Ignacy Rzecki – przyjaciel Wokulskiego, uczestnik Wiosny Ludów,

więziony w Zamościu po powrocie do kraju; „stary subiekt”, który

prowadzi pamiętnik, dzięki któremu dowiadujemy się o niektórych
wydarzeniach i możemy spojrzeć na głównego bohatera z perspektywy
Rzeckiego. Stanisław Rzecki to zwolennik Napoleona, uwielbienie to
wpoił mu ojciec; mężczyzna był wychowany twardą ręką, a po śmierci
ojca szybko musiał dorosnąć, pracując w sklepie u starego Mincla, gdzie
często był łajany; sklep to dla niego cały świat; nawet kiedy Wokulski
sprzedaje go, mężczyzna pracuje tam za darmo; załamuje się, gdy nowy
właściciel traktuje go jak potencjalnego złodzieja. Rzecki ma swoje
przyzwyczajenia, prowadzi notes, w który ma rozpisany cały
harmonogram dnia; zaniedbuje go, dopiero gdy zaczyna martwić się o
Wokulskiego. Choć sam jest zauroczony Stawską, chce zeswatać ją z
Wokulskim; jest dobry (obniża cenę lalki, by Stawska mogła ją kupić).
Narzeka na nowy porządek, subiektów i antysemityzm, który coraz
częściej dochodzi do głosu. Nie wierzy w śmierć Wokulskiego. Pod
koniec powieści porusza się o lasce, ma problemy z sercem. Umiera na
zawał serca, gdy zdaje sobie sprawę, że jest już w sklepie
niepotrzebny. Doktor Szuman nazywa go „ostatnim romantykiem”.

Izabela Łęcka – obok Wokulskiego główna bohaterka powieści, według

jednej z interpretacji, tytułowa „lalka”. Młoda dziewczyna; jej ojciec
traci cały majątek, więc chociaż należy do arystokracji, to jest panną bez
posagu; kokietuje swoich adoratorów, lecz żadnego nie traktuje
poważnie. Uważa, że małżeństwo to połączenie majątków i osób dobrze
urodzonych. Na początku związek z Wokulskim wydaje jej się czymś
niedorzecznym (jego czerwone ręce budzą w niej odrazę), lecz pod
wpływem opinii otoczenia zmienia zdanie. Kiedy się z nim zaręcza,
stwierdza, że „jest to idealny mąż: bogaty, nietuzinkowy, a nade wszystko
człowiek gołębiego serca. Nie tylko nie jest zazdrosny, ale nawet
przeprasza za podejrzenia”. Łęcka opisywana jest jako „niepospolicie
piękną kobietą. Wszystko w niej było oryginalne i doskonałe. Wzrost
więcej niż średni, bardzo kształtna figura, bujne włosy blond z odcieniem
popielatym, nosek prosty, usta trochę odchylone, zęby perłowe, ręce i
stopy modelowe. Szczególne wrażenie robiły jej oczy, niekiedy ciemne i
rozmarzone, niekiedy pełne iskier wesołości, czasem jasnoniebieskie i
zimne jak lód”. Natomiast według doktora Szumana Izabela jest „jak
setki i tysiące innych! Piękna, rozpieszczona, ale bez duszy”. Wokulski
odkrywa, że kobieta jest kochanką Starskiego i porzuca ją. Po śmierci

1
ojca, Tomasza Łęckiego, adoratorzy tracą nią zainteresowanie,
a dziewczyna wstępuje do zakonu.

Helena Stawska – po zaginięciu męża Ludwika samotnie wychowuje

córkę Helusię i opiekuje się matką Jadwigą; żyje bardzo skromnie;
zamieszkuje kamienicę Łęckich; zarabia na życie, ucząc gry na
fortepianie, haftu i języka angielskiego, uważa, że Wokulski byłby
mężem idealnym, na plotki odpowiada, że nie jest kochanką
Wokulskiego, bo on tego nie chce; kobieta staje się powierniczką
Stanisława, a ten pomaga jej, gdy zostaje niesłusznie oskarżona o
kradzież lalki przez Krzeszowską (ostatecznie kobieta ją przeprasza);
Wokulski uważa, że Stawska mogłaby być jego żoną, gdyby nie kochał
Łęckiej. Bohater pomaga Stawskiej w poszukiwaniach męża i daje jej
pieniądze na założenie własnego sklepu. Rzecki próbuje ją bezskutecznie
zeswatać z Wokulskim. Kiedy okazuje się, że mąż kobiety, Ludwik, nie
żyje, Stawska przyjmuje oświadczyny subiekta Marczewskiego. Helena
Stawska to typowa kobieta epoki pozytywizmu; zarabia na życie pracą
własnych rąk, sama się utrzymuje, próbując zapewnić lepszy los swojej
córce.

