GAZDA CZY PON?

PORTRET GÓRALI PODHALAŃSKICH

NA PRZEŁOMIE XX I XXI WIEKU
UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI
ROZPRAWY I STUDIA
T. (CMLXXXV) 911

SZCZECIN
2015
Rada Wydawnicza
Adam Bechler, Tomasz Bernat, Anna Cedro, Paweł Cięszczyk
Piotr Michałowski, Małgorzata Ofiarska, Aleksander Panasiuk
Grzegorz Wejman, Dariusz Wysocki, Renata Ziemińska
Marek Górski – przewodniczący Rady Wydawniczej
Radosław Gaziński – redaktor naczelny Wydawnictwa Naukowego

Recenzent
prof. dr hab. Anna Danuta Szyfer

Redakcja wydawnicza
Bernadeta Lekacz

Opracowanie graficzne i projekt okładki

Lesław Sławiński

Korektor
Maciej Sygit

© Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2015

ISBN 978-83-7241-925-5
ISSN 0860-2751

W Y DAW N I C T W O N AU KO W E U N I W ER S Y T E T U S ZC Z EC I Ń S K I EG O
Wydanie I. Ark. wyd. 12,0. Ark. druk. 14,5. Format 165/235.
Mojej córce góralce Michasi i jej Tacie,
w podziękowaniu za wspólne lata.
 SPIS TREŚCI

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Rozdział 1. Koncepcja podwójnego wzoru kulturowego

w procesie przemian kulturowych na Podhalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

1.1. Problematyka kultury i kultury tradycyjnej w kontekście teorii

i praktyki antropologii kulturowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.2. Główne założenia i hipotezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
1.3. Koncepcja podwójnego wzoru kulturowego
w procesie przemian kulturowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
1.4. Źródła danych empirycznych i sposoby ich pozyskiwania
oraz kryteria doboru grupy społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Rozdział 2. Geneza podwójnego wzoru kulturowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2.1. Specyfika miejsca i społeczność lokalna Podhala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

2.2. Wyłanianie się podwójnego wzoru kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Rozdział 3. Poznawanie dwóch kultur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

3.1. Bierne i czynne nabywanie kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

3.2. Bierna i czynna tradycja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3.3. Zróżnicowane role liderów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
3.4. Wpływ elit kościelnych i lokalnych na społeczność Podhala . . . . . . . . . . . 67
3.5. Rola Związku Podhalan w promowaniu kultury regionu . . . . . . . . . . . . . . . 76
3.6. Muzeum Tatrzańskie a kultura tradycyjna Podhala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
3.7. Szkoły podhalańskie, urzędy lokalne i gminne ośrodki kultury. . . . . . . . . 83
3.8. Inne oblicze Podhala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Rozdział 4. Bilingwizm a dwukulturowość Podhala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

4.1. Dwukulturowość regionu a dominacja jednej z kultur. . . . . . . . . . . . . . . . . 97

4.2. Etnografia komunikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
4.3. Kompetencja komunikacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
 4.4. Interjęzyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
4.5. Styl konwersacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
4.6. Podkreślenie różnic swój-obcy w stylu rozmowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
4.7. Kody językowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
4.8. Gwara podhalańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
4.9. Dwujęzyczność – bilingwizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
4.10. Bilingwizm wśród podhalańskich dzieci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
4.11. Polityka państwa a dwujęzyczność w szkole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
4.12. Metody zapobiegania submersji gwary góralskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
4.13. Teatr regionalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
4.14. Góralskie śpiywanie i gronie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
4.15. Gwara w kościele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
4.16. Przekleństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
4.17. Poezja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Rozdział 5. Z pasterskiego szałasu do nowoczesnej willi

– kierunki rozwoju w architekturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

5.1. Kształtowanie się podhalańskiej architektury tradycyjnej . . . . . . . . . . . . . 152

5.2. Zmiany ilościowe w budownictwie podhalańskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
5.3. Architektura tradycyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
5.4. Wpływ ruchu turystycznego na tradycyjne budownictwo . . . . . . . . . . . . . 163
5.5. „Styl zakopiański” jako płaszczyzna wyłaniania się
podwójnego wzoru kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
5.6. Sosrąb – konstrukcyjne „serce” domostwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
5.7. Powojenne ćwiórki i czwórki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
5.8. Amerykanizacja i nowoczesne technologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
5.9. Sztuka podhalańska w architekturze sakralnej
na przykładzie wystroju kościoła parafialnego w Poroninie . . . . . . . . . . . 192

Rozdział 6. Badania ankietowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

6.1. Wyniki badań ankietowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
 Rozdział 3

POZNAWANIE DWÓCH KULTUR

 Wiary Ojców dochowamy, Ziym Rodnom usanujemy, bacowskiego
zwyku, gwary, stroju, nuty, dopilnujemy, rzetelnom złużbom powinność nasom
góralskiemu ludowi oddamy1.

3.1. Bierne i czynne nabywanie kultury

Lokalizm, jak pisze Zygmunt Bauman, to globalna idea konstruowania

humanistycznych więzi społecznych bliskich człowiekowi, dających poczucie
przynależności i zakorzenienia w terytorialnych układach społecznych. Wynika
z niego potrzeba przemian w kierunku struktur wspólnotowych pozwalających
jednostce na określenie i zachowywanie własnej tożsamości, jednak w oparciu
o grupę i jej tożsamość społeczno-kulturową2.
Zarówno jednostki, jak i grupy w konkretnym typie zbiorowości lokalnej
mają określone potrzeby społeczne, które kształtują się w zależności od specyfiki
jednostki, procesu socjalizacji i kulturyzacji oraz własnej aktywności psychicznej,
ludzkich działań intelektualnych i praktycznych. Wśród licznych koncepcji dla po-
trzeb analizy przyjmuję za Józefem Kozieleckim następujące potrzeby społeczne:
− potrzebę kompensacji, rozumianą jako uwolnienie czasowe jednostki od
obciążeń psychofizycznych, odczuwanie radości i przyjemności, dążenie
do eliminowania nudy i do innowacji w życiu,
− potrzebę poznawania (informacji i edukacji): chęć poznawania i prze-
żywania czegoś nowego, rozwijania ciekawości, orientacja na bodźce
i dążenie do przeżyć, uczenie się działania w różnych rolach, dążenie do
nauki, samokształcenia, uczenie się nowych rodzajów aktywności własnej
i kontaktów z innymi ludźmi,

1 Fragment ślubowania górali podczas I Światowego Zjazdu Górali Polskich w sierpniu 2000
roku.
2 Z. Bauman, Struktura interesów w społeczności lokalnej, „Studia Socjologiczno-Polityczne”
1962, nr 12.
52 − potrzebę kontemplacji realizowaną jako myślenie o samym sobie, samoob-
serwacja, samorefleksja, poznawanie samego siebie, dążenie do dystansu
względem siebie, uwalnianie się od stresu,
− potrzebę kontaktów społecznych, inaczej komunikacji społecznej: chęć
bycia z innymi, intensyfikowanie przeżyć własnych poprzez bycie z innymi
ludźmi, uwrażliwienie na cele i potrzeby innych ludzi, tworzenie więzi
między jednostkami i grupami w społeczności lokalnej,
− potrzebę partycypacji: rozwijanie inicjatywy własnej, udział i współdziała-
nie w kreowaniu zjawisk grupowych, współdziałanie, współdecydowanie,
dążenie do wspólnych celów poprzez uczestnictwo kulturalne, kształto-
wanie środowiska lokalnego poprzez udział w działaniach – akcjach danej
wspólnoty (społeczności lokalnej),
− potrzebę enkulturacji, zaspokajaną poprzez rozwijanie własnych zdolności,
predyspozycji osobowościowych i talentu, uwrażliwienie na spontanicz-
ność, fantazję, podejmowanie własnej pracy twórczej, rozwijanie własnej
aktywności kulturalnej jednostek i grup3.
Wszystkie te potrzeby są realizowane poprzez kontakt z szeroko rozumianą
kulturą. Aby swobodnie poruszać się na jej polu i spełniać się w życiu społecznym
grupy lokalnej, należy zapoznać się z tą kulturą. Poznawanie kultury odbywa
się na dwóch płaszczyznach: świadomego i celowego działania oraz poprzez
partycypację w życiu społecznym. Kulturę „chłonie się przez skórę” lub – jak kto
woli – nabywa „z mlekiem matki”. Zwłaszcza to drugie potoczne określenie jest
adekwatne, gdyż de facto kulturę tę obserwuje się w domu rodzinnym i uczy jej
w sposób nieświadomy, tak jak wielu innych czynności.
Proces socjalizacji poprzez czynne nabywanie kultury ma miejsce wów-
czas, kiedy osoba świadomie i z pełnym przekonaniem pragnie zapoznać się
i przyswoić elementy zawarte w danej kulturze. Jest wiele możliwości realizacji
tego celu. Jedną z nich będzie korzystanie ze źródeł pisanych, takich jak liczne
w przypadku Podhala opracowania historyczne, dające obraz dawnych obyczajów
i obrzędów, architektury i sztuki góralskiej, nie mówiąc o języku lokalnym, gwa-
rze góralskiej, w której ówcześni badacze zanotowali wiele opowieści i legend.
Znane są Podhalanom współczesne studia nad kulturowymi przemianami Podhala
czy genealogie rodów góralskich4. Część z tych pozycji można nabyć w kołach
Związku Podhalan, a resztę oczywiście w bibliotekach miejskich i gminnych. Na-
leży zaznaczyć, że najbogatsze zbiory posiada biblioteka Muzeum Tatrzańskiego.

3 J. Kozielecki, Transgresja i kultura, Warszawa 1997, s. 116, 230–235. Por. M. Borzyszkowski,

Religijne aspekty kultury wiejskiej, w: Krajowy kongres kultury wsi, red. A.J. Omelaniuk, Wrocław–Ciecha-
nów 1997, s. 91.
4 Na przykład pięć genealogii rodowych napisanych przez Krzeptowskich-Jasinków.
Kolejnym sposobem czynnego nabywania kultury będą świadome rozmowy ze 53
starszymi członkami rodziny pamiętającymi dawne obyczaje lub osobami związa-
nymi ze współczesną tradycją regionu. Najczęściej nauczycielami są członkowie
zespołów folklorystycznych i muzykanci, na których jest w tej chwili ogromne
zapotrzebowanie komercyjne. Kontakt z tymi osobami bardzo często owocuje
„zarażeniem się” góralszczyzną i wstąpieniem młodego człowieka do zespołu
oraz kontynuowaniem nauki tańca, śpiewu, gwary i obyczajów razem z innymi
członkami społeczności lokalnej. Kolejnym sposobem nabywania czy też ucze-
nia się kultury jest obserwacja i czynne uczestnictwo w grupowych działaniach
społeczności, takich jak udział w obchodach świąt świeckich i kościelnych, przy
czym powodem, dla którego osoba czynnie nabywająca kulturę bierze udział
w tych działaniach, jest chęć lepszego poznania kultury i przyswojenia jej sobie.
Na plan dalszy schodzą takie wymienione przez Kozieleckiego potrzeby, jak chęć
zabawy czy „bycia razem”.
Bierne, samoistne nabywanie kultury jest realizowane w sposób nie-
wymagający refleksji. Dana osoba uczy się kultury, nie myśląc o tym, że to robi.
Pierwszym środowiskiem małego człowieka jest dom rodzinny, a więc właśnie tam
rozpoczyna się proces trwający przez całe życie. Kolejnym miejscem jest szkoła,
która albo będzie pielęgnować tradycje wyniesione przez dziecko z domu rodzin-
nego, albo będzie je rygorystycznie rugować. Zazwyczaj stanowisko nauczycieli
w kwestii kultywowania tradycyjnej kultury regionu podyktowane jest względami
politycznymi i aktualnymi trendami panującymi w całym kraju. Postawa władz
mających wpływ na edukację i nauczycieli realizujących rozporządzenia nie jest
obojętna. Szkoła jest miejscem, gdzie dzieci, o ile kultura regionu jest akcepto-
wana, kontynuują naukę rodzimej tradycji. Procesu tego nie da się zaklasyfikować
jednoznacznie jako bierny lub czynny, gdyż wynika on z motywów, jakimi kierują
się dzieci. Część z nich będzie przyswajać tę wiedzę czynnie z własnej woli, a część
biernie, ponieważ narzucono ją im odgórnie, a motywem będzie chęć otrzymania
pozytywnej oceny lub uniknięcie negatywnej. Bierne uczenie się następuje też
w kontaktach z rówieśnikami, których tradycje domu rodzinnego są bogatsze
niż pozostałych dzieci, i oczywiście wtedy, kiedy dziecko rozpoczyna kontakty
wychodzące poza krąg rodzinny i zaczyna uczestniczyć w życiu społecznym.
Wielokrotnie zanotowałam w wywiadach przeprowadzonych z mieszkań-
cami Podhala, że tradycję nabywali początkowo w domu rodzinnym w sposób
nieuświadomiony, następnie zagłuszano w nich ten pierwotny wzór przez tępienie
go i zastąpienie ujednoliconym wzorem kultury narodowej. W miarę nabywania
kompetencji kulturowej w sposób czynny i w pełni świadomy, sięgali na powrót
do tradycji, w życiu codziennym posługując się zamiennie obydwoma wzorami.
Andrzej Krzeptowski-Bohac tak opisuje swoją historię uczenia się kultury:
54

Obrzęd oczepin na Podhalu, 16 września 2009 roku. Fot. Adam Brzoza.

