Professional Documents
Culture Documents
District Profile of Chitwan 2074 Book-2
District Profile of Chitwan 2074 Book-2
District Profile of Chitwan 2074 Book-2
109
tYofª\s sfof{no, lrtjg
110
tYofª\s sfof{no, lrtjg
v08 $
zx/Ls/0f tyf j:tL ljsf;
111
tYofª\s sfof{no, lrtjg
112
tYofª\s sfof{no, lrtjg
$=$=! hg3gTj
s"n @@!* ju{ ls=dL= If]qkmn cf]u6\g] o; lhNnfsf] s"n hg;+Vof 579,984 5, t;y{
o; lhNnfsf] s"n hg3gTj @^! JolQm k|lt ju{ ls=dL= x'g cfpF5 . t/ o; lhNnfsf] If]qkmn
@@#*=#( dfGbf hg3gTj @%* k|lt ju{ ls=dL= x'g] b]lvG5 . sl/j $) k|ltzt e"efu /fi6«Lo
lgs'~h tyf cf/lIft If]qn] 9fs]sf] x'gfn] :jefljs ?kdf pQm If]qdf j;f]jf; 5}g . t;y{ lhNnfsf]
s"n e"–efudf ()*=&( ju{ ls=dL= 36fP/ x'g cfpg] !#@(=^! ju{ ls=dL= nfO{ j;f]jf; If]qsf]
?kdf lx;fj ug]{ xf] eg] o; lhNnfsf] s"n hg3gTj $#^ JolQm k|lt ju{ ls=dL= x'g cfpF5 .
$=$=@ zx/L hg;+Vof
lrtjg lhNnfdf zx/L hg;+Vof a9\bf] qmddf /x]sf] b]lvG5 . zx/L hg;+Vofsf] tYof+s
lng sfo{ e/tk'/ gu/kflnsf :yfkgf ;+u;+u} ePsf] xf] . e/tk'/ gu/kflnsfsf] ?kdf
lj=;+=@)#% df 3f]if0ff ePsf] lyof] eg] /Tggu/ gu/kflnsf @)%# ;fndf 3f]if0f eof] .
113
tYofª\s sfof{no, lrtjg
v08 %
lhNnfsf] cfly{s tyf /f]huf/L l:ylt
114
tYofª\s sfof{no, lrtjg
jf ;f] eGbf dflyNnf] pd]/sf cfly{s?kdf ;lqmo s'n hg;ª\Vof dWo] ljut !@ dlxgf -u0fgfsf]
lbgsf]_ df slDtdf ^ dlxgf jf ;f] eGbf jl9 cjlw cfly{s sfd -s[lif÷cfkm\g} v]ltkftL,
tnj÷Hofnf, cfkm\g} u}/s[lif Jofj;fo, lj:tfl/t cfly{s sfd / sfdsf] vf]hL_ df ;+nUg
hg;ª\Vof g} cS;/ cfly{s?kdf ;lqmo hg;ª\Vof xf] .
o; lhNNffdf bz jf ;f] eGbf dflyNnf] pd]/sf s'n hGf;+Vof $,&),(@& hgfdWo] cflYf{s
?kdf ;lqmo @,%#,$!* hgf jf %#=*# Kf|ltzt b]lvG5 h;df k'?if !,##,@&* hgf jf ^)=*)
k|ltzt / dlxnf !,@),!$) hgf $&=&) Kf|ltzt /x]sf 5g\ . cfly{s ?kn] lgl:qmo /x]sf]
@,!$,^$( hgf jf $)=^) k|ltzt b]lvG5 h;df k'?if *$,%@( hgf jf #*=%) k|ltzt /
dlxnf !,#),!@) hgf jf %!=&) k|ltzt /x]sf 5g\ cflYf{s ?kn] lgl:qmo /xg'sf] d'Vo
sf/0fx?df cWoog, 3/wGbf, a[4fj:yf, lh0f{/f]u d'Vo b]lvG5 h;sf] k|ltzt qmdzM ^)=^&,
!&=)&, &=)* / !=^& 5 .
tflnsf %=! If]q cg';f/ cS;/ cfly{s ?kn] ;lqmo hg;+Vof !) jif{ jf ;f] eGbf dfly
If]q hDdf k|ltzt k'?if k|ltzt dlxnf k|ltzt
s[lif, jg / df5f 1,26,817 55=84 54,381 43=14 72,435 71=69
vfgL tyf pTvgg\ 539 0=24 451 0=36 88 0=09
cf}Bf]lus -k|zf]wg pBf]u_ pTkfbg sfo{ 15,287 6=73 10,674 8=47 4,614 4=57
ljB't, UofF; 503 0=22 471 0=37 32 0=03
kfgLsf] cfk'lt{, 9n, kmf]x/ Joj:yfkg 454 0=20 382 0=30 72 0=07
tyf pkrf/ ;DaGwL lqmofsnfk
lgdf{0f 10,916 4=81 9,926 7=87 990 0=98
yf]s tyf v'bf| Jofkf/, df]6/ uf8L / 22,921 10=09 14,595 11=58 8,327 8=24
df]6/ ;fOsnsf] dd{t
oftfoft / uf]bfd 9,797 4=31 9,579 7=60 218 0=22
j:g / vfgfsf] ;]jf ;DaGwL lqmofsnfk 6,538 2=88 4,074 3=23 2,464 2=44
;"rgf tyf ;+rf/ 844 0=37 658 0=52 186 0=18
cfly{s tyf jLdf Joj;fo 1,884 0=83 1,277 1=01 607 0=60
115
tYofª\s sfof{no, lrtjg
l/on :6]6 tyf /]06n ;]jf 178 0=08 154 0=12 25 0=02
k]zfut, j}1flgs tyf k|fljlws lqmofsnfkx? 445 0=20 365 0=29 80 0=08
k|zf;lgs tyf ;fdflhs ;'/Iff 1,272 0=56 1,030 0=82 242 0=24
;fj{hlgs k|zf;g, /Iff / clgjfo{ ;fdflhs ;'/Iff 3,682 1=62 2,986 2=37 697 0=69
lzIff 9,658 4=25 6,191 4=91 3,466 3=43
dfgj :jf:y / ;fdflhs sfo{ 3,142 1=38 1,616 1=28 1,526 1=51
snf tyf dgf]/Ghg 131 0=06 107 0=08 25 0=02
cGo ;]jf ;DaGwL lqmofsnfkx? 3,211 1=41 2,191 1=74 1,020 1=01
3/]n' sfdbf/ ;DaGwL lqmofsnfkx?, 5,381 2=37 2,433 1=93 2,947 2=92
cGt/fli6«o ;+3;+:yf / ;f] cGtu{tsf lgsfo 161 0=07 144 0=11 16 0=02
pNn]v gePsf] 3,344 1=47 2,379 1=89 964 0=95
hDdf 2,27,105 100=00 1,26,064 100=00 1,01,041 100=00
;|f]tM /fli6«o hgu0fgfsf] k|ltj]bgM @)^*
%=$ k]zfcg';f/ /f]huf/Lsf] ljj/0f
/fli6«o hgu0fgf @)^* sf cg';f/ ;a} eGbf s[lif If]qsf bIf tyf cw{ bIf hgzlQmx?sf]
;+Vof %!=^) k|ltzt, ;]jf tyf ljqmL sfdbf/ !!=)#, cf}hf/ / ;DjlGwt ;fdfgsf laqmL
sfdbf/ !)=*$ k|ltzt / k|fylds k]zfsdL{ !)=@* k|ltzt /x]sf] 5 . dlxnf / k'?ifsf]
;+/rgf x]bf{ k'?ifsf] cTolws /f]huf/Ldf ;+nUgtf /x]sf] kfO{G5 . sfof{no ;xfos b]lv pRr
ju{sf kbflwsf/Lx?sf] ;+Vof sd b]lvG5 .