Julian Ochocki – kuzyn Izabeli Łęckiej; wynalazca, naukowiec, który

marzy, by stworzyć pojazd latający; krytycznie nastawiony do
arystokracji, której sam przecież jest przedstawicielem. Uważany za
naiwnego idealistę, pragnie wznieść się w powietrze.

Baronowa Krzeszowska – jest w separacji z mężem, choć pod koniec

powieści godzi się z nim i spłaca jego długi; nie przepada za Łęckimi i
dąży do tego, by kupić ich kamienicę, co w końcu jej się udaje. Procesuje
się ze studentami, lokatorami kamienicy; rozsiewa plotki o Stawskiej,
niesłusznie oskarża ją o kradzież lalki, a później prosi ją o wybaczenie.

Prezesowa Zasławska – mądra, wrażliwa arystokratka i filantropka, jako

jedyna z arystokracji wciela w życie idee pozytywistyczne; w jej majątku
ludziom żyje się dostatnio i są szczęśliwi; jako jedyna naprawdę szanuje,
podziwia i rozumie Wokulskiego; kiedyś kochała jego stryja, lecz nie
mogli być razem. Prosi więc Wokulskiego, by zrobił dla stryja nagrobek,
na którym kiedyś ona i stryj siadywali; kiedy umiera, Wokulski smuci
się, ale nie uczestniczy w pogrzebie, by nie zostawiać Izabeli.

2
Wdowa Wąsowska – uważa, że w świecie, w którym kobiety wychodzą
za mąż dla pieniędzy, a nie z miłości, mają prawo mieć kochanków;
kokieteria i flirt to dla niej jedyne rozrywki w życiu; podrywa również
Wokulskiego, ale ten ją odrzuca. Stara się usprawiedliwić Izabelę przed
Wokulskim, wiedząc jednocześnie, że tych dwoje wcale się nie zna.

Kazimierz Starski – zubożały arystokrata, który przez małżeństwo chce

się wzbogacić; utracjusz i bawidamek bez zasad; uwiódł Mariannę
(grzesznicę, którą Wokulski spotyka w kościele; późniejszą żonę
Węgiełka; to przez niego dziewczyna się stoczyła, bo był jej pierwszym
kochankiem); ma romans z Eweliną, żoną barona Dalskiego i z Izabelą
Łęcką.

Doktor Szuman – Żyd; medyk, przyjaciel Wokulskiego; kawaler (jego

narzeczona umarła), idealista, który poświęcił dekadę na badanie
ludzkich włosów; filozof i myśliciel, który potrafił zgłębić naturę ludzką;
to on uświadomił Wokulskiego, że się zakochał; trafnie przewidział
również przyszłość Wokulskiego: „Będzie źle. […] Tacy ludzie jak on
albo wszystko naginają do siebie, albo trafiwszy na wielką przeszkodę,
rozbijają sobie łeb o nią. Dotychczas wiodło mu się, ale nie ma przecie
człowieka, który by w życiu wygrywał same dobre losy...”, jeśli wierzyć
Ignacemu Rzeckiemu w pamiętniku, a także określa Rzeckiego mianem
„ostatniego romantyka”.

Geist – paryski profesor, naukowiec, wierzy, że potrafi wynaleźć metal

lżejszy od powietrza.

Suzin – moskiewski kupiec, przyjaciel Wokulskiego z Syberii, robią

wspólnie interesy, dzięki którym Stanisław Wokulski pomnaża majątek.

3
Problematyka „Lalki” jest złożona, autor ukazuje w niej przekrój
społeczny, a także realizację idealistycznych idei takich jak:

 praca u podstaw – ideę tę realizuje tylko wdowa

Zasławska, arystokracja natomiast traktuje filantropię jedynie jako
okazję do pokazania się w trakcie kwesty
 postęp, nowoczesność – wynalazcy i naukowcy jak Ochocki, Geist
i doktor Szuman traktowani są jako nieszkodliwi dziwacy, tylko
Wokulski interesuje się ich działalnością
 asymilacja Żydów – w powieści często pojawia się kwestia
antysemityzmu, kiedy np. subiekci prześladują Szlangbauma tylko
przez to, że jest Żydem. Rzecki narzeka na obecne czasy, mówiąc,
że kiedyś ludzie potrafili zjednoczyć się w imię wspólnego celu.
Takim przykładem jest według niego Wiosna Ludów.

