παγγαίου και των
Κεδρυλίων, αποτέλεσαν και αποτελούν πηγή ποικίλων μοτίβων τα οποία, παρ’ όλες τις
σημειούμενες αναπόφευκτες μεταβολές, παρακολουθούν τη ζωή στην εξέλιξή της»
(Πηγή: Οι Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί κατά περιοχές. Η Μακεδονία γενικά). Η
Χαλκιδική ωστόσο, με δεδομένη την λειτουργία της ως λιμάνι που επικοινωνούσε με
την Μικρά Ασία και την Κωνσταντινούπολη, επηρεάστηκε περισσότερο από τις
μουσικές της Ανατολής με κυρίαρχα μουσικά όργανα το βιολί και το λαούτο ή το
κλαρίνο και το νταούλι, αν και διατήρησε στοιχεία στεριανής μουσικής.

Παρόμοια μουσική παράδοση έχουν και οι Σέρρες ή η Θεσσαλονίκη, αν και με αρκετές

διαφοροποιήσεις, όπως στον Λαγκαδά όπου παίζεται ο ζουρνάς, και το νταούλι αλλά
υπάρχουν και το κλαρίνο, το βιολί ή το ούτι. Επίσης, από τη Βέροια μέχρι τη Χαλάστρα
της Θεσσαλονίκης και από την Πιερία μέχρι τα Γιαννιτσά, υπήρχε πλούσια μουσική
παράδοση από πολύ παλιά με ζουρνάδες και νταούλια και γυναικείους χορούς. Στη
περιοχή αυτή η γκάιντα είχε σημαντική θέση ενώ πολλά τραγούδια μοιάζουν με εκείνα
της Θεσσαλίας ή της Ηπείρου. Στους νομούς Πέλλας και Κιλκίς από την άλλη
παίζονται περισσότερο τα χάλκινα πνευστά με την Έδεσσα και τη Γουμένισσα να έχουν
μεγάλη παράδοση σε συγκροτήματα με χάλκινα πνευστά αντικαθιστώντας τους
ζουρνάδες και τις γκάιντες (Γκουράνη, 2016).

Σημαντικό κομμάτι της μουσικής παράδοσης στην Κεντρική Μακεδονία αλλά και σε
όλη τη Μακεδονία αποτελεί η ποντιακή μουσική, η οποία κρατά από την Αρχαία
Ελλάδα, τη βυζαντινή μουσική και την παράδοση του Καυκάσου. Αφορά την μουσική
των ανθρώπων της περιοχής στα βόρεια της Μικράς Ασίας, και σήμερα Τουρκική, που
είχε αποικηθεί κυρίως από Ίωνες με σημαντικές πόλεις όπως η Σαμψούντα, η
Τραπεζούντα ή η Σινώπη. Η ποντιακή μουσική έχει μεγάλη και αξιοσημείωτη
παράδοση μέσα στην οποία κυρίαρχο ζήτημα που τραγουδιέται ή παίζεται με τα
ποντιακά όργανα είναι αυτό της ποντιακής γενοκτονίας και της προσφυγιάς που

58
βίωσαν οι πόντιοι διωγμένοι από τον τόπο τους. Ωστόσο, οι πόντιοι, ως ένα δυναμικός
λαός με μεγάλο σεβασμό στο θεσμό της οικογένειας, τραγουδούν όχι μόνο για τον
ξεριζωμό τους και την ανάγκη του πολύτιμου αγαθού της ελευθερίας, αλλά και για την
παράδοσή τους, τους θριάμβους και τις νίκες τους, τους ανθρώπους, τη ζωή και τις
αξίες της.

Εικόνα 3.31:Χάρτης του πόντου

(Πηγή:Πόντος Παράδοση. Κατηγοριοποιήσεις και γεωγραφική κατανομή ποντιακών
χορών)

Τα πιο σημαντικά ποντιακά μουσικά όργανα είναι η ποντιακή λύρα, ήκεμετζές, το

χειλιαύλιν, ο νταιρές, το αγγείον, ο ζουρνάς και το ταούλιν ή ο κεμανές.Η ποντιακή
λύρα είναι από τα πλέον αγαπημένα μουσικά παραδοσιακά όργανα των ποντίων και
αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της παράδοσής τους και «σύμβολο της πολιτισμικής
τους ταυτότητας» (Πηγή: Πόντος. Παράδοση. Κεμανές). Ακόμη και σήμερα σε πολλά
ποντιακά σπίτια, υπάρχει πάντοτε μια λύρα κρεμασμένη σε κάποιο τοίχο του σπιτιού
να τους θυμίζει την ιστορία, τις χαρές αλλά και τις πληγές του λαού τους.Και με αυτή
«ως μάρτυρες, αγέρωχοι στο πέρασμα των αιώνων, εξιστορούν τη ζωή, τη λεβεντιά, τη
χαρά, τη λύπη, την ελπίδα και τα πάθη των Ποντίων. Καθημερινοί σύντροφοι
ομόρφαιναν τις ωραίες στιγμές, αναπτέρωναν την ψυχή σε δύσκολες στιγμές. Έτσι,
γίνονται τέλειοι εκφραστές της ζωής τους»(Πηγή: Μουσική ποντιακή παράδοση).

Εικόνα 3.32:Ποντιακή λύρα Εικόνα 3.33:Χειλιαύλιν

Εικόνα 3.34: Νταιρές Εικόνα 3.35: Αγγείον

59
 Εικόνα 3.36:Ζουρνάς Εικόνα 3.37:Ταούλιν
Το τμήμα εικόνας με αναγνωριστικό σχέσης rId53 δεν βρέθηκε στο αρχείο.

Εικόνα 3.38:Κεμετζές
Οι ποντιακοί χοροί χορεύονται ομαδικά και ξεκινούν με όλους τους χορευτές μαζί. Το
χαρακτηριστικό αυτό παραπέμπει σε ένα λαό που έχει συλλογική συνείδηση, που η
κοινότητα είναι σημαντικό στοιχείο και ότι τα μέλη έχουν την ίδια θέση στην ομάδα
(Πηγή: Πόντος Παράδοση. Κατηγοριοποιήσεις και γεωγραφική κατανομή ποντιακών
χορών). Βασικός σκοπός των ποντίων μουσικών δεν είναι μόνο να διασκεδάσουν τον
κόσμο αλλά να μεταφέρουν και μηνύματα για τον πολιτισμό, τα ήθη, έθιμα και την
ιστορία του πολύπαθου πόντου. Οι ποντιακοί χοροί μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως
προς τον τρόπο που χορεύονται, τη μορφή τους, το πότε χορεύονταν και τη διάδοσή
τους. Αναφορικά με τον τρόπο, δηλαδή τα βήματα και πως κινούνταν, υπάρχουν τρεις
ομάδες: τα αργά βήματα ή βαριά (ομάλ', διπάτ', θήμιγμα, κάποιες μορφές αργού
τίκ' κ.ά.), τα ζωηρά και χαρούμεν, σχεδόν πηδηχτά βήματα (εμπροπίσ', τίκ', τας, κότσ',
γιουβαλαντούμ, τρυγόνα κ.ά.), και τα βήματα που γίνονται με κοφτές μικρές κινήσεις
και συνοδεύονται από τρέμουλο των ώμων αλλά και όλου του σώματος
(τρομαχτόντίκ', λετσίνα, χερενίτσα κ.ά.)(Πηγή: Πόντος Παράδοση.
Κατηγοριοποιήσεις και γεωγραφική κατανομή ποντιακών χορών). Σχετικά με τη
μορφή τους είναι σε ανοιχτό (τίκ', κότσαρι, ομάλ’ κ.ά.) ή κλειστό κύκλο (σέρρα,
τσουρτούγουζους, λέλι μ’ γιαρ κ.ά.), ελεύθεροι αντικριστοί, χωρίς να είναι πιασμένοι
οι χορευτές και χωρίς να σχηματίζουν σειρά (τας, τσιφτετέλι, καρσιλαμάς κ.ά.), ή σε
λαβύρινθο, όπου οι χορευτές χορεύουν ακανόνιστα και μοιάζει σαν να βρίσκονται σε
λαβύρινθο (κοτσαγγέλ’, τερς κ.ά.). Σε σχέση με το πότε, οι ποντιακοί χοροί χορεύονταν
πάντοτε στα γλέντια ή στα έθιμα του γάμου αλλά υπάρχουν και χοροί που χορεύονταν
μόνο σε ιδιαίτερες περιπτώσεις. Τέλος, οι χοροί χωρίζονται σε τέσσερις ομάδες
αναφορικά με τη διάδοσή τους: στους παμποντιακούς, που χορεύονταν παντού όπου
υπήρχαν πόντιοι (τίκ', ομάλ’, εμπροπίσ' κ.ά.), στους διαδεδομένους χορούς, δηλαδή σε
αυτούς που μπορεί να δει κανείς σε πολλές περιφέρειες (διπάτ', γιουβαλαντούμ, κότσ’
κ.ά.), στους τοπικούς, με άλλα λόγια όσους χορεύονται εντός μιας περιοχής μόνο

60
(κότσαρι, χερενίτσα, ουτσαγούν κ.ά.) και στου υπερτοπικούς, δηλαδή σε εκείνους που
χορεύονταν μόνο σε κάποιο σημείο μιας περιοχής (αρματσούκ, γιετίερε, ντολμέ κ.ά.)
(Πηγή: Πόντος Παράδοση. Κατηγοριοποιήσεις και γεωγραφική κατανομή ποντιακών
χορών). Ο πιο γνωστός και πιο λεβέντικος από όλους τους χορούς είναι ο λεγόμενο
πυρρίχιος χορός.

Εικόνα 3.39:Ποντιακοί χοροί

Η εικόνα που ακολουθεί αφορά την περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας και
παρουσιάζει τη διαδρομή που συνδέει αυτό το γεωγραφικό τμήμα της Μακεδονίας με
την Ανατολική Μακεδονία-Θράκηκαι τη Δυτική Μακεδονία, έτσι όπως αποτυπώνεται
με το λογισμικό googleearth(Γαλάνη και Ρόκκα, 2016), (Εικόνα 3.40).

Εικόνα 3.40: Απεικόνιση της περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας με το google

earth
Η επόμενη εικόνα παρουσιάζει πληροφορίες για την περιοχή της Κεντρικής
Μακεδονίας αναφορικά με τη μουσική της παράδοση, η οποία ενσωματώνεται στο
χάρτη του googleearth (Γαλάνη και Ρόκκα, 2016). Στο κάτω μέρος του χάρτη
παρουσιάζεται επίσης ένα από τα πλέον γνωστά παραδοσιακά ποντιακά μουσικά
όργανα, η ποντιακή λύρα (Εικόνα 3.41).

61
Εικόνα 3.41: Πληροφοριακό κείμενο για την μουσική παράδοση της Κεντρικής
Μακεδονίας και απεικόνιση ποντιακής λύρας ενσωματωμένα στον χάρτη google
earth
Στη συνέχεια μπορούμε να δούμε ακόμη μια απεικόνιση πολύ γνωστού μουσικού
οργάνου, του ποντιακού αγγείου, ενώ κάτω από την εικόνα μπορεί κανείς να δει βίντεο
το οποίο παρουσιάζει τον πολύ γνωστό ποντιακό χορό «κότσαρι». Όλα αυτά έχουν
δημιουργηθεί και ενσωματωθεί στον χάρτη με τη βοήθεια του λογισμικού googleearth
(Γαλάνη και Ρόκκα, 2016) (Εικόνα 3.42).

Εικόνα 4.42: Απεικόνιση του ποντιακού οργάνου «αγγείο» και του

ενσωματωμένου βίντεο με τον χορό «κότσαρι» της Κεντρικής Μακεδονίας με το
google earth

3.4. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Δυτικής Μακεδονίας

62
 Η περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας αποτελείται γεωγραφικά από τους νομούς
Γρεβενών, Καστοριάς, Κοζάνης και Φλώρινας. Ωστόσο, μουσικοχορευτικά χωρίζεται
σε δύο ενότητες (Πηγή: Οι Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί ανά περιοχές. Μακεδονία
Γενικά). Στην πρώτη ενότητα είναι η περιοχή του ορεινού όγκου δυτικά του Ολύμπου,
στην οποία, τα τραγούδια και οι χοροί έχουν πολλά κοινά στοιχεία με εκείνα της
Θεσσαλίας και της Ηπείρου. Στην άλλη ενότητα ανήκει εκείνη η περιοχή με τις
πεδιάδες και τις αστικές περιοχές της Πιερίας του Ρουμουλκιού, της Βέροιας, της
Νάουσας, της Κοζάνης, της Σιάτιστας, της Καστοριάς, και των Γρεβενών που και αυτές
έχουν επιρροές από τα Ηπειρώτικα τραγούδια (Πηγή: Η εμφάνιση των χάλκινων
πνευστών στη Μακεδονία). Στη Δυτική Μακεδονία υπάρχουν πολλά ακούσματα από
χάλκινα πνευστά τα οποία επικράτησαν τον 19ο αιώνα τόσο στη Δυτική όσο και στην
κεντρική Μακεδονία και σύμφωνα με την ιστορία, προήλθαν από στρατιωτικές
τούρκικες μπάντες.

Εικόνα 3.43:Χάλκινα Κοζάνης

Συγκεκριμένα στην περιοχή της Κοζάνης τα χάλκινα έγιναν γνωστά από Ρομά
μουσικούς που τα είχαν ακούσει στον στρατό της Τουρκίας που υπηρετούσαν, τους
άρεσαν τα ακούσματά τους και τα μετέφεραν στους υπόλοιπους παίζοντάς τα σε
γιορτές και πανηγύρια (Πηγή: Η εμφάνιση των χάλκινων πνευστών στη Μακεδονία).
Το κλαρίνο επίσης είναι παραδοσιακό μουσικό όργανο που εμφανίστηκε για πρώτη
φορά στη Δυτική Μακεδονία αλλά και στην Ήπειρο και αποτελεί «σύμβολο της
δημοτικής μας παράδοσης» (Τσιπλακούλης, χ.χ.),βασικό μουσικό όργανο μιας
μπάντας, το οποίο, αν και δυτικής προέλευσης, έγινε αποδεκτό στην τοπική κοινωνία
μέσα από τα ακούσματα των γύφτων μουσικών, όπως εξάλλου συνέβη και με τα
χάλκινα πνευστά.

Εικόνα 3.44: Χάλκινα πνευστά παραδοσιακά

Τα χάλκινα δεν συνδυάζονται εύκολα με την ανθρώπινη φωνή εξαιτίας του δυνατού
ήχου τους, όπως γίνεται και με τους ζουρνάδες, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει ότι δεν
χορεύονται. Πολλά τραγούδια, «κυρίως στην περιοχή της Φλώρινας, της Έδεσσας και

63
της Αλμωπίας, χρησιμοποιούν το τοπικό γλωσσικό ιδίωμα (σλαβομακεδονικό) ενώ στη
περιοχή των Γρεβενών (Σαμαρίνα) το βλάχικο ιδίωμα» (Τσιπλακούλης,χ.χ.). Κάποιοι
γνωστοί χοροί είναι η ομορφούλα, ο γερόντικος, η συμπεθέρα, η γκάιντα, ο λεβέντικος
(στη Φλώρινα), η Νεστορική κόρη, ο αντικρυστός, το Μπεράτι, ο Νυφιάτικος (στην
Καστοριά), ο τρανός, ο διπλός, ο Μάης, το Καραπατάκι, τοΚαγγέλι (στην Κοζάνη) και
πολλοί άλλοι ενώ τα βασικότερα όργανα είναι η τρομπέτα, το τρομπόνι, τα κρουστά,
ο ζουρνάς, το κλαρίνο, το νταούλι, η φλογέρα, η γκάιντα.

Στην παρακάτω εικόνα (Εικόνα 3.45) βλέπουμε το χάρτη που δημιουργήθηκε με το

googleearth(Γαλάνη και Ρόκκα, 2016) και παρουσιάζει την περιφέρεια της Δυτικής
Μακεδονίας. Μπορούμε να παρατηρήσουμε την κίτρινη γραμμή η οποία ακολουθεί
την πορεία προς την Ήπειρο παρουσιάζοντας τις μουσικές παραδόσεις στην περιήγηση
μέσω του χάρτη σε όλη την Ελλάδα. Υπάρχει επίσης κείμενο με πληροφορίες για τις
μουσικοχορευτικές παραδόσεις της περιοχής που μπορεί κανείς να διαβάσει κάνοντας
κλίκ στην πράσινη ακίδα. Μπορεί ακόμη να δει κάποιος ενδεικτικό αλλά πολύ γνωστό
μουσικό όργανο, το κλαρίνο, καθώς και βίντεο με γνωστό χορό του ν. Φλώρινας που
ονομάζεται «ομορφούλα» (Εικόνα 3.46).

