‫عنوان درس‪ :‬اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسالم‬

‫استاد‪ :‬سیده فاطمه قاسمپور گنجی‬

‫فصل چهارم‪ :‬ارتباطات و آموزه های اسالمی‬
 ‫‪ ‬ضرورت و اهمیت ارتباطات‬
‫‪ ‬وجود سازمان وابسته به ارتباطات است و هر مدیری معموال بیشتر وقت‬
‫خود را صرف برقرار کردن ارتباطات میکند‪.‬‬
‫‪ ‬برای ایجاد هماهنگی بین عناصر مادی و انسانی سازمان به صورت یک‬
‫شبکه کار موثر و کارامد برقراری ارتباطات مطلوب ضروری است زیرا‬
‫در صورت قطع ارتباطات فعالیت های سازمان متوقف میشوند‪ .‬در‬
‫حقیقت میتوان گفت مدیریت کارساز به برقراری ارتباط موثر بستگی‬
‫دارد‪.‬‬
‫از طرف دیگر ارتباطات میتواند در فرایند تصمیم گیری که در هر یک از وظایف مدیریت‬
‫حضور جدی دارد نقش اساسی داشته باشد‬
‫اطالعات و همچنین مبادله آن برای تعریف و روشن کردن مشکالت ارائه راه حل ها و‬
‫ارزیابی آن‪ ،‬اجرای تصمیمات‪ ،‬کنترل و ارزیابی نتایج الزم و ضروری است‪.‬‬
 ‫‪ ‬تعریف ارتباطات‬
‫‪ ‬مراد از ارتباطات در مدیریت انتقال اطالعات‪ ،‬مفاهیم و معانی بین افراد سازمان‬
‫است‪.‬‬
‫‪ ‬ارتباطات عبارت است از‪ :‬انتقال اطالعات از طریق فرستنده به گیرنده به شرط‬
‫آنکه گیرنده همان معنایی را که فرستنده قصد کرده است را درک کند‪.‬‬
‫‪ ‬ارتباطات فرایند ارسال و دریافت نماد هایی که دارای معانی به هم پیوسته باشند‬
‫‪ ‬ارتباط فرایندی است که یک فرد محرک هایی را در جهت تغییر رفتار افراد دیگر‬
‫انتقال میدهد‪.‬‬
‫‪ ‬ارتباطات همه روش هایی است که از طریق آن یک فرد میتواند بر ذهن دیگری‬
‫تاثیر بگذارد‪.‬‬
‫‪ ‬با توجه به تعاریف فوق شاید بتوان گفت تعریف جامع از ارتباطات‬
‫این است که‪:‬‬
‫‪ ‬کلیه فعالیت های گفتاری‪ ،‬رفتاری و نوشتاری و کرداری که برای‬
‫انتقال معنا یا مفهوم و یا اثر گذاری و نفوذ بر دیگران به کار گرفته‬
‫میشوند‪.‬‬
‫‪ ‬ارتباطات دارای دو نوع رسمی و غیر رسمی است که ارتباطات‬
‫رسمی مربوط به سازمان بوده جنبه فنی در غالب آن است‪.‬‬
 ‫‪ ‬فرایند ارتباطات‬
‫‪ ‬فرایند کلی ارتباطات شامل پنج عنصر است که عبارتند از‪:‬‬
‫‪ ‬فرستنده‬
‫‪ ‬پیام‬
‫‪ ‬وسیله‬
‫‪ ‬گیرنده‬
‫‪ ‬و بازخور‬
‫‪ ‬این فرایند را میتوان به این صورت خالصه کرد‪:‬چه کسی؟چه میگوید؟به چه طریق؟به‬
‫چه کسی؟با چه تاثیری؟‬
 ‫‪ ‬فرستنده پیام‬
‫‪ ‬اولین مرحله از ارتباطات مربوط به فرستنده پیام است که به صورت شفاهی یا‬
‫کتبی پیام خود را ارسال میکند‪ .‬یکی از عواملی که میتواند در این مرحله نقش‬
‫مهمی ایفا کند اعتبار و شخصیت فرستنده پیام است اگر فرستنده پیام از نظر‬
‫دریافت کننده پیام اعتبار زیادی داشته باشد پیام او جدی گرفته شده پذیرفته‬
‫میشود‬
‫پیام‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬پیام عبارت است از شکل عینی شده مفهوم ذهنی فرستنده پیام‪ .‬نکته مهم این‬
‫است که پیام باید طوری انتخاب شود که معنای یکسانی برای فرستنده و گیرنده‬
‫داشته باشد‪ .‬بسیاری از مشکالت ارتباطی ناشی از انتخاب پیامی است که در ذهن‬
‫گیرنده مفهومی غیر از آنچه در ذهن فرستنده بوده است ایجاد میکند‬
 ‫کانال های ارتباطی‬
‫اهمیت نحوه ارائه پیام کمتر از خود پیام نیست بسیارند افرادی که اگرچه دانش و اطالعات‬