„Lalka” przedstawia również idealistów na tle społecznego rozkładu.

Pierwszy idealista to Ignacy Rzecki. Już po jego śmierci doktor Szuman
nazywa subiekta ostatnim romantykiem. Jego biografia to potwierdza.
Rzecki walczył bowiem w Wiośnie Ludów, jest zwolennikiem
Napoleona, wierzy w walkę „za naszą i waszą wolność” i to, że dobrzy
ludzie zwyciężą (stwierdza to po tym, jak Stawska wygrała proces).
Drugi idealista to Stanisław Wokulski, który łączy w sobie ideały
romantyzmu (idealizacja ukochanej i samej miłości; Wokulski
wychował się na poezji Mickiewicza) i pozytywizmu (praca u
podstaw, nauka, postęp). Ostatni z Idealistów to Julian Ochocki
(pozytywista), który wierzy w naukę i postęp, ale uważany jest za
nieszkodliwego dziwaka. Prus zwraca uwagę również na zepsucie
szlachty. Stan ten został ukazany jako utracjusze, którzy spędzają czas na
zabawie, filantropię traktują jak rozrywkę i nie przejmują się losem
ojczyzny (Łęccy, Wąsowska, Starski).

4
Znaczenie tytułu

Chociaż Prus uparcie powtarzał, że tytułowa lalka to po prostu

zabawka małej Helusi, córki Heleny Stawskiej, większość recenzentów,
krytyków i badaczy literatury uważa, że tytuł nawiązuje do Izabeli
Łęckiej, pięknej, lecz pustej arystokratki, reprezentantki swojej klasy i
czasów. Na poziomie egzystencjalnym natomiast lalka to człowiek.
Dobrze widać to w scenie, w której Rzecki nakręca lalki w
sklepie: „Marionetki! Wszystko marionetki!… Zdaje im się, że robią, co
chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna, taka ślepa jak one”. Mamy tu do
zatem do czynienia z toposem (motywem) theatrum mundi, czyli
świata jako teatru.

Pytania i odpowiedzi

Dlaczego Lalka ma taki tytuł?

Krytycy literaccy uznali, że tytuł powieści nawiązuje do Izabeli Łęckiej

— pustej i zepsutej arystokratki, która nie potrafi kochać, w czym
przypomina lalkę. W utworze pojawia się także motyw ludzi-marionetek.
Sam Prus przyznał jednak, że na pomysł nadania powieści takiego tytułu,
wpadł pod wpływem informacji z gazety. Notka dotyczyła procesu o
kradzież lalki. Motyw ten pojawia się również w powieści. Autor
stwierdza, że tytułowa lalka to nie Łęcka, ale właśnie zabawka Heluni
Stawskiej. Prus wspomina o tym w liście z 1897 roku, który został
opublikowany w Kurierze Warszawskim: „A ponieważ fakt ten [proces o
kradzież lalki] wywołał w moim umyśle skrystalizowanie się, sklejenie
całej powieści, więc przez wdzięczność użyłem wyrazu »lalka za tytuł«".
E. Zarych, Posłowie [w] B. Prus, Lalka, Kraków, Zielona sowa 2006, s.
574.

Podobną deklarację Prusa znajdujemy w Słówku o krytyce

pozytywistycznej: „Panna Izabela nie jest »lalką« (lalką jest lalka Heluni
Stawskiej)”. E. Zarych, tamże.

Dlaczego Lalka jest arcydziełem?

Lalka jest arcydziełem z wielu powodów i wyróżnia się na tle innych

utworów epoki, choć współcześni Prusowi badacze i krytycy uznali ją za

5
chaotyczną, a Antoni Lange wspominał w swojej recenzji nawet o
„przypadkowości tej roboty”. Lalka jest przede wszystkim powieścią-
panoramą, w której Prus przedstawia XIX-wieczne społeczeństwo.
Bohaterowie posługują się językiem charakterystycznym dla swojej klasy
społecznej, np. arystokracja używa zapożyczeń, a subiekci — terminów
związanych z handlem.