Εικόνα 3.45:Απεικόνιση της περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας με το google earth

64
 Εικόνα 3.46: Απεικόνιση του μουσικούοργάνου «κλαρίνο» και χορός
τηςΚεντρικής Μακεδονίας ενσωματωμένα στον χάρτη με το google earth

3.5. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Ηπείρου

Η Ήπειρος είναι μια από τις περιφέρειες της δυτικής Ελλάδας και περιλαμβάνει τους
νομούς της Άρτας, της Θεσπρωτίας, των Ιωαννίνων και της Πρέβεζας. Η Ηπειρώτικη
μουσική είναι πολύ γνωστή και σημαντική στην ελληνική επικράτεια με πλούσιο
ρεπερτόριο τραγουδιών και χορών που μιλούν και εκφράζουν τις σκέψεις και τα
συναισθήματα των ανθρώπων. Το ηπειρώτικο τραγούδι έχει τις ρίζες του στην εποχή
της Τουρκοκρατίας και μιλούσε για τη ζωή και τις δυσκολίες που περνούσαν, δίνοντάς
τους δύναμη και ενέργεια να συνεχίσουν να αγωνίζονται ενωμένοι ενάντια στο ζυγό.
Αυτό φαίνεται και στους χορούς τους που είναι σε ανοικτό κύκλο συμβολίζοντας την
ενότητα που έχουν ως μέλη της κοινότητάς τους (Πηγή: Ήπειρος: Η μουσική παράδοση
στο σταυροδρόμι πολιτισμών της Δυτικής Ελλάδας).Το άγριο και λιτό τοπίο
συνετέλεσε και στην ύπαρξη «λιτών» και όχι πληθωρικών ρυθμών και ήχων της
μουσικής που έκαναν ακόμη και τα χαρούμενα τραγούδια να ακούγονται «βαριά» με
ένα αδιόρατο λυπητερό ήχο. Τα τραγούδια μιλούν για την καθημερινότητα, γάμους και
χαρές, αλλά τα θέματά τους είναι και ιστορικά, ποιμενικά ή μιλούν για την ξενιτιά και
τη μετανάστευση.

Εικόνα 3.47:Ηπειρώτης οργανοπαίκτης

65
Τα Ηπειρώτικα τραγούδια διακρίνονται με βάση το ρυθμό τους και το θέμα τους στα
εξής (Πηγή: Ήπειρος: Η μουσική παράδοση στο σταυροδρόμι πολιτισμών της Δυτικής
Ελλάδας): το «νουμπέτι», τραγούδι που παίζεται όταν τα μουσικά όργανα μπαίνουν σε
ένα σπίτι, το «καθιστικό» ή του «τραγουδιού» ή της «τάβλας» που είναι γραμμένα μόνο
για να ακούγονται, και τα «χορευτικά» που είναι και τα περισσότερα. Επίσης,
υπάρχουν τα «μοιρολόγια», που συμβολίζουν το θάνατο και την ανάσταση
μεταφέροντας δύναμη και αισιοδοξία, του «γάμου», της «ξενιτιάς», τραγουδισμένα
συχνά από τις γυναίκες της οικογένειας που έβλεπαν τους άντρες να ξενιτεύονται για
να τους προσφέρουν μια καλύτερη ζωή, της δουλειάς, που τραγουδιόταν όταν
εργάζονταν σε κάποιο μέρος ή ακόμη και στα χωράφια και της αγάπης, υμνώντας την
ομορφιά, και τη λεβεντιά. Ορισμένα τραγούδια είναι συνυφασμένα με τον τόπο από
όπου προέρχονται και έχουν μεγάλη απήχηση στον κόσμο. Κάποια από αυτά είναι τα
τραγούδια από το Πωγώνι, που είναι κυρίως πολυφωνικά, στα οποία οι γυναίκες
παίζουν σπουδαίο ρόλο καθώς τραγουδούν για την ξενιτιά και για τους αγαπημένους
τους που είναι μακριά. Άλλα είναι αυτά του Μετσόβου, πολλά από τα οποία είναι
ιστορικά με πλούσιο ρεπερτόριο και μιλούν για τους μάχες εναντίον των Τούρκων, για
τους κλέφτες και τον αγώνα τους.

Τα μουσικά όργανα που χρησιμοποιούνται γενικά στην παραδοσιακή μουσική της

Ηπείρου είναι το λαούτο ή λαγούτο (πολυφωνικό όργανο της κομπανίας με
συνοδευτικό κυρίως ρόλο), το ντέφι (που κρατάει το ρυθμό και δεν αυτοσχεδιάζει
αλλά τονίζει τις χορευτικές φιγούρες), η φλογέρα (ένα από τα σημαντικότερα
ηπειρώτικα μουσικά όργανα που παίζεται σόλο ή συνοδεύει άλλα όργανα),το κλαρίνο
(που ήρθε από τη Δύση στις αρχές του 19ου αιώνα και αποτελεί τη συνέχεια της
φλογέρας), το βιολί (που στην Ήπειρο έχει διπλές χορδές και μιμείται τη φλογέρα), και
τα κρουστά. Υπήρχαν παλαιότερα και το κανονάκι, το ούτι και το σαντούρι που
παίζεται μέχρι και σήμερα κυρίως στην Πρέβεζα (Πηγή: Το Ηπειρωτικό μουσικό
ύφος).

Εικόνα 3.48:Πωγωνίτικη φλογέρα

Οι χοροί της Ηπείρου είναι χαρακτηριστικοί για τις αργές τους κινήσεις αλλά
ταυτόχρονα γεμάτες ενέργεια με ύφος επιβλητικό και δυναμικό. Οι πιο γνωστοί χοροί
είναι οι «Ζαγορίσιοι», οι «Συγκαθιστοί», το «Μπεράτι», οι «Εννεάσημοι’ χοροί και
αυτοί που χορεύονται στα Τρία ή στα Δύο. Σημαντικός χορός είναι επίσης ο

66
«Τσάμικος» που χορεύεται σε κύκλο και που τα παλαιότερα χρόνια το χόρευαν μόνο
άντρες.

Εικόνα 3.49:Ηπειρώτικος Τσάμικος χορός

Άλλος χορός είναι το «φυσούνι», που τον χορεύουν κυρίως οι γυναίκες της Πρέβεζας
και ονομάστηκε έτσι από τον αέρα που φυσούσε εκεί και τέλος ο «Κοφτός», που
χορεύεται τόσο από άντρες όσο και από γυναίκες στα Ζαγοροχώρια και ονομάστηκε
έτσι από το απότομο σταμάτημα της μουσικής (Πηγή: Ήπειρος: Η μουσική παράδοση
στο σταυροδρόμι πολιτισμών της Δυτικής Ελλάδας).

Στην εικόνα που ακολουθεί (Εικόνα 3.50) παρουσιάζεται ό χάρτης της περιφέρειας
Ηπείρου. Η γραμμή κίτρινου χρώματος δείχνει τη διαδρομή και την πορεία στον χάρτη
του googleearth προς τη Θεσσαλία (Γαλάνη και Ρόκκα, 2016). Κάνοντας κλικ στην
γαλάζια ακίδα μπορεί κανείς να έχει εικόνα κειμένου με χρήσιμες πληροφορίες για τις
μουσικοχορευτικές παραδόσεις της περιοχής, ενώ αυτό συνοδεύεται και από εικόνα
γνωστού μουσικού οργάνου και βίντεο με χορούς όπως ο τσάμικος και ο Ζαγορίσιος
(Εικόνες 3.51 και 3.52).

67
Εικόνα 3.50: Απεικόνιση της περιφέρειας Ηπείρου με το λογισμικό google earth

Εικόνα 3.51: Πληροφορίες για τις μουσικές παραδόσεις της Ηπείρου και το
μουσικό όργανο ούτι ενσωματωμένα στο χάρτη με το google earth

68
 Εικόνα 3.52: Ενδεικτικοί παραδοσιακοί χοροί (Τσάμικος και Ζαγορίσιος) της
Ηπείρου στον χάρτη του google earth

3.6. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Θεσσαλίας

Η Θεσσαλία περιλαμβάνει τους νομούς της Καρδίτσας, της Λάρισας, της Μαγνησίας,
των Τρικάλων και των Βόρειων Σποράδων. Βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι στο κέντρο
της Ελλάδας, ανάμεσα στην Μακεδονία, τη Στερεά Ελλάδα, την Ήπειρο και το Αιγαίο
Πέλαγος. Για το λόγο αυτό την διέσχισαν πολλές διαφορετικές φυλές και ομάδες
πληθυσμού που επηρέασαν ανάλογα τη μουσική και χορευτική της παράδοση,
διατηρώντας ωστόσο κοινή διάλεκτο και παράδοση παρά την ετερογένεια της περιοχής
(Πηγή: Οι Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί κατά περιοχές. Θεσσαλία γενικά). Στα
χρόνια της Τουρκοκρατίας, οι κάτοικοι της Θεσσαλίας ήταν Σαρακατσάνοι, Βλάχοι,
Καραγκούνηδες και Αρβανίτες και σε αυτούς προστέθηκαν και οι νεοφερμένοι
Τούρκοι οι οποίοι μετακίνησαν και πληθυσμούς από την Μικρά Ασία. Στα δύσκολα
αυτά χρόνια που η Θεσσαλία αποτέλεσε τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
διαδραματίστηκαν πολλά σημαντικά γεγονότα και μέσα από αυτά και την αγροτική
και ποιμενική ζωή των κατοίκων δημιουργήθηκε η μουσικοχορευτική παράδοση της
Θεσσαλίας η οποία με τα τραγούδια της εκφράζει με απλό και άμεσο τρόπο τις χαρές
και τις λύπες της ζωής του Θεσσαλικού λαού. Εκείνα τα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς,
ραγιάδες που δεν άντεχαν άλλο τα μαρτύρια πήρα τα όπλα, άφησαν τα σπίτια τους και
ζούσαν στις ορεινές περιοχές της Θεσσαλίας όπως είναι των Αγράφων, του Ολύμπου
κα του Πηλίου. Οι «κλέφτες και οι αρματολοί» που βρήκαν καταφύγιο σε αυτά τα μέρη
επηρέασαν «τη δημοτική ποίηση που τους ύμνησε με τα ωραιότερα δημοτικά
τραγούδια» (Πηγή: Οι Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί κατά περιοχές. Θεσσαλία
γενικά). Σε αυτά τα μέρη ακούστηκε το κλέφτικο τραγούδι που μιλούσε για
κατορθώματα γνωστών ή ανώνυμων αγωνιστών.

Η μουσική παράδοση της Θεσσαλίας έχει πλούτο, ποικιλία και επιδράσεις από τη νότια
και δυτική Μακεδονία, την Ήπειρο και τη Ρούμελη, ακόμη και από μελωδίες και
ρυθμούς των νησιών και αυτό φαίνεται σε πολλά πηλιορείτικα τραγούδια. Η

69
«Καραγκούνα» είναι ο πιο συνηθισμένος χορός της περιοχής. Η Καραγκούνα, είναι
συχνά αυτοσχεδιασμός και δημιούργημα του κάθε καλλιτέχνη. Χορεύεται κυρίως στα
πεδινά των νομών της Καρδίτσας και των Τρικάλων και η ονομασία του χορού
προέρχεται από τα βήματα που είναι βαριά, συρτά, σβαρνιστά, όπως λένε στη
Θεσσαλία.

Εικόνα 3.53: Χορός των Αγράφων

Σχετικά με τα μουσικά όργανα, το κλαρίνο είναι αυτό που ακούγεται κυρίως στις
περιοχές του κάμπου ενώ στην ορεινή Αγραφιώτικη περιοχή της Αργιθέας κυριαρχεί
το βιολί. Ο Όλυμπος και τα Χάσια ήταν από τα Αγαπημένα βουνά των
Σαρακατσαναίων και των Βλάχων της Θεσσαλίας που ξεκαλοκαίριαζαν εκεί με τα
κοπάδια τους, παίζοντας τη φλογέρα τους. Άλλα όργανα που παίζονταν από τους
Θεσσαλούς ήταν το λαούτο, το σαντούρι, το ντέφι με τα ζήλια, αλλά και τα χάλκινα
από τους βλάχους, όπως στην Τσαριτσάνη ή το Λιβάδι, αλλά και νταούλια ή γκάιντες
(Καλλιάρα, 2014). Το γνωστό τραγούδι για παράδειγμα «Εσείς πουλιά πετούμενα», το
οποίο, αν και ηπειρώτικης καταγωγής χορεύεται πολύ και στη Θεσσαλία, έχει σαν
βασικό όργανο το βιολί. Εκτός από την Καραγκούνα, πολύ γνωστός είναι και ο
Τσάμικος χορός που χορεύεται από τους Σαρακατσάνους κυρίως στην περιοχή της
Δυτικής Θεσσαλίας, όπως επίσης και ο «Καλαματιανός», πολύ αγαπητός χορός κυρίως
σε γάμους. Στην Αργιθέα, οι τοπικοί χοροί είναι κυρίως ένα είδος «αργού» τσάμικου,
επηρεασμένου από την Ήπειρο ενώ στο Πήλιο για παράδειγμα η μουσική και οι χοροί
είναι επηρεασμένοι από τα ακούσματα των νησιών του Αιγαίου.

Εικόνα 3.54:Σαρακατσάνικος χορός Εικόνα 3.55:Καραγκούνικος χορός

70
Οι κάτοικοι του ν. Τρικάλων προέρχονται από πολλά και διαφορετικά μέρη,
πολύπερισσότερο συγκριτικά με τους κατοίκους των άλλων Θεσσαλικών νομών. Αυτό
οφείλεται στο γεγονός ότι για ένα μεγάλο διάστημα, ο νομός αυτό απετέλεσε το όριο
της ελεύθερης Ελλάδας, με αποτέλεσμα να υπάρξουν πολλοί μετανάστες από περιοχές
που ήταν ακόμη κατοικημένες από τους Τούρκους και κυρίως από τα Γρεβενά και το
Μέτσοβο. Επομένως, υπάρχουν πολλά Καραγκούνικα χωριά, ή χωριά που ζουν πολλοί
Σαρακατσάνοι και αυτό φαίνεται τόσο στη μουσική τους όσο και στους χορούς τους.

Στη συνέχεια παρουσιάζεται ο χάρτης της περιφέρειας Θεσσαλίας. Παρατηρώντας την

κίτρινη γραμμή της διαδρομής βλέπουμε ότι προχωρά προς τα Ιόνια νησιά (Εικόνα
3.56), ενώ πατώντας στην ακίδα ρόζ χρώματος, ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει
κείμενο με βασικά στοιχεία για τις μουσικοχορευτικές παραδόσεις της περιοχής το
οποίο συνοδεύεται από πολύ γνωστά παραδοσιακά μουσικά όργανα όπως είναι το βιολί
– μέρος κομπανίας/ζυγιάς –η φλογέρα και το κλαρίνο. Ταυτόχρονα, μπορεί να
παρακολουθήσει βίντεο με παραδοσιακούς χορούς όπως είναι η φημισμένη σε όλη την
Ελλάδα Καραγκούνα (Εικόνες 3.57 και 3.58).

Εικόνα 3.56:Απεικόνιση της περιφέρειας Θεσσαλίας με το google earth

71
 Εικόνα 3.57: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση της Θεσσαλίας και
μουσικά όργανα της περιοχής (βιολί, φλογέρα) ενσωματωμένα στον χάρτη με το
google earth

Εικόνα 3.58: Ενδεικτικό μουσικό όργανο (κλαρίνο) στην Θεσσαλία και βίντεο με
τον χορό Καραγκούνα στον χάρτη του google earth

3.7. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Ιονίων Νήσων.

Η περιφέρεια των Ιονίων Νήσων αποτελείται από τα νησιά Ζάκυνθος, Κέρκυρα,

Κεφαλονιά, Ιθάκη και Λευκάδα. Το γεγονός ότι προϋπήρξε η μακρόχρονη Ενετοκρατία
των τεσσάρων αιώνων καθώς και η Αγγλική κατοχή έκαναν τα Επτάνησα, όπως
αποκαλούνται, να επηρεαστούν στην καλλιτεχνική τους έκφραση. Αυτή διέφερε
αρκετά από άλλες περιοχές της ελληνικής επικράτειας καθώς είχε ευρωπαϊκά – δυτικά
στοιχεία τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη ζωγραφική και τη μουσική ξεκινώντας από
την αριστοκρατία και περνώντας σιγά σιγά και στον απλό λαό. Δημιουργήθηκαν για
αυτό το λόγο πολλές συμφωνικές ορχήστρες, φιλαρμονικές και χορωδίες, ενώ η αγάπη
για τη μουσική και την εκμάθηση μουσικών οργάνων είναι έντονη στην περιοχή που
εκφράζεται με ποικίλους τρόπους και υμνεί κυρίως την αγάπη. Ένας τέτοιος τρόπος
είναι και η πασίγνωστη επτανησιακή καντάδα, η οποία συχνά συνοδεύεται από
μαντονιλάτα, είναι επηρεασμένη από την ιταλική μουσική, είναι μοναδική στο είδος
της και διαφέρει από πολλές άλλες αντίστοιχες μελωδίες στην Ελλάδα. Στην ιδιαίτερη
αυτή αγάπη για η μουσική συνέβαλαν ωστόσο και παράγοντες του τόπου όπως η
ομορφιά της περιοχής, το περιβάλλον, η θάλασσα και οι όμορφες ακρογιαλιές της. Η
παράδοση ωστόσο λέει ότι ίσως τα Επτάνησα να δέχθηκαν επιρροές και τους Κρήτες
και αυτό το βλέπουμε σε «ένα μουσικό ιδίωμα που είναι επηρεασμένο από το Ιταλικό
και Κρητικό είδος μουσικής» (Πηγή:Μουσική και τραγούδια από τα νησιά).