‫زیادی دارند به دلیل ناتوانی در فن سخنوری یا نویسندگی مطالب را هر چند مهم به گونه ای‬
‫بیان میکنند که در دیگران تاثیر شایان توجهی بر جای نمیگذارند‪ .‬به عکس ناطقان و‬
‫نویسندگان قوی و نیرومد مطالب پیش پا افتاده را به گونه ای به تصویر میکشند و به نحوی‬
‫آن را با لطایف هنری می آمیزد که در نهاد مخاطبان تاثیر ژرفی میگذارد‪.‬‬
 ‫‪ ‬گیرنده پیام‬
‫‪ ‬گیرنده پیام فردی است که پیام را دریافت و آن را استنباط میکند ‪ .‬ممکن است‬
‫یک پیام در آن واحد برای عده زیادی ارسال شود مثال اطالعیه ای برای اگاهی‬
‫همه کارکنان در کنار درب ورودی سازمان نصب میشود‪ ،‬یا سخنرانی مدیر سازمان‬
‫برای مجموعه کارکنان این نوع پیام ها پیام هایی اند که بیش از یک گیرنده‬
‫دارند‪.‬‬
‫‪ ‬الزم است گیرنده پیام از نظر فکری برای گوش کردن و کشف و تفسیر پیام‬
‫آمادگی داشته باشد‬
 ‫‪ ‬فرایند گوش سپردن‬
‫بسیاری گمان میکندد شنیدن و گوش سپردن هردو مانند هم اند در حالی که این گونه نیست‬
‫شنیدن یک عمل زیستی است که شامل دریافت یک پیام از طریق کانال های حسی است به‬
‫عبارت دیگر شنیدن تنها بخشی از فرایند گوش سپردن است و گوش سپردن فرایندی است که‬
‫شامل دریافت توجه معناگذاری و پاسخگویی توسط شنونده میشود‪ .‬مراحل گوش سپردن فعال‬
‫عبارت است از‪:‬‬
‫الف)دریافت‪ :‬اولین قدم در فرایند گوش دادن دریافت یک محرک یا پیام است‪ .‬یعنی شنیدن‬
‫مجموعه پیچیده ای است از تاثیر و تاثر فیزیکی بین گوش و مغز‪.‬‬
 ‫‪ ‬ب)توجه‪ :‬دریافت پیام از راه کانال های صوتی و تصویری تنها بخشی از فرایند‬
‫گوش دادن است شنونده باید به دقت به پیام توجه کند‪ .‬به عبارت دیگر بعد از‬
‫دریافت محرک ها نوبت به مرحله توجه در سیستم پردازش انسان میرسد‪.‬‬
‫‪ ‬در این مرحله فرد محرک هارا کنار میگذارد تا بتواند بر روی یک کلمه یا یک نماد‬
‫بصری خاص تمرکز کند‬
 ‫ج)معناگذاری‪ :‬مرحله بعدی در فرایند گوش دادن طبقه بندی پیام برای معنا‬ ‫‪‬‬
‫دادن به محرک های کالمی آن است بدین نحو که مغز با بهره گیری از‬
‫روش پردازش اطالعات محرک ها را طبقه بندی میکند‪.‬‬
‫د)پاسخ‪ :‬بعد از دادن معنا به یک پیام فرایند پردازش اطالعات با دادن یک‬ ‫‪‬‬
‫پاسخ مناسب کامل میشود‪ .‬شنونده خوب از نقش و اهمیت بازخور به خوبی‬
‫آگاه بوده از اهمیت اطمینان خاطر گوینده از دریافت پیام واقف است‪ .‬باز‬
‫خورد ها میتواند کالمی و یا غیر کالمی باشند و این پاسخ ها برای افزایش یا‬
‫تقویت بیشتر ارتباط میباشند‪.‬‬
 ‫‪ ‬بهبود مهارت های گوش سپردن‬
‫‪ ‬خوب گوش دادن فرایند پیچیده ای است که نیازمند توجه و دقت شنونده است ولی به‬
‫رغم پیچیدگی های این فرایند تا حد زیادی میتوان مهارت های گوش سپردن را‬
‫افزایش داد‬
‫‪- ‬عدم قضاوت سریع‪ :‬بیشتر شنونده ها قبل از درک کامل تمام پیام به سرعت در صدد‬
‫ارزیابی آن اند‪.‬‬
‫قطع نکردن کالم گوینده‪ :‬برخی افراد فقط درصدد تحمیل دیدگاه های‬ ‫‪‬‬
‫خود به دیگران اند‪ .‬و در حین کالم دیگران تنها به آنچه میخواهند‬
‫بگویند می اندیشند‪ ،‬از این رو فرصت نمیدهند تا کالم گوینده کامل‬
‫شود‪.‬‬
 ‫کنترل عواملی که موجب عدم تمرکز حواس میشوند‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫عواملی مانند صدای ماشین آالت و سرو صدای‬