tflnsf %=@ d'Vo k]zfcg';f/ hg;+Vof !) jif{ jf ;f] eGbf dflyNnf] pd]/sf
d"Vo k]zf hDdf k|ltzt k'?if k|ltzt dlxnf k|ltzt
;z:q ;}lgs 494 0=22 422 0=33 73 0=07
Joj:yfks 5371 2=36 3379 2=68 1992 1=97
k]zfljb\ 10080 4=44 6631 5=26 3449 3=41
k|fljlws / ;xfos k]zfljb\ 6042 2=66 4379 3=47 1663 1=65
sfof{no ;xfos 2808 1=24 2001 1=59 806 0=80
;]jf / laqmL sfdbf/ 25044 11=03 16068 12=75 8976 8=88
s[lif, jg / df5fkfng ;DaGwL sfdbf/ 117197 51=60 49511 39=27 67686 66=99
cf}hf/ / ;DjlGwt ;fdfgsf laqmL sfdbf/ 24608 10=84 19413 15=40 5195 5=14
oGq / d]lzg ;~rfns 9028 3=98 8777 6=96 250 0=25
k|fylds k]zfsdL{ 23340 10=28 13256 10=52 10084 9=98
pNn]v gePsf] 3093 1=36 2227 1=77 867 0=86
hDdf 227105 100=00 126064 100=00 101041 100=00
116
tYofª\s sfof{no, lrtjg
117
tYofª\s sfof{no, lrtjg
s[lifof]Uo hldgdWo] l;+lrt hldgsf] If]qkmn (%of irrigated land)_ k|ltzt 76.33 67.06
s[lifhGo pTkfbgn] kl/jf/nfO{ jif{ e/L vfg k'Ug] kl/jf/ ;+Vof
(Sufficiency of ag.livestock production) ;+Vof 56549 40376
s[lifhGo pTkfbgn] kl/jf/nfO{ jif{ e/L vfg gk'Ug] kl/jf/ ;+Vof
(Insufficiency of ag.livestock production) ;+Vof 31693 31053
df5fkfng ug]{ s[ifs kl/jf/ ;+Vof 1247
df}/Lkfng ug]{ s[ifs kl/jf/ ;+Vof 2157
Rofp v]tL ug]{ s[ifs kl/jf/ ;+Vof 688
/]zd v]tL ug]{ s[ifs kl/jf/ ;+Vof 86
>f]t M /fli6«o s[lif u0fgfx? @)^*,@)%*
tflnsf %=% s[ifs kl/jf/n] pkof]u u/]sf] hldgsf] cfwf/df s[lifdf e"–pkof]u
qm=;+=+ ljj/0f If]qkmn -x]=_ k|ltzt
! v]tL of]Uo hUuf c:yfoL jfnL nfu]sf] (Temporary crops) 35396=2 87=12
(Arable Land) c:yfoL rf}/ r/g (Temporary meadow) 48=3 0=12
c:yfoL jfFemf] (Temporary fallow) 300=8 0=74
118
tYofª\s sfof{no, lrtjg
119
tYofª\s sfof{no, lrtjg
ljutsf bzsx?df s[lif If]qdf ;lqmo hg;+Vofsf] ;+nUgtfdf lu/fj6 cfPtf klg cfly{s
?kn] ;lqmo hg;+Vofsf] 7"nf] efu &^=% -@)$* ;fn_, ^^=(^ -@)%* ;fn_ / @)^* ;fndf
%!=^) k|ltzt cem} s[lif If]qd} ;+nUg /x]sf] 5 . vfBfGg jfnLx?sf] pTkfbgsf] l:ylt x]bf{
wfg, ds}, ux'" cflb nfO{ k|dv
' vfBfGg jfnLsf] ?kdf ln+bf tL jfnLx? / To; jfx]s bnxg
/ t]nxgsf] pTkfbgdf yf]/} dfqfdf ePklg j[l4 ePsf] 5 .
xfnsf] vfBfGg pTkfbg kl/df0F / xfnsf] hg;+Vof j[l4 b/ sfod /xg] xf] eg] o;
lhNnfsf] hg;+Vof bf]Jj/ x'g nfUg] cjlw sl/j #$ jif{eGbf j9L ;dosf]nflu of] lhNnf
vfBfGgdf cfTdlge{/ /xg] b]lvG5 .
121
tYofª\s sfof{no, lrtjg
122
tYofª\s sfof{no, lrtjg
qm=;++ jfnLsf] gfd lap jf jfnL /fKg] ;do jfnL lng] ;do s}lkmot
^ hf} c;f]h–sflt{s r}q–a}zfif
& tf]/L c;f]h–sflt{s df3–kmfNu'g
* d';/' f] c;f]h–sflt{s r}q–a}zfif
( lxpb] cfn' c;f]h–d+l;/ df3–r}q
!) jif]{ cfn' df3–kmfNu'g cfiff9–>fj0f
!! lxpb] t/sf/L >fj0f–cflZjg sflt{s–kmfNu'g
!@ jif]{ t/sf/L kmfNu'g–r}q h]i7–efb|
;|f]tM lhNnf s[lif ljsf; sfof{no,lrtjg
%=%=^ lhNnfsf] kz'kfng ;DaGwL k|fk] mfOn
tflnsf %=!$ kz'k+IfLsf] ;+Vof @)&@÷&#
ufO{ ;f+9]uf]? b'wfn' ufO{ yf/f ufO{ jx/ sf]/]nL afR5f jfR5L hDdf s}lkmot
:yflgo 70 4456 6114 4647 2113 4517 1432 3135 26484
pGgt 117 743 21444 3543 1634 6023 3847 9947 47298
hDdf 187 5199 27558 8190 3747 10540 5279 13082 73782
e};L /f+uf]
hf]Tg] b'wfn' e};L yf/f e};L sf]/]nL kf8f kf8L hDdf s}lkmot
/f+uf]
:yflgo 130 1457 10379 4397 3070 3543 2572 25548
pGgt 147 1744 16845 4623 6307 5740 7855 43261
hDdf 277 3201 27224 9020 9377 9283 10427 68809
afv|fdf af]sf v;L JofPsf] yf/f] kf7f ! kf7L ! kf7f ^ kf7L ^ hDdf s}lkmot
jfv|L jfv|L jif{ d'gL jif{ d'gL dlxgfd'gL dlxgf d'gL
:yflgo 7306 20307 20917 7993 16715 16866 13940 19124 123168
pGgt 3567 16553 16314 7135 9740 9403 9745 18343 90800
hDdf 10873 36860 37231 15128 26455 26269 23685 37467 213968
e]8fdf y'df v;L Jof= yf/f 5tf}/f ! 5tf}/L ! kf7f ^ kf7L ^ hDdf s}lkmot
e]8L e]8L jif{ d'gLsf jif{ d'gL dlxgf d'gL dlxgf d'gL
:yflgo 128 589 1104 372 324 578 301 504 3900
hDdf 128 589 1104 372 324 578 301 504 3900
;'u'/df e'gf v;L Jo= yf/f 5tf}/f ! 5tf}/L kf7f ^ kf7L ^
e'gL e'gL jif{ d'gL ! jif{ d'gL dlxgf d'gL dlxgf d'gL hDdf s}lkmot
:yflgo 646 432 745 568 604 472 417 503 4347
pGgt 401 1030 712 438 904 987 1133 643 6248
hDdf 1047 1462 1457 1006 1508 1459 1550 1146 10595
123
tYofª\s sfof{no, lrtjg
124
tYofª\s sfof{no, lrtjg
125
tYofª\s sfof{no, lrtjg
!) jftfj/0f 1 1 38 39 97500
!! ;+rf/ 5 139 953 1,092 60631900
!@ lrtjg rgf}nL zLte08f/ 1 42 117 159 5500000
!$ ko{6g 3 282 348 630 7629100
!% /]zd 1 596 286 882 434500
!^ pkef]Qmf 9 1,049 1,268 2,317 21909000
hDdf 678 1,32,693 97,284 2,30827 2834382000
;|f]tM ;xsf/L k|lzIf0f tyf l8lehg sfof{no, lrtjg
tflnsf %=!& s ljQLo ;+:yfx?sf] ljj/0f =@)&# r}q ;Dd
qm=;= ljQLo ;+:yf ;+Vof qm=;= ljQLo ;+:yf ;+Vof
! jfl0fHo a}s s ju{ 81 2 ljsf; a}s v ju{ 68
# kmfOgfG; sDkgL u ju{ 5 4 n3' ljQ ljsf; j}s 3 a}s 42
>f]t M g]kfn /fi6« a}s
%=& pBf]u wGbf tyf vlgh ;Dkbf l:ylt
lhNnfsf] cfly{s ljsf;sf] lbuf] / e/kbf]{ cfwf/:tDe g} cf}Bf]lus ljsf; xf] . of} lhNnf
cf}Bf]lus ljsf;sf] k|r/' ;Defjgf af]ss ] f] lhNnf xf] . n3', 3/]n' tyf ;fgf pBf]usf] dfWodaf6
ul/jL Go"gLs/0fdf 6]jf k'/o\ fpg ;lsG5 . g]kfn ;/sf/n] kl/eflift u/] cg'?k l:y/ k"h+ L
cfwf/ dfgL x]bf{ lrtjg lhNnfdf ;fgf pBf]ux?sf] afx'Notf /x]sf] b]lvG5 . cf}Bf]lus u0fgf
cg';f/ g]kfnsf] s'n pTkfbgzLn cf}Bf]lus pTkfbgdf o; lhNnfsf] s'n pTkfbzLn cf}wf]lus
pTkfbg @=& k|ltzt / g]kfnsf] s'n d'No clej[l4sf] c+zdf of] lhNnfsf] of]ubfg #=( k|ltzt
/x]sf] b]lvG5 .
