ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην παρούσα εργασία θα παρουσιάσουμε τις εργασιακές σχέσεις και κοινωνικές

συνθήκες που επικρατούσαν στην Ευρώπη του ύστερου Μεσαίωνα και θα αναφερθούμε στις
επιπτώσεις των μεγάλων κρίσεων και λοιμών, και το πολυπαραγωγικό φαινόμενο που
προκάλεσε την κρίση θνησιμότητας. Θα γίνει λόγος και για το ποιες χώρες κατάφεραν να
αναπτυχθούν παρά τις αντιξοότητες και να γίνουν παγκόσμιες δυνάμεις.

Η ΚΡΙΣΗ

Στις αρχές του 14ου αιώνα παρουσιάστηκαν στην φεουδαρχική οικονομία σημάδια
ύφεσης, με κύρια χαρακτηριστικά της την στασιμότητα της γεωργικής παραγωγής καθώς και
την ανεπάρκεια της στις ολοένα και αυξανόμενες αξιώσεις της φεουδαλικής αριστοκρατίας.
Ο επεκτατικός, και όχι εντατικός, χαρακτήρας της καλλιεργούμενης γεωργίας του ύστερου
Μεσαίωνα σε συνδυασμό με την δημογραφική ανάπτυξη και την αύξηση των μικρών
κλήρων έκαναν πιο έντονο το πρόβλημα της ελλιπούς επισιτιστικής ανάγκης της αγροτικής
κοινωνίας. Το γαμήλιο πρότυπο αλλάζει: οι άνθρωποι παντός κοινωνικής ομάδας, τόσο στην
ύπαιθρο όσο και στις πόλεις, αποφεύγουν να κάνουν πολλά παιδιά.1

Στην κρίση της ευρωπαϊκής οικονομίας συνέβαλε και η απροθυμία των

αριστοκρατών για παραγωγικές επενδύσεις των φεουδαλικών προσόδων στην τεχνολογική
καλυτέρευση της γεωργίας αλλά κυρίως η ανελαστικότητα των σχέσεων ανάμεσα στους
χωροδεσπότες και τον οικογενειακό αγροτικό κλήρο, το κεντρικό στήριγμα της
φεουδαρχικής παραγωγής. Η απόρροια αυτών των αποτυχιών από μέρους των φεουδαρχών
γαιοκτημόνων κλιμάκωσαν τις εντάσεις και την έχθρα με τους χωρικούς και μετέφεραν την
κρίση και σε κοινωνικό επίπεδο. Η κρίση δεν άφησε ανεπηρέαστα και τα αστικά κέντρα, με
την αρχή να γίνεται στην περιοχή της Φλάνδρας και μετέπειτα στην γαλλική επικράτεια. Η
οικονομία των αστικών κέντρων βρέθηκε σε τροχιά ύφεσης με συνεχείς νομισματικές
υποτιμήσεις και μείωση του κυκλοφορούντος χρήματος, μια κατάσταση που μονάχα
επιδεινώθηκε από μια σειρά καταστροφικών σοδειών λόγω της κακοκαιρίας, που οδήγησε
χιλιάδες ανθρώπους στο θάνατο. Η Μεγάλη Πανώλη του 1348 που βρήκε τους

1
Μπενβενίστε Ρ., σελ.291
υποσιτισμένους κατοίκους της Ευρώπης αδύναμους απέναντι σε αρρώστιες, αποδεκάτισε
σχεδόν το 1/3 του πληθυσμού της. 2

Η εξόντωση του εργατικού δυναμικού στην ύπαιθρο και στις πόλεις ενέτεινε την
αντιπαλότητα των αρχουσών ομάδων με τα υπάλληλα στρώματα. Μόλις οι φονικές επιδημίες
κόπασαν, οι Άγγλοι χωρικοί ξεσηκώθηκαν το 1351 ενάντια στην φεουδαλική τάξη και
απαίτησαν να αυξηθούν τα εισοδήματά τους, ενώ λίγα χρόνια αργότερα αντίστοιχες
αγροτικές εξεγέρσεις, οι jacqueries, σημειώθηκαν και στη Γαλλία και αρκετά αργότερα, την
Ιταλία, τη Γάνδη και τη Μπρυζ.3