‫دیگران میتواند مانع دقیق گوش سپردن باشد‪ .‬بنابر‬
‫این در صورت امکان دستگاه یا ماشین را خاموش‬
‫کرد یا از آن دور شد یا هنگام صحبت با تلفن به‬
‫کسی که با شما صحبت میکند‪ ،‬بگویید نمیتوانم در‬
‫یک زمان به دو نفر گوش بدهم‪.‬‬
‫‪- ‬توجه کامل به نشانه های غیر کالمی گوینده پیام‬
‫‪:‬حرکات بدن گوینده میتواند حاوی معنایی باشد که‬
‫یک پیام کالمی را تقویت یا تضعیف کند‬
 ‫‪ ‬بازخور‬
‫‪ ‬پس از درک معنای دریافت شده‪ ،‬دریافت کننده در موقعیت پاسخگویی قرار میگیرد‪ .‬این‬
‫پاسخ که باز خور نامیده میشود میتواند یک واکنش کالمی و یا غیر کالمی یا مجموعه‬
‫ای از هر دو باشد‪.‬‬
‫‪ ‬در حقیقت میتوان گفت باز خور در فرایند ارتباطی عبارت است از برگشت نتیجه پیام به‬
‫فرستنده به طوری که فرستنده پیام از وضعیت ارسال پیام و نحوه دریافت و ادراک آن‬
‫آگاه گردد‪.‬‬
 ‫موانع ارتباطات‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬مانع ارتباطی عبارت است از هر نوع عمل یا علتی که در راه ارسال یا درک پیام اختالل ایجاد‬
‫کند‪ .‬موانع ارتباطی را میتوان به دو گروه موانع خارجی و موانع داخلی تقسیم کرد‪.‬‬
‫‪ ‬موانع خارجی به عوامل فیزیکی اطالق میشود که در محیط خارج بر فرایند ارتباط تاثیر گذارده‬
‫آن را مختل میسازد‪ .‬عواملی مانند سروصدا و گرما و امثال آن است‪.‬‬
‫‪ ‬موانع داخلی عبارتند از‪ :‬عوامل درونی که بر اجزای مختلف فرایند ارتباطی اثر میگذارد و جریان‬
‫ارتباط را قطع میکنند‪ .‬احساسات و عواطف افراد‪ ،‬ادراکات و استنباطات آنان از طرز تلقی و‬
‫نگرش هایشان همه میتوانند عوامل درونی اختالل در برقراری ارتباط باشند‪.‬‬
 ‫‪ ‬اختالل محیطی‬
‫‪ ‬اختالل محیطی به آن دسته از عوامل مزاحم بیرونی اطالق میگردد که مانع دریافت‬
‫پیام میشوند‬
‫‪ ‬اختالل معنایی‬
‫‪ ‬گاهی معانی کلمات باعث اختالل در فرایند ارتباط میشود مانند وقتی که افراد از‬
‫زبانی استفاده کنند که فقط برای گروهی خاص یا در بخشی از یک کشور یا در‬
‫کشور دیگر قابل فهم است و یا در تخصص و حرفه ای خاص با آن تکلم میکنند‪.‬‬
‫‪ ‬اختالل ادراکی‬
‫‪ ‬اصوال مسئله اصلی در ایجاد مانع ارتباطی نحوه ادراک و استنباط گیرنده و فرستنده‬
‫پیام از متن پیام است‪ .‬هرگاه در ادراک پیام اختالالتی ایجاد شد پیام به درستی‬
‫دریافت و ادراک نمیشود و مانع ارتباط به وجود می آید‪.‬‬
 ‫‪ ‬دو نوع از موانع ادراکی عبارتند از‪:‬‬
‫‪ -1 ‬ادراک کلیشه ای انسان از پدیده ها بدین معنا که گاهی پدیده ها در طبقاتی قرار‬
‫داده شده همه یکسان تلقی میشوند‪.‬‬
‫‪ -2 ‬خطای هاله‪ :‬گاهی ادراک یک خصوصیت سایر خصوصیت سایر خصوصیت ها را‬
‫تحت الشعاع قرار داده انسان را دچار خطا میکند که به آن خطای هاله ای میگویند‪.‬‬
‫‪ ‬هنگامی که مدیری پس از دریافت گزارشی منفی درباره یکی از کارکنان سایر‬
‫خصوصیات مثبت را نادیده میگیرد دچار خطای هاله ای در انتقال اطالعات و ایجاد‬
‫ارتباط دچار مشکل شده است‪ .‬یا برعکس گاهی یک ویژگی مثبت موجب این نوع‬
‫خطای ادراکی میشود مثال وجود خصلت همکاری در یکی از کارمندان ممکن است‬
‫تصویر مطلوبی از او در ذهن مدیر ایجاد نماید و تمام ویژگی ها و عوامل موثر در‬
‫عملکرد وی مناسب ارزیابی شود‪.‬‬
 ‫آموزه های اسالمی و ارتباط موثر‬