lhNnf 3/]n' tyf ;fgf pBf]u sfof{no lrtjgsf] tYofÍ cg';f/ o; lhNnfdf xfn;Dd
a:t' pTkfbg, k|zf]wg / ;]jfhGo pBf]ux? ljleGg ufp‘kflnsf / gu/kflnsfdf 5l/P/
;+rfngdf /x]sf 5g\ . oL n3' pBd,3/]n' / ;fgf pBf]u k|sl[ tsf pBf]ux? 5g\ . #,)*@ j6f
pBf]ux? pTkfbg d'ns, @,!(* j6f ;]jfd'ns, @,!^% j6f s[lif Pjd\ jghGo, !,)^$ j6f
pBf]ux? ko{6g Joj;fo;+u ;DalGwt / # j6f lgdf{0fd"ns pBf]ux? 5g\ . oL pBf]ux?n]
#*,^!* hgfnfO{ /f]huf/L lbPsf 5g\ .o; lhNnfdf n3', 3/]n' / ;fgf pBf]u u/L hDdf *,%!@
pBf]ux? btf{ ePsf] b]lvG5 . oL pBf]ux?df sfg'gL x}l;ot x]bf{ ;a}eGbf a9L lghL 5g\ eg]
bf];f| d] f ;fem]bf/L / To;kl5 k|f= ln=sf] ;+Vof 5 .
126
tYofª\s sfof{no, lrtjg
qm=;+= pBf]usf] lsl;d n3' pBd 3/]n' pBf]u ;fgf pBf]u hDdf
lghL ;fem]bf/L lghL ;fem]bf/L k|f=ln= lghL ;fem]bf/L k|f=ln=
@ s[lif / jg hGo 71 2 64 2 0 1,797 114 115 2,165
# ko{6g 53 1 0 0 0 926 30 54 1,064
$ lgdf{0f 0 0 0 0 0 1 2 0 3
% ;]jf 71 1 15 0 0 1,798 127 186 2,198
hDdf 233 8 154 5 0 7,104 410 598 8,512
;|f]tM lhNnf 3/]n' tyf ;fgf pBf]u sfof{no, lrtjg
tflnsf %=!( 3/]n' tyf ;fgf pBf]usf] cj:yfsf] ljj/0f
l;=g+= pBf]usf] gfd pBf]u ;+Vof l:y/ k"h
“ L rfn' k"h
“ L jflif{s pTkfbg /f]huf/L k|fKt
-xhf/ ?k}of“df_ -xhf/ ?k}of“df_ -xhf/ ?k}of“df_
! pTkfbg d'ns 3,082 2894024.4 2504654=0 21251404 18,171
@ s[lif / jg hGo 2,165 1741332=8 1381741=8 2716317 7,121
# ko{6g 1,064 848093=6 436339=4 1581037 4,407
$ lgdf{0f 3 23150 5850 16144 18
% ;]jf 2,198 1421477=4 778880 7073661 8,901
;|f]tM lhNnf 3/]n' tyf ;fgf pBf]u sfof{no, lrtjg
tflnsf %=@) lhNnfsf cf}Bf]lus ;"rsx? -!) jf ;f] eGbf a9L sfdbf/x? ePsf pBf]ux?_
qm=;+= ljj/0f @)^$ @)^( kl/jt{g b/
! p3f]u k|lti7fgx?sf] ;+Vof 98 159 62=24
@ /f]huf/ k|fKt ug]x{ ?sf] ;+Vof 4307 6263 45=41
# tna,Hofnf tyf cGo ;'ljwf 182688 563522 208=46
$ u0fgfsf] nfut d"No ?=xhf/df 1500128 7134368 375=58
% u0fgfsf] lgu{t d"N0 ?=xhf/df 2029335 9688673 377=43
^ u0fgfsf] d"No clej[lb ?=xhf/df 529207 2554305 382=67
>f]t M pBf]u u0fgfx? @)^(, @)^$
tflnsf %=@! sfdbf/sf] ;+Vofsf] cfwf/df lhNnfsf pBf]ux?sf] ljj/0f
-!) jf ;f] eGbf a9L sfdbf/x? ePsf pBf]ux?_
qm=;+= pBf]udf sfd ug]{ pBf]ux?sf] ;+Vof nfut d"No ?=xhf/df lgu{t d"No ?= xhf/df
sfdbf/ ;+Vof 2064 2069 2064 2069 2064 2069
1 10–20 61 92 456655 1318469 580068 1751846
2 20–49 13 41 197204 1565462 297556 1980102
3 50–99 9 9 342896 3704942 408477 4617926
4 100–199 11 10 43344 121950 122051 289174
127
tYofª\s sfof{no, lrtjg
qm=;+= pBf]udf sfd ug]{ pBf]ux?sf] ;+Vof nfut d"No ?=xhf/df lgu{t d"No ?= xhf/df
sfdbf/ ;+Vof 2064 2069 2064 2069 2064 2069
5 200+ 4 7 460029 423545 621183 1049625
hDdf 98 159 1500128 7134368 2029335 9688673
;|f]tM pBf]u u0fgfx? @)^(, @)^$
tflnsf %=@@ lhNnfsf pBf]ux?sf] ljj/0f -!) jf ;f] eGbf a9L sfdbf/x? ePsf pBf]ux?_
qm=;+= pBf]usf] j}wflgs l:ylt pBf]ux?sf] ;+Vof nfut d"No ?= xhf/df lgu{t d"No ?= xhf/df
064 2069 2064 2069 2064 2069
1 JolQmut 77 97 584932 2551514 898787 3602654
2 k|f= ln= 13 51 38744 4432296 63322 5869609
3 ;fem]bf/L tyf cGo 8 11 876452 150558 1067226 216410
hDdf 98 159 1500128 7134368 2029335 9688673
%=* ko{6g
lrtjg lhNnf P]ltxfl;s tyf wfld{s Pj+ ;f+:s[lts dxŒj /fVg] :ynx? / ko{6sLo
cfsif{0fsf Vofltk|fKt :ynx?n] el/k"0f{ 5 . lrtjg cg]sf}+ b'ne{ jGohGt', hnr/, r/fr'?ª\uL,
128
tYofª\s sfof{no, lrtjg
sL6\ kt+u, jf]6lj?jfn] ;DkGg h}ljs ljljwtfsf] cg'kd ;+/rgf dflgG5 . ljleGg hghfltx?
/ ltgLx?sf] /xg;xg lrtjgsf] csf]{ cfsif{0f xf] . lrtjgsf] ko{6gsf] cGo cfsif{0fsf ?kdf
u|fdL0f kl/j]z / Toxf+sf ljljw kIfx? klg /x]sf 5g\ . lrtjg jfXo tyf cfGtl/s b'j}
ko{6sLo b[li6sf]0fn] pko'Qm / dxŒjk"0f{ dflgG5 . ko{6sLo lx;fan] o; lhNnfnfO{ g]kfn s}
t]>f] uGtJosf ?kdf dflgG5 .df8Lsf] ;dy/ kmfF6 b]lv l;/fOr'nL 8fF8f;Ddsf] h}ljs ljljwtf,
l;/fOr'nL 8fF8faf6 b]lvg] ;"of]b{ o / uf]nf3f6af6 b]lvg] ;"of{:tsf] ;'Gb/tf,lrtjg /fli6«o
lgs'~hleqsf b'ne{ jGohGt' / ltgsf] ultljlw, b'ne{ jg:klt / l;d;f/ If]q, ;fF:s[lts tyf
hftLo ljljwtf lrtjgsf lrgf/L x'g\ .
129
tYofª\s sfof{no, lrtjg
s_ k|fs[lts :ynx?