72
 Εικόνα 3.59:Ζακυνθινή καντάδα
Η Καραβάτη (2015), κατά τη έρευνά της στο Ιόνιο Μουσικό Αρχείο, σχετικά με τη
μουσική παράδοση των Επτανήσων, αναφέρει χαρακτηριστικά:
«Στην Επτάνησο, στα χρόνια που η υπόλοιπη Ελλάδα ήταν υπόδουλη στους Τούρκους,
δημιουργήθηκε κάτω από ιστορικές και κλιματολογικές συγκυρίες ένα ιδιότυπο φολκλορικό
τραγούδι με μελωδικότατη και αρμονική πολυφωνική επένδυση, στηριγμένη κυρίως στον
αυτοσχεδιασμό των επτανησίων τροβαδούρων. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι από την
αρχαιότητα λαϊκό όργανο στην Επτάνησο ήταν η Κιθάρα (κιθάρα κλασσικών χρόνων), όπως και ο
Λυροφοίνικας, το σημερινό μαντολίνο, που είναι κατεξοχήν όργανα αρμονίας, η οποία εμφανίζεται
στα Ιόνια νησιά πολλούς αιώνες πριν αναπτυχθεί στη Δύση. Η μακραίωνη αυτή παράδοση και
αίσθηση της αρμονίας υπέστη θετική επίδραση από το Βενετσιάνικο μουσικό πολιτισμό, λόγω της
επικυριαρχίας των Ενετών επί πέντε περίπου αιώνες. Τις αντιδράσεις αυτές, ο επτανησιακός λαός
με το έμφυτο αισθητήριο και τον έμφυτο αυτοσχεδιασμό που είχε αποκτήσει από τα αρχαία χρόνια,
τις επεξεργάστηκε και δημιούργησε το δικό του πολυφωνικό τραγούδι, την λαϊκή καντάδα και την
αρέκια στις πόλεις και τα τραγούδια των χωριών. Τα είδη αυτά του λαϊκού επτανησιακού δεν πρέπει
να συγχέονται με την λόγια μουσική, που άνθισε στα Επτάνησα στα προεπαναστατικά χρόνια και
που την έγραφαν επτανήσιοι μουσικοί με σπουδές στην Ευρώπη, αλλά και με τα πολυφωνικά
τραγούδια που συνέθεταν επτανήσιοι επαγγελματίες μουσικοί»

(Καραβάτη, 2015:16)

Αξίζει να αναφερθεί ότι τα Επτάνησα ανέπτυξαν πρώτα από όλους τους Έλληνες
ιδιαίτερα σημαντική μουσική δράση έντεχνης μουσικής, ως ανάγκη δημιουργίας και
ελευθερίας μέσα στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Υπάρχουν ωστόσο περιοχές
που δεν ακολουθούν τα ιταλικά χνάρια και η μουσική τους παράδοση συμβαδίζει
μάλλον με εκείνη της ηπειρωτικής Ελλάδας και μάλιστα της Ηπείρου. Αυτό μπορούμε
να το δούμε τόσο στα τραγούδια που βασικό τους όργανο είναι το κλαρίνο όσο και
στους χορούς που είναι συρτοί και κυκλικοί και χορεύονται κυρίως από γυναίκες. Οι
τοπικοί χοροί είναι ο «μεγάλος Ζακυνθινός» ή «γέρανος»που τον χόρευαν οι
αριστοκράτες, ο «συρτός», ο «τσάμικος» ή οι «χοροί στα τρία», ο «σταυρωτός», η ο
«τοπικός μπάλος» (Πηγή: Οι Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί κατά περιοχές. Νησιά
Ιονίου- Γενικά). Άλλοι γνωστοί επτανησιακοί χοροί είναι ο «συρτός Ζακυνθινός» που
τον χορεύουν τόσο σε περιοχές στο βουνό όσο και στην πεδιάδα, η «άμοιρη» που είναι
ένα κυκλικός χορός που τον χορεύουν την περίοδο των απόκρεω, ο «σταυρωτός», που
μοιάζει στον Ζακυνθινό, ο «κυνηγός», και ο Γιαργητός που είναι κυρίως ανδρικός

73
χορός στα χωριά της Ζακύνθου (Πηγή: Οι Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί κατά
περιοχές. Νησιά Ιονίου- Γενικά).

Εικόνα 3.60:Χορός Μεγάλος Ζακυνθινός

Στα υπόλοιπα νησιά η ιταλική/βενετσιάνικη επιρροή είναι έντονη τόσο στους χορούς
όσο και στα τραγούδια. Με δεδομένο το γεγονός ότι βρίσκεται αρκετά κοντά στην
Ιταλία, η Κέρκυρα είναι το νησί που επηρεάστηκε περισσότερο από όλα τα άλλα.
Ακολουθεί η Ζάκυνθος, η οποία όμως παρουσιάζει μουσικές επιρροές τόσο από τους
Ιταλούς όσο και από τους Γάλλους και τους Άγγλους. Τα τραγούδια τους ονομάζονται
‘αρέκιες’ και ακολουθούν το μοντέλο της ιταλικής όπερας, ενώ τα τραγούδια που
μιλούν για την αγροτική ζωή των κατοίκων είναι γρήγορα και ρυθμικά, ενώ γνωστές
είναι και οι λεγόμενες «σερενάτες». Ωστόσο υπάρχουν δυο τάσεις στο νησί όπου η μια
αφορά την επιρροή της από τη δύση με μουσικές όπως η καντάδα, οι καντρίλιες, τα
βαλς, η πόλκα, η μαζούρκα και η άλλη έχει να κάνει με την κατώτερη τάξη, τους
γνωστούς ποπολάρους, που διατήρησαν τα πολιτισμικά στοιχεία του νησιού με την
ντόπια λαϊκή μουσικο-χορευτική παράδοση (Πηγή: Οι Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί
κατά περιοχές. Νησιά Ιονίου- Γενικά). Επίσης η όπερα, η καντσονέτα και το ιταλικό
belcanto χαρακτηρίζουν μουσικά την περιοχή των Επτανήσων (Πηγή: Επτανησιακή
μουσική). Πολύ σημαντική ήταν και η επίδραση που είχαν οι εμπορικές συναλλαγές
με την Ιταλία και επισκέψεις από διάφορα μέρη στο νησί της Ζακύνθου που είχε σαν
αποτέλεσμα τη δημιουργία θιάσων με μεγάλη μουσική παράδοση αλλά και τη
φημισμένη επτανησιακής Μουσική Σχολή. Σημαντικοί εκπρόσωποι αυτής της σχολής
είναι ο Νικόλαος-ΧαλκιόπουλοςΜάντζαρος που μελοποίησε τον εθνικό μας ύμνο, ο
Σπύρος Σαμαράς, ο Παύλος Καρρέρ κ.ά. Τέλος, τα βασικότερα μουσικά όργανα είναι
η κιθάρα, το βιολί, το λαούτο με το μακρύ χέρι, η πίπιζα και το νταούλι στην Ζάκυνθο
ενώ στη Λευκάδα το κλαρίνο, το βιολί, το λαούτο και η κιθάρα.

Στην επόμενη εικόνα (Εικόνα 3.61) παρουσιάζεται το γεωγραφικό διαμέρισμα των

Ιονίων νήσων με το googleearth (Γαλάνη και Ρόκκα, 2016). Ακολουθώντας την κίτρινη
γραμμή της διαδρομής παρατηρούμε ότι η περιήγηση συνεχίζεικατόπιν προς τα
ανατολικά της Ελλάδας και συγκεκριμένα προς την περιφέρεια της Αττικής. Ο
αναγνώστης μαθητής μπορεί να πατήσει με αριστερό κλικ στο ποντίκι του υπολογιστή
επάνω στην γαλάζια ακίδα όπου μπορεί να έχει πρόσβαση σε πληροφορίες για τη
μουσικοχορευτική παράδοση της περιοχής. Επιπλέον, μπορεί να δει εικόνες με
μουσικά όργανα (ενδεικτικά παρουσιάζονται η κιθάρα και η πίπιζα) καθώς και βίντεο

74
με τον πολύ γνωστό χορό των Ιονίων νήσων «Μεγάλος Ζακυνθινός» (Εικόνες 3.62 και
3.63).

Εικόνα 3.61: Απεικόνιση της περιφέρειας Ιονίων νήσων με το google earth

Εικόνα 3.62: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση των Ιονίων νήσων και
μουσικό όργανο (κιθάρα) ενσωματωμένα στον χάρτη με το google earth

75
 Εικόνα 3.63: Απεικόνιση μουσικού οργάνου (πίπιζα) των Ιονίων Νήσων και
βίντεο με τον χορό «Μεγάλος Ζακυνθινός» ενσωματωμένα στον χάρτη με το
google earth

3.8. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις περιφέρειας Αττικής

Η περιφέρεια Αττικής περιλαμβάνει όλους τους τομείς της Αθήνας χωρισμένους σε
Βόρειο, Δυτικό, Κεντρικό και Νότιο, τον Πειραιά, την Ανατολική και Δυτική Αττική
τις πόλεις Ελευσίνα, Μέγαρα, Λαύριο, Μαραθώνα και τα νησιά Σαλαμίνα, Αίγινα,
Πόρο, Ύδρα, Σπέτσες, Κύθηρα και Αντικύθηρα. Είναι η πολυπληθέστερη περιφέρεια
της Ελλάδας καθώς σε αυτή βρίσκεται και η πρωτεύουσα της χώρας. Εδώ υπάρχουν
άνθρωποι από πολλές περιοχές της ελληνικής επικράτειας οι οποίοι εγκαταστάθηκαν
στην Αττική και ειδικότερα στην Αθήνα για λόγους εργασίας, σπουδών, μόνιμης
κατοικίας, ή την εύρεση μιας καλύτερης τύχης. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι έφεραν μαζί
τους τα ήθη, τα έθιμα και τις μουσικές παραδόσεις από την ιδιαίτερη πατρίδα τους από
όλες τις περιφέρειες της Ελλάδας για τις περισσότερες από τις οποίες έχει ήδη γίνει ή
θα γίνει αναφορά στα μουσικά χαρακτηριστικά τους. Επομένως, σε αυτή την ενότητα
θα δοθεί έμφαση κυρίως στα νησιά γύρω από την Αθήνα και την Αττική.

Έτσι, για το νησί της Σαλαμίνας, λέγεται ότι, η πλούσια μουσικοχορευτική της
παράδοση ξεκίνησε στην Κούλουρη και έβγαλε στο φως σημαντικούς καλλιτέχνες,
τραγουδιστές και οργανοπαίκτες. Η μουσική του νησιού διαμορφώθηκε σε μεγάλο
βαθμό από την προσωπικότητά των κατοίκων του που ήταν άνθρωποι προσαρμοστικοί,
δεκτικοί και συνεργάσιμοι, αφομοιώνοντας πολλά διαφορετικά στοιχεία καθώς στο
νησί τους, εξαιτίας της γεωγραφικής του θέσης αποτέλεσε «χωνευτήρι ποικίλων
πολιτιστικών στοιχείων… προερχόμενα είτε από στεριά είτε από θάλασσα και
διαμόρφωναν ένα ιδιαίτερο πολιτισμικό χαρακτήρα που είναι ιδιαίτερα εμφανής στην
πολυμορφία της μουσικής παράδοσης» (Μπούτση, (χ.χ.) Σε όλο το νησί υπάρχει
μεγάλη αγάπη για τη μουσική από τους απλούς ανθρώπους μέχρι τους καλλιτέχνες οι
οποίοι ταξίδευαν μέχρι και εκτός νησιού για να διδάξουν μουσική ή να μάθουν οι ίδιοι
κάποιο μουσικό όργανο που τους ενδιέφερε. Η μουσική των Σαλαμίνιων παίζονταν σε
γιορτές, σε γάμους, και σε διάφορες εκδηλώσεις και συνδύαζαν τα τραγούδια με το

76
χορό. Κάποια τραγούδια ήταν στα ελληνικά άλλα στα αρβανίτικα, που ήταν πολύ
διαδεδομένα μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μερικά ήταν δίγλωσσα (Πηγή:
Τραγούδια και χοροί της Σαλαμίνας). Κάποιοι από τους πιο γνωστούς χορούς ήταν η
«τράτα», το «αποκριάτικο», το «κουλουριώτικο», το «συρτό», ο «τσάμικος», τα
«καγκέλια», τα «καλαματιανά», οι «μπάλοι», το «ζεϊμπέκικο», το «χασάπικο», ο
«καρσιλαμάς», κ.ά. Τα βασικότερα μουσικά όργανα είναι η φλογέρα που έπαιζαν οι
βοσκοί, το νταούλι,ηπίπιζα, η λύρα, το βιολί, το λαούτο, το σαντούρι και το κλαρίνο.

Στην Αίγινα, οι άνθρωποι αγαπούσαν πολύ τη μουσική και τραγουδούσαν σε γάμους,

στα πανηγύρια, στις τοπικές ή ονομαστικές εορτές αλλά και μεταξύ τους καθημερινά
στα καφενεία όπου γλεντούσαν όλη τη νύχτα. Υπήρχαν συγκροτήματα που έπαιζαν με
βασικά όργανα το βιολί, το λαούτο, το σαντούρι και κάποιες φορές το κλαρίνο.
Μερικοί από τους πιο γνωστούς τους χορούς είναι οι «απλοί Συρτοί» ή
«Συρτοκαλαματιανά», η «Σούστα», ο «Μπάλος», το τοπικό «Ντρίο», ο «Καρσιλαμάς»
και κάποιες φορές ο«Τσάμικος», ενώ οι Αμανέδες ήταν τα πιο δημοφιλή τραγούδια.
Τα τραγούδια που ακούγονταν στην Αίγινα προέρχονταν όχι μόνο από τον ντόπιο
πληθυσμό αλλά και από μακρινά μέρη όπως η Μικρά Ασία, η Χίος, η Λέσβος, οι
Βόρειες Σποράδες, τα Δωδεκάνησα, η Κύπρος , Λευκάδα, η Ρούμελη, η Ήπειρος, ενώ
συνεργάζονταν στενά και με τα γύρω νησιά όπως η Σαλαμίνα, οι Σπέτσες, η Ύδρα και
ο Πόρος (Πηγή: Αιγινήτικη Μουσική και Τραγούδια).

Εικόνα 3.64: Χορός καρσιλαμάς

Τα Μέγαρα από τη άλλη έχουν επίσης σημαντική μουσική παράδοση με τραγούδια που
μιλούν για τη ζωή των ανθρώπων, τη ζωή στην ύπαιθρο, τα όμορφα συναισθήματα, τις
δυσκολίες για την επιβίωση. Τραγουδούν επίσης σε θρησκευτικές γιορτές αλλά και
στους γάμους και στα γλέντια. Η παραδοσιακή μουσική των Μεγαρέων επηρεάστηκε
από τα γύρω νησιά και ενσωμάτωσε στις δικές της εκτελέσεις διάφορα στοιχεία από τη
δική τους μουσική. Σημαντικός χορός των Μεγάρων είναι ο χορός της «Τράτας» που
γιορτάζεται την Τρίτη του Πάσχα, χορός ο οποίος «αποτελεί μεγαρίτικη ιδιοτυπία …
και δεν απαντάται πουθενά αλλού στον ελλαδικό χώρο» (Οικονομοπούλου, 2011:44).
Πρόκειται για χορό που χορεύεται κυκλικά από γυναίκες με τα χέρια σταυρωτά, ως
μέρος τελετουργικού, χωρίς όργανα και με τους άντρες να χορεύουν άλλους χορούς
όπως συρτά και καλαματιανά. Γενικά τα παραδοσιακά μεγαρίτικα τραγούδια
περιλαμβάνουν πολλά διαφορετικά είδη από νανουρίσματα και τραγούδια του γάμου
μέχρι της ξενιτιάς, μοιρολόγια αλλά και κάλαντα Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς,
Φώτων κλπ. Υπήρχαν επίσης οι «τράτες», τα «επιτραπέζια», οι «πατινάδες» και τα
«περιπαιχτικά» τραγούδια. Γενικά, στα τραγούδια τους πρωτοστατούσε το βιολί που

77
συνόδευε τα γλέντια τους μέχρι το πρωί αλλά υπήρχαν και άλλα όργανα όπως το ούτι,
το ακορντεόν και κάποιες φορές το κλαρίνο (Οικονομοπούλου, 2011).

Τα Κύθηρα από την άλλη έχουν μουσική παράδοση που μοιάζει περισσότερο με την
κρητική μαντινάδα παρά στην επτανησιακή μουσική. Έχουν πολύ σημαντική κα
μεγάλη μουσική παράδοση τόσο στο τραγούδι όσο και το χορό με χαρούμενες μελωδίες
που μιλούν για την αγάπη και ανάλογους χορούς που συνοδεύουν τα τραγούδια. Τα
τραγούδια τους έχουν κυρίως ακριτικό και θρησκευτικό χαρακτήρα ενώ υπάρχουν και
μοιρολόγια. Πολύ γνωστά είναι τα τσιριγώτικατραγούδια (Πηγή: Κυθηραϊκή
Μουσική). Υπάρχουν επίσης και κάποιες ζακυνθινές καντάδες και τραγούδια που
μιλούν για την ξενιτειά. Οι χοροί τους είναι αργοί στην αρχή αλλά πιο ζωηροί μετά με
πολλές φιγούρες και παραλλαγές και μοιάζουν πολύ στους κρητικούς χορούς. Τα
βασικά τους μουσικά όργανα είναι το βιολί, το λαούτο, το μαντολίνο και το σαντούρι
που διαμορφώνουν μαντολινάτες, χορωδίες, ή φιλαρμονικές (Πηγή: Κύθηρα).