‫‪ ‬این آموزه ها در حوزه ارتباطات انسانی است‪ ،‬یعنی موضوع مربوط به زمانی است که‬
‫هدف از برقراری ارتباط ‪،‬تاثیر بر مخاطب و گیرنده پیام باشد‪.‬‬
‫این آموزه ها در دو عنوان کلی زیر جای میگیرد‪:‬‬
‫‪ _۱‬عوامل ارتباطات موثر‬
‫‪_۲‬موانع ارتباطات موثر‬
‫‪ ‬الف) عوامل ارتباطات موثر در منابع اسالمی‬
‫‪ _۱ ‬ویژگی های فرستنده‬
‫‪_۲‬ویژگی های پیام‬
‫‪_۳‬ویژگی های گیرنده‬
‫‪_۴‬ارسال پیام‬
‫‪_۵‬بازخورد‬
 ‫ویژگی های فرستنده‬

‫‪‬‬ ‫‪ _۱‬احاطه و تسلط بر پیام‬

‫‪ ‬یکی از ویژگی هایی که موجب افزایش اعتبار فرستنده پیام نزد مخاطب می شود‬
‫مهارت های علمی و دانش کاری اوست‪ .‬انسان‪ ،‬به طور طبیعی برای افرادی که در‬
‫حیطه کاری خود تخصص دارند؛ احترام و اعتبار ویژهای قائل است و میکوشد از آرای‬
‫کارشناسی آنهااستفاده کند‪.‬‬
‫‪‬‬
‫امیرالمومنین علی علیه السالم در این باره می فرماید‪:‬‬
‫از آنچه احاطه علمی بدان نداری خبر مده‬
 ‫‪-۲‬داشتن قدرت بیان‬
‫‪ ‬معموالً کسانی که در ارائه و پرورش موضوع و متقاعد ساختن دیگران تبحر دارند در ایجاد‬
‫ارتباط موثر و مفید موفق ترند ‪.‬‬