/fli6«o lgs'~h, dWojtL{ If]q jg, l;/fxL r'nL -;"o{ pbfPsf] b[Zo b]Vg ;lsg]_ s+sfnL
jg, s'd/f]h jg, af3df/f jg, /Tggu/sf] nf}/L 3f]n, ;tgr'nL, @) xhf/tfn, j}s0' 7tfn,
gGbefph'tfn, kz{/' fds'08, gf/fo0fL gbL cflb o; lhNnfsf k|fs[lts b[Zofjnf]sgsf nflu
dgf]/d :ynsf] ¿kdf lng ;lsG5 .
v_ P]ltxfl;s :ynx?
pk/bfªu9L, ;f]dZ] j/u9L, sljnf;u9L, k/]jfsf]6, s+sfnLsf]6 cflb P]ltxfl;s ko{6sLo
:ynx¿ /x]sf 5g\ .
u_ wfld{s :ynx?
b]j3f6, sflnsfdlGb/ lzj3f6, ljqmdjfjf dlGb/, jfuLZj/ dlGb/, lrq;f/L dlGb/,
k~rkf08j, jfNdLls cf>d cflb kb{5g\ . oLdWo] b]j3f6 If]qdf jif{g] L 7"nf] ;+Vofdf tLy{ofqLx¿
cfp"5g\ / ljz]if u/L df3];q+ mflGtdf oxfF 7"nf] d]nf nfUb5 .
3_ ;fF:s[lts If]qx?
o; lhNnfdf ljleGg cflbjf;Lx¿n] j;f]jf; ub{} cfO/x]sf 5g\ . tLdWo] d'Vo ¿kdf r]kfË,
yf?, jf]6,] d';x/, dfemL, b/fO{, s'dfn cflbsf] /xg ;xg e]ife"iff / hLjgz}nL cWoog ug{sf]
nflu of] lhNnf pko'Qm :ynsf] ¿kdf /x]sf] 5 .
!= lrtjg /fli6«o lgs'~h
k|sl[ ts :ynx¿dWo] lr=/f=lg= h}ljs ljljwtfsf] b[li6sf]0fn] ljZjdf g} k|Voft 5 /
ljZj;Dkbf ;"rLdf ;d]t ;"rLs[t 5 . o; lgs'~hdf $# lsl;dsdf hgfj/x¿sf] j;f]jf;
/x]sf] 5 . Psl;+u] u}8f, hf] ljZjd} nf]k x'g] cj:yfdf k'us
] f] b'ne{ jGohGt' xf], o;sf] jf;:yfg
klg o;} lgs'~hleq ;+/lIft 5 . To:t} b'ne{ jGohGt'sf] ¿kdf ;"rLs[t jf3n] klg o;}
lgs'~hnfO{ cfkm\gf] Kof/f] jf;:yfg jgfPsf] 5 . (#@ ju{ ls=dL= If]qdf km}lnPsf] lgs'~hleq
xfQL k|hgg\ s]Gb|, lu4 tyf 3l8jfn uf]xL ;+/If0f s]Gb|, ljs|dafaf dlGb/,nfdL tfn, tdf]/
tfn /x]sf 5g\ .ljZjjf6 ;dfKt x'bF } uPsf] 3l8ofnnfO{ k|hgg u/L ;+/If0f ug{} sfo{sf] nflu
klg lrtjg k|l;4 5 . $)) eGbf j9L yl/sf r/fx¿ kfOg] lrtjgsf] h+un cg';Gwfgstf{x¿sf
nflu klg cfs{ifs ynf]sf] ¿kdf /x]sf] 5 .
130
tYofª\s sfof{no, lrtjg
v08 ^
ef}lts k"jf{wf/
Ps cf+s8f cg';f/ lhNnfsf] s'n ;8s nDjfO{ *#& ls=dL= 5 h; dWo] sfnf] kq]
;8ssf] nDjfO{ @@% ls=dL= 5 . o; lhNnfdf # j6f /fli6«o /fhdfu{ x? kb{5g\ . o; dWo]
df]jf vf]nfb]lv d'lUnË;Dd !& ls=dL= ;8s k[YjL /fhdfu{df kb{5 eg] d'lUnËb]lv gf/fo0fu9
;Dd #^ ls=dL= d'lUnË–gf/fo0fu9 /fhdfu{ / gf/fo0fu9 b]lv /Tggu/, k;f{ ahf/, e08f/f
x'bF } nf]y/;Dd #^ ls=dL= dx]Gb| /fhdfu{sf] v08 u/L hDdf *( ls=dL= v08 /fli6«o /fhdfu{df
kb{5 . o; jfx]s afFsL &( ls=dL= sfnf]kq] ;8s e/tk'/ gu/kflnsf, /Tggu/ gu/kflnsf
tyf cGo gu/kflnsf If]q leq tyf ljleGg 7fpFx?nfO{ ;b/d'sfd ;Dd hf]8g\ ] lhNnf ;8ssf]
ju{df kb{5g\ .
e/tk'/ xjfO{ d}bfg sfnf]kq] 5 / of] lgoldt?kdf ;+rfngdf 5 . csf{] xjfO{ d}bfg
d]3f}nLdf 5 / of] xfn ;+rfngdf 5}g . lqz'nL / gf/fo0fL gbLdf 8'u+ f4f/f ¥ofkm\l6u+
ul/G5 . dgsfdgf s]an' sf/sf] k|jz ] 4f/ o;} lhNnfdf kb{5 .
131
tYofª\s sfof{no, lrtjg
132
tYofª\s sfof{no, lrtjg
ePsf]n] lhNnfsf] b|t' Q/ ljsf; ug{ ;"rgf k|ljlwsf] Jofks k|of]u ug'k{ g]{ b]lvPsf] 5 .
lrtjg klg ;~rf/ dfWodx?sf] ljsf; ePsf] lhNnfsf] ?kdf lrlgG5 . o; lhNnfdf
ljleGg k|sf/sf x'nfsx?, 6]lnkmf]g nfO{g, df]jfO{n ;]jf, kqklqsfx?, k]h/, 5fkfvfgfx?, Pkm\=
Pd\= ;]jf, 6L=jL= ;]jf, PS;k|;] 8]lne/L, Od]n, O{G6/g]6 / rnlrq ejgx? 5g\ . o; lhNnfdf
;~rf/sf k|dv ' ;fwg x'nfskl5 6]lnkmf]g ;]jf g} cfp+5 .
lhNnfdf ;~rf/ k|0ffnL cGtu{t x'nfs ;]jf, 6]lnkmf]g÷6]nS] ;, Od]n, O{G6/g]6, /fli6«o tyf
:yfgLo kqklqsf, /]l8of], k]lhª, ;/sf/L / gLlh PS;k|;] 8]lne/L, :yfgLo Pkm\=Pd\= /]l8of], /]l8of]
g]kfnsf] s]Gb|Lo k|;f/0f l/n] :6]zg, rnlrq ejgx? cflb ;]jf ;'ljwfx? pknJw 5g\ .
133
tYofª\s sfof{no, lrtjg
o; lhNnfsf ! j6f dxf g=kf= ;lxt % j6f gu/kflnsf If]q nufot 6]lnkmf]g ;]jf k'us
] f
uflj; ;+Vof ( k'us] f] 5 . 6]lnkmf]g ;]jf k'Ug g;s]sf ;fljssf & uflj;x?df dxfef/tsf]
kxf8L If]qsf nf]y/, sfpn], sf]/fs, l;l4, rl08e~Hofª, zlQmvf]/ / bfxfvfgL x'g\ .
s= 5fkf kqsfl/tfM ;a}eGbf k"/fgf] kqsfl/tfsf] ?kdf 5fkf kqsf/Ltf g} kb{5 . o;sf]
dfWodfjf6 ;j{ ;fwf/0fnfO{ ;'–;"lrt ug{] sfo{df 7"nf] of]ubfg k'us
] f]
5 . lrtjgsf 5fkf dfWodx? o; k|sf/ 5g\ .
134
tYofª\s sfof{no, lrtjg
v= /]l8of] kqsfl/tf M :yfgLo /]l8of]sf] ?kdf lrtjgdf !% j6f Pkm\=Pd\= 5g\ . o;sf]
;fy} u}8+ fsf]6df /x]sf] ;fd'bflos Pkm\=Pd\= /]l8of]n] klg of]
lhNnfnfO{ ;'–;"lrt u/fpg] sfo{df ;xof]u u/]sf] 5 . oxfF /]l8of]
kqsfl/tfsf] k|efj lbgfg'lbg a9\b|} uPsf] b]lvG5 .