Τα δικά της προβλήματα αντιμετώπιζε και η Καθολική εκκλησία με κινήματα

εναντίον της, απαιτώντας κάθαρση και επιστροφή στην απλότητα και την αγνότητα της
πρώτης χριστιανοσύνης, και περαιτέρω αξίωναν κοινωνική ισότητα και συνιδιοκτησία του
εκκλησιαστικού πλούτου. Η φεουδαρχική κοινωνική ιεραρχία έχασε τη θεολογική ισχύ της.
Στις αρχές του 15ου αιώνα, η Καθολική εκκλησία ακόμα μετρούσε τις πληγές της από το
σχίσμα που είχε προκληθεί από την “αιχμαλωσία της Αβινιόν”.4

ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ

Ο 15ος αιώνας βρήκε τους καλλιεργητές, ειδικά αυτούς του φεουδαλικού

αποθέματος, ισχυρότερους και παρατηρήθηκε μια εκ νέου συγκρότηση των αγροτικών
κοινοτήτων με την μεταστροφή τους στην πιο προσοδοφόρα κτηνοτροφία. Ο εν εξελίξει
Εκατονταετής Πόλεμος μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας ανάγκασε τους Γάλλους φεουδάρχες να
παραχωρήσουν σημαντικά προνόμια στους καλλιεργητές προκειμένου να διατηρήσουν τον
πληθυσμό στις εμπόλεμες περιοχές, ωστόσο το εισόδημά των τελευταίων δεν σημείωσε την
ίδια αύξηση με το αντίστοιχο των Άγγλων ομολόγων τους. Η φεουδαρχική αριστοκρατία
όμως είχε πάντα τους δικούς της τρόπους να ξεπερνά τις κρίσεις--μία από αυτές ήταν και ο
πόλεμος--η κρίση όμως του 14ου αιώνα διευκόλυνε την ισχυροποίηση και τον
συγκεντρωτισμό της μοναρχίας εις βάρος της.5

Στον αστικό χώρο υπήρξαν παρόμοιες εξελίξεις με την πρωτοβουλία των εμπόρων
να μεταφερθεί σταδιακά η υφαντουργική παραγωγή στην αγροτική ύπαιθρο, αφήνοντας τα
παραδοσιακά κέντρα υφαντουργίας σε παρακμάζουσα πορεία. Η εξασθένιση του εμπορίου

2
Γαγανάκης Κ., σελ. 67
3
Το ίδιο, σελ.81-82
4
Το ίδιο, σελ.82
5
Το ίδιο, σελ.72
λόγω της δημογραφικής κρίσης ανάγκασε κάποια εξειδικευμένα αστικά κατασκευαστικά
κέντρα να ασχοληθούν με διάφορα είδη πολυτελείας, απευθυνόμενα αποκλειστικά στους
πλούσιους. Αυτή η κίνηση ενίσχυσε τη θέση των εξειδικευμένων τεχνιτών,
απαγκιστρώνοντάς τους από την ασταθή αγορά και την απληστία των εμπόρων, οι οποίοι
βρέθηκαν όμηροι των αποφάσεων των συντεχνιών που όριζαν το ύψος και την ποιότητα της
παραγωγής, όπως και την τελική τιμή του διατιθέμενου προϊόντος, μειώνοντας έτσι τις
δυνατότητες κερδοσκοπίας. Αυτό ήταν που ώθησε τους εμπόρους να στραφούν στην
αγροτική ύπαιθρο, στο σύστημα της οικοτεχνίας, κυρίως στον τομέα της υφαντουργίας. Εκεί
λειτουργούσαν ως προμηθευτές και εργοδότες, εισπράττοντας το σύνολο της παραγωγής σε
προκαθορισμένη τιμή και το πουλούσαν σε τιμή της αρεσκείας τους. Η περιθωριακή
απασχόληση των μικροκληρούχων εξαιτίας των οικονομικών δυσχερειών που
αντιμετώπιζαν, ήταν για τους εμπόρους μια αστείρευτη πηγή φθηνού εργατικού δυναμικού
και μια ανάσα από τις ασφυκτικές πιέσεις των συντεχνιών.6