‫نقش قدرت بیان در ارسال پیام به قدری اهمیت دارد که حضرت موسی از خداوند بیان رسا و گویا‬
‫تقاضا کرده و خطاب به خداوند میگوید ‪:‬‬
‫《خدایا گره از زبانم باز کن تا سخنم را درک کنند‪》.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫در حقیقت موسی (ع ) از خدا می خواهد به او توان تفهیم و تبیین‬
‫معارف الهی داده شود تا پیامی که به او وحی می شود را با بیان شیوا‬
‫برای مردم بیان کند‪.‬‬
 ‫‪ -۳‬اعتقاد به پیام‬

‫‪ ‬پایبندی مدیران به محتوای پیام هایشان الزمه دریافت درست و‬

‫موثر پیام از سوی کارکنان و به کارگیری آنها در مواقع لزوم است‬
‫مثالً توصیه مدیر به رعایت نظم و دقت با وجود بی نظمی‪ ،‬کارکنان را‬
‫با دوگانگی گفتار و عمل مواجه خواهد کرد و ارزشی برای پیام و‬
‫گفتار او قائل نخواهند شد‪.‬‬
 ‫حضرت علی در این باره می فرماید‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫سخنان اگر از قلب (روح )برآید بر قلب می نشیند و اگر تنها از زبان خارج شود از گوش ها تجاوز‬
‫نمی کند‪.‬‬

‫اگر کالم ‪،‬پیام روح انسان باشد و از دل برخیزد‪،‬در دل نفوذ می کند؛ اما اگر پیام روح نباشد و فقط‬
‫لفظی باشد که بر زبان جاری می شود‪ ،‬نمی تواند تاثیر عملی در وجود مخاطب ایجاد کند ‪.‬‬
‫اعتقاد به کالم نیاز به شاخص دارد ‪،‬مهمترین شاخص آن ؛هماهنگی میان گفتار و رفتار است ‪.‬‬
 ‫‪ ‬امیرالمومنین در کالم زیبایی روش و سیره خود را چنین بیان میکند‪:‬‬
‫ای مردم به خدا سوگند من شما را به هیچ طاعتی وادار نمیکنم مگر اینکه پیش از‬
‫شما خودم به آن عمل می کنم و شما را از هیچ معصیتی نهی نمیکنم مگر اینکه‬
‫خودم پیش از شما از آن کناره گیری می نمایم‪.‬‬
 ‫‪-۴‬خیر خواهی‬
‫‪ ‬اساساً اسالم روابط بین مدیر و کارکنان را به گونهای می پسندد که مدیر بر‬
‫اساس خیرخواهی و دلسوزی با آنها رفتار کند و کارکنان نیز بر اساس عشق و‬
‫محبت؛ از مافوق خود اطاعت کنند‪ .‬خیرخواهی مدیر‪ ،‬بذر محبت در دل‬
‫زیردستان می پاشد ‪.‬‬
‫‪ ‬حضرت علی این واقعیت را در یک جمله کوتاه مطرح میکند‪:‬‬
‫خیرخواهی محبت به ارمغان می آورد‪.‬‬
‫‪ ‬مسئله خیرخواهی مدیر بر رسیدگی به مشکالت کارکنان‪ ،‬به‬
‫معنای رفع مشکالت بزرگ احتمالی کارکنان نیست؛ بلکه توجه و‬
‫رسیدگی به مشکالت جزئی آنان نیز موجب احساس عالقمندی‬
‫مدیران و توجه خاص به تک تک افراد میشود؛ حتی گاهی‬
‫دلجویی ساده می تواند تاثیر شگرفی در رویه کارکنان داشته‬
‫باشد‪.‬بنابراین‪ ،‬مدیر باید در حد توان به مشکالت و ناراحتی های‬
‫ریز و درشت زیردستان توجه داشته باشد‪.‬‬
 ‫‪-۵‬موقعیت سنجی‬