135
tYofª\s sfof{no, lrtjg
136
tYofª\s sfof{no, lrtjg
hgu0fgfsf] Kf|fKt glthfdf cfwf/df lhNNffsf w]/h} ;f] 3/kl/jf/x¿n] cfkm" a;f]af; u/]sf]
3/÷cfjf;Lo OsfOdf aQL afNgsf nflu cS;/ lah'nL k|of]u ug]{ u/]sf] b]lvPsf] 5 . ut
@)%* ;fnsf] hgu0fgfdf lah'nL k|of]u ug]{ kl/jf/ ^&=() k|ltzt /x]sf]df @)^* df *%=(#
k|ltzt k'us ] f] 5 . ut hgu0fgfdf aQL afNgsf nflu cS;/ dl6t]n k|of]u ug]{ kl/jf/
#)=$( k|ltzt /x]sf]df xfn 36]/ %=$% k|ltzt dfq b]lvPsf] 5 . aQL afNgsf nflu cS;/
;f]nf/ / cGo OGwg k|of]u ug]{ kl/jf/ qmdzM %=^$ / @=#@ k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . uf]a/UofF;
k|of]u ug]{ kl/jf/x¿ s]jn )=@% k|ltzt dfq /x]sf 5g\ . df8L If]qdf ;f]n/ k|of]u ug]{
kl/jf/x?sf] afx'Notf /x]sf] 5 .
tflnsf ^=!! uf=k= tyf g=kf=x?df hl8t ;f]nf/ xf]d l;:6dsf] ljj/0f
qm=;+= Uff=lj=;=÷g=kf= hDdf ;+Vof qm=;+= Uff=lj=;=÷g=kf= hDdf ;+Vof
! df8L &,*^^ !@ /fKtL !,)%$
@ sflnsf &@$ !# e/tk'/ @)
$ OR5fsfdgf @,&@) !% /Tggu/ $
hDdf ;+Vof M !@#**
;|f]tM lhNnf ;dGjo ;ldlt, lrtjg
137
tYofª\s sfof{no, lrtjg
tflnsf ^=!$ lrtjg lhNnfdf cg'bfgdf hl8t uf]a/UofF; k|of]u ug]]{ 3/w'/Lsf] ljj/0f
qm=;+= Uff=k==÷g=kf= hDdf ;+Vof qm=;+= Uff=k=÷g=kf= hDdf ;+Vof
! df8L @(& @ /fKtL @$$
# sflnsf #** $ e/tk'/ %^&
% OR5fsfdgf !# ^ /Tggu/ @@)
& v}/xgL @(*
hDdf ;+Vof M @,)@&
138
tYofª\s sfof{no, lrtjg
tflnsf ^=!^ lrtjg lhNnfdf ;'wfl/Psf] r'nf] k|of]u ug]{ 3/w'/Lsf] ljj/0f
l;=g+ uf=k= tyf g=kf=sf] gfd hDdf ;+Vof l;=g+= uf=k= tyf g=kf=sf] gfd hDdf ;+Vof
! e/tk'/ d=g=kf= 1,701 @ sflnsf g=kf= 228
# df8L g=kf= 19 $ /fKtL g=kf= 123
% v}/xgL g=kf= 59 ^ OR5fsfdgf uf=k= 887
;|f]tM u|fdL0f pmhf{ k|ljlw s]|Gb
139
;fnsf] hgu0fgfdf wf/f÷kfOkaf6 lkpg] kfgL
140
tYofª\s sfof{no, lrtjg
cfk"lt{ ug]{ kl/jf/sf] k|ltzt #)=^@ tyf 6\oj' j]n÷xft] kDkaf6 %@=!% k|ltzt kl/jf/x?n]
cfk"lt{ u/]sf lyP . o;/L x]bf{ ljut Ps bzsdf wf/f÷kfOkaf6 lkpg] kfgL cfk"lt{ ug]{ kl/jf/
sl/a $ k|ltztn] dfq a9]sf] b]lvG5 . sl/a & k|ltzt kl/jf/ cem}klg c;'/lIft kfgL lkpg
afWo 5g\ .
^=%=! ;/;kmfO
lrtjg lhNnfnfO{ v'nf lbzfd'Qm If]q 3f]if0f ul/;lsPsfn] oxfsf clwsf+z dflg;x?n]
zf}rfno k|of]u u5{g\ . (( k|ltztn] zf}rfno k|of]u ug]{ u/]sf] vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{ l8lehg
sfof{nosf] tYof+sdf pNn]v 5 . t/ lj=;= @)^* sf] hgu0fgfsf] k|ltj]bgsf cfwf/df sl/a
($ k|ltzt 3/kl/jf/x?n] rkL{sf] k|of]u u/]sf] b]vfPsf] 5 To;dWo] sl/a &( k|ltzt
3/kl/jf/sf] cfw'lgs rkL{ /x]sf] 5 .
^=^ hn oftfoft
gf/fo0fL gbLdf hn oftfoftsf] ;Defjgf ePtfklg xfn;Dd o;sf] ljsf; x'g ;s]sf]
5}g . lqz'nL / gf/fo0fL gbLdf ko{6sx? ¥ofkm\l6ªsf] nflu cfpg] u5{g\ . ¥ofkm\l6ª lkml:nª,
s'/Lg3f6, d'lUng, ufO{3f6, h'u8] L, b]j3f6 x'b} gf/fo0fu9;Dd ;+rfng x'g] u/]sf] 5 .
141
tYofª\s sfof{no, lrtjg
v08 &
;fdflhs k"jf{wf/ tyf ;]jf
&=! lzIff
lzIff JolQm Pj+ ;dfh ljsf;sf] nflu d]?b08 xf] . lzIff ljgf b]z ljsf;sf] sNkgf
klg ug{ ;lsb}g+ . JolQmnfO{ ;fdflhsLs/0f ug{ lZfIffn] 7"nf] ;xof]u k'¥ofPsf] x'G5 . cfhsf]
lbgdf lzIff xfl;n ug{ ljBfnodf cWoog ug{ hfg] afnjflnsfx? g} ef]lnsf] b]zsf] s0f{wf/
x'g] x'bF f klg lzIffnfO{ olt w]/} dxŒj lbg'k/]sf] :ki6 x'G5 . elGfG5, lzIff g} ;fdflhs
kl/jt{gsf afxs x'g\ . To;}n] of] klg la;{g' x'bF g} ls ;Dk'0f{ z}lIfs k|lqmofsf] s]Gb| ljBfyL{
x'g\ . o; lhNnfsf z}lIfs ;"rsf+sx¿df pNn]Vo ;'wf/ ePsf] kfOb}g . lhNnfdf :yfkgf ePsf
ljBfnox? Dffgj al:tsf] cfwf/df :yfkgf u/L lzIff k|bfg u/sf] kfO{G5 . lhNnfsf] dxŒjk'0f{
:yn, Jofkfl/s s]Gb|nfO{ Wofgdf /fv]/ lghL, SofDk;, pRr df=lj=sf] :yfkgf ePsf] 5 . t/
o:tf lghL ljBfno tyf SofDk; Pj+ pRr df=lj=x? Efg] oftfoftsf] ;'ljwf / DfWod jlu{o
dfgj al:tdf a9L ePsf] kfO{G5 .
ljutsf] cj:yf
lj=;+= @))& ;fndf b]zdf k|hftGq k|fKtL cuf8L o; lhNnfdf s'g} klg z}lIfs ;+:yf
ePsf] e]l6+bg} eg] k|hftGq jxfnL kZrft\ lj=;+= @))( ;fndf tTsfnLg efiff kf7zfnfsf]
;/sf/L b/jGbLsf ! hgf lzIfsjf6 s]xL dlxgf rfqfË / kl5 tTsflng ;b/d'sfd pkbf{Ëu9L
d'gL z]/jf;sf] Pp6f 7f+6Ldf lrtjgsf] klxnf] ;/sf/L kf7zfnf ;~rfng ePsf] lyof] . To:t}
gf/fo0fL gbLsf] lsgf/sf] 7f+6Ldf @)!! ;fn df3 ! ut] b]lv…;xsf/L ldl8n :s"nÚ klg
;~rfng ePsf] kfO{G5 . o;k|sf/ @)!! ;fn;Dd o; lhNnfdf z]/jf; -em'jfgLsf] ;/sf/L
efiff kf7zfnf !, lghL:t/df ;~rflnt k"j{ lrtjg v}/xgLsf] kf7zfnf !, kl6xfgLsf] ljqmd
kf7zfnf !, / gf/fo0Fu9df ;~rflnt ldl8n :s"n ! ;d]t u/L hDdf $ j6f ljBfnox?