Στη συνέχεια, ακολουθεί χάρτης στο googleearth(Γαλάνη και Ρόκκα, 2016) με την
περιφέρεια της Αττικής (Εικόνα 3.65), ενώ παρατηρώντας την κίτρινου χρώματος
γραμμή βλέπουμε ότι η διαδρομή που σχεδιάστηκε στη συνέχεια έχει κατεύθυνση τη
Στερεά Ελλάδα. Πατώντας στην ροζ ακίδα ο μαθητής μπορεί να διαβάσει κάποιες
πληροφορίες για τη μουσική, τα μουσικά όργανα και τους χορούς της περιοχής. Για
περισσότερες πληροφορίες, το κείμενο συνοδεύεται από εικόνες μουσικών οργάνων
όπως το βιολί και βίντεο με χορούς όπως ο Μπάλος ή το χασάπικο (Εικόνες 3.66 και
3.67).

78
 Εικόνα 3.65: Απεικόνιση της περιφέρειας Αττικής με το google earth

Εικόνα 3.66: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση της Αττικής και
ενδεικτικό μουσικό όργανο (βιολί) ενσωματωμένα στον χάρτη με το google earth

79
 Εικόνα 3.67: Βίντεο με χορούς (Μπάλος, χασάπικο) της περιφέρειας Αττικής,
ενσωματωμένα στον χάρτη με το google earth

3.9. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Στερεάς Ελλάδας

Η περιφέρεια της Στερεάς Ελλάδας βρίσκεται στο κέντρο της χώρας αλλά στο νότιο
τμήμα της Ηπειρωτικής Ελλάδας και περιλαμβάνει τους νομούς Βοιωτίας, Εύβοιας,
Ευρυτανίας, Φθιώτιδας και Φωκίδας. Ιστορικά, η περιοχή αναφέρεται και ως Ρούμελη
και πήρε αυτή την ονομασία στα χρόνια της φραγκοκρατίας από το όνομα Ρωμιός,
δηλαδή Έλληνας. Η Στερεά Ελλάδα έχει πολύ μεγάλη ιστορία που επηρέασε τη ζωή
αλλά και τη μουσική της παράδοση με τα γνωστά σε όλους κλέφτικα τραγούδια της
που αποτελούν ύμνο τόσο για την περιοχή όσο και για τους ανθρώπους της. Τα
τραγούδια αυτά είναι λιτά ως προς τα μουσικά τους στοιχεία και μιλούν για τις
κακουχίες, τον πόνο και τις δυσκολίες που έζησαν οι άνθρωποι κυρίως την περίοδο της
Τουρκοκρατίας. Πολλά από αυτά τα τραγούδια είναι ιστορικά, τα γνωστά «κλέφτικα»,
και αποκαλούνται «καθιστικά» ή «της τάβλας» (Πηγή: Μουσική και τραγούδια της
Ρούμελης).
Αυτά τα τραγούδια μιλούν για την καθημερινότητα των ανθρώπων, τους γάμους ή είναι
και μοιρολόγια. Μιλούν επίσης για θρησκευτικές γιορτές μέσα στο χρόνο όπως τα
Χριστούγεννα, τα Φώτα ή ακόμα για την άνοιξη και τον ερχομό των χελιδονιών. Στην
ανατολική Ρούμελη υπάρχει κυρίως το καμπίσιο τραγούδι και αυτό όπως και τα
περισσότερα έχουν αργό ρυθμό και ύφος που θυμίζει παράπονο. Γνωστό είναι και το
«καγκέλι» που στη αρχή είναι αργό και μετά ζωηρεύει. Ακόμη, ο γνωστός χορός
Τσάμικος, που θεωρείται εθνικός χορός, φανερώνει μέσα από τις αργές και βαριές
κινήσεις και τις χορευτικές φιγούρες την υπερηφάνεια των ανθρώπων αυτών που
πάλεψαν σκληρά για να επιβιώσουν στην περίοδο ης Τουρκοκρατίας. Ωστόσο, ο χορός
αυτός χορεύεται διαφορετικά σε διάφορες περιοχές. Άλλοι χοροί είναι ο
«Συρτοκαλαματιανός», ο «Κουλουριώτικος», ο Χορός της «Τράτας» και ο
«Χατζηχρήστος» (Πηγή: Χορεύοντας στην Ελλάδα).

80
 Εικόνα 3.68: Παραδοσιακός χορός Καγκέλι
Γενικά, η περιοχή της Στερεάς Ελλάδας δεν έχει μεγάλες διαφορές από την
Πελοπόννησο αναφορικά με τη μουσική της παράδοση. Επιπλέον, «σε αυτά τα μέρη
της ηπειρωτικής Ελλάδας, η παράδοση του δημοτικού τραγουδιού είχε άνθηση έως
και την Επανάσταση του 1821. Μετά την Επανάσταση η δημιουργία διακόπηκε και
υπήρχε αναπαραγωγή των ίδιων τραγουδιών έως και την εποχή του γραμμόφωνου. Έως
και σήμερα αυτά τα τραγούδια αναφέρονται σε κλέφτες και αρματολούς, είναι
αφηγηματικά, κάποια ερωτικά, εποχιακά, αλλά κατά βάση ιστορικά» (Παπαγεωργίου,
2008:37-38). Τα όργανα της παραδοσιακής μουσικής της Στερεάς Ελλάδας, ή
Ρούμελης είναι η φλογέρα, ο ταμπουράς που αργότερα σταμάτησαν να
χρησιμοποιούνται και αντικαταστάθηκαν από δυο ή τρία όργανα μαζί, τα οποία είναι
ομάδα και αποκαλούνται «ζυγιά». Αυτά είναι ο ζουρνάς, το βιολί, το κλαρίνο, το
λαούτο, η πίπιζα και το σαντούρι, η φλογέρα, η τζαμάρα, το τούμπανο ή ο ταμπουράς.
Και όταν έλλειπαν και κάποια όργανα ή δεν υπήρχαν και καθόλου, οι άνθρωποι
τραγουδούσαν μόνο και απολάμβαναν τα λόγια εκφράζοντας τα συναισθήματα τους με
χορό και διασκέδαση.

Μετά την ενημέρωση που έχει ο αναγνώστης για την μουσικοχορευτική παράδοση της
περιφέρειας της Αττικής, μπορεί να συνεχίσει το ταξίδι της περιήγησης στον χάρτη με
το googleearth (Γαλάνη και Ρόκκα, 2016) στον κόσμο της μουσικοχορευτικής
παράδοσης της Στερεάς Ελλάδας (Εικόνα, 3.69). Παράλληλα, όπως στις προηγούμενες
περιφέρειες, έτσι και εδώ μπορεί να διαβάσει πληροφορίες σε σχετικό κείμενο για τις
μουσικές, τα όργανα και τους χορούς της περιοχής. Επιπλέον, μπορεί να δει εικόνες
από αντιπροσωπευτικά μουσικά όργανα όπως ο ταμπουράς ή η τζαμάρα καθώς και
βίντεο με αντιπροσωπευτικούς χορούς όπως ο κουλουριώτικος (Εικόνες 3.70 και 3.71).

81
 Εικόνα 3.69: Απεικόνιση της περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας με το google earth

Εικόνα 3.70: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση της Στερεάς Ελλάδας και
ενδεικτικό μουσικό όργανο (ταμπουράς) ενσωματωμένα στον χάρτη του google
earth

82
 Εικόνα 3.71: Αντιπροσωπευτικό μουσικό όργανο (τζαμάρα) της Στερεάς
Ελλάδας και βίντεο με τον χορό «Κουλουριώτικος» στον χάρτη με το google
earth

3.10. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις της Δυτικής Ελλάδας

Η περιφέρεια της Δυτικής Ελλάδας περιλαμβάνει τους νομούς Αιτωλοακαρνανίας,

Αχαΐας και Ηλείας. Ξεκινώντας με την Αιτωλοακαρνανία, μπορούμε να πούμε ότι
υπάρχει μεγάλη ποικιλία από τραγούδια μουσικά ακούσματα και χορούς.
Χαρακτηριστικό της περιοχής είναι η ζυγιά, δηλαδή, μια ομάδα από οργανοπαίκτες –
συνήθως δυο καραμούζες ή ζουρνάδες και ένα τούμπανο ή νταούλι (Πηγή: Οι
παραδοσιακοί χοροί της Αιτωλοακαρνανίας). Κάποιοι από τους πιο γνωστούς χορούς
είναι η «Ρούσσα», ο αργός καλαματιανός και ο «ΆηΣυμιός«που χορεύονταν στα
πανηγύρια. Επίσης χορεύονται οι λεγόμενοι «πηδηχτοί» χοροί με διαφορετικά βήματα
και φιγούρες κρατώντας συνήθως ένα μαντήλι. Άλλοι χοροί είναι ο «Τσάμικος», ο
«Συρτός», ο «Καλαματιανός», ο «Απολυτός», ο «Μαζευτός», το «Καγγέλι».

Εικόνα 3.72:Τσάμικος χορός Δυτικής Ελλάδας

Πολύ γνωστός είναι και ο χορός «Γαϊτανάκι» για τον οποίο χαρακτηριστικά
αναφέρεται: «Το Γαϊτανάκι ή Κατσούδας Μαζωχτός στα δυο χορεύεται και στη
περιοχή της Τριχωνίδας την τρίτη ημέρα του Πάσχα. Είναι μαζωχτός στα δύο, με δύο

83
σειρές χορευτών και επειδή χορεύεται το Πάσχα οι κάτοικοι θεωρούν τη συμμετοχή
τους γούρικη. Θεωρείται κλέφτικος μια που το τραγούδι που συνοδεύει το χορό
αναφέρεται στον κλεφταρματωλό Πάνο Κατσούδα και πριν αρχίσουν το χορό όλοι οι
χορευτές θα τραγουδήσουν το «Κίνησαν τα κλεφτόπουλα» (Πηγή: Οι παραδοσιακοί
χοροί της Αιτωλοακαρνανίας). Τα μουσικά όργανα είναι το κλαρίνο, το νταούλι, το
βιολί, το λαούτο, η λαουτοκιθάρα και το σαντούρι, ο ζουρνάς, και η πίπιζα ή
καραμούζα. Γενικά, οι μουσικές παραδόσεις της Δυτικής Ελλάδας μοιάζουν πολύ με
αυτές της Πελοποννήσου στις οποίες γίνεται αναφορά στην επόμενη παράγραφο.

Στη συνέχεια, παρουσιάζεται ο χάρτης που δημιουργήθηκε με το λογισμικό

googleearth (Γαλάνη και Ρόκκα, 2016) και αφορά την περιοχή της Δυτικής Ελλάδας
(Εικόνα 3.73). Η κίτρινη γραμμή που αποτυπώνει τη διαδρομή που ακολουθεί κανείς
στην περιήγησή του συνεχίζει κατόπιν προς την Πελοπόννησο. Στον χάρτη μπορεί
κανείς να πατήσει στη γαλάζια ακίδα για να διαβάσει βασικές πληροφορίες για τα
μουσικά όργανα και τους παραδοσιακούς χορούς του τόπου και να δει
αντιπροσωπευτικά μουσικά όργανα και χορούς της Δυτικής Ελλάδας (Εικόνα 3.74).

Εικόνα 3.73: Απεικόνιση της περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας με το google earth

84
Εικόνα 3.74:Απεικόνιση του μουσικού οργάνου (λαουτοκιθάρα) της περιφέρειας
Δυτικής Ελλάδας και βίντεο με τον γνωστό παραδοσιακό χορό «γαϊτανάκι)
ενσωματωμένα στον χάρτη με το google earth

3.11. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις της Πελοποννήσου

Η περιφέρεια της Πελοποννήσου βρίσκεται κάτω από το κυρίως ηπειρωτικό μέρος της
Ελλάδας και περιλαμβάνει τους νομούς Κορίνθου, Τρίπολης, Λακωνίας και
Μεσσηνίας. Η περιοχή της Πελοποννήσου είναι γνωστή και ως ‘Μοριάς’ με πλούσια
ιστορία καθώς πρωτοστάτησε στην επανάσταση του 1821 και πολλά τραγούδια και
μουσικές είναι επηρεασμένα από τα ιστορικά αυτά γεγονότα. Έτσι, έχουμε το
Μοραΐτικο τραγούδι το οποίο «διακρίνεται για το ύφος του, την γλώσσα, τις ψηλές
μουσικές κλίμακες και τα μουσικά όργανα. Το περιεχόμενο τον τραγουδιών αυτών
είναι επαναστατικό, εθνικιστικό, κλέφτικο, ιστορικό αλλά και ελπιδοφόρο.
Δημιουργήθηκε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας μετά το 16ο αιώνα και υμνούσε
τα κατορθώματα και τον ηρωισμό των αρματολών» (Πηγή: Πελοπόννησος: Η μουσική
στο… «μυθικό» Νότο). Το Μοραΐτικο τραγούδι είναι πολύ γνωστό «για το ύφος του
(πάθος, ένταση, ταχύτητα), την γλώσσα, τις ψηλές μουσικές κλίμακες και τα μουσικά
όργανα» (Πηγή: Μουσική και τραγούδια του Μοριά).

Η αξία του τραγουδιού αυτού γίνεται αντιληπτή ακόμη και από ξένους που
«εντυπωσιάζονται από την πλούσια ποιητική φαντασία και την ρυθμική ποικιλία που
χαρακτηρίζουν τα δημοτικά αυτά τραγούδια. Αυτές οι ιδιαιτερότητες καθιστούν το
δημοτικό τραγούδι μοναδικό στο είδος του σε παγκόσμια κλίμακα. Το Μοραΐτικο
τραγούδι είναι δημιούργημα του ίδιου του λαού, ανώνυμων και προικισμένων
δημιουργών και μεταδίδει ρυθμό στη ψυχή και στα πόδια χορεύοντας των
καλαματιανό, τον τσάμικο, το συρτό και τόσους άλλους χορούς» (Πηγή: Μουσική και
τραγούδια του Μοριά). Εκτός από το Μοραΐτικο-κλέφτικο τραγούδι υπάρχει και το
αντάρτικο. Τα βασικότερα μουσικά όργανα της περιοχής είναι το κλαρίνο, το νταούτο,
το νταούλι, ο αυλός και η πίπιζα ενώ υπήρχε και το βιολί.

85
 Εικόνα 3.75:Πίπιζα
Σχετικά με τους χορούς της Πελοποννήσου, μπορούμε να πούμε ότι είναι πολυπληθείς
και περιλαμβάνουν τον «Καλαματιανό», τις «Καρυάτιδες», τον «Μονόδιπλο», τον
«Τσάμικο», τον «Συρτό», τον «Αη Γιώργη», τον «Μανιάτικο» και τον «Διπλό χορό».
Οι χοροί αυτοί είναι κυκλικοί, δημοφιλείς και χορεύονται σε πολλές εκδηλώσεις, όπως
γλέντια, πανηγύρια, ή γάμους. Ξεχωριστή θέση στη μουσική παράδοση της
Πελοποννήσου έχει και η Αρκαδία που μέσα από τα τραγούδια τους οι άνθρωποι
μιλούσαν για την ποιμενική και αγροτική τους ζωή αλλά και για τα χρόνια της
επανάστασης του 1821 και πολλά από αυτά διατηρούνται αναλλοίωτα μέχρι και
σήμερα. Πολλά από αυτά τραγουδιούνται τα καλοκαίρια στα πανηγύρια αλλά ο ήχος
τους δεν είναι πάντα ο αυθεντικός καθώς έχουν υποστεί κάποιες παραλλαγές.

Η εικόνα που ακολουθεί απεικονίζει την περιφέρεια της Πελοποννήσου και

παρουσιάζει τη διαδρομή της μουσικοχορευτικής περιήγησης προς τα νησιά του
Βορείου Αιγαίου (Εικόνα 3.76). Και εδώ δίνονται, ενσωματωμένες στο χάρτη με το
googleearth (Γαλάνη και Ρόκκα, 2016), πληροφορίες σχετικές με την παράδοση της
περιοχής. Ο περιηγητής μπορεί να πατήσει αν το επιθυμεί στην πράσινη ακίδα και να
δει μουσικά όργανα όπως το νταούλι και βίντεο με τον πολύ γνωστό σε όλη την Ελλάδα
Καλαματιανό χορό (Εικόνες 3.77 και 3.78).

86
 Εικόνα 3.76:Απεικόνιση της περιφέρειας Πελοποννήσου με το google earth

Εικόνα 3.77: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση της Πελοποννήσου και
ενδεικτικό μουσικό όργανο (νταούλι) ενσωματωμένα στον χάρτη με το google
earth

87
 Εικόνα 3.78: Απεικόνιση με βίντεο που παρουσιάζει τον γνωστό παραδοσιακό
χορό Καλαματιανό της περιφέρειας Πελοποννήσου στον χάρτη με το google
earth

3.12. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Βορείου Αιγαίου

Η περιφέρεια του Βορείου Αιγαίου περιλαμβάνει τα νησιά Λέσβου, Ικαρίας, Λήμνου,
Σάμου και Χίου. Οι μουσικές παραδόσεις του Βορείου Αιγαίου επηρεάστηκαν από
πολλούς παράγοντες αλλά κυρίως από το ότι τα νησιά βρίσκονται σε κομβικό
γεωγραφικά σημείο γεγονός που ευνόησε τις εμπορικές συναλλαγές τόσο μεταξύ τους
όσο και με άλλες περιοχές αλλά και τον εποικισμό τους. Χαρακτηριστικά αναφέρεται
ότι οι «Νησιώτες του Βορειοανατολικού Αιγαίου, Αιολείς και Ίωνες, φυλετικές και
γλωσσικές κατηγορίες, διαφορετικές κατά πολύ από εκείνες των άλλων νησιών του
Αρχιπελάγους, άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, αλλά και «γεώργιο» της
ευλογημένης ελιάς, της μαστίχας και της αμπέλου ζουν τραγουδώντας στον κύκλο της
ζωής και του χρόνου, τις χαρές και τις λύπες, τον επίγειο και θείο έρωτα, την ξενιτιά
και το θάνατο» (Πηγή: Μουσική από το Βορειοανατολικό Αιγαίο).