‫‪ ‬موقعیت سنجی‪ ،‬یکی از مهمترین عوامل در ارتباطات موثر است‪.‬‬

‫اینکه در چه زمانی و در چه مکانی و در یک جمله‪ ،‬در چه موقعیت و‬
‫شرایطی‪ ،‬چه پیامی صادر شود همه بر موقعیت سنجی و فرستنده‬
‫پیام داللت دارد ‪.‬گاهی یک سخن بیجا و یا حرکت بیجا جایگاه‬
‫مدیران را نزد زیردستان تنزل می دهد و در مواردی کالم را بی اثر‬
‫می سازد‪.‬‬
 ‫‪ ‬امیر مومنان میفرماید ‪:‬‬
‫‪ ‬وقتی که برای گفتار جایگاه مناسبی نمی یابی سخن نگو‪.‬‬
 ‫‪-6‬آرام گویی‬

‫‪ ‬تندگویی یکی از رفتارهای پرخطر و پر اشتباه‪ ،‬به ویژه برای مدیران‬

‫است‪ .‬کسانی که در سخن گفتن عجله میکنند و به محض خطور‬
‫مطلبی به ذهن آن را بیان یا مکتوب می نمایند و یا اگر از آنها سوال‬
‫شد‪ ،‬بی درنگ و بدون دقت پاسخ میگویند؛ نمیتوانند فرستنده‬
‫پیام خوبی باشند آنها خود را در معرض مشکالتی قرار میدهند که‬
‫منجر به تزلزل در جایگاه آنها می شود‪.‬‬
 ‫‪ ‬حضرت علی در آخرین لحظات عمر خویش چنین وصیت فرمودند‪:‬‬
‫تو را از سرعت گرفتن در گفتار و کارها نهی می کنم‪.‬‬
‫‪ ‬و در جای دیگر می فرمایند‪:‬‬
‫کسی که در جواب گفتن سرعت گرفت‪ ،‬به درستی در گفتار نخواهد‬
‫رسید‪.‬‬
‫برخی مدیران بدون دقت پاسخ میدهند بدون تأمل درباره مسئله‬
‫اظهار نظر میکنند و بی حساب در جهت تخصیص امکانات و حل‬
‫مشکالت و افراد قول همکاری داده خود و سازمان متبوع با مشکالتی‬
‫مواجه میسازند‪.‬‬
‫همچنین تسریع در کالم و تندگویی باعث عدم دریافت واضح و شفاف‬
‫کالم مدیران شده و زمینهساز سوء تفاهم های بعدی خواهد شد‪.‬‬
 ‫‪ -7‬اخالق نیک‬
‫‪ ‬داشتن کالم نرم و دلنشین ؛که تجلی اخالق نیکوست‪ ،‬تاثیر بسزایی‬
‫در مخاطب داشته‪.‬‬
‫حضرت علی در این باره می فرمایند ‪:‬نرمی گفتار به بند کشاننده دل‬
‫است‪.‬‬
‫برخی از مدیران گمان میکنند با خشونت در گفتار و عمل می‬
‫توانند به اهداف مطلوب دست یابند ؛در حالی که انزوا و تنهایی‪،‬‬
‫دستاورد نهایی چنین رفتاری است‪.‬‬
 ‫‪ -8‬صداقت‬
‫‪ ‬دروغ‪،‬یکی از لغزشگاه های مدیران در سازمان هاست‪ .‬این پدیده‬
‫معموالً هنگام دادن وعده ای که توان عمل به آن نباشد‪،‬خودنمایی‬
‫می کند‪.‬‬
‫در منابع اسالمی بر صداقت تاکید و ترغیب‪ ،‬و ازکذب به شدت نهی‬
‫شده است‪.‬‬
‫حضرت علی در این باره می فرماید‪ :‬هرگاه سخن میگویی‪ ،‬راست‬
‫بگو ؛وگفتار صحیح از نشانه های عقل است‪.‬‬
‫دروغ در تعامالت و ارتباطات سازمانی گاهی منجر به رواج شایعه‬
‫میشود‪ ،‬آثار زیانباری برای سازمان خواهد داشت‪ .‬دروغ می تواند‬
‫موجب تخریب فضای اعتماد در سازمان و کاهش میزان بهره وری‬
‫سازمانی شود‪.‬‬
 ‫‪ -9‬جذابیت های ظاهری‬