Η υπερίσχυση του συστήματος της οικοτεχνίας στην αγροτική ύπαιθρο τραυμάτισε

την ιδεολογική συνοχή των κοινοτήτων. Οι τεχνίτες απώλεσαν την οικονομική τους
ανεξαρτησία και υποβιβάστηκαν σταδιακά στο ίδιο επίπεδο με μισθωτούς εργαζόμενους. Τα
ανώτερα στρώματα των συντεχνιών--οι εμπορικές αριστοκρατίες, αποστασιοποιήθηκαν από
τις μάζες των τεχνιτών, ειδικά σε χώρες με εξαγωγική οικονομία π.χ. στη Γερμανική
Αυτοκρατορία, και προοδευτικά συγκροτήθηκαν σε τρεις διακριτές κοινωνικές ομάδες: τους
πατρικίους στην κορυφή της αριστοκρατίας, την μεσαία τάξη των εισοδηματιών και
εμπορευόμενων και την μικρομεσαία τάξη των τεχνιτών.7

Η μεσαία τάξη απέκτησε κύρος και δύναμη με την αύξηση του αριθμού των
ελεύθερων επαγγελματιών. Οι γιατροί, οι δικηγόροι και οι συμβολαιογράφοι
εκπροσωπούσαν το ευυπόληπτο κομμάτι της μεσαίας τάξης και με το υψηλό, ατομικό τους
εισόδημα, την περίοπτη και ιδιαίτερη θέση που τους προσέδιδε η άδεια ασκήσεως
επαγγέλματος ανελίχθηκαν κοινωνικά.8

ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Τα νέα αστικά καταναλωτικά πρότυπα ήταν αυτά που ανάγκασαν τη φεουδαλική

αριστοκρατία να αυξήσει τις πιέσεις στους άμεσους παραγωγούς. Η απομάκρυνση των

6
Το ίδιο, σελ.74
7
Το ίδιο, σελ.75
8
Cipolla C., σελ.115
δουλοπαροίκων από τη γη σε συνδυασμό με την ανάγκη της αριστοκρατίας για χρήματα,
καθώς και η ανάπτυξη του εμπορίου, οδήγησαν στη σταδιακή υποκατάσταση της οικονομίας
για χρήση με την οικονομία για αγορά που συνετέλεσε στην σταθεροποίηση της ελεύθερης
έμμισθης εργασίας και τον περαιτέρω αποσυντονισμό του φεουδαλισμού. Ωστόσο, η πηγή
των εξελίξεων βρίσκεται στην εδραίωση του καπιταλιστικού συστήματος σε παγκόσμιο
επίπεδο κατά τον 15ο αιώνα, με τις τεχνολογικές εξελίξεις του Μεσαίωνα και της
Αναγέννησης που επέτρεψαν την ευρωπαϊκή επέκταση στην αμερικανική και εν μέρει στην
αφρικανική ήπειρο καθώς και τις εξωευρωπαϊκές εισαγωγές στην δυτικοευρωπαϊκή αγορά.

Τον ίδιο αιώνα, o Johannes Gutenberg (1400-1468) τυπώνει την Βίβλο με τη

χρήση κινητών ψηφίων και ξεκινά μια νέα εποχή. Όπως ακριβώς το ιστιοφόρο άνοιξε
ατελείωτους γεωγραφικούς προορισμούς, έτσι και το τυπωμένο βιβλίο προσέφερε νέους
τρόπους γνώσης και μόρφωσης. 9

Ο έντονος εμπορικός ανταγωνισμός μεταξύ των πόλεων υπήρξε ο λόγος για την
ίδρυση εμπορικών ενώσεων μεταξύ των πόλεων με σκοπό να διασφαλιστούν τα κοινά τους
συμφέροντα. Η Χανσεωτική Ένωση ήταν η πιο γνωστή και την αποτελούσαν περισσότερες
από 80 πόλεις και οι εμπορικές δραστηριότητες αυτής της ένωσης στη Βαλτική αποτελούσαν
τον μεγαλύτερο αντίπαλο του επικρατούντος ιταλικού μεσογειακού εμπορίου κατά τον
ύστερο Μεσαίωνα. Ο ανταγωνισμός με τις Κάτω Χώρες οδήγησε στην παρακμή της ένωσης
τον 15ο αιώνα. Η ανάπτυξη των εμπορικών και χρηματοπιστωτικών δραστηριοτήτων
κινήθηκε παράλληλα με την πρόοδο στον κατασκευαστικό τομέα, ιδιαίτερα στις πόλεις της
Βόρειας Ευρώπης. Η δημογραφική ανάπτυξη και η αυξανόμενη αστικοποίηση άνοιξαν νέους
δρόμους για καινούριες πρώτες ύλες και φθηνό εργατικό δυναμικό αλλά και μια
προσοδοφόρα αγορά. Χώρες που επικράτησαν στην ευρωπαϊκή οικονομία έως τότε, όπως η
κεντρική και βόρεια Ιταλία παρέμειναν στάσιμες ή παράκμασαν.10