Έτσι, οι άνθρωποι που ζουν σε αυτή την περιοχή δέχθηκαν επιδράσεις από πληθυσμούς
που ήρθαν στο νησί, όπως οι Κρήτες, οι Μικρασιάτες, οι Πελοποννήσιοι αλλά και από
τη Μικρά Ασία όπως τη Σμύρνη, το Αϊβαλή, αλλά και άλλους που πήγαιναν σε άλλα
μέρη (Κωνσταντινούπολη, Αλεξάνδρεια, Αγίους Τόπους) και περνούσαν από τα νησιά.
Τη μεγαλύτερη μουσική επιρροή την είχαν τα νησιά από την Ανατολική πλευρά του
Αιγαίου, δηλαδή τη Μικρά Ασία μέχρι και την Κωνσταντινούπολη. Έτσι, η μουσική
των νησιών του Βορείου Αιγαίου χαρακτηρίζεται από πολυπολιτισμικότητα και
ποικιλομορφία όπου όλοι τραγουδούν η χορεύουν «αλά γκρέκα, αλά φράγκα, αλά
τούρκα» (Δαλιανούδη, 2019:4).

Τα τραγούδια και η μουσική των νησιών του Βορείου Αιγαίου χαρακτηρίζονται από
καθιστικούς, χορευτικούς και οργανικούς σκοπούς και μπορούμε να τα
κατηγοριοποιήσουμε με βάση τα τραγούδια του κύκλου της ζωής (πατινάδες,

88
νανουρίσματα, τραγούδια του γάμου), του κύκλου του χρόνου (κάλαντα, αποκριάτικα,
λαϊκά θρησκευτικά τραγούδια, όπως το ‘μοιρολόι της Παναγιάς’), των πανηγυριών
(συρτά, μπάλοι, ζεϊμπέκικα, καρσιλαμάδες), της παρέας (καντάδες, ξενιτιάς,
πειραχτικά) και της διασκέδασης (Δαλιανούδη, 2019:5). Στην Ικαρία υπάρχουν και τα
ακριτικά τραγούδια, της θάλασσας, τα επιτραπέζια ή σατυρικά, ή θρησκευτικού
περιεχομένου. Επιπλέον, στα νησιά του Βορείου Αιγαίου «ακούγονται ανατολικοί ήχοι
και οι μερακλήδες τραγουδιστές λένε αμανέδες χορεύουν απτάλικα και τσιφτετέλια και
ιδιαίτερα το αργό ζεϊμπέκικο όπως χορεύεται στο Αϊβαλί» (Πηγή: Μουσική και
τραγούδια από τα νησιά. Νησιώτικη μουσική παράδοση).

Τα μουσικά όργανα στην περιοχή συχνά αποκαλούνται παιχνίδια ενώ οι

οργανοπαίκτες μουζικάντες δείχνοντας έτσι τη χαρούμενη διάθεση για ζωή και
διασκέδαση. Στα νησιά του Βορείου Αιγαίου έχουμε τη ζυγιά με πνευστά και κρουστά
όπως η τσαμπούνα ή τουλούμι ή ασκός και το νταούλι ή τουμπάκι, δηλαδή ένα μικρό
τύμπανο. Σημαντικά μουσικά όργανα στην περιοχή είναι επίσης, η γκάιντα, το κλαρίνο,
η λύρα, το βιολί, το σουραύλι ή πιδαύλι, η φλογέρα αλλά και το σαντούρι και το
λαούτο. Προς τα τέλη του 18ου προς 19ο αιώνα η κιθάρα αποτελούσε επίσης βασικό
όργανο της κομπανίας (ομάδα οργάνων αποτελούμενη από το σαντούρι, βιολί, λαούτο
ή κιθάρα και τουμπερλέκι)(Πηγή: Η μουσική της Λέσβου από την «κιβωτό του
Αιγαίου»). Συναντώνται επίσης το μαντολίνο, το τρομπόνι, η κορνέτα (χάλκινο
πνευστό) αλλά και το μπάντζο.

Εικόνα 3.79: Μουσικά όργανα Βορείου Αιγαίου

Από τα νησιά, η Λέσβος έχει ιδιαίτερα έντονη μουσική δραστηριότητα, ενώ αναφορικά
με τους χορούς, αυτοί μοιάζουν πολύ με τους χορούς της Μικράς Ασίας. Κάποιοι από
τους γνωστούς χορούς είναι οι «κύκλιοι» (συρτός και καλαματιανός), ο «μπάλος», οι
«αντικριστοί’ (ζεϊμπέκικος και καρσιλαμάς) και ο«μαζωμένος» (Δαλιανούδη, 2019).
Γνωστός επίσης είναι και ο «νυφικάτος», που χορεύεται όταν στολίζουν τη νύφη, πριν
πάει στην εκκλησία και θεωρείται σημαντικός χορός επειδή συμβολίζει την μετάβαση
από τη μια οικογένεια της νύφης στην νέα της οικογένεια και άρα πολλές φορές την
αλλαγή του τόπου ή της κοινωνικής της θέσης. Άλλοι παραδοσιακοί χοροί είναι ο
«πλωμαρίτικος» ή «πλαγιώτικος» ή «παραπονικός» που τον χορεύουν στο Πλωμάρι
κυρίως οι φτωχοί εργάτες. Στο νησί επίσης χορεύονται αποκριάτικοι χοροί όπως ο
«αράπης», ο «αρκουδιάρης» ή τα «κουκιά» αλλά και ο χορός μόνο από άντρες, ο
λεγόμενος «αλογάτ’κος» ή «χορός των αλόγων», στα πανηγύρια (Δαλιανούδη, 2019).

89
Στη Λήμνο ακολουθούν τα μουσικά αχνάρια της Λέσβου, ενώ οι χοροί που χορεύονται
είναι ο «κεχαγιάδικος» όταν πηγαίνουν στα χαμηλά για να βοσκήσουν τα ζώα τους, ο
«κατσιβέλικος», όταν θέλουν να τα πεταλώσουν και το «πάτημα», που χορεύεται από
τους άντρες για να δείξουν πόσο δυνατοί είναι. Στη Χίο από την άλλη, υπάρχουν
κάποιες μουσικο-χορευτικές διαφορές στα μουσικά χαρακτηριστικά των τραγουδιών
τους αλλά υπάρχουν και αρκετές ομοιότητες. Η μουσική των κατοίκων της Χίου μιλά
για την καθημερινότητά τους, τη ζωή στα μαστιχόδενδρα, τα πανηγύρια, την παρέα, τη
διασκέδαση. Μιλούν επίσης για την αγάπη και τις γιορτές ενώ υπάρχουν νανουρίσματα
ή μοιρολόγια. Χορευτικά, δεν διαφέρουν ιδιαίτερα καθώς υπάρχει ο «συρτός» χορός ή
ο «καλαματιανός», ο «καρσιλαμάς», ή το «ζεϊμπέκικο» αλλά υπάρχουν και τοπικοί
χοροί όπως ο «τρίπατος», η «αράπη σούστα», ο «πυργούσκος», ο «τρεχάτος» και ο
«δετός» χορός. Γνωστός πανελλαδικά είναι και ο χιώτικος (ένα καράβι από τη Χίο)
ενώ ιδιαίτερος είναι και ο «νενητούσικος» με βήματα που πάνε εμπρός και πίσω και
που συμβολίζει την ανησυχία της κοπέλας που παντρεύεται και που σκέφτεται μήπως
πρέπει να γυρίσει πίσω στους δικούς της (Δαλιανούδη, 2019).

Εικόνα 3.80: Χιώτικος χορός

Τέλος, στη Σάμο οι χοροί είναι παρόμοιοι και χωρίζονται σε κύκλιους, πηδηχτούς,
αντικριστούς, χασαποσέρβικους και ιδιοτοπικούς. Γνωστοί είναι ο «νυφιάτικος», ο
«μιχτός», που τον χορεύει το ζευγάρι μαζί με τους συγγενείς μόλις παντρεύεται, ο
«νοικοκυραδίστικος», που τον χορεύουν οι γυναίκες της αστικής τάξης που είναι
παντρεμένες και ο πιο γνωστός, πανελλαδικά, είναι ο «Σαμιώτικος». Το ίδιο συμβαίνει
και στην Ικαρία, με τον γνωστό «Ικαριώτικο» χορό και την αντίστοιχη μουσική
επένδυση.

Στην παρακάτω εικόνα απεικονίζεται η συνέχεια της περιήγησης στην περιοχή του
Βορείου Αιγαίου στον χάρτη που δημιουργήθηκε με το λογισμικό googleearth (Γαλάνη
και Ρόκκα, 2016), (Εικόνα 3.81). Επιπλέον παρουσιάζονται παραδοσιακά μουσικά
όργανα (σουραύλι) και βίντεο με παραδοσιακό χορό της Λέσβου με την ονομασία «Τα
κουκιά» (Εικόνες 3.82 και 3.83).

90
 Εικόνα 3.81:Απεικόνιση της περιφέρειας Βορείου Αιγαίου με το googleearth

Εικόνα 3.82: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση Βορείου Αιγαίου και
αντιπροσωπευτικό μουσικό όργανο (σουραύλι) ενσωματωμένα στον χάρτη με το
google earth

91
 Εικόνα 3.83:Απεικόνιση βίντεο με χορό της περιοχής του Βορείου Αιγαίου
(Κουκιά της Λέσβου) ενσωματωμένο στον χάρτη με το google earth

3.13. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Νοτίου Αιγαίου

Η περιφέρεια του Νοτίου Αιγαίου περιλαμβάνει νησιά των Κυκλάδων και της
Δωδεκανήσου. Συγκεκριμένα, περιλαμβάνει τα νησιά Άνδρο, Μήλο, Θήρα, Κέα-
Κύθνο, Μύκονο, Νάξο, Σύρο, Τήνο, Πάρο, Κάλυμνο, Κάρπαθο, Κάσο, Κω και Ρόδο.
Από τα Αρχαία ακόμη χρόνια, στα νησιά του Αιγαίου υπήρχε πλούσια μουσική
δραστηριότητα. Χαρακτηριστικό είναι το αρχαίο λαϊκό τραγούδι του χελιδονιού, τα
ανοιξιάτικα κάλαντα της Ρόδου και της Χάλκης, τα τραγούδια των ψαράδων, των
γεωργών, των βοσκών ή των συμποσίων που τα συνόδευε η λύρα ή οι περίφημες
μαντινάδες στις οποίες οι μουσικοί αυτοσχεδίαζαν. Στην Πάτμο υπάρχουν
τοιχογραφίες που δείχνουν το βασιλιά Δαυίδ να παίζει το λύρα κρατώντας το δοξάρι
ενώ υπάρχουν καταχωρημένα βυζαντινά και ακριτικά τραγούδια που τραγουδούσαν οι
κάτοικοι και αποτέλεσαν τη βάση για το δημοτικό τραγούδι της περιοχής. Την περίοδο
της Τουρκοκρατίας τα νησιά δέχθηκαν πολλές επιρροές από την πολίτικη, τη
μικρασιατική, την αρμένικη, ή τη σεφεραδίτικη μουσική παράδοση και τη ρουμάνικη,
ενώ όλα τα τραγούδια μιλούν για τα ήθη, τα έθιμα, την ξενιτιά και την καθημερινή ζωή
των ανθρώπων (Κουλά, 2019).

Τα Δωδεκάνησα, επηρεάστηκαν από τους Φράγκους και δημιούργησαν τα λεγόμενα

ροδίτικα ερωτικά τραγούδια ενώ στη Τουρκοκρατία οι άνθρωποι μαζεύονταν και
τραγουδούσαν για να ξεσκάνε, και ήταν αυτή η περίοδος που εισήγαγαν και τους
αμανέδες ή άλλες μπαλάντες από τη Μικρά Ασία (Πηγή: Ρόδος: Η μουσική παράδοση
στο νησί … «των Ιπποτών»). Η χορευτική παράδοση είναι επίσης πλούσια και
ποικιλόμορφη και «εντάσσεται αρμονικά στη μουσική ‘γλώσσα’ της θαλασσινής
Ελλάδας» (Πηγή: Δωδεκάνησα). Σημαντικός χορός των Δωδεκανήσων είναι η
«σούστα» που λέγεται ότι προέρχεται από τα Αρχαία Χρόνια. Στην Κάρπαθο χορεύεται

92
ο «πάνω χορός»που είναι ζωηρός και έντονος ενώ υπάρχει και ο «κάτω χορός» που
είναι πιο αργός και ήρεμος. Άλλοι γνωστοί χοροί της περιοχής είναι ο «πηδηχτός» της
Ρόδου, ο «αρκηστής» και ο «ζερβός» της Καρπάθου, ο «ζερβόδεξος» της Ρόδου, της
Κάσου, της Λέρου και της Χάλκης κ.ά. (Πηγή: Δωδεκάνησα). Τα βασικότερα μουσικά
όργανα των Δωδεκανήσων είναι η τσαμπούνα, η λύρα, το βιολί, το λαούτο και το
σαντούρι. Η τσαμπούνα παίζεται κυρίως στην Πάτμο, την Κάλυμνο και την
Κάρπαθο.Σημαντικά όργανα είναι η λύρα και το λαούτο, ενώ το λαούτο διατηρείται
περισσότερο σήμερα στην Κάσο, την Κάρπαθο και τη Χάλκη αν και τον 19ο αιώνα
παιζόταν σε όλα τα νησιά του Αιγαίου (Πηγή: Τα μουσικά όργανα των δωδεκανήσων.
Μουσική στα Δωδεκάνησα).

Εικόνα 3.84: Λύρα νησιώτικη

Εικόνα 3.85: Νησιώτες που παίζουν τη λύρα και το λαούτο
Όλα τα όργανα μαζί αποτελούν σύμβολα της μουσικής παράδοσης όλου του Αιγαίου
(Κουλά, 2019).

Εικόνα 3.86: Οργανοπαίκτες παίζοντας το σαντούρι, το βιολί και το ακορντεόν

Η μουσική παράδοση των Κυκλάδων επηρεάστηκε το ίδιο με αυτή της Δωδεκανήσου
αφού και οι Κυκλάδες βρίσκονται σε κομβικό σημείο και αποτέλεσαν σταυροδρόμι για
πολλούς πολιτισμούς της Δύσης και της Ανατολής. Επομένως, η μουσική των
Κυκλάδων χαρακτηρίζεται επίσης από ποικιλομορφία και πολυπλοκότητα με μουσικές
επιρροές από πολλά μέρη. Τα βασικότερα μουσικά όργανα των Κυκλάδων είναι η

93
τσαμπούνα ή η ασκομαντούρα, η λύρα και το βιολί, το τουμπάκι και το λαούτο που
θεωρούνται συνοδευτικά όργανα, ενώ στην Άνδρο κάνει έντονη την εμφάνισή του και
το σαντούρι. Στη Νάξο επίσης παίζονται το κλαρίνο και η κιθάρα (Πηγή: Νάξος:
Μουσική παράδοση στο νησί του Διονύσου).Επίσης ήταν το ούτι, το κανονάκι και
το σαντούρι. Οι χοροί έχουν επίσης επιρροές από διάφορα μέρη με θέματα το γάμο,
την εργασία, την ξενιτιά και τους ναυτικούς. Κάποιοι γνωστοί χοροί είναι το συρτό, ο
μπάλος, ο καλαματιανός ή το χασάπικο. Τοπικά, όπως στη Νάξο, χορεύεται η «βλάχα»,
στην Αμοργό η «σούστα» και στην Πάρο ο «αγέρανος». Οι περισσότεροι κυκλαδίτικοι
χοροί έχουν ελαφριές και χαρούμενες κινήσεις με φιγούρες που προκαλούν τον
ενθουσιασμό και πηγαίνουν εμπρός πίσω παρομοιάζοντας τα κύματα της θάλασσας
(Πηγή: Μουσική Παράδοση των Κυκλάδων).

Η περιήγηση συνεχίζεται και το ταξίδι στη μουσικοχορευτική παράδοση φθάνει στην

περιφέρεια του Νοτίου Αιγαίου (Εικόνα 3.87). Στον χάρτη με το googleearth (Γαλάνη
και Ρόκκα, 2016) ο περιηγητής μπορεί να διαβάσει τόσο πληροφορίες που αφορούν τα
μουσικά όργανα και χορούς της περιοχής όσο και να δει αντιπροσωπευτικά είδη τους
(τσαμπούνα, σούστα Ρόδου), (Εικόνες 3.88 και 3.89).