Pytace jadący na czele orszaku weselnego w Białym Dunajcu,

śpiewem zapraszają na wesele, 22 kwietnia 2010 roku. Fot. Adam Brzoza.
 Pierwszym językiem, którego się nauczyłem, była gwara. Wychowy- 55
wałem się w domu u babki i tam mówiło się tylko gwarą. W szkole gwara
była tępiona, nie wolno było się nią posługiwać. W domu rodziców też mówiło
się po polsku, więc zapomniałem gwary. Kiedy zainteresowała mnie muzyka
góralska, zacząłem też studiować gwarę. Czytałem Tetmajera i poprawiałem
niektóre słowa, które nie pasowały. To, że nie wszyscy dobrze mówią gwarą,
jest winą szkoły, że rugowała gwarę. Teraz żeby dobrze mówić gwarą, to trzeba
ją studiować5.

Kolejny respondent podaje:

Dopiero jednak od początku nauki pisania i czytania w szkole oka-

zało się, że jest inny język, odmienny od naszej gwary, którego dopiero mu-
sieliśmy się uczyć. Pierwsze słowa, jakie dotarły do mojej świadomości, były
w góralskiej gwarze. Innego języka w domu nie używaliśmy, aczkolwiek ro-
dzice w kontaktach z gośćmi pensjonatu używali języka ogólnopolskiego.
Jednak między swoimi nikt nie odważyłby się przemówić po pańsku, gdyż
traktowane to było jako potępienia godny przejaw wyrzekania się własnego
pochodzenia. Wojna i perypetie wojenne, wreszcie osiedlenie się w 1950 roku
we Wrocławiu spowodowały, że w Poroninie byłem tylko gościem w okresie
wakacji lub z okazji rodzinnych uroczystości. Właśnie dlatego, że nie byłem
poddawany tym wszystkim wpływom oddziaływującym na Podhalan poprzez
szkoły zawodowe, przyjezdnych gości i wreszcie modę, pozostało we mnie
to wszystko, czego się nauczyłem w dzieciństwie, a więc nieskażona gwara,
melodie, pieśni, i tańce z lat dwudziestych i trzydziestych oraz cała góralska
obyczajowość. Po przejściu na emeryturę znalazłem wreszcie czas, aby „do-
brać się” do moich korzeni w sposób konkretny, omalże naukowy. Zająłem się
najbliższą rodziną mojego ojca – rodem, któremu społeczność wsi nadała
przydomek Mostowi. Ród ten osiedlił się w Poroninie przy końcu XVIII wieku,
musiałem więc zainteresować się historią tej wsi, a co za tym idzie – historią
Skalnego Podhala. Kilkuletnie zbieranie materiałów zaowocowało wydanym
w roku 1996 roku zbiorem opowiadań i wspomnień pod tytułem Hej Mostowi,
Mostowi... Jednocześnie zacząłem spisywać góralskie wyrazy gwarowe, naj-
pierw jako zabawę: «Ile ich jeszcze pamiętam?», potem w Bibliotece im. Osso-
lińskich we Wrocławiu i w Bibliotece Uniwersyteckiej dotarłem do słowników
gwary podhalańskiej, które były zamieszczane w Biuletynach Informacyjnych
Komisji Językowej Akademii Umiejętności przed około 100 laty. Coraz częściej
też pisałem gwarą, wypracowując własny (nie twierdzę, że najlepszy) sposób
oddawania gwary w piśmie. W okresie pracy zawodowej musiałem dużo pisać,
miałem więc praktykę, do tego od czasu, kiedy nauczyłem się czytać, moją
pasją były książki. Udostępniała mi je w latach trzydziestych pani Maria Kas-
prowiczowa z Harendy – długoletnia przyjaciółka naszej rodziny6.

5 Informator: Andrzej Krzeptowski-Bohac, fragment wywiadu, archiwum autorki.

6 Informator: J. Gut Mostowy, fragment wywiadu, archiwum autorki.
56

Rytuał błogosławieństwa rodziców przed zawarciem związku małżeńskiego.

Podhale, 16 sierpnia 2010 roku. Fot. Adam Brzoza.

Młoda para w odświętnych regionalnych strojach, 27 sierpnia 2009 roku.

Fot. Adam Brzoza.
 3.2. Bierna i czynna tradycja 57

Tradycja bierna, jak podaje Szacki, to zespół zasad postępowania, którym

członek grupy społecznej chciałby podporządkować zwyczaje swoje i innych
wyłącznie z tego powodu, że są to zwyczaje właściwe tej grupie bez względu na
to, czy posiadają one jakąkolwiek użyteczność. Jedyną racją przyjmowania takich
zasad postępowania jest ich zgodność ze środowiskowym: „tak się robi”. Członko-
wie społeczeństwa mogą jednak myśleć o tradycji i odsłaniać jej „sens intencjo-
nalny”. Analizując pochodzenie zwyczaju, można dojść do ustalenia celu, w jakim
podejmowano pierwotnie dane działanie, a tym samym dokonać „racjonalizacji”
tradycji: „tradycyjna powinność nie przestaje być tradycją”, zaczyna być wypeł-
niana na zupełnie innej zasadzie niż bezmyślny konformizm grupowy. Większość
działań mających tradycyjną formę zwyczaju ma swe źródło w funkcjonalności
tego zwyczaju. Na tym polega tradycja „czynna”, „myślana” (ja dodałabym tu
jeszcze „funkcjonalna”) w odróżnieniu od „biernej, przeżywanej”7. Szereg przy-
kładów w niniejszej publikacji opisuję w odniesieniu do tradycyjnych zwyczajów
pasterskich. Uzasadnieniem przekazu tych zwyczajów kolejnym pokoleniom
jest stwierdzenie: „bo tak się robi”, a nie tłumaczenie faktycznego, racjonalnego
powodu. Dodatkowo, aby wzmocnić siłę trwania tych tradycyjnych zachowań,
obwarowuje się je różnymi magicznymi formułami lub powołuje się na magiczne
moce i czary. Zazwyczaj konsekwencją nieprzestrzegania ustalonych społecznie
reguł ma być nieszczęście osoby ignorującej zwyczaj.
Gdyby istniało społeczeństwo absolutnie niezmienne, jego kultura byłaby
jego dziedzictwem i niczym więcej, co jest tylko czystą możliwością teoretyczną.
Społeczne dziedzictwo jakiejś zbiorowości to część jej kultury, która została prze-
jęta od poprzednich pokoleń. Tradycja nie wymaga żadnego innego uzasadnienia
poza stwierdzeniem, że jest tradycją8.
Tradycję można podzielić na dziedzictwo przejęte od poprzednich pokoleń
i tak zwane dziedzictwo zapożyczone od badaczy tradycji danej kultury. W pierw-
szym przypadku człowiek pozostaje bierny. Następuje to poprzez nabywanie
kultury, a wraz z nią dziedzictwa w domu rodzinnym, przez proces wychowania,
które jest zespołem świadomych zabiegów, sugestii i pouczeń, ale także nie-
świadomym procesem samowychowawczym. W obydwu przypadkach dokonuje
się przekazywanie norm i wartości. W kształtowaniu osobowości społecznej
przeszłość trwa w pewien sposób w teraźniejszości i to zarówno w otaczającym

7 J. Szacki, Tradycja. Przegląd problematyki, Warszawa 1971, s. 169 i 129.

8 Ibidem, s. 157.
58 świecie, jak i w nas samych9. Możliwe jest też bierne nabywanie wyobrażeń
swojej kultury, transmitowanych na przykład przez środki masowego przekazu.
Jednak jest mało prawdopodobne, że będą one akceptowane bez zastrzeżeń
z zachowaniem absolutnej wierności. Natomiast animatorzy kultury wewnątrz
grupy społecznej korzystają z opracowań naukowych danej kultury i są następnie
pośrednikami w przekazywaniu ich pozostałym członkom grupy. Selekcja spo-
łecznego dziedzictwa nie ma charakteru nieodwracalnego procesu zapominania
i przekształcania, lecz dokonuje się wciąż od nowa, ponieważ trwanie s p i s a n e j
przeszłości umożliwia retrospekcje i nawroty10. Uznanymi i szanowanymi przez
społeczność pośrednikami w czynnym nabywaniu kultury byli i są nie tylko ro-
dowi górale, ale też osoby przybyłe z innych rejonów Polski. Na przykład jeden
z pierwszych powojennych zespołów regionalnych założyła w Białym Dunajcu
Zofia Solarzowa, niemająca wcześniej nic z Podhalem wspólnego. Oczywiście,
osoby te opierały się przede wszystkim na znajomości kanonów tańca góralskiego
mieszkańców Podhala i korzystały z ich wskazówek. Niemal każda miejscowość
ma swój zespół taneczny, który jak się dobrze wsłuchać, to gra i tańczy inaczej,
na swoją nutę.

A była przerwa w kulturze. Starzy już nie tańczyli, a młodzi nie umieli.
Podjęliśmy starania, żeby znaleźć instruktorów. Ważne było, żeby nie uczyli
wszystkich tak samo, a żeby znaleźli rodzimy charakter. Więc proszono star-
szych ludzi, żeby pokazali, jak się dawniej grało i tańczyło. Stąd teraz ta róż-
norodność i zachowanie odrębnego stylu11.