Τον 16ο αιώνα τα αστικά κέντρα όπως η Αμβέρσα, το Άμστερνταμ και το Λονδίνο
αναπτύσσονται. Η Νότια Ευρώπη παραμένει (ήδη από τον 11ο αιώνα) η πιο αστικοποιημένη
περιοχή της ηπείρου με τον μισό πληθυσμό να διαμένει στην ιταλική και την ιβηρική
χερσόνησο.

Τον ίδιο αιώνα ο κοινωνικός διαχωρισμός στην Αγγλία σε γαιοκτήμονες,

καπιταλιστή ενοικιαστή αγρότη και ακτήμονα καλλιεργητή, έθεσε τα θεμέλια για τη
9
Cipolla C., σελ. 238
10
Διαλέτη A., σελ.55
βιομηχανική επανάσταση, επιτρέποντας την οικονομική επένδυση στη γη και ενισχύοντας με
το απαραίτητο φθηνό εργατικό δυναμικό που θα στήριζε το εργοστασιακό σύστημα. Με αυτό
το σύστημα διαμορφώθηκε ο αγροτικός καπιταλισμός και αναπτύχθηκε μια αρμονική
εξάρτηση μεταξύ αγροτικής και βιομηχανικής παραγωγής.11

ΣΤΑΣΙΜΟΤΗΤΑ

Την ανάπτυξη του 16ου αιώνα ακολούθησε μια μακρά “γενική κρίση” λόγω των
δομικών δυσχερειών των ευρωπαϊκών οικονομικών που προκαλούσαν οι πόλεμοι, κυρίως ο
Τριακονταετής Πόλεμος μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας αλλά και ο “Πόλεμος των Χωρικών”
της Γερμανίας, οι αλλεπάλληλες επιδημίες και οι παρατεταμένες δυσμενείς καιρικές
συνθήκες. Η μεγάλη διάρκεια της κρίσης είχε δυσάρεστες επιπτώσεις στη δημογραφική
ισορροπία με την αγαμία να γίνεται δημοφιλές φαινόμενο ή πολλοί γάμοι να γίνονται σε
σχετικά προχωρημένη ηλικία, φαινόμενο που εκτόξευσε την υπογεννητικότητα. Οι απώλειες
από λοιμούς και πολέμους ήταν αντιστρόφως ανάλογες των γεννήσεων.

Οι πολεμικές δραστηριότητες προκάλεσαν πρωτοφανείς καταστροφές σε

περιουσίες και εκχερσώσεις γης και εκτόξευσαν τη φορολογία, όμως οι ανάγκες που
προέκυψαν για τη συντήρηση του πολέμου σε συνδυασμό με την εξέλιξη της πολεμικής
τεχνολογίας προσέφερε εργασία σε χιλιάδες ανθρώπους στη Γαλλία του 17ου αιώνα. 12

Η Αγγλία και οι Κάτω Χώρες γνώρισαν την ανάπτυξη, παρά τις πολιτικές εντάσεις
και σταδιακά κατέστησαν επίκεντρα μιας παγκόσμιας αγοράς. Οι Κάτω Χώρες εξεγέρθηκαν
τον 16ο αιώνα κατά του ισπανικού ιμπεριαλισμού και έθεσαν εαυτούς κυρίαρχους των
θαλασσών με την καταστροφή των νοτίων Κάτω Χωρών να τους επιτρέπει την εμπορική
διείσδυση στις νότιες θάλασσες. Αν και αρχικά αδυνατούσαν να ανταγωνιστούν τις νότιες
ευρωπαϊκές χώρες, τελικά το Άμστερνταμ έγινε μια παγκόσμια αγορά ποικίλων προϊόντων,
από διαμάντια μέχρι ζάχαρη.13