Na uwagę zasługuje również dziennikarska precyzja, z jaką autor opisuje

miejsca (np. niezwykle sugestywny opis Paryża), wydarzenia i
postacie. Lalka jest powieścią realistyczną, w przeciwieństwie do
powieści tendencyjnej, w której działania bohatera zawsze prowadzą do
zwycięstwa. Innowacyjna jest także dwugłosowa narracja. Choć w
powieści przeważa narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący, nowością
jest wprowadzenie narracji pierwszoosobowej, subiektywnej, która
pojawia się w pamiętniku starego subiekta, czyli Rzeckiego. Dzięki
temu Lalka ma cechy powieści polifonicznej (wielogłosowej), w której
wydarzenia są ukazane z punktu widzenia różnych bohaterów. Ciekawym
zabiegiem jest również retrospekcja, dzięki czemu czytelnik może
zrozumieć motywacje, poglądy i działania bohaterów. Ciekawym,
zabiegiem, raczej niespotykanym w tamtych czasach, jest także otwarte
zakończenie utworu.

Dlaczego Lalka jest powieścią realizmu krytycznego?

Lalka jest powieścią realizmu krytycznego, ponieważ Prus ukazał w niej

wierny obraz XIX-wiecznego społeczeństwa oraz realizację jego
pozytywistycznych idei:

Pracy u podstaw — ten postulat naprawdę realizuje tylko wdowa

Zasławska, tworząc dom starców i przytułek dla dzieci. Wsparcie
Wokulskiego ma chwilowy charakter i na dłuższą metę nie przynosi
efektów. Arystokraci traktują natomiast filantropię jako rozrywkę, np.
urządzając zbiórki.

Nauki, edukacji i postępu — naukowcy w powieści (Ochocki, Geist,

Szuman) postrzegani są jako ubodzy dziwacy, a wyniki ich pracy nie
cieszą się zainteresowaniem reszty społeczeństwa.

Asymilacji Żydów — subiekci ze sklepu Wokulskiego prześladują

Szlangbauma, ze względu na jego wyznanie. Nie doceniają tego, że
mężczyzna walczył w powstaniu styczniowym. Nastroje antysemickie w
6
polskim społeczeństwie są coraz bardziej wyczuwalne. Rzecki z
sentymentem wspomina czasy, w których walczono o wspólny cel, np. w
czasie powstania styczniowego.

Równouprawnienia kobiet — Helena Stawska, która sama pracuje na

utrzymanie siebie i córki zarabia dużo mniej niż mężczyźni. Prus
dowodzi tym samym, że kobieta stoi w hierarchii społecznej XIX-
wiecznego społeczeństwa niżej od mężczyzny.

Bolesław Prus przedstawia w Lalce realistyczny obraz społeczeństwa,

tzn. trzech klas społecznych.

Pierwszą z nich jest arystokracja, do której należy m.in. Izabela

Łęcka, baron Starski, Krzeszowska i Dalski. Prowadzą oni hulaszczy tryb
życia, trwonią majątek, a czas mija im na balach. Czują się klasą
uprzywilejowaną, losy ojczyzny są im obojętne. Gardzą klasą średnią,
ludźmi, którzy zarabiają na chleb własną pracą i którzy w przeszłości
walczyli o wolność ojczyzny. Idealnym przykładem jest stosunek Izabeli
do Stanisława Wokulskiego. Czerwone ręce mężczyzny wydają się
młodej arystokratce odrażające. Nie liczy się dla niej to, że bohater
odmroził je sobie w czasie pobytu na Syberii, gdzie zesłano go za udział
w powstaniu styczniowym.

Druga klasa społeczna to mieszczaństwo. Z racji tego, że do tej grupy

należą zarówno Polacy, Niemcy, jak i Żydzi, warstwa ta jest wewnętrznie
skłócona. Skupia się na tym, co ją dzieli, a nie łączy. W polskim
społeczeństwie narasta antysemityzm. Dochodzi nawet do tego, że
subiekci, którzy pracują w jednym sklepie, nie potrafią się porozumieć.
Wyjątek stanowi tutaj Rzecki, stary subiekt i ostatni romantyk, który
pamięta czasy, w których społeczeństwo było jednością i potrafiło
walczyć o wspólną sprawę (okres Wiosny Ludów i powstania
styczniowego).

Ostatnią, najuboższą grupę społeczną stanowi proletariat. Ludzie ci to

przede wszystkim drobni rzemieślnicy i kobiety, które są zmuszone
zarabiać na chleb własnym ciałem. Żyją oni w nieludzkich warunkach.
Warto jednak wspomnieć o czwartej grupie, którą jest inteligencja.
Ochocki, który odrzucił wystawne życie dla nauki oraz studenci, żyjący
w trudnych warunkach.

7
Podsumowując, Lalka jest powieścią realizmu krytycznego, ponieważ
ukazuje przekrój polskiego, XIX-wiecznego społeczeństwa. Nie jest to
jednak obraz znany z powieści tendencyjnej, w której możemy liczyć na
pozytywne zakończenie. Prus spogląda na swoich bohaterów krytycznie,
zderzając pozytywistyczne ideały z rzeczywistością.