Antoni Kroh opisuje sytuację, kiedy działacz regionalny chciał, aby człon-
kowie zespołu tanecznego nosili podczas występów tradycyjne obuwie, i spotkał
się z dużym oporem, ponieważ tradycyjne kierpce były postrzegane jako depre-
cjonujące właściciela, a buty fabryczne budziły uznanie12.
Czynne nabywanie kultury to celowe zainteresowanie nią i korzystanie
z pouczeń „liderów”. Upowszechnianie tradycji polega przede wszystkim na pro-
pagowaniu pewnych wartości i wzorów do naśladowania. Uznanie jakiejś tradycji
za dobrą zależy od orzeczenia o jej aktualnej funkcji wychowawczej13. Po II wojnie
światowej wykształceni górale, mający poważanie w społeczeństwie, zaczęli
nosić strój góralski, dając przykład innym mieszkańcom regionu. Tradycja może
działać w sposób nieuświadomiony – poprzez procesy wychowawcze, narzucane

9 C. Robotycki, Tradycja i obyczaj w środowisku wiejskim. Studium etnologiczne wsi Jurgów na

Spiszu, Kraków 1980, s. 76.
10 J. Szacki, Tradycja…, s. 150.
11 Informator: Wincenty Galica.
12 A. Kroh, Sklep potrzeb kulturalnych, Warszawa 1999, s. 27.
13 J. Szacki, Tradycja…, s. 152.
osobnikowi sposoby reakcji kulturowych, utrwalając charakterystyczne dla grupy 59
struktury myślenia. Poza indywidualnymi działaniami pojawiły się dążenia do dzia-
łania zespołowego. Aby nie zatracić własnej kultury, górale podhalańscy zaczęli
zakładać zrzeszające ich organizacje. Obecnie w odbudowie kultury pasterskiej
ze społecznością lokalną ściśle współpracuje Kościół, a Sanktuarium Maryjne
w Ludźmierzu jest tego doskonałym przykładem. 23 kwietnia, w dniu obchodów
patrona, świętego Wojciecha, odprawiana jest uroczysta msza bacowska dla
pracujących na halach górali (stado owiec pasie się w tym czasie wokół kościoła),
po której odbywa się spotkanie w Domu Ludowym im. Tetmajera w Ludźmierzu,
gdzie znawcy góralszczyzny opowiadają o dawnych zwyczajach pasterskich.
Inną formą czynnego nabywania kultury jest należenie do zespołów,
które licznie powstały po II wojnie światowej14. Wielu młodych ludzi, należąc do
regionalnych zespołów tanecznych, świadomie uczestniczy w procesie nabywania
kultury. Uczy się gwary nie w domu, lecz także na zewnątrz, w zespole regional-
nym. Częściowo zainteresowanie to wynika z zawodu muzykanta, wielu górali
utrzymuje się bowiem dzięki modzie na góralszczyznę, ale z drugiej strony są jej
wierni w sytuacjach, kiedy nie mają z tego żadnej korzyści, na przykład pytace
proszeni na wesele bardzo dbają o szczegóły i wierne zachowanie tradycji.
Obszar, gdzie mogą pojawiać się elementy kultury ludowej, to rynek
przedmiotów wystawionych na sprzedaż. W życiu codziennym służą one jako ele-
menty dekoracyjne w mieszkaniu, wzory ubiorów bądź pamiątki. Wytwory kultury
ludowej są tu umieszczane w sferze w pewnym sensie odświętnej, wyjątkowej,
niekoniecznej, chociaż z drugiej strony mówi się wiele o potrzebie „wtopienia”
tradycji ludowych, ich „włączenia” w obręb kultury ogólnonarodowej, ścisłego
„zespolenia” ze współczesnością15. Jednocześnie płynie w społeczeństwie szeroki
prąd folkloryzmu określany jako „moda na ludowość” czy wręcz „prymitywizm”.
Do tego prądu można zaliczyć gromadzenie w mieszkaniach „ludowej starzyzny”
– oryginalnych mebli, narzędzi, naczyń itp.16
Wielu mieszkańców Podhala nie uświadamia sobie wartości posiadanych
przedmiotów. Wstydzą się oni przyznać, że takie „starocie” jeszcze się w ich za-
grodzie znajdują. Dążąc do pozornej modernizacji, starają się zastąpić miejskimi
tradycyjne przedmioty, które kiedyś wyróżniały chłopów spośród innych warstw
społeczeństwa i stanowiły o wizualnym wyrazie tradycyjnej kultury ludowej17.
Na nieświadomości wartości posiadanych przedmiotów korzystają ci, którzy

14 Informator: Wincenty Galica. „Wpierw osiem, a teraz kilkadziesiąt”, fragment wywiadu,

archiwum autorki.
15 I. Bukraba, Kultura ludowa na co dzień, Warszawa 1990, s. 182.
16 J. Burszta, Kultura ludowa – kultura narodowa. Szkice i rozprawy, Warszawa 1974, s. 301.
17 Ibidem, s. 89.
60 świadomie chcą podtrzymywać swą rodzimą kulturę. Pewne młode góralskie
małżeństwo załadowało swoje meble, powiedzmy przestarzałe, na samochód
i pojechało po wsiach. Wystawili je na środku wsi i czekali, kto się zamieni z nimi
na starodawne meble (słowo śtarodawny jest na Podhalu coraz bardziej modne).
Podobno ludzie kłócili się między sobą, kto się z nimi zamieni, i bardzo chętnie
pooddawali skrzynie i rzeźbione kredensy. W ogóle nie zdawali sobie sprawy
z wartości tego, co mają w domu. Za to Szymek i Irka doskonale wiedzieli, jak
ozdobić swoją drewnianą chałupę starodawnymi sprzętami. Byli bardzo zadowoleni
z tej zamiany. W pewnym sensie proces kultywowania rodzimej kultury zatoczył
koło. Rodowi górale świadomie wracają do góralskiej kultury. W tym przypadku
objawia się to w zdobieniu własnego domu przedmiotami, które kiedyś w sensie
formy, ale spełniając inną funkcję, znajdowały się w nim18.
Dla mieszkańców dawnego Podhala kimś w specyficzny sposób ważnym
w środowisku był ten, kto osiągnął wysoką pozycję materialną19, przy czym nie
było istotne, w jaki sposób tego dokonał. Ze względu na ekonomiczne ubóstwo
dawnego Podhala, wzory osobowe godne szacunku i uznania, możliwe do ak-
ceptowania jako autorytety w różnych sferach życia lokalnego, znajdowano poza
środowiskiem. Ponieważ góral kojarzył się z człowiekiem biednym, osoba, która
osiągnęła sukces społeczny, aby zachować swój autorytet w danej społeczności,
rezygnowała często ze swych góralskich atrybutów, czyli stroju góralskiego czy
gwary. Nie znaczy to, że wymazywała całą swoją kulturę z pamięci, ale po prostu
nie realizowała jej w życiu codziennym. Osobami społecznie aktywnymi, świadomie
rezygnującymi z zachowania rodzimej tradycji na rzecz utrzymania należnego au-
torytetu w społeczności, byli duchowni i lekarze. Niepisana norma społeczna spra-
wiła, że nie należało w tych kręgach obnosić się ze swoim wiejskim pochodzeniem,
a kultywować tradycje kultury wysokiej. Przykładem jest dr Andrzej Chramiec, który
jako jeden z pierwszych Podhalan ukończył studia wyższe na Wydziale Lekarskim
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po powrocie do Zakopanego pełnił obowiązki lekarza
klimatycznego i otworzył jeden z pierwszych zakładów wodoleczniczych.
Osiągnięcie stabilizacji materialnej wydaje się być głównym celem zde-
cydowanej większości osób we wsiach i miejscowościach Podhala, jednak drogą

18 Czynne nabywanie kultury objawia się także w studiowaniu literatury opisującej

góralszczyznę. Informator: Bartek Olszański. „Mam książkę Ruch zbójnicki w Karpatach wschodnich. Fajna
książka. Strasznie mnie śmieszy, jak reklamują w telewizji Janosika i mówią: «jedyny polski zbójnik».
Mam jeszcze inną książkę, w antykwariacie w Krakowie kupiłem, wszystko tam jest o pasterstwie.
Pasterstwo Podhala taki jest tytuł, bardzo stara książka, ale chyba wielu autorów, bo aż nie chce mi
się wierzyć, żeby jeden człowiek to napisał. W tej książce jest wszystko, wszystkie zagadnienia, które
składają się na całokształt. W każdym razie to Zbójnictwo warto przeczytać”.
19 R. Kantor, Gdzie chleb się kończy, a niebo zaczyna, w: Zakopane – 400 lat dziejów, red. R. Dut-
kowa, Kraków 1991, s. 630.
do osiągnięcia tego celu staje się nie tylko praca, ale też wykształcenie20. Coraz 61
większa liczba Podhalan dostrzega konieczność kształcenia dzieci na poziomie
wyższym niż podstawowy czy średni. Jeżeli tylko dziecko wykazuje predyspozycje
i chęci do dalszego kształcenia, rodzice starają się mu pomóc materialnie poprzez
opłacenie pobytu poza domem czy czesnego. Trudno stwierdzić, jakie są motywy
tego działania, gdyż obecna sytuacja na rynku pracy dla absolwentów wyższych
uczelni na terenie Podhala nie wygląda zachęcająco. Pracy albo nie ma, albo jest
żenująco nisko wynagradzana.
Kategorie czynnego i biernego sposobu uzyskiwania kompetencji danego
wzoru kultury na przestrzeni określonego czasu (pokolenia) ulegają zmianie. Jeśli
pewne rytuały, obrzędy, zwyczaje, przedmioty kultury materialnej etc. zostały
odtworzone przez lokalną grupę, a następnie pielęgnowane, o ile ich funkcja
i znaczenie nie uległy ponownie dewaluacji, to przyswajanie tych elementów
przez kolejne pokolenie nastąpi w sposób bierny. Intensywny powrót i szukanie
tożsamości górali podhalańskich w latach dziewięćdziesiątych XX wieku w kręgu
dawnej kultury tradycyjnej spowodowały, że ta n o w a tradycja w pierwszym
dziesięcioleciu wieku XXI jest na powrót tradycją, z którą utożsamiają się młodzi
Podhalanie.

3.3. Zróżnicowane role liderów

Żeby jednostka mogła uczyć się kultury czy to świadomie, czy biernie,
niezbędne są wzorce tej kultury. Poza domem rodzinnym i szkołą wzory oso-
bowych zachowań są tworzone i realizowane przez liderów, jednostki w danej
społeczności wybitne. W społeczności lokalnej można wyróżnić liderów, czyli
lokalnych przywódców, oraz osoby, które potencjalnie mogą się nimi stać. Grupę
tę można podzielić ze względu na pełnione w społeczności funkcje. Liderami
opinii będą osoby opiniotwórcze. Elitę kulturalną tworzą osoby aktywne na polu
kultury czy to przez proces tworzenia, czy też propagowania kultury i sztuki re-
gionu. Osoby mające wpływ na podejmowanie decyzji dotyczących społeczności
należą do elity władzy, a aktywni społecznie, tak zwani społecznicy, pomimo że
nie zajmują wysokich pozycji społecznych, posiadają wysoki status. Podstawami
ich kompetencji są: wysoki stopień uspołecznienia, duża dojrzałość społeczna,
zdolność do działań prospołecznych.

20 Ibidem, s. 631.
62

Plakaty wyborcze kandydatów do Sejmu i Senatu RP: Andrzeja Guta Mostowego

i Stanisława Hodorowicza z listy Platformy Obywatelskiej.
Bukowina Tatrzańska, wrzesień 2011 roku. Fot. Natalia Maksymowicz-Maciata.

Plakaty wyborcze kandydatów do Senatu RP: Stanisława Hodorowicza

w podhalańskim, odświętnym stroju przywódcy, oraz niezależnego,
popieranego przez Związek Podhalan Jana Hamerskiego.
Bukowina Tatrzańska, wrzesień 2011 roku. Fot. Natalia Maksymowicz-Maciata.
 63

Plakat wyborczy Leszka Doruli z listy Prawa i Sprawiedliwości do Sejmu.

Bukowina Tatrzańska, wrzesień 2011 roku. Fot. Natalia Maksymowicz-Maciata.