Εικόνα 3.87:Απεικόνιση της περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου με το google earth

94
 Εικόνα 3.88: Κείμενο με πληροφορίες για την μουσική παράδοση του Νοτίου
Αιγαίου και ενδεικτικό μουσικό όργανο (τσαμπούνα) ενσωματωμένα στον χάρτη
με το google earth

Εικόνα 3.89:Απεικόνιση βίντεο με τον χορό Σούστα της Ρόδου ενσωματωμένο

στον χάρτη με το google earth που απεικονίζει την περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου

3.14. Μουσικοχορευτικές παραδόσεις Κρήτης

Η περιφέρεια της Κρήτης περιλαμβάνει τους νομούς Ηρακλείου, Λασιθίου, Ρεθύμνης
και Χανίων. Η κρητική μουσική παράδοση είναι πλούσια και ιδιαίτερα αγαπητή, όχι
μόνο στους ντόπιους κρητικούς κατοίκους της αλλά και σε όλη την Ελλάδα αλλά και
στο εξωτερικό. Η έντονη μουσική δραστηριότητα ξεκινά από τα αρχαία ακόμη χρόνια
όπου φαίνονται απεικονίσεις σε τοιχογραφίες και αντικείμενα με ανθρώπους να
παίζουν τη λύρα, τον αυλό ή τα σάλπιγγα και να τραγουδούν. Χαρακτηριστικά,
αναφέρεται ότι «Η μοναδικότητα κι η ουσία των κρητικών μουσικοχορευτικών
δρώμενων έχει διαμορφωθεί από την ιστορία, τη γεωγραφία, τα ήθη κι έθιμα αλλά και
τη γενικότερη έννοια της διαπολιτισμικής δράσης ως βασικό μέσο ανθρώπινης
έκφρασης. Σε μεγάλο βαθμό, η Κρήτη οφείλει ουσιαστικά την ύπαρξή της στη μουσική
και τους χορούς της. Με άλλα λόγια, πρόκειται για ένα νησί που θα παραμείνει

95
«ζωντανό» όσο οι κάτοικοί του ενώνονται μέσα από επιτελεστικά δρώμενα, δηλαδή,
όπως λέει κι η μαντινάδα, «όσο η Κρήτη τραγουδεί και το χορό θα στένει, με
μαντινάδες και χορούς ποτέ τζηδε(ν) ποθαίνει» (Πηγή: Παραδοσιακή Μουσική
Ανατολικής Κρήτης)

Εικόνα 3.90: Κρητική λύρα

Οι Κρητικοί αγαπούν το τραγούδι και εναλλάσσουν τον τρόπο που παίζουν,
αυτοσχεδιάζοντας πολλές φορές τόσο στο χορό όσο και στο τραγούδι.Ο
αυτοσχεδιασμός είναι έντονο στοιχείο στην κρητική μουσική και ιδιαίτερα στην
κρητική μαντινάδα που μιλά για τη ζωή, την υπερηφάνεια και την παράδοση των
κατοίκων του νησιού. Μάλιστα, στους κρητικούς αρέσουν τόσο πολύ οι φημισμένες
μαντινάδες που είναι γνωστές και οι «μαντιναδομαχίες» τους στις οποίες οι μουσικοί ή
όσοι τραγουδούν προσπαθούν να εκφράσουν σε μουσικές ρίμες τα συναισθήματα και
τις σκέψεις τους με τη λύρα να τους συνοδεύει (Πηγή: Κρήτη. Μουσική παράδοση).

Εικόνα 3.91: Κρητική μαντινάδα

Τα τραγούδια τους γενικά μιλούν για την καθημερινότητα, τη γέννηση, το θάνατο, το
γάμο, τις χαρές ή τον πόλεμο. Ανάμεσά τους είναι τα ριζίτικα τραγούδια, της τάβλας ή
της στράτας, που είναι πολύ γνωστά και αγαπητά και τραγουδιούνται είτε από πολλά
άτομα είτε από ένα άτομο. Πολύ γνωστό πανελλαδικά είναι και το τραγούδι ‘Ο
Ερωτόκριτος’ που τον τραγούδησαν σε όλη την Ελλάδα ακολουθώντας τη υπέροχη
μελωδία, κάποιες φορές με μικρές διασκευές. Πολλά και αγαπητά κρητικά τραγούδια
έγιναν γνωστά από αγαπημένους καλλιτέχνες, όπως ο Νίκος Ξυλούρης, ο οποίος δεν
είναι πια στη ζωή αλλά μετέφερε την ομορφιά της κρητικής μουσικής σε όλη την
ελληνική επικράτεια και έξω από τη χώρα.

96
 Εικόνα 3.92: Κρητική μουσική και χορός
Τα μουσικά ακούσματα τα συνοδεύει πάνω από όλα η υπέροχη κρητική λύρα και το
λαούτο, αλλά το βιολί, η φλογέρα, το μπουλγαρί, το θιαμπόλι, η μαντούρα, το
κλαρινέτο, η ασκομαντούρα ή το μαντολίνο είναι εξίσου σημαντικά όργανα που
συνοδεύουν την κρητική μουσική.

Εικόνα 3.93: Κρητικός με το βιολί του

Την ίδια φιλοσοφία ακολουθούν και οι χοροί με τοΠεντοζάλι να είναι ένας από τους
πιο λεβέντικους και αγαπητούς κρητικούς χορούς ενώ χορεύεται και η σούστα και το
συρτό (Πηγή: Κρητική Μουσική. Δήμος Ανωγείων). Γενικά «Οι περισσότεροι χοροί
διατηρούν την αρχέγονη κυκλική τυπολογία τους. Στην κυκλική κίνηση αναπτύσσεται
ο πολύπλοκος βηματισμός του χορού με τον πρωτοχορευτή να έχει την δυνατότητα για
να αναδείξει την δεξιοτεχνία του μέσα από εντυπωσιακούς αυτοσχεδιασμούς» (Πηγή:
Σητεία. Η ζεστή αγκαλιά. Παραδοσιακή Μουσική)

Εικόνα 3.94: Κρητικό πεντοζάλι

Το τέλος αυτού του ταξιδιού μας βρίσκει στην όμορφη Κρήτη (Εικόνα 3.95). Στον
χάρτη που δημιουργήθηκε με το googleearth (Γαλάνη και Ρόκκα, 2016) μπορεί κανείς
να πατήσει στην ακίδα στο κέντρο της εικόνας του νησιού και να δει κείμενο με
πληροφορίες για τις μουσικοχορευτικές παραδόσεις του τόπου. Το κείμενο
συνοδεύεται από εικόνες με αντιπροσωπευτικά μουσικά παραδοσιακά όργανα όπως η

97
κρητική λύρα και το θαμπιόλι καθώς και βίντεο με τον διάσημο κρητικό χορό
«πεντοζάλι» (Εικόνες 3.96 και 3.97).

Εικόνα 3.95:Απεικόνιση της περιφέρειας Κρήτης με το google earth

Εικόνα 3.96: Πληροφορίες για την μουσική παράδοση της Κρήτης και
ενδεικτικό μουσικό όργανο (κρητική λύρα) ενσωματωμένα στον χάρτη με το
google earth

98
 Εικόνα 3.97:Απεικόνιση αντιπροσωπευτικού μουσικού οργάνου (θαμπιόλι) και
βίντεο με τον διάσημο χορό πεντοζάλι της περιφέρειας Κρήτηςενσωματωμένα
στον χάρτη με το google earth

Ακολουθεί συνολική απεικονιστική παρουσίαση του χάρτη της Ελλάδας με τα

βασικότερα παραδοσιακά μουσικά όργανα (αερόφωνα, χορδόφωνα και
μεμβρανόφωνα) κατανεμημένα ανά γεωγραφική περιφέρεια στην Ελληνική
επικράτεια (Εικόνα3.98):

99
 Λύρα, βιολί, γκάιντα, κλαρίνο,
Ποντιακή λύρα, κεμεντζές, ούτι, ζουρνάς, λαούτο, φλογέρα,
χειλιαύλιν, νταιρές, αγγείον, καβάλ μασιά, νταούλι,
ταούλιν, κεμανές, βιολί, τουμπελέκι, λατέρνα, μπάντζο,
λαούτο, κλαρίνο, νταούλι, ακορντεόν, χάλκινα πνευστά,
ζουρνάς ούτι χάλκινα

Χάλκινα πνευστά,
τρομπέτα, τρομπόνι,
κρουστά, ζουρνάς,
κλαρίνο νταούλια

Κλαρίνο, λαούτο,
Λαούτο, ντέφι, σαντούρι, ντέφι,
φλογέρα, κλαρίνο, χάλκινα, γκάιντα, Τσαμπούνα, νταούλι,
βιολί, κρουστά, γκάιντα, κλαρίνο, βιολί,
σουραύλι, σαντούρι,
λαούτο, κιθάρα,
τουμπερλέκι, μαντολίνο,

Φλογέρα, ταμπουράς,
ζουρνάς, βιολί,
Ζουρνάς, τούμπανο,
κλαρίνο, λαούτο,
νταούλι, κλαρίνο,
πίπιζα, σαντούρι,
βιολί, λαούτο,
Μαντολίνο, κλαρίνο,
λαουτοκιθάρα
κιθάρα, βιολί, Φλογέρα,
λαούτο, πίπιζα, νταούλι, πίπιζα,
λύρα, βιολί,
λαούτο

Κλαρίνο,
νταούτο, νταούλι,
αυλός, πίπιζα, Τσαμπούνα, λύρα, βιολί,
λαούτο, σαντούρι,
ασκομαντούρα, λύρα,
τουμπάκι, κλαρίνο,

Κρητική λύρα, λαούτο,

βιολί, φλογέρα, μπουλγαρί,
θιαμπόλι, μαντούρα,
κλαρινέτο, ασκομαντούρα,

Εικόνα 3.98. Χάρτης της Ελλάδας με τα βασικότερα παραδοσιακά μουσικά

όργανα και τη γεωγραφική τους κατανομή στον Ελλαδικό χώρο

100
Συμπεράσματα
Η μουσική θεωρείται βασικό στοιχείο της ανθρώπινης ζωής προσφέροντας πολλά
οφέλη και λειτουργώντας ως εργαλείο ευεξίας, τρόπου ζωής και στάσης για τους
ανθρώπους σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Η μουσική πάνω από όλα μπορεί να
είναι αστείρευτη πηγή ευτυχίας και ικανοποίησης στη ζωή των ανθρώπων και κίνητρο
έκφρασης συναισθημάτων. Σχεδόν όλα τα είδη της μουσικής μπορούν να παίξουν
σημαντικό ρόλο στις μικρές ή μεγάλες στιγμές της ζωής των ανθρώπων, στις
καθημερινές τους δραστηριότητές, στις μεταξύ τους εκδηλώσεις, στις τελετές, σε
χαρούμενα ή λυπηρά γεγονότα, στις σχολικές εκδηλώσεις και σχεδόν σε όλες τις
εκφάνσεις της ζωής τους. Η μουσική δεν έχει σύνορα και δεν έχει ηλικία. Άνθρωποι
όλων των ηλικιών που αγαπούν τη μουσική αφήνονται σε μια μελωδία που τους
αγγίζει, ακόμη και αν αυτή δεν περιέχει στίχους γνωστούς ή κατανοητούς για αυτούς.
Θα λέγαμε ότι η μουσική είναι απλά ένα δώρο της φύσης για όλη την ανθρωπότητα
που αν το διαχειριστεί με αγάπη και γνώση μπορεί να έχει σημαντικά κοινωνικά οφέλη
που οδηγούν στην αλληλεπίδραση και τη δημιουργικότητα μεταξύ των ανθρώπων όλου
του πλανήτη. Η μουσική είναι απλά μια μοναδική μορφή τέχνης, παρούσα παντού και
πάντα, προσφέροντας μοναδικές στιγμές σε όσους την εκτελούν ή την απολαμβάνουν.

Η παραδοσιακή μουσική αποτελεί σημαντικό μέρος της μουσικής γενικότερα και

δημιουργείται από τους ανθρώπους για να μιλήσει για τους ανθρώπους, τους καημούς
καιτις χαρές τους, να τραγουδήσει τα κατορθώματα και την ιστορία, να περιγράψει τη
ζωή και τις συνήθειές τους. Μεταδιδόμενη συνήθως από γενιά σε γενιά, και με τον
προφορικό λόγο κυρίως, αποτελεί πολύτιμο σύμμαχο στη γνώση για τον τόπο μιας
περιοχής και άτυπο τεκμήριο για την ιστορία της. Στην Ελλάδα, η παραδοσιακή
μουσική είναι πλούσια και πολύμορφη σε όλες τις περιφέρειες της χώρας όπου
τραγουδιούνται διάφορα τραγούδια με πολλά και διαφορετικά παραδοσιακά μουσικά
όργανα. Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζονται τα περισσότερα από αυτά
(αερόφωνα, χορδόφωνα και μεμβρανόφωνα) μαζί με τους βασικότερους
παραδοσιακούς χορούς κατανεμημένα ανά γεωγραφική περιφέρεια στην Ελλάδα:

101
Πίνακας 1: Παραδοσιακά μουσικά όργανα και χοροί ανά γεωγραφική κατανομή
στην Ελλάδα
Περιφέρειες Παραδοσιακά Μουσικά όργανα
της Ελλάδας
Θρακιώτικη Λύρα, βιολί, γκάιντα,
Ανατολική κλαρίνο, ούτι, ζουρνάς, λαούτο,
Μακεδονία και φλογέρα, καβάλ, πολίτικη λύρα, μασιά,
Θράκη νταούλι, τουμπελέκι, λατέρνα,
μπάντζο, ακορντεόν, χάλκινα πνευστά,
μακεδονική λύρα, νταχαρές, ποντιακή
λύρα
Ποντιακή λύρα, κεμετζές, χειλιαύλιν,
Κεντρική νταιρές, αγγείον, ταούλιν, κεμανές,
Μακεδονία βιολί, λαούτο, κλαρίνο, νταούλι,
ζουρνάς, ούτι, χάλκινα πνευστά,
ζουρνάς, γκάιντα
Δυτική Χάλκινα πνευστά, τρομπέτα, τρομπόνι,
Μακεδονία κρουστά, ζουρνάς, κλαρίνο, νταούλια,
φλογέρες, γκάιντα
Λαούτο, ντέφι, φλογέρα, κλαρίνο,
Ήπειρος βιολί, κρουστά, κανονάκι, ούτι,
σαντούρι
Κλαρίνο, λαούτο, σαντούρι, ντέφι,
Θεσσαλία χάλκινα, γκάιντα, βιολί
Μαντολίνο, κλαρίνο, κιθάρα, βιολί,
Επτάνησα λαούτο, πίπιζα, νταούλι
Φλογέρα, νταούλι, πίπιζα, λύρα, βιολί,
Αττική λαούτο, σαντούρι, κλαρίνο, μαντολίνο
Φλογέρα, ταμπουράς, ζουρνάς, βιολί,
Στερεά Ελλάδα κλαρίνο, λαούτο, πίπιζα, σαντούρι,
τζαμάρα, τούμπανο
Ζουρνάς, τούμπανο, νταούλι, κλαρίνο,
Δυτική Ελλάδα βιολί, λαούτο, λαουτοκιθάρα,
σαντούρι, ζουρνάς, πίπιζα
Κλαρίνο, νταούτο, νταούλι, αυλός,
Πελοπόννησος πίπιζα, βιολί
Τσαμπούνα, νταούλι, γκάιντα, κλαρίνο,
Νησιά Βόρειου βιολί, σουραύλι, σαντούρι, λαούτο,
Αιγαίου κιθάρα, τουμπερλέκι, μαντολίνο,
τρομπόνι, κορνέτα, μπάντζο
Τσαμπούνα, λύρα, βιολί, λαούτο,
Νησιά Νοτίου σαντούρι, ασκομαντούρα, λύρα,
Αιγαίου τουμπάκι, κλαρίνο, κιθάρα
Κρητική λύρα, λαούτο, βιολί, φλογέρα,
Κρήτη μπουλγαρί, θιαμπόλι, μαντούρα,
κλαρινέτο, ασκομαντούρα, μαντολίνο
Παραδοσιακοί Χοροί
Ζωναράδικος, μπαϊντούσκα,
μαντηλάτος, συγκαθιστός, γίκνα,
λαγίτικος, επτάσημοι, χασαπιές,
ελαφρύς (λέκα), βαρύς αντικριστός
(τέσκα), καθιστικοί, καρσιλαμάδες,
ευζωνικοί χοροί, χοροί στα τρία,
Χασάπικο, ομάλ, τρυγόνα, χερενίτσα,
τικ, κότσαρι, σέρρα, πυρρίχιος
Ομορφούλα, γερόντικος, συμπεθέρα,
γκάιντα, λεβέντικος, Νεστορική κόρη,
αντικρυστός, Μπεράτι, Νυφιάτικος,
τρανός, διπλός, Μάης, Καραπατάκι,
Καγγέλι
Ζαγορίσιος, Συγκαθιστός, Μπεράτι,
Εννεάσημοι, στα Τρία, στα Δύο,
Τσάμικος, φυσούνι
Καραγκούνα, σαρακατσάνικος,
τσάμικος, καλαματιανός
Μεγάλος Ζακυνθινός, γέρανος,
συρτός, τσάμικος, χοροί στα Τρία,
σταυρωτός, μπάλος, άμοιρη,
σταυρωτός, γιαργητός
Τράτα, αποκριάτικο, κουλουριώτικο,
συρτό, τσάμικος, καγκέλια,
καλαματιανός, μπάλος, ζεϊμπέκικο,
χασάπικο, καρσιλαμάς, Τράτα
Καγκέλι, τσάμικος,
συρτοκαλαματιανός, κουλουριώτικος,
τράτα, χατζηχρήστος
Ρούσσα, ΑηΣυμιός, Πηδηχτός,
Τσάμικος, Συρτός, Καλαματιανός,
Απολυτός, Καγγέλι, Γαϊτανάκι,
Καλαματιανός, τσάμικος, συρτός,
καρυάτιδες, μονόδιπλος, μανιάτικος,
διπλός
Συρτό, μπάλος, ζεϊμπέκικο,
καρσιλαμάς, χασαποσέρβικος,
αμανές, απτάλικο, τσιφτετέλι,
νυφικάτος, μαζωμένος, Πλωμαρίτικος,
αράπης, αρκουδιάρης, αλογάτ’κος,
Χιώτικος, Σαμιώτικος, Ικαριώτικος
Σούστα, κάτω χορός, πάνω χορός,
αρκηστής, ζερβός, καλαματιανός,
χασάπικο, βλάχα, αγέρανος
Σούστα, συρτό, πεντοζάλη
102
Η πλούσια μουσικοχορευτική μας παράδοση μπορεί να διδαχθεί και με διαθεματική
προσέγγιση η οποία βοηθά στην κατάκτηση ευρύτερης γνώσης και μέσα σε ένα πλαίσιο
το οποίο έχει νόημα για τον μαθητή. Η προσέγγιση αυτή μπορεί να επιτευχθεί με τη
χρήση των νέων τεχνολογιών και συγκεκριμένα με την εφαρμογή του λογισμικού
googleearth (Γαλάνη και Ρόκκα, 2016). Το συγκεκριμένο λογισμικό μπορεί να
χρησιμοποιηθεί και να αξιοποιηθεί ως εκπαιδευτικό εργαλείο για τη διδασκαλία. Στην
εργασία αυτή χρησιμοποιήθηκε για την παρουσίαση των μουσικοχορευτικών
παραδόσεων μέσα από ένα ταξίδι στην ελληνική επικράτεια.