W jaki sposób język charakteryzuje człowieka w Lalce?

Bohaterowie Lalki pochodzą z różnych klas społecznych, a każda z

postaci posługuje się językiem typowym dla swojego pochodzenia. O ile
w warstwie narracyjnej, autor przestrzega norm języka pisanego, o tyle w
dialogach, posługuje się prostym językiem, szykiem przestawnym,
urywanymi zdaniami, które są charakterystyczne dla języka mówionego.
W Lalce możemy odnaleźć różne style: gawędowy, liryczny, reporterski,
satyryczny. Język, którym posługują się bohaterowie, wskazuje na to,
kim i jacy są. Przykładowo, Ignacy Rzecki, idealista i „ostatni romantyk”,
stosuje archaizmy, czyli wyrazy, które wyszły już z użycia, np. „facecje”,
„kamraci”; arystokracja używa zapożyczeń z języka francuskiego, kupcy
— pojęć typowo handlowych, np. „pryncypał”, „rabat”, a Żydzi i Anglicy
posługują się nieco zniekształconą polszczyzną.

Dlaczego Lalka to powieść o straconych złudzeniach?

Lalka to powieść o straconych złudzeniach ze względu na klęskę i

rozczarowanie, trojga bohaterów: Stanisława Wokulskiego, Ignacego
Rzeckiego oraz Juliana Ochockiego Sam Prus określa Lalkę jako powieść
o „trzech pokoleniach idealistów”. Rzecki jest idealistą politycznym,
Ochocki, naukowym, a Wokulski łączy ideały epoki — romantyczne i
pozytywistyczne.

Główny bohater, jako romantyk, a jednocześnie pozytywista, zaczyna

rozumieć, że miłość, o której czytał w utworach Mickiewicza, nie
istnieje. Łęcka okazuje się wyniosłą i pustą arystokratką. To samo
dotyczy idei pracy u podstaw. W pojedynkę Wokulski może pomóc tylko
jednostkom. Uświadamia sobie, że arystokracja nie interesuje się losem
najuboższych. Lalka to powieść o straconych złudzeniach również ze
względu na postać Ignacego Rzeckiego. Mężczyzna reprezentuje
najstarsze pokolenie idealistów i jest nazywany „ostatnim romantykiem”.
Rzecki walczył na Węgrzech, brał udział w Wiośnie Ludów. Wierzy w
Napoleona i w to, że dzięki niemu Polska odzyska wolność. Jest dobry i

8
pracowity, wspomina dawne czasy, kiedy ludzie potrafili się zjednoczyć.
Niestety, jego marzenia o niepodległym, zjednoczonym państwie zostają
zderzone z brutalną rzeczywistością. Kolejnym idealistą w Lalce jest
Ochocki. Wierzy w naukę i postęp, lecz arystokracja uważa to za
mrzonki. Lalka ukazuje „idealistów na tle społecznego rozkładu” oraz
utopijność wyznawanych przez nich haseł, dlatego dzieło Prusa to
powieść o straconych złudzeniach.

W jaki sposób kształtuje się opinia o człowieku w Lalce?

W Lalce mamy do czynienia z fatalizmemem dziejowym, czyli

poglądem, który wskazuje, że ludzki los nie jest zależny od działań i
wysiłków człowieka. Realizację tego poglądu widzimy w motywie ludzi-
marionetek: „Przypatrując się ruchowi martwych figur po tysięczny raz w
życiu, powtarzał: „Marionetki! Wszystko marionetki!. Zdaje im się, że
robią, co chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna, taka ślepa jak one". W
powieści pojawia się zatem topos theatrum mundi, czyli świata jako
teatru, w której człowiek realizuje określony scenariusz, a życie jest iluzją
i grą. Wokulski dostrzega to analizując historię kilku najbogatszych
rodów oraz Paryż. Miasto przypomina bowiem „piękny półmisek”, w
którym można wyznaczyć „oś krystalizacji”, dzielącą poszczególne
dzielnice miasta. Jest to z góry określony porządek, a nie dzieło czy
koncepcja człowieka.

W jaki sposób narrator Lalki osiąga efekt humorystyczny?