Plakat wyborczy kandydata do Senatu Tadeusza Skorupy z listy Prawa i Sprawiedliwości,

wspieranego przez Andrzeja Ziobrę.
Bukowina Tatrzańska, wrzesień 2011 roku. Fot. Natalia Maksymowicz-Maciata.
64 Powyższe fotografie przestawiają plakaty wyborcze, na których kandydaci
prezentują się w strojach regionalnych. W jednym, szczególnie ciekawym przypad-
ku, kandydat prezentuje się używając obu wzorów kultury: w odświętnym stroju
regionalnym podkreśla swoją przynależność do wspólnoty oraz w garniturze,
zaznaczając, ze należy również do kręgu kultury ogólnopolskiej. Stanisław Andrzej
Hodorowicz ukończył w 1970 studia na Uniwersytecie Jagiellońskim. Uzyskał na-
stępnie stopnie doktora i doktora habilitowanego, a w 1987 tytuł profesora nauk
chemicznych. Specjalizuje się w fizykochemii ciała stałego oraz w krystalografii.
Od 1996 do 1999 pełnił funkcję prorektora Uniwersytetu Jagiellońskiego ds. Ba-
dań. Był jednym z inicjatorów powołania i organizatorem utworzonej w 2001
Podhalańskiej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Nowym Targu. Objął na
tej uczelni stanowisko rektora21. Poza publikacjami z zakresu chemii jest autorem
także m.in. Słownika gwary górali Skalnego Podhala, zawierającego około 22,5
tys. haseł. Jest honorowym obywatelem Nowego Targu i honorowym członkiem
Związku Podhalan. Odznaczony m.in. Medalem Komisji Edukacji Narodowej.
W 2001 bez powodzenia ubiegał się o mandat senatora jako bezpartyjny kandydat
zgłoszony przez PSL. W wyborach w 2011 jako bezpartyjny kandydat Komitetu
Wyborczego Platformy Obywatelskiej otrzymał 45 938 głosów i uzyskał mandat
senatora VIII kadencji. Do PO wstąpił w marcu 201322.
Biorąc pod uwagę zróżnicowany dostęp do możliwości podejmowania
decyzji na szczeblu lokalnym, wyróżnia się trzy struktury polityczne obrazowo
przedstawione jako trzy kręgi lokalnych elit politycznych23:

elity artykulacyjne > elity wpływu > elity decyzyjne

Członkowie elit władzy, opiniotwórczych są wzorem do naśladowania dla

społeczności lokalnej. Natomiast członkowie elit kulturalnych i społecznych, poza
funkcją dającą wzorzec określonego zachowania, dodatkowo stymulują procesy
kulturotwórcze na terenie danej grupy lokalnej. Określają kierunek rozwoju i de-
cydują o zachowaniu oraz pielęgnowaniu wybranych elementów kultury poprzez
kładzenie nacisku na te elementy, ale przede wszystkim zachęcają do czynnego
uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych społeczności lokalnej. Niejednokrot-
nie udział w tych wydarzeniach jest dla pewnej części grupy aktem czynnego
nabywania kultury, w czym pomagają animatorzy kultury, którzy zaliczają się do

21 Za http://nauka-polska.pl/dhtml/raporty/ludzieNauki?rtype=opis&objectId=58052&lang=pl
[dostęp 10 listopada 2014 r.].
22 Za http://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_Hodorowicz#cite_note-np-2 [dostęp
10 listopada 2014 r.].
23 W. Hładkiewicz, Elity polityczne w lokalnej społeczności w kręgu teorii i praktyki, w: Aktywizacja
społeczności lokalnych w procesie integracji europejskiej, red Z. Wołek, K. Dzieńdziura, Zielona Góra 2000,
s. 44–45.
 65

Oficjalne otwarcie trasy do Morskiego Oka przez starostę tatrzańskiego

Andrzeja Gąsienicę-Makowskiego z udziałem nowego i byłego ministra spraw wewnętrznych
i administracji Grzegorza Schetyny i Jerzego Millera oraz przedstawicieli społeczności lokalnej,
między innymi dytektora Tatrzańskiego Parku Narodowego, Pawła Skawińskiego
i Jana Gąsienicy Walczaka, 24 października 2009 roku. Fot. Adrian Gładecki.
66 merytorycznych pracowników instytucji kultury, szkolnictwa, administracji pań-
stwowej i kościelnej, artystów oraz lokalnych działaczy kultury współpracujących
z instytucjami lub działających samodzielnie24.
Schemat podziału ról instytucji i członków elit społeczności lokalnych ze
względu na pełnione funkcje jest następujący:

Liderzy opiniotwórczy Elity kulturalne Elity władzy

parafie kościelne domy ludowe Związku Podhalan Związek Podhalan

prasa, radio, telewizja:
„Tygodnik Podhalański”,
radio „Alex”,
TVP oddział Zakopane
osoby publiczne: radni,
politycy, biznesmeni
osoby trudniące się
prestiżowymi profesjami:
przewodnicy górscy, ratownicy
TOPR, straż TPN i pożarna
honorowi członkowie Związku
Podhalan
nieformalni liderzy
(osobowości), na przykład
Zofia Bigos z Głodówki
Szkoła Ginących Zawodów Starostwo Tatrzańskie
w Bukowinie Tatrzańskiej: w Zakopanem
kowalstwo, garncarstwo,
snycerstwo, haft, malarstwo
na szkle
szkoły państwowe: urzędy gmin Powiatu
Artystyczne Liceum Tatrzańskiego
Ogólnokształcące im. A. Kenara,
Państwowa Szkoła Muzyczna,
Technikum Lutnicze
w Nowym Targu
szkoły prywatne: Urząd Miasta Zakopane
Prywatna Szkoła Artystyczna
w Zakopanem
(prowadzona przez Pinkwartów)
zespoły folklorystyczne parafie kościelne
pieśni i tańca
góralskie zespoły folkowe,
na przykład Trebunie-Tutki,
Siwy Dym
pracownie i galerie twórców
ludowych
Teatr im. S.I. Witkiewicza
w Zakopanem
gminne ośrodki kultury
Muzeum Tatrzańskie
im. Tytusa Chałubińskiego

24 R. Kostecki, Wyznaczniki roli zawodowej animatorów kultury społeczności lokalnej, w: Aktywi­

zacja społeczności lokalnych…, s. 67.
 3.4. Wpływ elit kościelnych i lokalnych na społeczność 67
Podhala

Na potrzebę społecznej edukacji podkreślającej wartość bytu kultury

lokalnej, uświadomienia roli, jaką spełnia ona w kształtowaniu poczucia tożsa-
mości nie tylko lokalnej, ale i narodowej, zwróciło uwagę wielu współczesnych
etnologów25. W realizacji tych potrzeb widać ogromną rolę nauczycieli, księży,
organizacji regionalnych i młodzieżowych26.
Tradycyjną funkcją lokalnej parafii, oczywiście poza obowiązkami dusz-
pasterzowania, jest działalność w sferze kultury, przede wszystkim związanej
z kultem. Poza tym parafie stały się swoistym mecenasem sztuki. Stosunek spo-
łeczności góralskiej w XIX wieku do miejscowego duchowieństwa był zazwyczaj
pełen szacunku, ale niepozbawiony obustronnej rezerwy27. Obecnie stosunek
Kościoła do parafian znacznie się zmienił. Nasilenie działalności kulturalnej
o charakterze świeckim wystąpiło w latach osiemdziesiątych XX wieku, w okre-
sie protestów społecznych, stanu wojennego i następnych lat – parafie stały się
azylem dla sztuki i jej twórców. Mecenat Kościoła dalej jest widoczny choćby
w architekturze i wystroju podhalańskich kościołów i kaplic. Motywy tradycyjnej
sztuki ludowej znajdziemy niemal wszędzie, począwszy od fresków na ścianach,
a skończywszy na sprzętach liturgicznych czy motywach ozdobnych szat kapłana.
Kościół obecnie utrwala zaistniałe już elementy tradycji i świadomie dąży do two-
rzenia trwałych podstaw lokalizmu, widząc w tym procesie pozytywne wartości
dla życia wspólnoty. Proces kulturotwórczy jest wzmacniany dodatkowo przez
organizowanie pielgrzymek krajowych i zagranicznych, gdzie ich uczestnicy obo-
wiązkowo występują w strojach regionalnych, a podczas wyjazdów turystycznych,
oprócz pieśni kościelnych, uczą się śpiewek góralskich. Większości pielgrzymek
towarzyszą nieodłącznie muzykanci.
W latach dziewięćdziesiątych wzrosła kulturotwórcza rola lokalnych
parafii. Można zauważyć większe zaangażowanie Kościoła w życie publiczne, co
oznacza akceptację i poparcie dla świeckich działań kulturalnych oraz chęć włą-
czenia się lokalnych duchownych w świętowanie świeckiego czasu zabawy. Ma to
odzwierciedlenie w udziale przedstawicieli parafii w uroczystościach świeckich,
przede wszystkim przez uzupełnianie ich nabożeństwami. Na terenie Podhala do

25 D. Simonides, Kultura ludowa a utrzymanie tożsamości narodowej, w: Krajowy kongres kultury

wsi, red. A.J. Omelaniuk, Wrocław–Ciechanów 1997; M. Wieruszewska, Społeczeństwo obywatelskie
a kultura wsi. Pozorne czy prawdziwe dylematy, w: Krajowy kongres kultury wsi…
26 B. Kopczyńska-Jaworska, Znaczenie kultury ludowej w kulturze narodowej, w: Krajowy kongres
kultury wsi…, s. 61.
27 R. Kantor, Gdzie chleb..., s. 655.
68 tego typu uroczystości należy zaliczyć wszelkie obchody związane z czczeniem
rocznic świąt państwowych i lokalnych, jubileuszy, otwarcia nowych instytucji
użyteczności publicznej połączone z poświęceniem nowych obiektów, na przykład
oddziałów w szpitalu, kin, remiz strażackich, oraz zjazdy, takie jak I Światowy
Zjazd Górali, Zjazd Studiującej Młodzieży Podhala. Udział w tradycyjnych świętach
pasterskich, jak Święto Bacowskie poprzedzające redyk wiosenny (23 kwietnia),
spełnia również funkcję edukacyjną. Przykładem jest zorganizowanie dla baców
przez parafię w Ludźmierzu wykładu na temat obrzędowości pasterskiej, a umoc-
nienie religijnych związków z tradycją podkreślono przez rozdanie bacom sceliny28,
od której mieli rozpalić pierwszą watrę w szałasie na hali, i kalendarza, aby będąc
na hali, nie zapomnieli o świętach kościelnych.
Wszelkie uroczystości świeckie związane z przejściem z czasu codziennego
w czas zabawy i odpoczynku są poprzedzone udziałem we mszy świętej. Przykła-
dem będzie otwarcie Festiwalu Folkloru Ziem Górskich, Święto ulicy Kościeliskiej
w Zakopanem, Święto Ratownika TOPR, któremu towarzyszy przysięga i ślubo-
wanie kandydatów na ratownika. Kościół to przede wszystkim ludzie: parafianie
i księża. Od nich zależy ostateczny kształt kultury tradycyjnej w Kościele.
Związek Podhalan – organizacja zrzeszająca górali – istnieje od 1904
roku i działa do dziś, ale na przestrzeni tych lat nie pojawił się kapłan kapelan
Związku tej miary, co ks. Józef Tischner. Przez swą żywą działalność społeczno-
-kapłańską w samym Związku, ale też na obszarze Podhala, Spiszu, Orawy, Gorców
i Pienin, a także w krakowskim środowisku podhalańskim była to postać niezwykła.
Na skromnym stanowisku kapelana Związku rozwinął swą działalność pod koniec
lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Aktywność kapelańska Tischnera prze-
jawiała się przede wszystkim w posłudze kapłańskiej niesionej całej organizacji
jako takiej, jej licznym, rozsianym po całym Podhalu placówkom, ale też rodzinom
i poszczególnym ludziom. Objawiała się w uroczystościach kościelnych, takich
jak: chrzty, śluby, pogrzeby, ale również uroczystościach społecznych związanych
z wiarą katolicką. Tischner był zawsze obecny na opłatkach, świynconym29, nigdy nie
odmawiał przybycia, chyba że akurat brał udział w międzynarodowej konferencji,
co bardzo imponowało Podhalanom. Uczestniczył także w codziennym świeckim
życiu Związku Podhalan, w zebraniach, posiadach30, podczas których służył swoją
gazdowską radą, a także samą obecnością i optymistyczną, a zarazem roztropną
postawą. Znany jest humor i dowcip, którym dodawał ducha zgromadzonym.
Istotnym elementem jest to, że na uroczystości przychodził według kanonu

28 Scelina – drewniana drzazga.

29 Spotkania z okazji świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy.
30 Spotkania z różnych okazji. Na posiadach można spotkać się prywatnie lub w ramach kół,
stowarzyszeń, zakładów pracy itp.
 69

Częścią obchodów 100-lecia TOPR była uroczysta msza święta 29 października 2009 r.,
podczas której sztandar TOPR trzymał ratownik Tomasz Gąsienica-Mracielnik.
Fot. Adrian Gładecki.