Λέγεται συχνά ότι «η μουσική είναι μαγεία» και είναι πράγματι αλήθεια, καθώς η
μουσική λειτουργεί σαν κάτι μαγικό για πολλούς ανθρώπους. Η μουσική, είναι ένας
τρόπος ζωής, μας εντυπωσιάζει, μας εμπνέει, μας λέει ιστορίες, μας θεραπεύει και μας
συγκινεί. Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τύποι μουσικής σχεδόν σε κάθε γλώσσα του
κόσμου και ποικίλλουν από θρησκευτικούς ύμνους μέχρι τις σύγχρονες μοντέρνες
μουσικές και εναλλακτικές εκδοχές. Το τι αποφασίζει να ακούσει κάποιος συνήθως
πάντα εξαρτάται από τη διάθεση, τον χρόνο, το επίπεδο ή και την ηλικία. Ωστόσο,
ανεξάρτητα από το είδος της μουσικής που ακούει κανείς, είναι σημαντικό, να
γνωρίζουμε, να ακούμε και να διατηρούμε την παραδοσιακή μουσική, τη μουσική του
τόπου μας που μιλά για αυτό που είμαστε ως λαός και μας ενώνει.

Ο κόσμος χωρίζεται σε πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς και παραδόσεις. Κάθε

μέρος του κόσμου έχει τη δική του μοναδική ταυτότητα. Διαφορετικές χώρες του
κόσμου και άνθρωποι διαφορετικών χωρών έχουν τις δικές τους προτιμήσεις επιθυμίες
ή συνήθειες. Το ίδιο συμβαίνει και όταν μιλάμε για τη μουσική, η οποία είναι
διαφορετική από περιοχή σε περιοχή. Οι άνθρωποι δεν πρέπει να ξεχνούν από πού
έρχονται, την ιστορία τους, και τη καταγωγή τους. Πάνω από όλα δεν πρέπει να
ξεχνούν την ταυτότητά τους. Η παραδοσιακή μουσική μπορεί να αποτελέσει εκείνο το
εργαλείο που θα μας προσφέρει την γνώση που χρειαζόμαστε για τον πολιτισμό μας
και να μας κάνει υπερήφανους για την ταυτότητά μας.

Η μουσική επηρεάζει και θα επηρεάζει πάντα την κουλτούρα του κόσμου καθώς είναι
δείγμα πολιτισμού και κοινωνικότητας των ανθρώπων. Αν και ο πολιτισμός συνεχίζει
να αλλάζει ραγδαία με τις εξελίξεις στην τεχνολογία, η μουσική θα συνδέει πάντα τους
ανθρώπους του κόσμου και θα μοιράζεται κάθε πτυχή των πολιτισμών μεταξύ τους.

103
Αναφορές
Ελληνόγλωσσες
Αρτέμη, Ε. (2013). Το ταξίδι της Μουσικής και η θεραπευτική χρήση της από την
ελληνική αρχαιότητα έως και τον 21ο αιώνα.

Βασιλείου, Α. (2011). Το παραδοσιακό βιολίστην εκπαιδευτική διαδικασία των

μουσικών σχολείων της Ελλάδας: Μέθοδοι διδασκαλίας και σύγκριση με τη διδασκαλία
του βιολιού της λόγιας Δυτικής μουσικής, Πτυχιακή Εργασία, Τ.Ε.Ι. Ηπείρου, Σχολή
Μουσικής Τεχνολογίας, Τμήμα Λαϊκής και Παραδοσιακής Μουσικής, Άρτα, Μάιος
2011.

Βουγιουκαλάκης, Γ. και Παπαδέλιας, Ν. (2012.). Η λύρα της Κρήτης και του Αιγαίου;
Από το Βυζάντιο έως σήμερα, Ιστορική αναδρομή, Παλαιά όργανα, Υλικά και εργαλεία,
Ακουστική και Οργανοποιία. Η κατασκευή βήμα προς βήμα. Ψηφιακή έκδοση.

Γαλάνη, Α. και Ρόκκα, Α. (2016). Η διδασκαλία της Γεωγραφίας με τη βοήθεια του

ηλεκτρονικού υπολογιστή. Γεωγραφία και λογισμικά ελεύθερης πρόσβασης (ΕΛ/ΛΑΚ).
Αθήνα: Gutenberg.

Γανωτάκη, Ε. (2016). Η μουσική στην Αρχαία Ελλάδα από την Αρχαϊκή έως την
Ελληνιστική Εποχή, τα Έγχορδα και τα Πνευστά Όργανα μέσα από τα Αρχαία
Λογοτεχνικά Κείμενα και τα Αρχαιολογικά Ευρήματα, Μεταπτυχιακή Εργασία, ,
Πανεπιστήμιου Αιγαίου, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών
Σπουδών «Αρχαιολογία της Ανατολικής Μεσογείου: Ελλάδα, Αίγυπτος, Εγγύς
Ανατολή».

Γεωργιάδη, Ε. (2007). Οι θεραπευτικές ιδιότητες της μουσικής στο πέρασμα των

αιώνων, Το βήμα του Ασκληπιού, Τεύχος 2, 1-8.

Γκουράνη, Θ. (2016). Η παραδοσιακή μουσική των περιοχών Έδεσσας και Αλμωπίας.

Εντοπισμός και έρευνα του τοπικού ρεπερτορίου. Διδακτορική Διατριβή, Ιόνιο
Πανεπιστήμιο, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Κέρκυρα 2016.

Γουλάκη-Βουτυρά, Α. (2012). Ελληνικά Μουσικά Όργανα, Αναζητήσεις σε εικαστικές

και γραμματειακές μαρτυρίες (2000 π.Χ.-2000 μ.Χ.), Θεσσαλονίκη: Τελλόγλειο
Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ.

Γρηγορέα, Ι. (2019). Η εξέλιξη της μουσικής από τη χριστιανική εποχή μέχρι και την
πολυφωνία, Διατριβή Μεταπτυχιακής Ειδίκευσης, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου,
Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών, Τμήμα Ιστορίας,
Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών

104
Σπουδών: «Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία: Νέες Θεωρήσεις και Προοπτικές»,
Καλαμάτα 2019.

Δαλιανούδη, Ρ. (2020). Η μουσικο-χορευτική παράδοση & η μουσική ζωή στα νησιά

του Βορείου Αιγαίου: 19ος -20ος αιώνας. Εθνογραφικό κείμενο, Συλλογικός τόμος προς
τιμή του Γεωργίου Παπανδρέου, Ομότιμου Καθηγητή Νεότερης Ιστορίας.

Διονυσίου, Ζ. & Αγγελίδου, Σ. (2007). Τα όργανα της αρχαίας ελληνικής μουσικής

μέσα από αναπαραστάσεις θεών σε αρχαιοελληνικά αγγεία, Στο:Μ. Αργυρίου & Ζ.
Διονυσίου, (Εκδ.), Πρακτικά 1ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Μουσικής Αγωγής
Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης: Μεθοδολογικές και βιωματικές προσεγγίσεις των τάξεων
από την Α΄ έως και την ΣΤ΄ Δημοτικού, σελ.154-168.

Ιγνατιάδου, Β. (2011). Η δύναμη του χρώματος στην αντίληψη του τοπίου.

Διπλωματική εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Πολυτεχνική
Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Θεσσαλονίκη.

Καλλιάρα, Δ. (2014). Η μουσική ζωή των Τρικάλων την περίοδο 1900-1920 μέσα από
την εφημερίδα «Αναγέννησις», Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Ηπείρου, Ανώτατη Σχολή
Καλλιτεχνικών Σπουδών, Τμήμα Λαϊκής και Παραδοσιακής Μουσικής, Άρτα,
Μάρτιος 2014.

Καραβάτη, Α.Ε. (2015). Ιόνιο Μουσικό Αρχείο: Ένα Ολοκληρωμένο Πλαίσιο

Προβολής και Εμπλουτισμού, Πτυχιακή Εργασία, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα
Ιόνιων Νήσων, Σχολή Μουσικής Τεχνολογίας, Τμήμα Τεχνολογίας Ήχου και
Μουσικών Οργάνων, Ληξούρι, 2015.

Καραγιώργης, Ε. (2003). Το ελληνικό τραγούδι του 20ου αιώνα, Υπουργείο Παιδείας

και Πολιτισμού, Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων, Λευκωσία.

Καραπέτσας, Α., Λασκαράκη, Ε-Ρ. και Ζυγούρης, Ν. (2011). Η επίδραση της μουσικής
εκπαίδευσης στη μνημονική λειτουργία παιδιών σχολικής ηλικίας, Το Βήμα των
Κοινωνικών Επιστημών, Τόμος Ε, Τεύχος 60, Καλοκαίρι 2011, σ. 7-98.

Κερεζίδου, Σ. (2010). Ο ρόλος της μουσικής στην αγωγή και θεραπεία παιδιών με
ειδικές ανάγκες, Πτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Τμήμα Μουσικής
Επιστήμης και Τέχνης, Θεσσαλονίκη, 2010.

Κεχαγιά, Α. (2017). Η συμβολή του Χρύσανθου Θεοδωρίδη στη διαμόρφωση της

εξελικτικής πορείας του ποντιακού μουσικοποιητικού γίγνεσθαι μέχρι σήμερα,
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Σχολή Κοινωνικών,
Ανθρωπιστικών Σπουδών και Τεχνών, Τμήμα Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης,
Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Μουσικές Τέχνες», Κατεύθυνση «Ελληνικό
Λαϊκός Μουσικός Πολιτισμός: Ερμηνεία & Εκτέλεση-Ποιητική (Σύνθεση)»,
Θεσσαλονίκη.

105
 Μπακλατζής, Π. (2009). Θράκη-Η Μουσική των Μάρηδων. Πτυχιακή Εργασία,
Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Τμήμα Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης, Θεσσαλονίκη,
2009,
Οικονομοπούλου, Σ. (2011). Η μουσική ταυτότητα των Μεγάρων μέσα από το έργο
του Ιάκωβου Ηλία, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Ηπείρου, Ανώτατη Σχολή Μουσικής
Τεχνολογίας, Τμήμα Λαϊκής & Παραδοσιακής Μουσικής, Άρτα, 2011.
Ορφανού, Ε. (2014). Η ελληνική οπερέτα και η προσφιλής της θεματολογία, Πτυχιακή
εργασία, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Τμήμα Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης,
Θεσσαλονίκη.
Παντελάκης, Μ. (2015). Ιστορική εξέλιξη των μορφολογικών στοιχείων των εγχόρδων
οργάνων των ελλαδικών χρόνων, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Κρήτης, Σχολή
Εφαρμοσμένων Επιστημών, Τμήμα Μηχανικών Μουσικής Τεχνολογίας και
Ακουστικής, Ρέθυμνο.
Παπαγεωργίου, Σ. (2008). Νέοι που ασχολούνται με την ελληνική παραδοσιακή
μουσική στην τριτοβάθμια εκπαίδευση: μερικά συμπεράσματα για τη σχέση τους με
αυτή, Πτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Οικονομικών και Κοινωνικών
Επιστημών, Τμήμα Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης, Θεσσαλονίκη, 2008.

Παπαγεωργίου, Α. (2016-2017). Η εξέλιξη του φλάουτου: Μια έκθεση των

σημαντικότερων αλλαγών στο σώμα του οργάνου και του τρόπου που αυτές
αντανακλώνται σε νέες εκτελεστικές και ερμηνευτικές δυνατότητες, Πτυχιακή
Εργασία, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Τμήμα Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης,
Θεσσαλονίκη.

Σαραγατσής, Ε. (2017). Το μπουζούκι στα μουσικά σχολεία της Ελλάδας και η

ελληνικότητά του: Το Ζειμπέκικο της Ευδοκίας, μια μελέτη περίπτωσης, Διπλωματική
Εργασία, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, Παιδαγωγική Σχολή, Τμήμα
Νηπιαγωγών, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, Μεταπτυχιακό Δίπλωμα
Ειδίκευσης στις «Επιστήμες της Αγωγής», Κατεύθυνση: Σημειωτική και επικοινωνία,
Φλώρινα.

Σκότη, Δ. (2008). Η διδακτική μέθοδος του λαούτου μέσα από τις παραδειγματικές
περιπτώσεις των Χρήστου Ζώτου& Δημήτρη Μυστακίδη. Πτυχιακή εργασία, Τ.Ε.Ι.
Ηπείρου, Τμήμα Λαϊκός & Παραδοσιακής Μουσικής, Άρτα, Σεπτέμβριος 2008.

Σκουλάς, Κ. (2015). Το έντεχνο και το λαϊκό ελληνικό τραγούδι μέσα στον χρόνο
(ορισμένοι σταθμοί, Ομιλία που δόθηκε στο ανοικτό θέατρο Πύλη Βηθλεέμ, στο
πλαίσιο της εκδήλωσης «Μια αναφορά στον σύγχρονο έντεχνο κρητικό τραγούδι»,
Ηράκλειο, 18 Αυγούστου 2015.

Σπυριάδου, Κ. (2017). Διδακτικό Σενάριο: Γνωριμία με τα Ελληνικά Λαϊκά Μουσικά

Όργανα. Πρακτικά από το 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Διδακτικής, Παιδαγωγικής και
Τεχνολογιών της Πληροφορικής και των Επικοινωνιών (σελ. 465-483). Καβάλα, 8-10
Δεκεμβρίου 2017.

106
Ταππή, Χ. (2008). Το σαντούρι και η μουσική ζωή της Σμύρνης από τα τέλη του 19ου
αιώνα μέχρι και το 1922, Πτυχιακή εργασία, Τ.Ε.Ι. Ηπείρου, Σχολή Μουσικής
Τεχνολογίας, Τμήμα Λαϊκής & Παραδοσιακής Μουσικής, Άρτα, Οκτώβριος 2008.

Τσαφταρίδης, Ν. (2008). Ακούγοντας μουσική. Μια προσέγγιση μέσα από τον κόσμο των
μεμβρανοφώνων. Αθήνα: Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων (ΙΔΕΚΕ).

Τσιώπου, Σ. (2015). Ο κόσμος του ρεμπέτικου τραγουδιού, Πτυχιακή εργασία,

Πανεπιστήμιο Μακεδονία, Τμήμα Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης, Θεσσαλονίκη,
2015.

Ψαλτοπούλου-Καμίνη, Ν. (2015). Μουσικοθεραπεία: Ο Τρίτος Δρόμος, Αθήνα:

Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα.

Ξενόγλωσσες

Abreu, P. (2010). The Phonographic Industry and the Recorded Music Market: A Long
Misunderstanding, RCCS Annual Review, 2(2), 73-95.

Adorno, T.W. (2010). On Some Relationship between Music and Paining, The Musical
Quarterly, 79(1), 66-79.

Allen, R., Cohen, D., Hager, N. & Taylor, J. (2014). Music-Its Language, History, and
Culture, N.Y.: Conservatory of Music at Brooklyn College of the City University of
New York.

Alves, M. (2013). Fundamentals of traditional dance: similarities and differences from

international folk dances, Sharing Cultures, 325-335.

Azizinezhad, M., Hashemi, M. &Darvishi, S. (2013). Music as an education-related

service to promote learning and skills acquisition, Procedia, Social and Behvioral
Sciences, 93, 142-145.

Barbot, B. &Lubart, T. (2012). Creative Thinking in Music: Its Nature and Assessment
Through Musical Exploratory Behaviors, Psychology of Aesthetics, Creativity, and the
Arts, 6(3), 231-242.