Στην Αγγλία του 16ου αιώνα, η ανάπτυξη βασίστηκε στη δημιουργία και την
ευημερία του άξονα Λονδίνου-Αμβέρσας. Ο τομέας της υφαντουργίας ήταν ο πρώτος που
παρατηρήθηκαν οι επιπτώσεις της άνθισης της εξαγωγικής δραστηριότητας. Το δεύτερο μισό
του 16ου αιώνα η παραγωγή σιδήρου, μόλυβδου, πολεμικού εξοπλισμού και νέων τύπων

11
Το ίδιο, σελ. 29
12
Το ίδιο, σελ.204
13
Cipolla C., σελ.343
υφασμάτων έδωσαν ακόμη μεγαλύτερη ώθηση στην ανάπτυξη της χώρας παρά τη μικρή
μείωση του πληθυσμού της.14

Στον τομέα της αγροτικής παραγωγής, η κρίση του 17ου αιώνα έφερε μια γενική
ευρωπαϊκή πτώση με την καλλιέργεια των δημητριακών να μειώνεται σημαντικά ενώ μεγάλα
τμήματα γης παρέμειναν ακαλλιέργητα. Οι τιμές των αγροτικών προϊόντων βρέθηκαν σε
κατιούσα πορεία, καθώς και τα ενοίκια της γης. Το τελευταίο προστάτευσε τους
καπιταλιστές αγρότες--με την συνεχή εμπορευματοποίηση της παραγωγής--από την
οικονομική καταστροφή. Οι γαιοκτήμονες και οι παραγωγοί είδαν τα εισοδήματά τους να
μειώνονται και την αξία της γης να πέφτει. 15

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η κρίση του φεουδαλισμού δεν ήταν αποτέλεσμα μόνο της δημογραφικής
κατάρρευσης λόγω της βουβωνικής πανώλης, αλλά και απόρροια της αντιπαράθεσης μεταξύ
της φεουδαλικής αριστοκρατίας και των χωρικών παραγωγών. Αξιοσημείωτο το σύστημα
της οικοτεχνίας που θεωρείται προάγγελος του εργοστασίου, το οποίο προτίμησαν οι
καπιταλιστές έμποροι καθώς σε μια περίοδο έντονης οικονομικής ανασφάλειας, τους
πρόσφερε το μεγαλύτερο δυνατό κέρδος με μικρότερο λειτουργικό κόστος. Ταυτόχρονα
έδωσε στους εργάτες της αγροτικής υπαίθρου τη δυνατότητα να αυξήσουν το εισόδημά τους.
Η κρίση του 17ου αιώνα προκάλεσε σημαντικές επιπτώσεις στην πολιτική οργάνωση της
Ευρώπης, καθιστώντας απαραίτητο το ρόλο του κράτους, ιδιαιτέρως με τη συγκρότηση
εθνικού στρατού. Οι μεσογειακές χώρες παράκμασαν και έγιναν υποχείρια του ισχυρότερου
Βορρά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Γαγανάκης, Κώστας, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Πάτρα, ΕΑΠ,
1999
2. Cipolla, Carlo, Η Ευρώπη πριν από τη βιομηχανική επανάσταση, 1000-1700 μ.Χ.,
Θεμέλιο, Αθήνα 1988

14
Cipolla, σελ.365
15
Διαλέτη A., σελ. 205
3. Διαλέτη, Ανδρονίκη, «Η μετάβαση από το Μεσαίωνα στη Νεότερη Εποχή στην
Ευρώπη», στο Μαργαρίτα Δρίτσα (επιμ.), Θέματα οικονομικής και κοινωνικής
ιστορίας της Ευρώπης, Πάτρα, ΕΑΠ, 2008
4. Μπενβενίστε Ρίκα, Από τους Βαρβάρους στους Μοντέρνους. Κοινωνική Ιστορία και
ιστοριογραφικά προβλήματα της μεσαιωνικής Δύσης, Αθήνα 2007