I Zlot Motocyklowy w Miętustwie. 150 motocyklistów przejechało

w uroczystej paradzie od kościoła parafialnego do Czarnego Dunajca.
Następnie motocykliści wzięli udział we mszy świętej w Miętustwie
i wspólnym pikniku obok kościoła.
Ciche, 17 czerwca 2011 roku. Fot. Adrian Gładecki.
70 góralszczyzny odświętnie ubrany, czyli w stroju góralskim. Unobilitował nie tylko
strój góralski, ale też gwarę góralską.

Przemawia, kiedy mu się ino widzi, od ołtarza również, w najczystszej

podhalańskiej gwarze31.

Tischner poza kazaniami wygłaszał też gawędy i prelekcje podczas spotkań

regionalnych. Jak zauważa Włodzimierz Wnuk, była to najbardziej nośna społecznie
i doniosła funkcja spośród wielu, jakie pełnił ks. Tischner. Podobną rolę spełniała
publicystyka o problematyce społeczno-moralnej drukowana w prasie katolickiej,
ale ona z natury rzeczy docierała do węższych kręgów czytelniczych, podczas gdy
słowo mówione w kościołach i na zgromadzeniach regionalnych miało znacznie
szerszy rezonans.

Jest żywym, barwnym, na wskroś naskim32 głosem sięgającym do sa-

mego nuka33 spraw, którymi wszyscy żyjemy, co niepomiernie wzmaga siłę
jego oddziaływania34.

Warto wspomnieć o homiliach i referatach przeznaczonych dla ogółu spo-

łeczeństwa, jakie Tischner wygłaszał tradycyjnie podczas Tygodni Kultury Chrześ-
cijańskiej w Nowym Targu i Zakopanem. Poruszały one tematy i sprawy najściślej
związane z dylematami moralnymi współczesnego człowieka, prześwietlone
głębią filozoficznej i socjologicznej wiedzy, a jednocześnie wnikały w sam rdzeń
polskich uwarunkowań i dramatów. Homilie te i kazania wygłaszane z właściwą
prelegentowi śmiałością, niekonwencjonalnymi, nieco bulwersującymi poglądami,
były przedmiotem żywych dyskusji i wywoływały szerokie echo w społeczeństwie.
Przemowy ks. Tischnera często były wzbogacane fragmentami klasycznej prozy
góralskiej, a także współczesną poezją ludową, między innymi autorstwa Hanki
Nowobielskiej, co stawiało na jednym poziomie artystyczną twórczość góralską
z dziełami również cytowanego przez Tischnera Norwida. W ten sposób nawią-
zywał się dialog pomiędzy uznaną sztuką elitarną a sztuką ludową.
Niektóre inicjatywy kapelana Związku Podhalan przeobraziły się w uroczy-
stości religijno-regionalne, które nabrały cech ogólnopodhalańskich manifestacji.
Należy do nich corocznie odprawiana w pierwszą niedzielę sierpnia msza święta
polowa pod szczytem Turbacza w intencji partyzantów poległych w czasie wojny
na stokach Tatr i Gorców. W uroczystości tej, pod patronatem Związku Podha-
lan, biorą udział górale ze wszystkich stron szeroko rozumianego Podhala. Jest

31 W. Wnuk, Podhalańskie homilie ks. Józefa Tischnera, „Podhalanka” 1991, nr 2 (24), s. 17.
32 Naski – nasz.
33 Do samego nuka – dogłębnie, do środka, do wewnątrz.
34 W. Wnuk, Podhalańskie homilie…, s. 17.
 71

W zakrystii parafii Św. Marii Magdaleny, kościelny Tomasz Galica prezentuje odświętny,
haftowany, wełniany ornat, w którym za motywy ozdobne służą ornamenty góralskie.
Poronin, wrzesień 2011 roku. Fot. Natalia Maksymowicz-Maciata.

Święto Bacowskie rokrocznie przypada w dniu świętego Wojciecha. Rozpoczyna je msza,

w której przed wyruszeniem na redyk biorą udział bacowie z rodzinami i ze swoimi owcami.
Tradycyjnie po mszy, zwanej bacowską, przy dźwiękach góralskiej melodii
ksiądz okadził i poświęcił kierdel owiec.
Ludźmierz, 23 kwietnia 2010 roku. Fot. Józef Figura.
72

Msza święta zwana polową, odbywa się na powietrzu, w tle panorama Tatr z Giewontem.
Ołtarz zbudowany został z kamieni. W ubiorze księży i ministrantów dominuje
ornamentyka góralska, natomiast poczty sztandarowe i wierni ubrani są odświętnie
w stroje góralskie. Kościelisko, 11 czerwca 2009 roku. Fot. Adrian Gładecki.

Procesja Bożego Ciała rozpoczęła się na Prędówce w okolicach Butorowego Wierchu.

Wierni przeszli stamtąd do kościoła parafialnego w Kościelisku, 11 czerwca 2009 roku.
Fot. Adrian Gładecki.
 73

VII Pielgrzymka Strażacka Drogą Papieską, 5 czerwca 2011 roku.

W tle strażacy w mundurach i tradycyjnych góralskich portkach.
Fot. Adrian Gładecki.

Odradzanie się zwyczajów na Podhalu – palenie huby w Wielką Sobotę.

W tradycji góralskiej ogień pełnił niezwykłą, sakralną i magiczną rolę. Wielkanocne odrodzenie
w symbolice wody i ognia tradycja ludowa zachowała w formie święcenia hub, którymi kadzono
domy i stada zwierząt. Przez lata zwyczaj ten zanikał, uznany przez Kościół za pogański.
Jednak są miejsca, jak Bukowina Tatrzańska, gdzie tradycyjnie, po liturgii Wigilii Paschalnej,
bukowianie gromadzą się przed kościołem i wspólnie opalają przymocowane na drutach huby.
Bukowina Tatrzańska, 11 kwietnia 2009 roku. Fot. Adrian Gładecki.
74

XIII Konkurs na Wielkanocną Kosołecke. Przy parafii pod wezwaniem

Najświętszej Marii Panny Królowej Aniołów po święceniu pokarmów odbył się konkurs
na najlepszy koszyk ze święconką organizowany przez Gminny Ośrodek Kultury.
Biały Dunajec, 3 kwietnia 2010 roku. Fot. Adrian Gładecki.

Pasterka w zakopiańskim Sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej na Krzeptówkach.

Msza święta pasterska, popularnie zwana Pasterką, jest jedną z najważniejszych
tradycji góralskich. Upamiętnia oczekiwanie i modlitwę pasterzy zmierzających do Betlejem,
25 grudnia 2008 roku. Fot. Adrian Gładecki.
 75

Uroczystości Fatimskie w Sanktuarium na Krzeptówkach.

W pierwszą niedzielę po rocznicy objawień fatimskich oraz w dniu urodzin
Ojca Świętego Jana Pawła II w Sanktuarium Matki Boskiej Fatimskiej odbyła się
uroczysta msza święta, po której licznie zgromadzeni wierni ruszyli z procesją,
18 maja 2008 roku. Fot. Adrian Gładecki.

Polana Wiktorówki i znajdujące się na niej Sanktuarium Matki Bożej Jaworzyńskiej Królowej Tatr
to szczególne miejsce dla górali i turystów. W odległości 10 minut pieszo znajduje się
Rusinowa Polana, kulturowy wypas owiec i bacówkę prowadzi Stanisław Rychtarczyk,
czerwiec 2008 roku. Fot. Adrian Gładecki.
76 to swego rodzaju demonstracja własnej tożsamości, ponieważ górale są ubrani
w regionalne stroje, a po mszy, podczas której kazanie jest mówione w gwarze
góralskiej, następuje spotkanie wszystkich uczestników, wspólna gra i śpiew.
Tischner popierał też inne działania mające na celu krzewienie tradycji góralskiej.
W słowach skierowanych do Podhalan mieszkających w Ameryce wyraził uznanie
i wdzięczność za to, że potrafili utrzymać za Wielką Wodą serdeczną więź z Pol-
ską i stworzyli tam Związek Podhalan w Ameryce działający już 60 lat, w którym
pielęgnują kulturę regionalną, a także niosą pomoc rodzinom na Podhalu, co
przyczyniło się do poprawy bytu i ekonomicznego rozwoju całego Podhala. Dzięki
tej pomocy zbudowano wiele kościołów utrzymanych w rodzimym stylu.
Powyższe działania i większy udział Kościoła w życiu społecznym mogą
być wynikiem większej obecnie swobody obywateli i co za tym idzie – wzrostem
organizowania wydarzeń kulturalnych. Odgórne wytyczne dotyczące życia parafii
zawarte są w wypowiedziach i osobistych decyzjach Jana Pawła II dotyczących
kulturotwórczej roli Kościoła. Konkretnym działaniem ze strony najwyższej wła-
dzy Kościoła rzymskokatolickiego było powołanie 20 maja 1982 roku Papieskiej
Rady ds. Kultury i podkreślenie znaczenia kultur lokalnych dla Kościoła i dialogu
ze światem współczesnym35.

3.5. Rola Związku Podhalan w promowaniu kultury regionu

Pierwszą organizacją regionalną był założony w 1904 roku Związek Góra-

li36.
Jego pełna nazwa według statutu brzmiała: Towarzystwo Związek Górali pod
opieką Błogosławionego Andrzeja Boboli w Zakopanem37. Związek Podhalan jest
to ponad stuletnia organizacja, która przez swą działalność wyraża tożsamość
zbiorową i wspólne korzenie wszystkich górali. Tożsamość zbiorowa wymaga
pamięci historycznej. Z tego względu jest bez znaczenia, co w tej pamięci jest
prawdą, półprawdą, a co zwykłą legendą. Najistotniejsza jest świadomość, że
obecna egzystencja górala jest przedłużeniem istnienia w przeszłości. Im dalej
w przeszłość sięgają te rzeczywiste bądź urojone wspomnienia, tym mocniej
ugruntowana jest jego tożsamość. Oprócz wiedzy historycznej, przeszłość prze-
chowują rozmaite symbole, sposoby wyrażania się, stare budowle, świątynie

35 Ibidem, s. 17–21.
36 W. Wnuk, Ruch regionalny, w: Zakopane – 400 lat dziejów…, s. 713.
37 Ibidem, s. 714.
i grobowce38. Związek Podhalan i wpływ tej organizacji na tożsamość regionalną 77
górali przedstawia wspomniana wcześniej praca Trebuni-Staszel39.
W 1956 roku rozpoczęto starania o reaktywowanie Związku Podhalan, ale
dopiero w 1957 władze zezwoliły na formalną działalność organizacji. Narzucenie
nazwy Związek Górali Tatrzańskich ograniczało zasięg Związku tylko do terenu
Zakopanego i Skalnego Podhala. We wcześniej zatwierdzonym statucie Związku
znajdował się paragraf mówiący o możliwości zmiany nazwy i tak, w 1959 roku,
zmieniono Związek Górali Tatrzańskich na Związek Podhalan oraz rozszerzono
działalność na całe Podhale, Żywiec i Sądecczyznę. Wybudowano domy ludowe,
w których górale mogli spotykać się na posiadach. Obecnie powstają kolejne domy
będące bazą dla działalności członków Związku40.
Pytanie, czy góralszczyzna jest tym, czym była w mniej lub bardziej za-
mierzchłej przeszłości, musi być rozstrzygane na podstawie obecnej świadomości
zbiorowej. Jej aspektem jest terytorium, na które składają się specyficzny krajobraz
oraz fizyczne artefakty przeobrażające środowisko naturalne. Zorganizowanie
przez Związek Podhalan I Światowego Zjazdu Górali Polskich było największym
w historii Związku przedsięwzięciem. Wspólne wyjście górali na hale było demon-
stracją własności historycznej hal. Mottem Zjazdu było Orkanowskie:

Nie przecinaj korzeni łączących Cię z rodną ziemią – choćbyś na

krańcu świata się znalazł...