Boer, D. (2009). Music Makes the People Come Together: Social Functions of Music
Listening for Young People Across Cultures, thesis, University of Wellington, 2009.

Boulez, P. (1993). Poetry and Music: A Roundtable Discussion with Pierre Boulez,
UCLA, Paroles gelees, 11(1), 1-16.

Bradley, D.G. (2015). The Dynamics of Multiculturalism in Music Matters: A

Philosophy of Music Education, Action, Criticism & Theory for Music Education,
14(3), 10-2.

107
Carroll, N. & Moore, M. (2008). Feeling movement: Music and Dance, Revue
international de philosophie, 246, 413-435.

Chiang, M.M. (2008). Research on music and healing in ethnomusicology and music
therapy, Master of Arts, University of Maryland, College Park.

Copeland, R. (1983). Postmodern dance postmodern architecture postmodernism.

Peforming Arts Journal 7(1): 27–43.

Dalton, B.H. &Behm, D. (2007). Effects of noise and music on human and task
performance: A systematic review, Occupational Ergonomics, 7(3), 143-152.

Dearn, L.K. (2013).Young People and Popular Music Culture. The Impact of Popular
Music within the Everyday Lives of Children Aged 10-16, Masters by Research,
University of York, September 2013.

Duthie, A.C. (2013). Do music and art influence one another? Measuring cross-modal
similarities in music and art, Master of Arts, , Iowa State University, Ames, Iowa.

Gove, M. &Vaizey, E. (2011). The Importance of Music, A National Plan for Music
Education, Department of Education, U.K.: dcms.

Grabinger, R.S. & Dunlap, J.C. (1995). Rich environments for active learning: a
definition, ALT-J, Research in Learning Technology, 3(2), 5-34.

Grabum, N.H.H. (2001). What is Tradition? Museum Anthropology, 24(2/3), 6-11.

Greasley, A. E., & Lamont, A. (2006). Music preference in adulthood: Why do we like
the music we do? In M. Baroni, A. R. Adessi, R. Caterina, & M. Costa (Eds.),
Proceedings of the 9th International Conference on Music Perception and Cognition
(pp. 960-966). Bologna, Italy: University of Bologna.

Hagel, S. (2009). Ancient Greek Music. A New Technical History, UK. Cambridge
University Press.

Hargreaves, D.J., Hargreaves, J.J. & North, A.C. (2012). Imagination and creativity in
music listening, in: D.J. Hargreaves, D.E. Miell and R.A.R. MacDonald (eds.), Musical
Imaginations, Chapter 10. London: Oxford University Press.

Hoefnagels, Α. & Smith, G.E (2007). Folk Music, Traditional Music,

Ethnomusicology: Canadian Perspectives, Past and Present. Newcastle, UK:
Cambridge Scholars Publishing, reviewed by Rahn, J. p. 34, in Book Reviews.

Ji, Q., Janicke-Bowles, S., de Leeuw, R. & Oliver, M.B. (2019). The melody to
inspiration: The effects of awe-eliciting music on approach motivation and positive
well-being, Media Psychology, 2-27.

108
Jones, B.D. & Tech, V. (2009). Motivating students to engage in learning: The MUSIC
Model of Academic Motivation, International Journal of Teaching and Learning in
Higher Education, 21(2), 172-285.

Kainuwa, A. & Yusuf N.B.M. (2013). Cultural Traditions and Practices of the Parents
as Barriers to Girl-child Education in Zamfara State Nigeria, International Journal of
Scientific and Research Publications, 3(11), 1-8.

Kent, D. (2006). The Effect of Music on the Human Body and Mind, Thesis, Liberty
University, 2006.

Kershaw, A. (2006). A rough guide to world music, Africa & Middle East - Vol 1-3,
Italy: LegoPrint S.p.A.

Kieft, E. (2014). Dance as a moving spirituality: A case study of Movement Medicine,

Dance, Movement & Spiritualities, 1(1), 21-41.

Killin, A. (2018). The origins of music: Evidence, theory, and prospects. MUSIC &
SCIENCE, 1, 1-23.

Kons, M., Steinbach, K. &Kivestu, T. (2016). Local cultural heritage usage in music
schools in south-eastern Estonian schools, Procedia, Social and Behavioral Sciences,
217, 531-536.

Kwabena, N’Ketia, J.H. (1976). The Place of Traditional Music and Dance in
Contemporary African Society, The World of Music, 18(4), 5-15.

Leroi, A., Mauch, M., Savage, P., Benetos, E., Bello, J.P. & Six, J. (2015). The Deep
History of Music Project, Conference: 5th International Workshop On Folk Music
Analysis, Abstracts, Paris, France.

Letts, R., (2006). The protection and promotion of musical diversity, Study carried out
for UNESCO, by the International Music Council.

Li, M. (2013). Traditional Music as “Intangible Cultural Heritage” In the Postmodern

World. Master of Music, The University of Texas at Austin, May 2013.

Lidskog, R. (2017). The role of music in ethnic identity formation in diaspora: a

research review, International Social Science Journal, 1-16,

Mayer, R., Neumayer, R. &Rauber, A. (2008). Combination of Audio and Lyrics

Features for Genre Classification in Digital Collections, Conference Paper, January
2008.

McPherson, G.E. (2008). The role of parents in children’s musical development,

Psychology of Music, 1-10.

109
Mukhitdenova, B. M. (2016). Traditional Folk, Vocal and Professional Songs as the
Basis for Development and Modernization of the New Forms of Kazakh Musical Stage,
IEJME-Mathematics Education, 11(9), 3203-3219.

Murray, P. & Wilson, P. (2004). Music and the Muses: The Culture of ‘Mousike’ in the
Classical Athenian City. Oxford: Oxford University Press, reviewed by Raffa, M.
(2005), Institute for Research in Classical Philosophy and Science, 108-118.

Pereira, C.S., Teixeira, J., Figueiredo, P., Xavier, J. Castro, S.L. &Brattico, E. (2011).
Music and Emotions in the Brain: Familiarity Matters. PLoS ONE, 6(11), 1-9

Plemmenos, J. (n.d.). Music as Marker of Liminality in 18th Century Balkans: Re-

evaluating Phanariot Musical activity in the Romanian Principalities, 1-16,
Ανακτήθηκεαπό: file:///C:/Users/User/Downloads/Music_as_a_Marker_of_Liminality
_in_18th-.pdf
Rentfrow, P.J., Goldberg, L.R. & Levitin, D.J. (2012). The Structure of Musical
Preferences: A Five Factor Model, J. Pers Soc Psychol, Ανακτήθηκεαπό:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3138530/
Romanou, K. &Barbaki, M. (2011). Music Education in Nineteenth-Century Greece:
Its Institutions and their Contribution to Urban Music Life, Nineteenth-Century Music
Review, 8(1), 57-84,

Ross, V. (2013). Music Learning and Performing: Applying Written and Oral
Strategies, Procedia, Social and Behavioral Sciences, 90, 870-878.

Ruud, E. (2009). Music and identity, Revue francaise de science politique (English
Edition), 62(1), 17-40.

Savage, P. (2019). Cultural evolution of music, palgrave communications, Humanities,

Social Sciences, Business, 5(16), 1-12.

Schafer, T., Sedlmeier, P., Stadtler, C. & Huron, D. (2013). They psychological
functions of music listening, Front. Psychol., 4, 1-11.

Schuetz, A. (2006). Making music together. A study of social relationships, Social

Research, 18(1), 76-97.

Shafron, G.R. (2016). The Science and Psychology Behind Music and Emotion, The
Journal of Young Investigators, 20(5), 1-22.

Shanahan, D. & Albrecht, J. (2019). Examining the Effect of Oral Transmission on

Folksongs, Music Perception, 36(3), 273-288.

Shayan, N., AhmadiGatab, T., Jeloudar, J.G. &Ahangar, K.S. (2011). The effect of
playing music on the confidence level, Procedia, Social and Behavioral Sciences, 30,
2061-2063.

110
Smiraglia, C., Asaah, G.D. &Lacerda, H.S. (2018). The Art of Listening: Listening
Skill Develoment, Classical Music Appreciation, and Personal Response through
Visual Art in a Middle School Program, Research & Issues in Music Education, 14(1),
1-29.

Spencer-Oatey, H. (2012). What is Culture? A Compilation of Quotations, GlobalPAD

Core Concepts, 1-21.

Vendrix, P. (2014). Introduction. Defining the Renaissance in Music. Music and the
Renaissance: Renaissance, Reformation and Counter-Reformation, Ashgate, 1-17, A
library of essays on Renaissance music, 978-0-7546-2928-3. ffhalshs-00980777f.

Ιστοσελίδες

Khan, H.I., The Sufi Teachings of HazratInayat Khan, Vol. II, The Mysticism of Sound,
Music, The Power of the Word, Cosmic Language, Ανακτήθηκεαπό:
https://breath4balance.files.wordpress.com/2017/10/mysticism_sound_music.pdf

Αιγινήτικη Μουσική και Τραγούδια. Ανακτήθηκε

από: http://www.discoveraegina.gr/greek/modern-aegina/culture-aegina/1370/
Ανθόφυτο Κιλκίς. Θρακιώτικη Μουσική Παράδοση. Ανακτήθηκε
από: https://anthofyto.wordpress.com/2018/07/30/%CE%B8%CF%81%CE%B1%CE
%BA%CE%B9%CF%89%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B7-
%CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BA%CE%B7-
%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%B4%CE%BF%CF%83%CE%B7/
Δωδεκάνησα. Ανακτήθηκε από: http://4gym-iliou.att.sch.gr/Dodekanisa.htm

Ελλήνων Παράδοση. Μουσικά Όργανα στη Θράκη. Ανακτήθηκε από:

http://ellinwnparadosi.blogspot.com/2010/11/blog-post_13.html

Επτανησιακή μουσική. Ανακτήθηκε από: http://www.music-

art.gr/content/view/47/34/lang,el/
Η μακεδονική λύρα και οι παραδοσιακές μουσικές της Δράμας. Ανακτήθηκε από:
http://www.pontos-news.gr/article/200174/i-makedoniki-lyra-kai-oi-paradosiakes-
moysikes-tis-dramas
Η μουσική της Λέσβου από την «κιβωτό του Αιγαίου». Ανακτήθηκε
από: http://www.mplokia.gr/?p=1834

Η πορεία της παραδοσιακής μουσικής στην Ελλάδα, Ανακτήθηκε

από: http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tradition/traditional_music.htm
Ήπειρος: Η μουσική παράδοση στο σταυροδρόμι πολιτισμών της Δυτικής
Ελλάδας.Ανακτήθηκε από: https://www.gnoristetinellada.gr/paradosi/mousiki/2034-
ipeiros-i-mousiki-paradosi-sto-stavrodromi-politismon-tis-dytikis-elladas

111
Θράκη: Η Μουσική στη γη του Ορφέα και του Δημόκριτου. Ανακτήθηκε
από:https://www.gnoristetinellada.gr/paradosi/mousiki/3125-thraki-i-mousiki-sti-gi-
tou-orfea-kai-tou-dimokritou
Θρακιώτικη μουσική και τραγούδια. Μουσική παράδοση Θράκης. Ανακτήθηκε
από: https://sites.google.com/site/mikedimotiko/thrakiotike-mousike-kai-tragoudia
Κουλά. Λ. Μουσική κληρονομιά στα Δωδεκάνησα: Μια σύντομη εθνομουσικολογική
αναδρομή. Η Ροδιακή. Ημερήσια Εφημερίδα της Ρόδου από το 1915, Σάββατο, 26
Ιανουαρίου, 2019. Ανακτηθηκε από: https://www.rodiaki.gr/article/407870/moysikh-
klhronomia-sta-dwdekanhsa-mia-syntomh-ethnomoysikologikh-anadromh

Κρήτη. Μουσική παράδοση. Ανακτήθηκε

από: https://www.incrediblecrete.gr/el/music-tradition/

Κρητική Μουσική. Δήμος Ανωγείων. Ανακτήθηκε

από: http://www.anogeia.gr/tradition/music-/tradition-music.html

Κύθηρα. Ανακτήθηκε από: https://www.kythera.gr/about_kythera/arts.php

Κυθηραϊκή Μουσική. Ανακτήθηκε από: https://visitkythera.com/el/technes/
Μουσική από το Βορειοανατολικό Αιγαίο. Ανακτήθηκε
από: https://www.musical.gr/cddetails.php?gui_language=1&CD_code=97896067572
11

Μουσική και τραγούδια από τα νησιά. Ανακτήθηκε

από: https://sites.google.com/site/mikedimotiko/mousike-kai-tragoudia
Μουσική και τραγούδια από τα νησιά. Νησιώτικη μουσική παράδοση. Ανακτήθηκε
από: https://sites.google.com/site/mikedimotiko/mousike-kai-tragoudia

Μουσική και τραγούδια της Ρούμελης. Ανακτήθηκε

από: https://sites.google.com/site/mikedimotiko/mousike-kai-tragoudia-tes
Μουσική και τραγούδια του Μοριά. Ανακτήθηκε
από: https://sites.google.com/site/mikedimotiko/istoriko-archeio-moria
Μουσική Παράδοση των Κυκλάδων. Ανακτήθηκε
από: https://www.cloudschool.org/activities/ahFzfmNsb3Vkc2Nob29sLWFwcHI1CxI
EVXNlchjBsoEBDAsSBkNvdXJzZRiAgICAwIidCgwLEghBY3Rpdml0eRiAgICAu
IyWCgyiARA1NzI4ODg1ODgyNzQ4OTI4

Μουσική ποντιακή παράδοση. Ανακτήθηκε

από: http://www.mavrithalassa.org.gr/index.php/site-administrator/paradosi-mousiki-
kai-xoroi
Μπούτση, Μ. (χ.χ.). Μια ιστορία, μια μουσική. Ανακτήθηκε
από: http://www.animartists.com/2019/08/01/112/

112
Νάξος: Μουσική παράδοση στο νησί του Διονύσου. Ανακτήθηκε
από: https://www.gnoristetinellada.gr/paradosi/mousiki/1682-naksos-mousiki-
paradosi-sto-nisi-tou-dionysou

Οι Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί ανά περιοχές. Μακεδονία Γενικά. Ανακτήθηκε

από: https://paroutsas.jmc.gr/dances/macedon/index.htm
Οι Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί κατά περιοχές. Θεσσαλία Γενικά. Ανακτήθηκε από:
https://paroutsas.jmc.gr/dances/thesalia/index.htm
Οι Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί κατά περιοχές. Νησιά Ιονίου Γενικά. Ανακτήθηκε
από https://paroutsas.jmc.gr/dances/ionio/index.htm
Οι παραδοσιακοί χοροί της Αιτωλοακαρνανίας. Ανακτήθηκε
από: https://iaitoloakarnania.gr/2017/11/i-paradosiaki-chori-tis-etoloakarnanias/
Παραδοσιακή Μουσική Ανατολικής Κρήτης. Ανακτήθηκε από: https://easterncrete-
music.gr/

Πελοπόννησος: Η μουσική στο… «μυθικό» Νότο. Ανακτήθηκε από:

https://www.gnoristetinellada.gr/paradosi/mousiki/3613-peloponnisos-i-mousiki-sto-
mythiko-noto
Πόντος Παράδοση. Κατηγοριοποιήσεις και γεωγραφική κατανομή ποντιακών χορών.
Ανακτήθηκε από: http://www.pontos-news.gr/pontic-article/102507/katigoriopoiiseis-
kai-geografiki-katanomi-pontiakon-horon

Πόντος. Παράδοση. Κεμανές. Ανακτήθηκε από: http://www.pontos-news.gr/pontic-

article/100675/kemanes

Ρόδος: Η μουσική παράδοση στο νησί … «των Ιπποτών». Ανακτήθηκε

από:https://www.gnoristetinellada.gr/paradosi/mousiki/4892-rodos-i-mousiki-
paradosi-sto-nisi-ton-ippoton

Σητεία. Η ζεστή αγκαλιά. Παραδοσιακή Μουσική. Ανακτήθηκε

από: http://www.cretesitia.gr/index.php/el/entertainment-sitia/traditional-music

Στην κορφή του Αιγαίου (Θάσος). ΚΑΘΕ ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΤΡΑΓΟΥΔΙ. Ανακτήθηκε
από:https://www.youtube.com/watch?v=uAFo4Rp5j_o
Τα μουσικά όργανα των Δωδεκανήσων. Μουσική στα Δωδεκάνησα. Ανακτήθηκε από:
https://sites.google.com/site/mousikedodekanesa/ta-mousika-organa-ton-dodekaneson

Το Ηπειρωτικό μουσικό ύφος. Ανακτήθηκε από: http://www.zagoroxoria.gr/3rd-

section/topike-mousike/to-ipeirotiko-mousiko-ufos.html
Τραγούδια και χοροί της Σαλαμίνας. Ανακτήθηκε
από: https://www.musical.gr/cddetails.php?gui_language=&CD_code=LCGW109-2
Τσιπλακούλης, Δ. (χ.χ.). Τα Χάλκινα Πνευστά της Μακεδονίας. Ανακτήθηκε
από: https://www.lel.gr/include/docs/research_xalkina.pdf

113
Χορεύοντας στην Ελλάδα. Ανακτήθηκε από: http://mde-
didaktiki.biol.uoa.gr/mde11/vathakou/sterea.html

114
115