Humor w Lalce pojawia się za sprawą studentów, mieszkańców

kamienicy państwa Łęckich. Uczniowie bawią się i krzyczą do białego
rana, a obiektem ich żartów staje się baronowa Krzeszowska. Nawet
kiedy studenci zostają eksmitowani i muszą się wyprowadzić, nie
opuszcza ich dobry humor. Udają, że zgubili klucze, a później opuszczają
kamienicę przez okno, używając liny. Wracają, jakby nigdy nic, strasząc
baronową i robiąc głupie miny. Z humorem sytuacyjnym mamy do
czynienia także w czasie rozprawy sądowej między baronową
Krzeszowską a studentami. Jeden z nich, Patkiewicz, przez całą rozprawę
udaje martwego, czym bawi obecnych.

Lalka: czy w miłości lepiej słuchać głosu rozsądku?

Przykład Wokulskiego pokazuje, że lepiej słuchać głosu rozsądku niż

głosu serca. Bohater Lalki wychowany na poezji Mickiewicza pragnie
9
miłości romantycznej. Tworzy wyidealizowany obraz Izabeli Łęckiej,
który nijak się ma do rzeczywistości. Arystokratka jest pusta i próżna, o
czym mężczyzna dowiaduje się, słysząc rozmowę ukochanej w pociągu.
Ciska wówczas tomik poezji Mickiewicza, oskarżając poetów
romantycznych o to, że zmarnowali mu życie i „zatruli dwa pokolenia”,
swoimi „sentymentalnymi poglądami na miłość”, które kazały gardzić
codziennymi kobietami, a „szukać nieuchwytnego ideału”. Spowodowało
to, że Wokulski nie dostrzegał wad Łęckiej, robił wszystko, by jej
zaimponować, niestety ona tego nie doceniała. Wręcz przeciwnie, kpiła z
jego czerwonych rąk, nie doceniając, że mężczyzna odmroził sobie ręce
podczas zesłania na Syberię. Wokulski zakochał się we własnym
wyobrażeniu Izabeli Łęckiej, a nie w niej samej. Kiedy poznał prawdę,
załamał się.

Lalka: kto brał udział w powstaniu styczniowym?

W powstaniu styczniowym brał udział Wokulski, za co został zesłany na

Sybir, a dokładniej do Irkucka. To wydarzenie zaważyło na dalszych
losach postaci. W powstaniu styczniowym brali udział również inni
bohaterowie Lalki. Ich także zesłano na Sybir: Suzin, Szlangbaum,
Szuman. Mimo patriotycznej postawy Żydów Polacy przyjmują wobec
nich wrogą postawę; można tu mówić nawet o nastrojach antysemickich,
czego dowodem jest zachowanie subiektów w stosunku do Szlangbauma.

Lalka: kto mieszkał w kamienicy Łęckich?

W biedniejszej części kamienicy Łęckich mieszkali studenci, pani

Stawska z córką i matką oraz Maruszewicz. Frontową część budynku
zajmowała natomiast baronowa Krzeszowska, która stała się obiektem
żartów studentów. Mimo przepychu i bogactwa kobieta jest
nieszczęśliwa. Po śmierci córki salon stał się ponury, a wszystkie
domowe sprzęty przykryto pokrowcami.

Kamienicę przy ulicy Kruczej, można uznać za studium społeczne,

przekrój polskiego społeczeństwa, które zostało ukazane w Lalce.
Kontrast między baronową Krzeszowską a Stawską jest uderzający:
„Salon był nieduży, koloru perłowego, w oknach stały białe i różowe
kwiaty. Na stole stała lampa ze szkłem w kształcie tulipana. Salonik
nieduży, koloru perłowego. Szafirowe sprzęty, pianino, w obu oknach
pełno kwiatów białych i różowych, na ścianach premia Towarzystwa

10
Sztuk Pięknych, na stole lampa ze szkłem w formie tulipana. Po
cmentarnym salonie pani Krzeszowskiej z meblami w ciemnych
pokrowcach wydało mi się tu weselej. Pokój wyglądał, jakby oczekiwano
na gościa. Ale jego sprzęty zanadto symetrycznie ustawione dookoła
stołu świadczyły, że gość jeszcze nie przyjechał”.(B. Prus, Lalka, Zielona
Sowa, 2006, s. 405). Choć helena Stawska udziela lekcji, by utrzymać
córkę, żyje w skrajnym ubóstwie. Zarządcą kamienicy Łęckich jest
natomiast Wirski, zubożały szlachcic, który utracił majątek wiejski po
powstaniu styczniowym. Teraz utrzymuje się dzięki pracy, ale jego dzieci
żyją w bardzo skromnych warunkach.

Dlaczego Lalka miała mieć tytuł Trzy pokolenia?