Organizatorem Zjazdu był Zarząd Główny Związku Podhalan. Prezes An-

drzej Gąsienica Makowski o idei Zjazdu mówi tak:

Pierwsza myśl o zorganizowaniu spotkania górali pojawiła się pod-

czas mojej podróży pociągiem z ks. prof. Józefem Tischnerem w maju lub
czerwcu 1997 roku. Rozmawialiśmy wtedy, że przydałoby się zrobić coś w ro-
dzaju inwentaryzacji kultury góralskiej. To jednak raczej robota dla etnogra-
fów. Jesienią tego samego roku byłem na Paradzie Pułaskiego w Nowym Jorku.
Wtedy też podczas wizyty u prezesa Stowarzyszenia Podhalan w New Jersey,
Stanisława Trojaniaka, podczas naszej rozmowy narodził się już konkretny

38 L. Kołakowski, Moje słuszne poglądy na wszystko, Kraków 1999.

39 S. Trebunia-Staszel, Rola podhalańskiego ruchu regionalnego w kształtowaniu kultury regionu,
praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. R. Kantora, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2000.
40 Informator: Wincenty Galica. „Imprez jest wiele, kiedyś razem z żoną jeździliśmy na wszyst-
kie, jak policzyliśmy, ile to dni w roku, to wyszło nam, że wszystkie soboty i niedziele w roku. Taki udział
w imprezie, to duży wydatek, bo wszystko z własnej kieszeni trzeba pokryć, ale to ważne, żeby ludzie
mieli kontakt ze sobą”. Fragment wywiadu, archiwum autorki.
78 pomysł zjazdu górali z różnych stron świata. Rok później władze Związku Pod-
halan podjęły uchwałę w sprawie organizacji zjazdu41.

Na odbywający się w Zakopanem, Nowym Targu i Ludźmierzu od 12 do

15 sierpnia 2000 roku I Światowy Zjazd Górali Polskich zjechało około 5 tysięcy
górali z całego świata, głównie ze Stanów Zjednoczonych, Kanady, Australii,
Francji, Niemiec, Austrii, Anglii, Włoch, Holandii, Norwegii, Belgii, RPA i innych
krajów. Zaprojektowane przez Michała Gąsienicę-Szostaka logo Zjazdu przedsta-
wia wstęgi góralskich lelui w kolorze biało-czerwonym, rozprzestrzeniające się
z Polski na wszystkie kontynenty. Wielu górali przybyło grupami, w pielgrzymce
i zanim powitali rodzinne domy, pierwsze kroki skierowali do ludźmierskiego
sanktuarium, by pokłonić się Matce Boskiej Ludźmierskiej Gaździnie Podhala. Na
uroczystości przybyli też politycy: premier Jerzy Buzek, marszałek Sejmu Maciej
Płażyński, marszałek województwa Marek Nawara, wicemarszałek Senatu Alicja
Grześkowiak, wojewoda Ryszard Masłowski, parlamentarzyści, samorządowcy.
Honorowym gościem była m.in. konsul USA Sylwia Lopez. Najczęściej przywoły-
wanymi i cytowanymi postaciami byli Władysław Orkan i ks. prof. Józef Tischner.
Ten ostatni został też patronem organizowanego corocznie w Ludźmierzu kon-
kursowi poezji religijnej.
Zjazd rozpoczął się od przejazdu przez Zakopane paradnego orszaku
konnych banderii i zaprzęgów. Po nabożeństwie w Sanktuarium Matki Boskiej
Fatimskiej na Krzeptówkach, delegacje udały się na Stary Cmentarz na Pękso-
wym Brzyzku, gdzie złożono wiązanki kwiatów na grobach Władysława Orkana
i Kazimierza Przerwy-Tetmajera oraz odsłonięto tablicę poświęconą kurierom
tatrzańskim. W uroczystości brali udział fundatorzy tablicy, górale z amerykań-
skiej Polonii i ostatni żyjący kurierzy – Stanisław Frączysty i Wincenty Galica,
harcerze i ratownicy TOPR.
Niedziela była dniem symbolicznego powrotu do źródeł – górale spotkali
się na halach. Uroczyste msze święte były odprawione na Turbaczu w Gorcach,
w Tatrach na Hali Gąsienicowej, Wiktorówkach, Polanie Chochołowskiej. Górale
babiogórscy w liczbie około 1 500 spotkali się na Hali Krupowej w paśmie Policy
oraz na Ochodzitej koło Koniakowa, gdzie zgromadzili się też górale żywieccy,
czadeccy i śląscy.
W poniedziałek uroczystości przeniosły się do Nowego Targu. Na rynku
pojawiły się wszystkie sztandary oddziałów Związku Podhalan. Odnowiony po-
mnik Władysława Orkana, zasłużonego dla Podhala gorczańskiego pisarza, który
w 1934 roku ufundowała Polonia amerykańska, został ponownie odsłonięty.

41 Podczas Parady Pułaskiego w Nowym Jorku w roku 2009 obserwowałam tysiące górali
biorących udział w paradzie – zarówno idących aleją 5th Avenue, jak i obserwujących wydarzenie
z boku. Wszyscy byli dumni ze swego pochodzenia i podkreślali swoje korzenie.
Odczytane podczas uroczystości Wskazania dla synów Podhala Orkana okazały 79
się nadal aktualne i brzmiały w tym dniu szczególnie:

Tradycja jest Twoją godnością, Twoją dumą, Twoim szlachectwem

[...]. Dbaj o zachowanie spuścizny Twych ojców, rodzimej sztuki i rodzimej
kultury [...]. Nie przecinaj korzeni łączących Cię z rodną ziemią – choćbyś na
krańcu świata się znalazł. To tak jakbyś przeciął żyły żywota swego.

Następnie, w Sanktuarium Matki Boskiej Ludźmierskiej Gaździny Podhala,

Zjazd został oficjalnie otwarty. Podczas spotkania w Ludźmierzu delegaci podjęli
dwie uchwały. Pierwsza dotyczyła kolejnych światowych zjazdów, które będą się
odbywały co dziesięć lat. Upoważnili też naczelne władze Związku Podhalan i ich
kapelanów do przygotowania tekstu Przesłania górali polskich na nowe tysiąclecie.
Wygłoszono kilka naukowych referatów. Profesor Stanisław Grygiel (Europa kulturą
się tworzy) mówiąc o zależnościach góralskich pojęć haw i hań, udowadniał, że
bez poczucia małej ojczyzny nie może być Europy. Profesor Stanisław Hodorowicz
mówił piękną gwarą o wierze, honorze, godnej robocie, o obowiązku pielęgnowania
tradycji ojców, a prof. Józef Staszel o ruchu regionalnym na Podhalu.
Zjazd kończyła msza święta z okazji 600-lecia kultu figury Matki Boskiej
Ludźmierskiej Królowej Podhala, która zgromadziła kilkanaście tysięcy wiernych.
W czasie mszy przyjęto Przesłanie górali polskich na nowe tysiąclecie. Miało ono
charakter podziękowania dla Matki Boskiej Ludźmierskiej za opiekę nad góralami
i Polską w trudnych czasach i za pomoc w zachowaniu przez górali dziedzictwa
ojców. Było także deklaracją otwarcia na świat, poszanowania odmienności
oraz czerpania z różnych kultur i tradycji. Ślubowanie to stało się jednocześnie
przesłaniem dla przyszłych pokoleń, a górale zwrócili się do Ojca Świętego
Jana Pawła II o „opieczętowanie” tych ślubów specjalnym błogosławieństwem.
Słowa ślubowania przed ołtarzem w ludźmierskim sanktuarium przytaczam
poniżej:

My Górale
Świadomi swojej tradycji i kultury,
Wierni Bogu i Rodnej Ziemi,
Stojący przed Tobom ukochano Matko Ludźmiersko
Na progu Nowego Tysiąclecio,
Jak na progu rodzinnego domu i progu sałasa –
– Pozdrowiomy;
Niek będzie pokfolony Jezus Chrystus.

Gaździno syćkik góralskik dziedzin!

uOjcowie nasi stoli na warcie ślebody i godności cłeka.
Dźwigali rodny kąt swojom robotom i talentami,
a kie trza było dawali na ofiare krew i zycie.
80 Nosili w dusy podobe uOjcowizny,
kie zywot prasnon ik precki w daleki świat.
Sanowali zwyki, gware i ziym.
uOstawili lo nos ten uOjcowski testament
I my go dzisiok przekazujemy pokoleniom
co po nos przydom.
MATKO NASA!
Weź w uopieke uozpolonom dziś watre góralskik serc
A kie przydzie próby cas, dej kozdemu siłe
być zowaternikiem góralskiej godności.
Dziś w Ludźmierzu, na Pyrci Wieków
Ślubujemy Tobie, Królowo i Pani Ludźmierska, ze:
Wiary uOjców dochowamy, Ziym Rodnom usanujemy
ślubujemy
Bacowskiego zwyku, gwary, stroju, nuty dopilnujemy
ślubujemy
Wysoko dźwigać śtandary dziedzin i zabiegać o siłe nasyk rodzin
ślubujemy
uOjców swoik i kozdego brata w stropieniu i zywobyciu podeprzemy
ślubujemy
W dzieciak i wnukak ducha, coby nie był bojęcy – utrzymomy
ślubujemy
Rzetelnom słuzbom powinność nasom góralskiemu ludowi uoddomy
ślubujemy
Bedziymy budować tak nase zywobycie coby było mondre i uotwarte na
świat
ślubujemy
Pódziymy w zycie niesięcy wysoko w góre uOjcowskie myśli,
jako nowiynsky skarb, coby się nim dzielić z inksymi,
ale i coby brać uod nik to, co dobre lo cłeka i Rodnej Ziymi
ślubujemy –
– Tak nam dopomóz Bóg.
W tyj wiekopomnej kfili pozdrowiomy Wos, Umiłowany Nas Ojce Świenty i
piyknie pytomy cobyście uopiecentowali to nase przesłąnie i ślubowanie
Wasym apostolskim błogosławieństwem.
Scynść Boze!

Przy okazji Zjazdu odbyły się imprezy towarzyszące: V Spiska Watra na

zamku w Niedzicy, podczas której uczczono 80. rocznicę powrotu Spiszu do Polski
oraz poświęcono sztandar oddziału spiskiego Związku Podhalan z Łapsz Niżnych;
Pienińska Watra w Szczawnicy po spływie przełomem Dunajca; na nowotarskim
rynku przyznano dwudzieste ósme w dziejach miasta honorowe obywatelstwo
Nowego Targu kardynałowi Franciszkowi Macharskiemu; w „Biołej Izbie” w Za-
kopanem odbyła się konferencja naukowa i posiedzenie Rady Naukowej Związku
Podhalan pod przewodnictwem prof. Andrzeja Parczewskiego; V Batalion Strzel-
ców Podhalańskich im. gen. Andrzeja Galicy odnowił swoje ślubowanie u stóp
 81

Nadzwyczajny Zjazd Związku Podhalan. Po uroczystej mszy świętej

w Kościele Najświętszej Rodziny w Zakopanem delegaci i poczty sztandarowe
przeszli ulicami Zakopanego do kina Sokół, 19 kwietnia 2009 roku.
Na zdjęciu Zofia Majerczyk-Owczarek wita chlebem Macieja Motor-Greloka.
Fot. Adrian Gładecki.