;~rfng ePsf] kfO{G5 .
k|hftGq jxfnLsf] Ps bzs leq @)!& ;fn ;Dddf o; lhNnfdf @@ k|fylds ljBfno,
$@ lzIfs / @^$ hgf ljBfyL{ ePsf] tYofÍ e]l6G5 . @)!* ;fndf :yflkt lrtjg xfO{:s"n
o; lhNnfsf] klxnf] dfWolds ljBfno xf] eg] @)@@ ;fndf :yflkt jL/]Gb| O{G6/ sn]h -xfn
jL/]Gb| jx'dv
' L SofDk;, e/tk'/_ pRrlzIffsf] k|bfg ug]{ klxnf] sn]h xf] .lj=;+= @)@^ ;fndf
emfkf lhNnfdf h:t} o; lhNnfdf klg clgjfo{ lgMz'Ns k|fylds lzIFf -hUuf lj3§Ldf cfwfl/t
z'Ns_ nfu" eof] . To:t} @)@* ;fndf kxf8L lhNnfx?dWo] sf:sL / t/fO{sf lhNnfx?dWo]
142
tYofª\s sfof{no, lrtjg
lrtjg /fi6«Lo lzIff k4ltsf] of]hgf -gof+ lzIff of]hgf_ k|ydr/0Fdf kl/If0fsf] ?kdf nfu"
ug{sf] lglDt 5gf}6df k¥of] .
xfnsf] cj:yf
k|hftGqsf] k'gj{xfnL kl5 lzIffdf hg;xeflutf h'6fpg], lghL If]qnfO{ k|fT] ;flxt ug]{ /
u'0f:t/ sfod ug]{ gLlt cg'?k ljBfno:t/ / pRr lzIffdf ;d]t lghL tyf hg:t/df lzIf0F
;+:yfx? v'Ng] nx/ z'? eof] .kf| ylds ljBfnodf k9\g] pd]/sf ;j} jfnjflnsfnfO{ u'0ffTds
k|fylds lzIFf k|bfg ug]{ p2]Zon] k|fylds lzIffnfO{ ;j{;n' e kfg]{ k|of; :j?k cfly{s jif{
@)%#÷)%$ b]lv o; lhNnfdf cflgjfo{ k|fylds lzIff nfu" ul/Psf] 5 . tTkZrft o;
lhNnfsf] ef}uf]lns l:ylt / hg;+VofnfO{ cfwf/ dfgL lhNnfnfO{ !$ >f]t s]Gb|df ljefhg u/]/
ljz]iftM k|fylds z}lIfs Joj:yfkgnfO{ j}1flgs jgfpg] k|of; ul/Psf] 5 .
To;}u/L lzIff cfof]u @)$( sf] l;kmfl/; cg';f/ ljZjljBfnodf k|df0F–kq txsf] j9\bf]
ljBfyL{ rfk 36fP/ z}lIfs Joj:yfkgdf ;'b9[ tf Nofpg], 3/ 5f]8/] 6f9f hfg gkg]{ u/L dlxnf
tyf b'ud{ u|fdL0f If]qsf ljBfyL{x?nfO{ klg :yfgLo :t/d} z}lIfs cj;/ ;'ne u/fpg] p2]Zo
cg'?k o; lhNnfdf klg pRr dfWolds lzIff kl/ifb\jf6 ;DjGwg k|fKt u/L ljleGg pRr
dfWoflds ljBfnox? ;~rfng ePsf 5g\ .
pRr lzIfftkm{ s[liif tyf jg lj1fg ljZjljBfno, /fdk'/df :yfkgf ePsf] 5 . ;fy}
lqe'jg ljZjljBfnosf]…sÚ >]0fLdf c+lst SofDk;sf] ?kdf ;+rflnt jL/]Gb| jx'dv ' L SofDk;
cGo hg:t/df ;~rflnt SofDk;x?df zxLb :d[lt jx'dv ' L SofDk; – 6f+8L, jfns'df/L sn]h
– gf/fo0fu9, ;Ktu08sL jx'dv ' L SofDk;–e/tk'/, hgcfbz{ jx'dv ' L SofDk;– jL/]Gb|gu/,
zxLb :df/s sn]h jvfgk'/ – zf/bfgu/, sGof SofDk;–e/tk'/, df8L SofDk;–df8L
j;Gtk'/, lrtjg ;fO{G; sn]h e/tk'/, sn]h ckm d]l8sn ;fO{G;]h – e/tk'/, cfbL x'g\ .
143
tYofª\s sfof{no, lrtjg
;~rfng u/]sf] cj:yf 5 . xfn lhNnfdf pknAw z}lIfs k"jf{wf/x¿sf] ljj/0f lgDg cg';f/
/x]sf] 5 .
tflnsf &=@M z}lIfs ;+:yfx?sf] ljj/0f– @)&#
ljBfno ;+Vof M %$# -;fd'bflos #&&, ;+:yfut !^^_
;d'bfon] Joj:yfkg lhDdf lnPsf M !)!
s'n afn ljsf; s]Gb| M %^! -ljBfnodf cfwf/Lt %$$, ;d'bfodf cfwfl/t !&_
ljz]if lzIff sIff ;+Vof M !@
;':t >j0f M # a]l4s M % b[li6 ljlxg M $
;fd'bflos cWoog s]Gb| CLC ;+VofM @) hDdf ;|ft] s]Gbsf] ;+VofM !#
s'n SofDk; ;+Vof #@ ljZjljBfno ! -s[lif tyf jglj1fg ljZjljBfno_
;|f]tM lhNnf lzIff sfof{no, lrtjg
&=!=@ lzIffsf k|dv
' ;'rsx?
o; lhNnfsf] k|fyflds ljBfnosf] v'b egf{b/ (*=@% Ü /x]sf] 5 . v'b egf{b/ /fli6«o
tYofÍ -(%=!Ü_ eGbf a9L 5 . o; lhNnfsf] cfly{s jif{ @)&)÷&! sf] ljleGg z}lIfs ;"rsx?
lgDgfg';f/ /x]sf 5g\ .
144
tYofª\s sfof{no, lrtjg
145
tYofª\s sfof{no, lrtjg
146
tYofª\s sfof{no, lrtjg
147
tYofª\s sfof{no, lrtjg
148
tYofª\s sfof{no, lrtjg
149
tYofª\s sfof{no, lrtjg
150
tYofª\s sfof{no, lrtjg
tflnsf &=!@ M pd]/ cg';f/ klxnf] k6s ljjfx ubf{ cg';f/sf] hg;+Vof
pd]/ ;d"x k'?if k|ltzt dlxnf k|ltzt b'j} k|ltzt
bz jif{ d"gL 653 0=49 4,526 2=60 5,179 1=68
!)–!$ jif{ 4,759 3=57 27,579 15=82 32,338 10=51
!%–!( jif{ 38,529 28=87 94,840 54=40 133,369 43=33
@)–@$ jif{ 54,605 40=92 39,532 22=68 94,137 30=59
@%–@( jif{ 26,693 20=00 6,179 3=54 32,872 10=68
151
tYofª\s sfof{no, lrtjg
152
tYofª\s sfof{no, lrtjg
153
tYofª\s sfof{no, lrtjg
dlxnfsf] pd]/ ;d"x ljjflxt dlxnf aRrf gePsf ! jRrf ePsf @ aRrf ePsf gv'n]sf]
25 – 29 25,998 20,179 1,982 8 3,829
30 – 34 22,806 19,014 604 8 3,181
35 – 39 20,782 17,915 231 8 2,628
40 – 44 17,214 14,984 107 0 2,123
45 – 49 14,181 12,362 8 0 1,810
hDdf 1,28,312 1,04,690 6,404 32 17,186
;|f]t M /fli6«o hgu0fgf k|ltj]bg @)^*
tflnsf &=!^ M !%–$( jif{sf ljjflxt dlxnfn] ljt]sf] !@ dlxgfdf hGdfPsf afnaRrf
dlxnfsf] pd]/ ;d"x ljjflxt dlxnf ljut !@ dlxgf -u0fgfsf] lbgcl3;Dd_ df hGd]sf
hDdf aRrf 5f]/f 5f]/L pNn]v gePsf]
15 – 19 6,618 847 352 404 91
20 – 24 20,713 2,641 1,295 1,098 247
25 – 29 25,998 1,998 967 862 169
30 – 34 22,806 620 384 157 79
35 – 39 20,782 247 135 88 24
40 – 44 17,214 107 58 33 16
45 – 49 14,181 8 8 0 0
hDdf 1,28,312 6,468 3,200 2,641 627
;|f]t M /fli6«o hgu0fgf k|ltj]bg @)^ M
&=@=% dfgj ljsf; tyf ul/aL M
UNDP g]kfnaf6 k|sflzt ul/Psf] g]kfn dfgj ljsf; k|ltj]g @)!$ df lrtjg
lhNnfsf] gofF cjwf/0ffsf] cfwf/df dfgj ljsf; ;"rsf+s )=%%! /x]sf] 5 . k'/fgf] cjwf/0ff