Bolesław Prus pragnął nadać krótki, zwięzły, jednowyrazowy tytuł – jak

przystało na pozytywistyczne trendy. Pomysł na tytuł Trzy pokolenia
wyłamałby się z tej konwencji, stając się przydługi, choć zdecydowanie
lepiej opisywałby to, co autor chciał pokazać w swoim utworze. Trzy
pokolenia odnosiłyby się zatem do trzech pokoleń bohaterów, ale także
do trzech warstw myślowych:

- Rzecki, jako dawny idealista;

- Wokulski, jako reprezentant fazy przejściowej;

- Ochocki, jako idealista nowej epoki.

Lalka była wprawdzie krótkim tytułem, ale wydawała mu się zbyt prosta.
Ostatecznie jednak pomysł Trzech pokoleń porzucił na rzecz Lalki, dając
badaczom literatury i krytykom nie lada zajęcie, polegające na
poszukiwaniu genezy tytułu. Oprócz wskazywania na Izabelę Łęcką, jako
na tytułową Lalkę, pojawiały się hipotezy związku tytułu z dydaktyczno-
satyrycznym trendem, gdzie wytykano wyższym sferom zabawowe i
beztroskie życie na salonach.

Pojawiały się także próby liczenia słów „lalka” w tekście i tu szukania

nowych wyjaśnień, jednakże sam Prus twierdził uparcie, że tytuł nadał
przypadkowo albo natchniony notatką prasową na temat kradzieży
dziecięcej lalki. Przewrotnie mówił jednocześnie, że Izabela nie jest ową
lalką, a jest nią lalka Heluni Stawskiej.

11
Dlaczego Lalka jest powieścią dojrzałego
realizmu/realistyczną/prawdziwego realizmu?

Źródła realizmu sięgają dużo wcześniej, niż do epoki pozytywizmu,

ponieważ jej pierwsze próby odnajdziemy już w starożytności w Iliadzie
Homera. Zdecydowany rozwój realizmu nastąpił jednak w literaturze
XIX wieku, zaś w Polsce głównym reprezentantem tego nurtu był
właśnie autor Lalki – Bolesław Prus. Warto tu zaznaczyć,
że realizm znalazł swoje realizacje nie tylko w prozie, ale także w innych
dziedzinach sztuki.

Powieści realistyczne cechuje narracja opisująca skrupulatnie świat

widziany oczami autora, którego zadaniem jest zawarcie w swej powieści
takich wątków, które najwierniej odzwierciedlają czasy, które opisuje.
Nie ma tu zatem miejsca na wyimaginowaną fikcję, ale utwór dojrzałego
realizmu musi pokazywać prawdę obiektywną. Trzeba tu dodać, że w
powieści realistycznej odnajdziemy różne odmiany realizmu (realizm
magiczny, mieszczański, krytyczny, obyczajowy, psychologiczny,
socjalistyczny).

Prus wykorzystał w Lalce realizm krytyczny, polegający na

przedstawieniu przekroju społecznego epoki i zachodzących w nim
zmian. Właśnie dlatego bohaterowie powieści reprezentują różne
poglądy, a ich postępowanie pokazuje, w jaki sposób były one
realizowane we współczesnym świecie i z jakim skutkiem. Mowa tu
przede wszystkim o:

- pracy u podstaw (realizuje ją prezesowa Zasławska; Wokulskiemu nie

udaje się owocnie działać w tym zakresie; Prus krytykuje arystokrację,
która nie pomaga biednym),

- pracy organicznej (krytyka rozrzutności Polaków; interesy robią tylko

Niemcy i Żydzi),

- rozwoju nauki i postępu (wbrew ideałom, Prus pokazuje naukowców,

jako samotników żyjących w skromnych warunkach; ich praca jest
niedoceniana),

- emancypacji kobiet (pisarz porusza problem gorszego traktowania

kobiet na przykładzie Heleny Stawskiej, która zmuszona jest się sama
utrzymać, jednakże jej płaca jest nieuczciwie mała),
12
- asymilacja Żydów (rosnąca niechęć Polaków do Żydów pokazana jest
na przykładzie prześladowanego Szlangbauma),

- swoboda obyczajów (krytyka świata, w którym kobiety wychodzą za

mąż nie z miłości, a dla pieniędzy).

Lalka — czy ambicja pomaga w osiągnięciu celu?