Ostatnie pożegnanie doktora Wincentego Galicy. Tłumy Podhalan pożegnały

jednego z najwybitniejszych mieszkańców Zakopanego. Zgodnie ze zwyczajem trumnę niosą:
starosta tatrzański – Andrzej Gąsienica-Makowski, burmistrz Zakopanego – Janusz Majcher,
były wójt gminy Biały Dunajec – Jan Gąsienica Walczak, Stanisław Gał.
Zakopane, 26 maja 2010 roku. Fot. Adrian Gładecki.
82 Matki Boskiej Ludźmierskiej, a następnie w Białym Dunajcu odsłonięto pomnik
generała Galicy. Podczas Sabałowej Nocy w Niebieskiej Dolinie pasowano na
zbójnika Marka Perepeczko, a w oddziale Muzeum Tatrzańskiego, w willi „Koli-
ba”, otwarto wystawę „Lutnictwo na Podhalu”. Parę dni później zorganizowano
posiady, których tematem była historia i tradycja lutnictwa na Podhalu. Sym-
bolem Zjazdu była broszka przedstawiająca parę górali połączonych sercem.
Miedziane spinki w liczbie 750 sztuk powstały w kuźni Władysława Gąsienicy
Makowskiego. Należy nadmienić, że w nakładzie 35 tysięcy egzemplarzy została
wydana okolicznościowa gazeta „Tatry 2000”, rozprowadzana we wszystkich
powiatach w Polsce i specjalny okolicznościowy numer „Podhalanki”. Ukazała
się kaseta magnetowidowa z obszernymi fragmentami uroczystości i spotkań
zorganizowanych w ramach I Światowego Zjazdu oraz jubileuszu 600-lecia kultu
Matki Boskiej Ludźmierskiej. Zarówno taśmę z trzygodzinnym materiałem z tej
uroczystości, jak i Śpiewnuk góralski dla ceprów (z kasetą magnetofonową) można
było kupić w sklepach w Nowym Targu i Zakopanem, sanktuarium w Ludźmierzu
oraz w oddziałach Związku Podhalan.
Związek Podhalan planuje obchody 100-lecia postawienia na Giewon-
cie krzyża – wielokrotnie przywoływanego podczas Zjazdu symbolu wielkiego
przywiązania do tradycji i wiary góralskiej. Zachowanie tych dwóch wartości było
głównym celem wielkiej pielgrzymki górali świata do ojczystej ziemi.

3.6. Muzeum Tatrzańskie a kultura tradycyjna Podhala

Autorytetem w dziedzinie kultury Podhala był kierujący od 1922 roku

Muzeum Tatrzańskim dyrektor Juliusz Zborowski. Do planu muzealnych zajęć
wprowadził szeroko pojętą dokumentację dawnej i współczesnej sztuki góral-
skiej42. Rozległe kontakty w terenie pomagały mu w gromadzeniu eksponatów
i ułatwiały kontakty z twórcami. Muzealne zbiory udostępniano naukowcom,
artystom plastykom, przedstawicielom prasy, radia, filmu, telewizji. Na konsultacje
zgłaszali się ludowi twórcy i plastycy amatorzy. Do programu należały wystawy
sztuki współczesnej, a urządzane w budynku Muzeum indywidualne ekspozycje
stanowiły często debiuty autorskie. Wystawy o tematyce regionalnej urządzało
Muzeum Tatrzańskie w wielu miastach polskich, w dawnej NRD i Szwecji. Współor-
ganizatorami tych akcji były często: Związek Podhalan, Związek Polskich Artystów

42 R. Kantor, Gdzie chleb..., s. 601.

Plastyków i „Cepelia”43. Popularne w okresie PRL były organizowane przez władzę 83
ludową konkursy sztuki ludowej. Podtrzymywały one tradycyjne rzemiosło, ale
z drugiej strony odgórnie dyktowały formę i styl ludowej twórczości44.

3.7. Szkoły podhalańskie, urzędy lokalne i gminne ośrodki

kultury

Szkoły podstawowe i gimnazja prowadzą lekcje o kulturze regionu.

Nauczyciele przygotowują uroczystości z okazji świąt państwowych i kościel-
nych. Organizowane są liczne konkursy promujące sztukę i kulturę góralską, na
przykład konkursy poetyckie, recytatorskie, jasełka, konkurs malowania na szkle.
Przykładowo w szkole podstawowej w Rogoźniku w 2003 roku odbył się siódmy
konkurs szopek bożonarodzeniowych. Napłynęły na niego 72 prace z 16 szkół
podstawowych i 3 gimnazjów z terenu gminy Nowy Targ oraz szkoły w Starem
Bystrem. Pokonkursowa wystawa charakteryzowała się dużą różnorodnością
formy i materiału, z którego zbudowano szopki. Jedne były utkane z kłosów
i chleba, inne z plasteliny i masy papierowej, a także drewna i mchu. Nie zabrakło
szopek malowanych na szkle. Rozstrzygnięcie konkursu odbyło się w świątecznej
atmosferze. Uczniowie wystawili góralskie jasełka charakteryzujące się tym, że
oprócz stajenki, Świętej Rodziny na scenie pojawiali się juhasi i góralki w strojach
regionalnych. Po jasełkach dzieci rozniosły po sali opłatki, żeby wszyscy mogli
złożyć sobie życzenia. Większość prac nadesłanych na konkurs zawierała elemen-
ty kultury góralskiej poprzez umieszczenie przy żłóbku juhasów czy też ubranie
Świętej Rodziny w stroje góralskie. Konkurs szopek w Rogoźniku nie jest jedynym
na Podhalu. Organizują go niemal wszystkie parafie podhalańskie, a wystawy
szopek zbudowanych przez dzieci i starszych można oglądać w kościołach i brać
udział w głosowaniu. Szopki ukazują duże przywiązanie mieszkańców Podhala do
swej rodzimej kultury poprzez ubranie postaci występujących w szopce w stroje
regionalne, dary zawierające wyroby charakterystyczne dla tego regionu, na
przykład oscypki, a budowle szopki w swej formie zawsze nawiązują do szałasów
pasterskich na halach45.

43 H. Średniawa, Współczesna zakopiańska sztuka ludowa, w: Zakopane – 400 lat dziejów…, s. 680.
44 A. Kroh, Polska rzeźba ludowa Karpat Polskich, Warszawa 1986.
45 Bogaty materiał filmowy na temat różnorodności form i elementów góralskich
w bożonarodzeniowych szopkach prezentuje film Szopki podhalańskie będący w zbiorach autorki.
84

Przegląd palm wielkanocnych przed Domem Ludowym w Bukowinie Tatrzańskiej.

Dzieci wspierane przez rodzeństwo, rodziców, dziadków, wujków i ciotki w południe po sumie
licznie zgromadziły się na przeglądzie. Zwyciężyli wszyscy – każdy młodszy i starszy
otrzymał torbę z cukierkami i pamiątkowy dyplom, 5 kwietnia 2009 roku.
Fot. Adrian Gładecki.

Przednówek w Polanach. Kiedyś przednówek był okresem związanym z końcem zimy,

czyli dokładnie momentem przed nowymi zbiorami.
Na zdjęciu Krzysztof Trebunia Tutka i Stanisław Michalczak, 10 maja 2009 roku.
Fot. Adrian Gładecki.
 Ważne miejsce w kultywowaniu lokalnej tradycji odgrywa S z k o ł a 85
G i n ą c y c h Z a w o d ó w w B u k o w i n i e T a t r z a ń s k i e j, która kształci
w zakresie: kowalstwa, garncarstwa, snycerstwa, haftu, malarstwa na szkle.
Z e s p o ł y f o l k l o r y s t y c z n e p i e ś n i i t a ń c a zrzeszają
dorosłych, ale też dzieci w wieku przedszkolnym, szkolnym i młodzież, na
przykład „Zbyrcok”, „Poloniarze”, „Turliki”, „Mali Glicarowianie”, „Orlynta”, „Mali
Wierchowianie”.
Przykładem p r a c o w n i i g a l e r i i t w ó r c ó w l u d o w y c h jest
pracownia malarstwa na szkle Eweliny Pęksowej, a także lutnicza pracownia
Franciszka Marduły. Znani i szanowani na Podhalu są twórcy elementów stroju
góralskiego: Zofia Łukaszczyk z Kościeliska szyje gorsety i spódnice, Franciszek
Łukaszczyk „Cibiorz” ręcznie robi kierpce i oposki46 w Białym Dunajcu.
Starostwo Powiatowe w Zakopanem i urzędy gmin
p o w i a t u t a t r z a ń s k i e g o mają swój udział w krzewieniu kultury regionu
poprzez przekazywanie środków finansowych na działania kulturalne. Przedsta-
wiciele urzędów często biorą udział w wydarzeniach kulturalnych, utożsamiają
się ze społecznością lokalną przez zakładanie stroju góralskiego i przemawiając
na tych uroczystościach w gwarze. Urzędy organizują imprezy kulturalnych, na
przykład Tatrzańską Majówkę.
G m i n n e O ś r o d k i K u l t u r y mają bardzo bogaty roczny program
działalności kulturalnej. Święcone jest to konkurs na najbardziej tradycyjny koszy-
czek wielkanocny. Przepatrzowiny to z kolei konkurs teatrów ludowych. Poroniań-
skie Lato, Kumoterki, wybory miss Podhala, Święto ulicy Kościeliskiej, Karnawał
Góralski, Posiady raz w miesiącu oraz konkurs gawędziarzy, muzyk góralskich,
zespołów folklorystycznych, Sabałowe Bajania – konkurs recytatorski organizo-
wany przez Gminny Ośrodek Kultury w Bukowinie Tatrzańskiej to wydarzenia,
które pokazują obfitość działań kulturalnych mających na celu utrzymanie kultury
góralskiej, tradycyjnej.