jf c+sul0ftLo dWos k|of]u u/L ;"rsf+s lgsfNbf o;sf] dfg )=%(* /x]sf] 5 . dfgj ljsf;
;"rsf+s rf/j6f ;"rsnfO{ cfwf/ dfgL lgsflnG5 . cf};t cfo', k|f9} ;fIf/tf, ljBfno /xg]
cf};t jif{ / k|lt JolQm cfo rf/j6f dfgaf6 o;sf] dfg lgwf{/0f ul/G5 . o; lhNnfsf] cf};t
cfo' ^(=&* jif{ /x]sf] 5 eg] k|lt JolQm jflif{s cfDbfgL (%! cd]l/sL 8n/ 5 . xfd|f] b]zdff
ckgfOPsf ul/jLdfkg k|ls|of æcfwf/e't cfjZostfsf] nfutæ df cfwfl/t 5g\ . o; ljlw
cg';f/ cfwf/e't cfjZostfx?nfO{ vfB / u}/vfB cfjZostf u/L b'O{ efudf afF8/] ltgLx?sf]
a]Unfa]Un} nfut lgsfn]/ b'jn} fO{ hf]8L ul/jLsf] /]vf lgwf{/0f ul/G5 . o; ul/jL /]vfn]
cfwf/e't cfjZostf h'6fpg cfjZos kg]{ Go"gtd vr{sf] /fzL lbG5 . s'n kfl/jfl/s pkef]u
vr{ pQm /]vfeGbf sd x'g] jf cfwf/e"t cfjZostf hlt klg vr{ ug{ g;s]sf kl/jf/ ul/j
dflgG5g\ . s'g} JolQmsf] cfwf/e"t vfB cfjZostf lgwf{/0f ug{ ;fnfvfnf 3/kl/jf/sf] Ps
154
tYofª\s sfof{no, lrtjg
JolQmnfO{ :j:Yo / ;ls|o hLjgofkgsf nflu k|ltlbg cfjZos kg]{ Go"gtd Sofnf]/Lsf] lx;fa
ul/G5 . hLjg:t/ ;j]I{ f0f @)^^÷^& af6 k|fKt hg;f+lVos ;"rgfsf cfwf/df pd]/ ;d'x /
lnËsf] ljZn]if0f ubf{ @,@@) lsnf] Sofnf]/L cfjZos kg]{ b]lvG5 . g]kfnsf] ;fnfvfnf ul/jLsf]
/]vf k|ltJolQm k|ltjif{ ?= !(,@^! lgwf{/0f ul/Psf] 5 . sf7df8f} pkTosfdf ul/jLsf] /]vf
jflif{s $),(## /x]sf] 5 . o;/L g} t/fO{sf] zx/sf] jflif{s ?= @!,!## 5 . oL /]vfeGbf d'gL
pkef]u vr{ ePsf JolQm tyf kl/jf/x? ul/j dflgG5g\ . ul/jLsf] b/sf] ;"rsn] ul/jLsf]
/]vfeGbf d'gL /x]sf dflg;sf] ;+Vof hgfp5 . ul/jLsf] ljifdtfsf] ;"rsn] ul/j dflgPsfx?dWo]
klg slt k|ltzt ul/jx? ul/jLsf] /]vfeGbf slt 6f9f 5g\ eGg] b]vfp5 . ul/jLsf] uxgtfsf]
;"rsn] ul/jx?aLr s] slt c;dfgtf eGg] hgfp5 . hLjg:t/ ;j]I{ f0f @)^^÷^& tyf /fli6«o
hgu0fgf @)^* sf cfFs8fx? / ljZj vfB sfo{sd| af6 k|fKt ef}uf]lns ;«rgfx? k|of]u u/L
n3'If]q cg'dfg ljlw4f/f lhNnf, g=kf=, Onfsfx? tyf nlIft If]qx?sf] ul/jLsf] dfkg ul/Psf]
5 . n3'If]q cg'dfg ljlw :yfgLo txsf] ul/jL k|If]k0f ug]{ k|0ffnLsf ?kdf lng ;lsG5 .
o;nfO{ ul/jL gS;fËg eGg] klg k|rng 5 . lhNnf:t/df ul/jLsf] b/ ;a}eGbf a9L afh'/fdf
^$ k|ltzt / ;a}eGbf sd sf:sLdf $ k|ltzt /x]sf] 5 . s'n hg;+Vofsf] %) k|ltzt
eGbf a9L dflg;x? ul/jLsf] /]vfd'gL /x]sf lhNnfx?df afh'/f, sflnsf]6, aemfË, x'Dnf /
bfr'n{ f /x]sf 5g\ . s'n hg;+Vofsf] !) k|ltzt eGbf sd dflg;x? ul/jLsf] /]vfd'gL /x]sf
lhNnfx?df sf:sL, Onfd, nlntk', sf7df8f} / lrtjg x'g\ . lrtjg lhNnfdf ul/jLsf] /]vfeGbf
d'gLsf] hg;+Vof *=( k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . of] lhNnf pRr ;Dj[l¢:t/ ePsf lhNnf dWo]
kfFrf} :yfgdf kb{5 . lhNnfsf] ;b/d'sfd e/tk'/ dxf g=kf=df ul/jLsf] /]vfeGbf d'gLsf]
hg;+Vof ;a}eGbf sd /x]sf] b]lvG5 . lhNnfsf :yfgLo txx? dWo] ;a}eGbf a9L ul/jLsf] /]vf
dfly /x]sf] hg;+Vof O{R5fsfdgf ufpFkflnsfdf 5 .
155
tYofª\s sfof{no, lrtjg
156
tYofª\s sfof{no, lrtjg
v08 * M
sfg"g tyf Gofo
lhNnf k|x/L sfof{nosf] /]s8{sf cfwf/df ljut # jif{nfO{ b[li6ut ubf{ nfu'cf}ifw,
ha/h:tL s/0fL,rf]/L, em'08L cfTdxTof tyf ;jf/L Hofg h:tf 36gfdf a[l4 ePsf] b]lvG5 .
cbfntdf btf{ x'g] d'2f ;+Vofdf a9]sf] 5 .
158
tYofª\s sfof{no, lrtjg
159
tYofª\s sfof{no, lrtjg
160
tYofª\s sfof{no, lrtjg
v08 ( M
/fhg}lts bn tyf k|ltlglwTj
161
tYofª\s sfof{no, lrtjg
tflnsf (=# M ;+ljwfg ;ef ;b:o @)&) df ;dfg'kfltt tkm{ /fhg}lts bnsf] k|fKt dt
qm=;+= /fhg}lts bnsf] gfd k|fKt dt qm=;+= /fhg}lts bnsf] gfd k|fKt dt
1 g]kfnL sfFu|;] 63,361 2 g]=s=kf= Pdfn] 62,116
3 Plss[t g]=s=kf=dfcf]jfbL 39,890 4 /f=k|=kf=, g]kfn 12,919
5 dw]zL hgclwsf/ kmf]/d, g]kfn nf]stflGqs 2,273 6 /f=k|=kf= 10,152
7 dw]zL hgclwsf/ kmf]/d, g]kfn 183 8 t/fO{ dw]z nf]stflGqs kf^L{ 797
9 ;b\efjgf kf^L{ 673 10 g]=s=kf= dfS;{jfbL n]lggjfbL 3,250
11 ;+3Lo ;dfhjfbL kf^L{, g]kfn 281 12 /fli^«o hgdf]rf{ 993
13 g]=s=kf= ;+o'Qm 1,540 14 /fli^«o dw]z ;dfhjfbL kf^L{ 40
15 g]kfn dhb'/ ls;fg kf6L{ 255 16 /fli^«o hgdl'Qm kf^L{ 1,023
17 /fli^«o dw]z ;b\efjgf kf^L{, g]kfn 50 18 y?x^ t/fO{ kf^L{, g]kfn 205
19 g]kfn kl/jf/ bn 1,267 20 blnt hghflt kf^L{ 73
21 cv)* g]kfn kf^L{ 1,269 22 dw]zL hgclwsf/ kmf]/d, u)ftflGqs 30
23 g]kfnL hgtf bn 399 24 vDa'jfg /fli^«o df]rf{, g]kfn 288
25 g]kfM /fli^«o kf^L{ 157 26 hghfu/)f kf^L{, g]kfn 839
162
tYofª\s sfof{no, lrtjg
qm=;+= /fhg}lts bnsf] gfd k|fKt dt qm=;+= /fhg}lts bnsf] gfd k|fKt dt
27 ;+#Lo ;b\efjgf kf^L{ 112 28 dw]z ;dtf kf^L{, g]kfn 86
29 ;dfhjfbL hgtf kf^L{ 277 30 ;+#Lo nf]stflGqs /fli^«o d~r y?x^ 5,855
31 ;+#Lo u)ftflGqs ;dfhjfbL kf^L{, g]kfn 649 32 g]kfn sDo'lgi^ kf^L{ 138
33 /fli^«o :jfledfg kf^L{ g]kfn 688 34 hgtf bn g]kfn 97
35 lzj;]gf g]kfn 238 36 zflGt kf^L{, g]kfn 156
>f]t Mlgjf{rg cfof]u, @)&)
163
tYofª\s sfof{no, lrtjg
v08 !)