‫‪ ‬یکی از عواملی که میتواند ارتباط موثر را ایجاد کند‪ ،‬شرایط ظاهری‬

‫فرستنده پیام ‪،‬از قبیل شکل و قیافه ‪،‬آراستگی‪ ،‬نظافت کیفیت تن‬
‫صدای اوست‪.‬‬
‫متون اسالمی بیانگر توصیه های فراوان اسالم‪ ،‬به این امورند‪.‬شاید‬
‫بتوان گفت‪ ،‬هیچ مکتبی به اندازه اسالم به نظافت‪ ،‬آراستگی‪،‬‬
‫بهداشت و مسواک سفارش نکرده است؛ تا جایی که امام صادق برای‬
‫ترغیب بهداشت دهان می فرماید ‪:‬‬
‫مسواک از برنامه های اخالقی پیامبران است ‪.‬‬
‫‪ ‬برای دنیای امروز بسیار جذاب و شنیدنی است که امام‬
‫صادق میفرمایند‪ :‬رسول خدا برای بوی خوش( عطر زدن)‬
‫بیشتر از خوراک خرج میکردند‪.‬‬

‫بنابراین در مدیران که نقش اصلی ایجاد ارتباطات و تنظیم‬

‫پیام ها را بر عهده دارند؛ الزم است به این عوامل تاثیرگذار در‬
‫گیرندگی پیام‪ ،‬خصوصاً به آراستگی و نظافت ظاهری توجه‬
‫کافی داشته باشند‬
‫عوامل ارتباطات موثر در منابع اسالمی (ارائه‬
‫گروه ‪)۴‬‬
‫‪ )2 ‬ویژگی های پیام‬
‫‪ )3 ‬ارسال پیام‬
‫‪ )۴‬ویژگی های گیرنده پیام‬
‫الف) توان درک پیام‬ ‫‪‬‬
‫ب) داشتن نشاط‬
‫ج) صالحیت دریافت پیام‬
‫د) گوش دادن فعال‬
‫‪ )۵‬بازخور‬
‫موانع ارتباط مؤثر در منابع اسالمی‬

‫‪-1‬حاالت روحی‪ :‬در برخی حاالت ممکن است انتقال‬

‫پیام و تاثیر گذاری به دلیل وجود مانع به خوبی‬
‫انجام نشود‪.‬‬
‫به طور کلی عدم اعتدال روحی اعم از تندروی یا‬
‫تفریط ‪ ،‬انزواطلبی و کم رویی‪ ،‬خشم و غضب ‪،‬‬
‫ترس ‪ ،‬چابلوسی‪ ،‬خنده زیاد و مواردی از این‬
‫قبیل‪ ،‬میتواند مانعی بر سر راه ارتباطات ایجاد‬
‫نماید‪.‬‬
 ‫خشم‬
‫اساسا شرایط روحی انسان میتواند در فرآیند ارتباط‪ ،‬تاثیر مثبت یا‬
‫منفی داشته باشد‪ .‬مثال گاهی خشم ممکن است با ایجاد اختالل‬
‫شدید در ذهن و حواس مانع دریافت یا ارسال صحیح پیام شود‪.‬‬
‫امام علی(ع) با عبارتی گویا میفرماید‪ :‬خشم‪ ،‬خردها را تباه میگرداند‬
‫و انسان را از حقیقت دور می سازد‪.‬‬
‫خشم نیروی تعقل انسان را تحت تاثیر قرار میدهد از این رو تصمیم‬
‫گیری با فکر مخدوش و دریافت یا ارسال پیام در این حالت میتواند‬
‫ضربات جبران ناپذیری به سازمان و شخصیت افراد وارد سازد‪.‬‬
‫طبیعی است هر قدر میزان خشم و ناراحتی افزایش یابد‪ ،‬آثار‬
‫ویرانگر آن نیز‪ ،‬افزایش خواهد یافت به طوری که شالوده ارتباطات‬
‫سالم را به هم میزند‪.‬‬
 ‫خشم‬
‫امام علی(ع) به زیباترین نحو این واقعیت تلخ را بیان نموده‬
‫است‪:‬شدت خشم‪،‬نحوه سخن گفتن را تغییر میدهد و ریشه برهان و‬
‫دلیل را قطع میکند و فهم را از هم میگسلد‪.‬‬
 ‫ترس‬