3.8. Inne oblicza Podhala

Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe swym zasięgiem obejmuje

Tatry – najwyższe góry w Polsce. Jego podstawowym celem jest niesienie po-
mocy osobom przebywającym w Tatrach. Angażuje ono około 280 ratowników,

46 Oposek – szeroki skórzany pas ozdobiony licznymi sprzączkami, z wewnętrzną kieszonką,

dawniej ze względu na swą funkcję ozdobną mogli go nosić jedynie kawalerowie.
86 z których blisko 250 jest ochotnikami. Prowadzi szkolenia i instruktaże w zakre-
sie udzielania pierwszej pomocy w każdych warunkach, przygotowania się do
wyjścia w góry, radzenia sobie w sytuacjach ekstremalnych, dobierania sprzętu
narciarskiego i turystycznego, ale przede wszystkim ratuje życie osobom, często
narażając życie ratowników47.
Jest to najstarsza polska organizacja ochotnicza ratująca życie ludzi w gó-
rach. Wraz z rozwojem turystyki tatrzańskiej na przełomie XVIII i XIX wieku rosła licz-
ba wypadków w górach. Pomysł utworzenia stowarzyszenia, którego celem byłoby
ratownictwo górskie, po raz pierwszy pojawił się w 1907 roku na łamach czasopisma
„Taternik”. Nie od razu został on zrealizowany z powodu nieprzychylności władz
austriackich. Impulsem do coraz większych starań na tej płaszczyźnie był wypadek
Mieczysława Karłowicza, znanego polskiego kompozytora, który w lutym 1909 roku
zginął w lawinie na zboczach Małego Kościelca. Ostatecznie 29 października 1909
roku we Lwowie powołano Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Siedzibą
organizacji stał się Dworzec Tatrzański, a jej symbolem – niebieski krzyż na białym
tle. W wyniku obrad podczas pierwszego Walnego Zgromadzenia prezesem TOPR
został Kazimierz Dłuski, naczelnikiem – Mariusz Zaruski, zaś jego zastępcą Klemens
Bachleda, który później w wyniku akcji ratowniczej stracił życie. Klimek Bachleda był
jednym z wielu górali, którzy wstąpili w szeregi TOPR-u. Górale-ratownicy różnili
się od swoich kolegów nie-górali przede wszystkim strojem, gwarą i znajomością
podhalańskiego folkloru muzycznego. Nigdy nie wstydzili się swojej tożsamości,
lecz wnosili elementy kultury góralskiej do tej państwowej organizacji. Obecnie,
kiedy strój góralski nie jest strojem codziennym, a bukowe portki, choć ciepłe, raczej
nie podnoszą komfortu pracy w górach, ratownicy TOPR-u górale bardzo chętnie
wykorzystują podhalańskie motywy w swoim ubiorze. Najczęściej są to muszelki
z góralskiego kapelusza przyszywane czerwoną nitką do czapek lub do pasków od
zegarków. Podczas służby na Centrali, lub częściej, podczas spotkań towarzyskich
górale-ratownicy zakładają koszule góralskie zestawione z jeansami. Współcześni
góralscy ratownicy posiedli sztukę grania na gęślach i często prezentują swe umie-
jętności. W latach 90. w każdym TOPR-owskim samochodzie terenowym była kaseta
magnetofonowa z oryginalną muzyką góralską, najczęściej grana tak głośno, że
słyszeli wszyscy, którzy znaleźli się w pobliżu. Dużym powodzeniem cieszą się też
torby skórzane lub wełniane chętnie zabierane w góry lub oryginalne kapelusze
góralskie, które zakonserwowane w odpowiedni sposób są nieprzemakalne, co jest
dużą zaletą w miejscu, gdzie przez większość czasu pada deszcz. Trendsetterem
tej góralskiej mody jest znamienity Kazek Gąsienica-Byrcyn, szanowany ratownik
i przewodnik górski. Jednym z bardzo popularnych emblematów przynależności

47 www.academia.edu, K. Jawor, Rola i znaczenie organizacji pozarządowych w ochronie ludności

(11.11.2014).
 87

Uroczysta akademia w kinie Sokół z okazji obchodów 100-lecia

Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Odznaczenia zasłużonych.
Na zdjęciu Andrzej Maciata, góral z Białego Dunajca, dekorowany przez szefa
Kancelarii Prezydenta RP, Jacka Sasina.
Zakopane, 29 października 2009 roku. Fot. Adrian Gładecki.

100-lecie TOPR. Pokazy technik ratownictwa z początków istnienia Pogotowia zaprezentowali

m.in. Stanisław Gąsienica-Byrcyn, Piotr Bednarz i Jakub Brzosko, październik 2009 roku.
Fot. Adrian Gładecki.
88 do elitarnego TOPR-u jest godło z niebieskim krzyżem i gałązką kosówki osadzone
w stylizowanej parzenicy. Symbol ten często wykorzystują też inne organizacje
pozagóralskie. Obserwując przez lata współpracę pomiędzy ratownikami, nasuwa
się wniosek, że jest to środowisko bardzo dobrze wyszkolonych ludzi, którzy są
indywidualistami. Nie jest zatem niczym niezwykłym, że dochodzi pomiędzy nimi
do spięć i zadrażnień. Jednak przez cały ten długi czas nigdy nie zaobserwowałam,
żeby doszło do konfliktu pomiędzy góralami a nie-góralami. Owszem, konflikty
zdarzają się, ale na linii Podhalanie a ludzie z Polski, jednak i oni mają szanse być
przyjęci do tego elitarnego środowiska po okresie próbnym, kiedy testuje się ich
osobowość, a każdy przejaw egoizmu jest bezlitośnie tępiony48.

Rywalizują wszyscy: politycy, byli sportowcy, artyści, gaździny i gazdowie,

mieszkańcy Podhala. Zamieszczone poniżej przykłady mają na celu ukazanie
sposobów działań upowszechniających kulturę regionu. Oddziaływają one na
jednostkę, członka grupy społecznej w sposób dla tej jednostki uświadomiony lub
nie. Tak czy inaczej, efektem jest wzbogacenie jednostki o przekazywane wartości
i rozszerzenie wpływów kultury regionalnej.
W 2011 roku odbyły się I Mistrzostwach Polski w strzyżeniu owiec. Zwy-
cięzcą został Władysław Skóbel z Cichego, a informator opisał sportowe zmagania
słowami: „Strumienie potu spływały po czołach zawodników, bywało, że lała się
krew. Ogromne emocje towarzyszyły zwierzętom i zawodnikom”49. Dla porównania
czarno-biała fotografia przedstawia strzyżenie owiec w 1954 roku.
Tradycyjnie w świąteczny lany poniedziałek organizowane są przez kierow-
nictwo Hotelu Górskiego „Kalatówki” zawody o Wielkanocne Jajo. Jest to bardzo
ciekawa inicjatywa kultywująca tradycję regionu, a jednocześnie dostarczająca
wielu miłych chwil zarówno zawodnikom, jak i widzom imprezy. Każdy podejmuje
pewnego rodzaju wysiłek: publiczność, aby dotrzeć na miejsce zawodów, musi
pokonać część górskiego szlaku, a zawodnicy, poza sportowym przygotowaniem,
muszą zorganizować cały sportowy sprzęt i ubiór. Na Polanie Kalatówki ścigają
się narciarze na starym sprzęcie, którego wiek można określić na kilkadziesiąt
lat. Sędziowie oceniają czas przejazdu, ale są też konkurencje, w których ocenia-
na jest technika jazdy: archaiczny telemark, ale też ubiór zawodnika. Podhalanie
przywdziewają starodawne stroje inspirowane na przykład dwudziestoleciem
międzywojennym, a górale zakładają strój góralski często mający charakter
strojów sprzed kilkudziesięciu lat. Liczy się też pomysłowość i w tej kategorii
najwyżej została oceniona Józefina Majerczyk-Chromik przydomek „Matuska”,
która narciarski slalom pokonała z owieczką na plecach.

48 Obserwacja własna.
49 Informator: A.G.
 89

XI Konkurs o Wielkanocne Jajo.

W lany poniedziałek w zawodach o Wielkanocne Jajo na Kalatówkach
ścigali się narciarze na starym sprzęcie.
Na zdjęciu Józefina Majerczyk-Chromik „Matuska”, reprezentantka Polski
na Igrzyskach Olimpijskich w Sapporo w 1972 roku.
Polana Kalatówki, 9 kwietnia 2009 roku. Fot. Adrian Gładecki.

W ramach obchodów 100-lecia istnienia stacji narciarskiej na Gubałówce odbyły się zawody
na starym sprzęcie narciarskim. „Gaździny w strojach góralskich i panowie w przebraniach
«z epoki» prezentowali sztukę jazdy na starych, drewnianych nartach”.
Na zdjęciu Zofia Majerczyk Rumińska „Matuska”, reprezentantka Polski
na Mistrzostwach Świata w narciarstwie biegowym w Falun w 1974 roku.
Zakopane, 20 grudnia 2008 roku. Fot. Adrian Gładecki.
90

Strzyżenie owiec, 1954 rok.

Fot. Władysław Werner. Ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego.

I Mistrzostwa Polski w strzyżeniu owiec.

Podhale, 7 lipca 2011 roku. Fot. Bartek Jurecki.
 91

I Mistrzostwa Polski w strzyżeniu owiec. Zwycięzcą został Władysław Skóbel z Cichego.

„Strumienie potu spływały po czołach zawodników, bywało, że lała się krew.
Ogromne emocje towarzyszyły zwierzętom i zawodnikom”.
Podhale, 7 lipca 2011 roku. Fot. Bartek Jurecki.
92

Parada gazdowska podczas Kumoterskiej Gońby w Bukowinie Tatrzańskiej, 3 stycznia 2008 roku.
Fot. Natalia Maksymowicz-Maciata.

Nie jest to jedyna impreza promująca dawną kulturę Podhala. W ramach

obchodów 100-lecia istnienia stacji narciarskiej na Gubałówce odbyły się zawody
na starym sprzęcie narciarskim. Gaździny w strojach góralskich i panowie w przebra-
niach „z epoki” prezentowali sztukę jazdy na starych drewnianych nartach. Siostry
„Matuski” są znane ze swego sportowego ducha. W młodości reprezentowały
Polskę na zawodach narciarskich i kolarskich, obecnie biorą udział we wszelkiego
rodzaju rywalizacjach sportowych, na przykład Zofia Rumińska gra w tenisa. Z tego
rodu wywodzą się inne waleczne góralki: Jagna Marczułajtis i Małgorzata Skupień
– zwyciężczyni rywalizacji typowych dla Podhala, związanych z hodowlą koni.
Zawody tego typu są również bardzo widowiskowe, bo uczestnicy startują ubrani
w stroje regionalne, a konie są bogato przystrojone. Ta emocjonująca dyscyplina
cieszy się rosnącą popularnością. Koń musi umieć ciągnąć, a narciarz powinien
umieć równocześnie utrzymywać równowagę na nartach i kierować (powozić)
koniem. Niektórzy Podhalanie trzymają konie wyłącznie w celu brania udziału
w zawodach skiringowych, wyścigach kumoterek lub paradach gazdowskich.
Z niecierpliwością wyczekują początku sezonu i kolejnych zawodów, a te trwają
od połowy stycznia przez sześć tygodni. Miłośniczka koni z Poronina Małgorzata
Skupień jest cenionym hodowcą. I bardzo często razem ze swoją kuzynką Jagną
Marczułajtis – olimpijką w konkurencjach snowboardowych – wygrywają zawody
w tych na pozór męskich zawodach. Konkurencje skiring i ski­skiring są niezwykle
emocjonujące, co zazwyczaj cechuje dyscypliny, w których lubują się Podha-
lanie. Emocje te biorą się z kilku powodów. Jednym z nich jest widowiskowość
 93

Skiring. Polega na ciągnięciu narciarza przez pojazd lub zwierzę.

Bukowina Tatrzańska, 3 stycznia 2008 roku.
Fot. Natalia Maksymowicz-Maciata.

Ski­skiring (koń + jeździec + narciarz). Bukowina Tatrzańska, 3 stycznia 2008 roku.

Fot. Natalia Maksymowicz-Maciata.
94 wyścigów: pędzące konie, bryły zmarzniętego śniegu wylatujące spod końskich
kopyt i jeźdźcy, którzy robią wszystko, aby zmusić konia do jeszcze większego wy-
siłku. Niemal na każdych zawodach zdarzają się sytuacje niebezpieczne lub wręcz
wypadki, kiedy interweniują służby medyczne. Grudy śniegu kaleczą zawodników,
konie przewracają się lub rozpędzone wpadają w tłum widzów licznie przybyłych
na trybuny. Nie można pominąć kwestii finansowych. Utrzymanie i trenowanie
koni, stroje zawodników, końskie ozdoby oraz saneczki kumoterki wymagają wielu
nakładów finansowych. Dlatego też wyrażanie swojej tożsamości na tej drodze
łączy się z zyskaniem wielkiego prestiżu w grupie społecznej. Na tak wysoką po-
zycję składają się umiejętności sportowców, inwencja w zakresie prezencji koni
i jeźdźców oraz pieniądze. Nie mam odwagi postawić tezy, że Podhalanie interesują
się wyłącznie ekstremalnymi konkurencjami sportowymi. Faktem natomiast jest,
że bardzo chętnie biorą udział w imprezach, podczas których mają możliwość
wyrazić swoją tożsamość i przynależność do regionu.