jg tyf jftfj/0f
164
tYofª\s sfof{no, lrtjg
165
tYofª\s sfof{no, lrtjg
o; cg';f/ lrtjg /fli6«o lgs'~h tyf jGo hGt' cf/If If]q leq ePsf] jg If]qsf]
Joj:yfkg /fli6«o lgs'~h sfof{non] g} ub{5 . To; jfx]s cGo jg dWo] klg s]lx jg If]q
pQm lgs'~h If]qsf] jl/kl/ dWojlt{ If]q (Buffer zone) sf] ?kdf /x]sf] 5 / To;sf] Joj:yfkg
/fli6«o lgs'~h / dWojtL{ If]q Joj:yfkg sfof{non] ub{5 .
To; jfx]ssf] jf+sL jg If]qsf] Joj:yfkg ;/sf/, ;d'bfo, Pj+ lghL If]qjf6 x'g] u/]sf]
5 . t/fO{ tyf leqL dw]zdf /x]sf] /fli6«o cfjZostf kl/k"lt{ ug]{ :yfgLo / /fli6«o cy{tGq
df 6]jf k'¥ofpg ;Sg] 7"nf 7"nf rSnf ePsf] pTkfbgzLn jg ;/sf/åf/f Jojl:yt 5 / o; lhNnfsf]
vf;u/L j/08fef/sf] gfdn] lrlgg] jg o;df kb{5 .To; jfx]s ;d"bfoåf/f Jojl:yt -;fd"bflos jg
/ kxf8L sj'lnotL jg_ / JolQm jf ;+:yfåf/f Jojl:yt -lghL jg / sj'lnotL jg_ 5 .
166
tYofª\s sfof{no, lrtjg
l;dn, s/df, 6f6/L, jf]6w}/f], l;l/;, hfd'g, Sofd'gf], 6'gL, ;lt;fn, ljho;fn, j]t, jf+;, lkkn, cdnf,
enfof], s';d' , c;gf, ;fh, rf+bd?jf, x/f],{ j/f],{ df}jf, lkknf, ef]nf],{ jo/, cflb nufot #*# lsl;dsf
jg:kltx? 5g\ eGg] cg'dfg 5 . To;}u/L o; lhNnfdf !^% y/Lsf] hl8j'6Lx? kfO{G5g .
To:t} oxf+ $%) eGbf j9L hftsf r/fr'?ËL kfO{G5g\ . r/fr'?ËLdf do"/, GofpnL, sflnh,
n'O+ r
{ ,] ltqf, ufug, xf+;, wg];, s¥ofËs'?Ë, ;'uf, ;f/;, rLn, d}gf, 9's/' , xn];f], sfu cflb
x'g\ . oxf+sf tfn gbL x?df !@) hftsf df5fx? kfO{G5g\ eGg] cg'dfg 5 .
To;} u/L jL;xhf/L tfn klg h}ljs ljljwtf ;+/If0fsf] b[li6sf]0fn] lrtjgsf] Ps cd"No
lglw xf], h'g ljZjs} Ps pNn]Vo l;d;f/ If]qsf] gd"gfsf] ?kdf lrlgG5 . lrtjg /fli6«o lgs'~hsf]
l;dfgf /fKtL gbL b]lv pQ/ k"j{ tkm{ cjl:yt % xhf/ & ;o *! x]S6/ l;d;f/ h+un g} ;du|df
jL;xhf/L tfnsf] j[xt If]q xf], h'g ;d'b| ;txjf6 #)) ld6/sf] prfO{df /x]sf] 5 .
jftfj/0fLo ;f}Gbo{sf] ck"j{ ;+ud :yn jL;xhf/L tfn If]qdf ;fO{jl] /of nufotsf
7fpFx?jf6 df};d cg';f/ r/fr'?ËLx? j;fO{ ;/]/ #–$ dlxgf cjlw Joltt ug]{ ub{5g\ . o;/L
j;fO{ ;/]/ cfpg] r/fx? & b]lv ( k|sf/sf x'g] u/]sf 5g\ . o; jfx]s tfnsf k|fs[lts ;f}Gbo{;u+
;Ld;f/ If]qdf j:g ?rfpg] s/Lj !@) b]lv !@% k|sf/sf /lËlj/lË k+IfLx? /dfO{/x]sf x'G5g\ .
k+IfL cWoog / cjnf]sgsfnflu cToGt pko'Qm dflgPsf] o; :yndf ;f]xL k|of]hgsf] nflu
pNn]vgLo ;+Vofdf cfGtl/s tyf jfx\o b'j} lsl;dsf ko{6sx?sf] cf]O/{ f] nfUg] u/]sf] 5 .
167
tYofª\s sfof{no, lrtjg
csf{ ;d:ofx? x'g\ . /f;folgs dnsf] j9\bf] k|of]usf] sf/0f Psflt/ df6f]sf] pTkfbsTj x|f;
eO{ hdLg e"d08nLs/0f tkm{ pGd'v 5 eg] csf]t{ km{ o:tf] dnsf] clgolGqt k|of]usf] sf/0f
j/k/sf hnfzox? k|bl' ift eO{ jftfj/0fLo ;Gt'ng lju|bf] tyf hnr/x? nf]k x'g] cj:yfdf
5g\ . To;}u/L, ls6gfzs ljiffbLx?sf] j9\bf] tyf clgolGqt k|of]usf] sf/0f u|fdL0f jftfj/0f
tyf hg:jf:Yodf gsf/fTds k|efj kl//x]sf] cj:yf 5 .
168
tYofª\s sfof{no, lrtjg
v08 !!
;fj{hlgs k|zf;g tyf tYofÍ sfof{no
169
tYofª\s sfof{no, lrtjg
170
tYofª\s sfof{no, lrtjg
171
tYofª\s sfof{no, lrtjg
sfof{nosf] of]hgf zfvf, lhNnf :jf:Yo sfof{nosf] tYofÍ zfvf, cGo ;+3;+:yfx? cflbdf
sfo{/t hgzlQmx?nfO{ cfjZos kbf{ tYofÍLo /fo ;Nnfx tyf k/fdz{ lbOO}+ cfPsf] 5 .
lhNnfdf /x]sf SofDk; tyf ljBfnox?nfO{ hg;+Vof tyf tYofÍsf] af/]df cfjZostfcg';f/sf]
cjwf/0ff tyf k/fdz{ ;d]t lbOb} cfPsf] 5 .
172
tYofª\s sfof{no, lrtjg
173
tYofª\s sfof{no, lrtjg
;Gb{e ;fdfu|Lx?
• lhNnf j:t'ut ljj/0f, lrtjg @)&!, tYofÍ sfof{no, lrtjg
• http://www.cbs.gov.np
• lrtjg lhNnfsf] kfZj{ lrq, lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof{no, lrtjg
• lrtjg lhNnfsf] ko{6g ljsf; of]hgf, lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof{no, lrtjg
• ;xsf/L ultljlw @)&@÷&#, l8lehg ;xsf/L sfof{no, lrtjg
• lrtjg z}lIfs bk{0f, @)&!, lhNnf lzIff sfof{no, lrtjg
• lhNnf jg sfof{no, lrtjgsf] jflif{s sfo{qmd ,] @)&@÷&#
• lhNnf ljsf; of]hgf @)&!÷&@, lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof{no, lrtjg
• jflif{s s[lif ljsf; sfo{qmd tyf tYofÍ k'l:tsf, @)&@÷&#, lhNnf s[lif ljsf; sfof{no, lrtjg
• jflif{s k|ult k|ltj]bg tyf tYofÍ k'l:tsf, @)&@÷&#, lhNnf kz';j] f sfof{no, lrtjg
• http://www.dmgnepal.gov.np
• http://www.landdepartment.gov.np
• http://www.dcsi.gov.np
174