Kwestię ambicji można rozpatrywać na różnych płaszczyznach i trudno

jednoznacznie określić, czy ambicja pomaga w osiągnięciu celu. Z
pewnością możemy założyć, że ambicja może być doskonałą siłą
napędową człowieka, która popycha go wprost do celu. Można nawet
pokusić się o stwierdzenie, że bez ambicji i wewnętrznej mobilizacji,
ciężko wytrwać w swoich postanowieniach. Z drugiej strony przerost
ambicji (czy tzw. chora ambicja) może zniweczyć nawet najlepszy plan
działania. Zdarzają się także sytuacje, w których powodzenie realizacji
celu zależy także od osób trzecich. W takiej sytuacji ambicja może nie
wystarczyć do wygranej.

Tak właśnie stało się w przypadku Wokulskiego. Wielką ambicją i

marzeniem bohatera Lalki było zdobycie serca Izabeli Łęckiej, co
pomimo jego starań kompletnie się nie powiodło. Była to bowiem
sytuacja, której efekt nie zależał wyłącznie od Stanisława.

W sprawach, w których mógł polegać wyłącznie na sobie, swojej ambicji

i silnej motywacji, udawało mu się wręcz wyśmienicie realizować swoje
plany. Jak młodzieniec postanowił dorobić się własnego majątku, dlatego
po krótkim epizodzie pracy jako sprzedawca w winiarni (gdzie prości
towarzysze wyśmiewali chęć do nauki Wokulskiego), bohater rusza na
studia, by zdobyć wykształcenie, które pomoże mu zdobyć własne
pieniądze. Naukę i aspiracje do bycia wynalazcą przerywa mu udział w
powstaniu i zesłanie na Syberię. Przeciwności losu jednak nie zniechęcają
bohatera, który nadal się uczy i po przyjeździe do Warszawy pragnie stać
się częścią arystokracji (błędnie sądził, że wejście w wyższe sfery i
zdobycie majątku pozwoli mu zyskać miłość i szacunek Izabeli).
Wielokrotnie pomnaża swój majątek dzięki wyjazdowi za granicę, lecz
choć zakłada spółkę, stając się jedną z najbogatszych osób w Warszawie,
przez innych traktowany jest tylko jako kupiec.

Gdyby nie ambicje Wokulskiego i chęć do nauki, zapewne nigdy nie

osiągnąłby takiego statusu materialnego. Niestety ambicja ostatecznie nie
13
przyniosła mu szczęścia, a jego losy Prus pozostawił bez jednoznacznego
zakończenia.

Lalka — w jaki sposób twórcy przedstawiają nieszczęśliwa miłość

Lalka Prusa to nieszczęśliwa historia miłości Stanisława Wokulskiego do

Izabeli Łęckiej. Główny bohater jest przedstawicielem cech zarówno
romantycznych, jak i pozytywistycznych. Bez trudu można dostrzec jego
beznadziejne starania o miłość Izabeli, dla której nie był nikim ważnym.
Istotne dla niej były co najwyżej jego pieniądze, których ogrom stracił,
pomagając rodzinie ukochanej. Nie spotkało go jednak szczęśliwe
zakończenie (jak przystało na romantycznego kochanka), ponieważ
Łęcka zawsze miała go tylko za kupca, nie starając się nawet dostrzec w
nim człowieka ambitnego, który przebył długą drogę, aby dzięki własnej
pracy dołączyć do grona warszawskich bogaczy. W tym aspekcie widać
doskonale pozytywistyczne idee, które mu przyświecały: umiłowanie
nauki, pragnienie realizacji postulatów pracy organicznej i pracy u
podstaw. Nawet serce Izabeli próbuje rozważnie zdobyć majątkiem,
niestety nieskutecznie.

Lalka – Miasto (Paryż, Warszawa) jako temat literacki

Prus wybrał dla swojej powieści realistyczną formułę, co zauważyć

można także w rozległych i szczegółowych opisach Warszawy. Choć
początkowo Lalka krytykowana była na różnych płaszczyznach, to opisy
Starego Miasta widzianego oczami bohaterów zachwycały nawet
współczesnych. Autorowi udało się w bardzo obrazowy sposób opisać
Warszawę tamtych czasów, dlatego dla wielu Lalka jest powieścią
właśnie o tym mieście. Co ciekawe, powieść czytana była nawet podczas
spacerów „śladami Wokulskiego”. Prus przedstawił tu świat arystokracji,
kupców i Żydów, pomijając w zasadzie zagadnienia fabryczne.

Nie tylko Warszawa znalazła swoje miejsce w Lalce. Również Paryż —

porównany do wielkiej gąsienicy — opisany jest tu szczegółowo,
jako opozycja do Warszawy. Bohater znajduje tu nierówności między
bogatymi i biednymi, ale dostrzega też rozwój, o który dba
społeczeństwo, a którego na próżno szukać w kraju.

14