‫گاهی زیر دستان‪ ،‬به دلیل ترس از مجازات یا از دست دادن موقعیت‬
‫خود و یا اخراج از سازمان‪ ،‬در دادن اطالعات به مدیریت عالی‬
‫گزینشی رفتار میکنند‪ .‬یعنی فقط اطالعاتی را به مدیران منتقل میکنند‬
‫که تصور میکنند مدیران به شنیدن آن تمایل دارند‪ .‬در نتیجه اطالعات‬
‫واقعی به مدیر نخواهد رسید و او به سبب پایگاه اطالعاتی ضعیف و‬
‫یا جهت دار‪ ،‬تصمیمات اشتباه و یا ضعیفی اتخاذ خواهد کرد‪ .‬در‬
‫صورتی که از نظر بینش اسالمی‪ ،‬مدیر باید فضایی در سازمان ایجاد‬
‫کند که زیر دستان بتوانند بدون واهمه و ترس‪ ،‬اطالعات را آن گونه‬
‫که هست به مدیر منتقل کنند‪.‬‬
 ‫ترس‬

‫اهمیت این موضوع به قدری است که امام علی(ع) پیروان خود را با‬
‫گفتارش در فضایی قرار میداد که آنها بتوانند بدون واهمه و ترس‪ ،‬با‬
‫صراحت و بی پرده حق را بیان کنند‪ ،‬ایشان به اصحاب خود‬
‫میفرمایند‪ :‬گمان نکنید که اگر حقی به من گفته شود‪ ،‬برای من دشوار‬
‫باشد و خیال نکنید که من در پی بزرگ کردن خویشتن هستم؛ زیرا‬
‫کسی که شنیدن حق و یا عرضه شدن عدالت به او‪ ،‬برایش مشکل‬
‫باشد‪ ،‬عمل به آن برای وی مشکل تر است؛ بنابراین از گفتن سخن‬
‫حق خودداری نکنید‪.‬‬
 ‫ترس‬

‫درصورت سالمت فضای سازمان ومدیریت‪،‬نه تنها کسی از گفتن حرف حق‪،‬هراس ندارد‬
‫بلکه سخن‪،‬پیشنهاد و یا انتقاد خود را با صراحت بیان خواهد کرد‪.‬‬
 ‫تملق و چاپلوسی‬

‫چاپلوسی و تملق نیز میتواند به منزله یکی از موانع مهم ارتباط باشد؛زیرا‪،‬خوب جلوه دادن‬
‫گزارش ها و اخبار به انگیزه خوش خدمتی یا هر انگیزه دیگر‪،‬ممکن است موجب اخذ‬
‫تصمیمات خطرساز و بحران آفرین برای سازمان باشد‪ .‬از این رو‪ ،‬مدیران باید برای پرهیز از‬
‫ایجاد چنین حالتی‪ ،‬با چاپلوسی زیر دستان مقابله نمایند‪.‬‬
‫سیره و گفتار حضرت علی(ع) بیانگر این واقعیت است که ایشان شدیدا با این پدیده زشت‬
‫مبارزه می کردند‪.‬ایشان اصحاب و دوستانش را از ستایش و به کاربردن القاب و عناوین‬
‫خاصی و عدم ابراز نواقص کارها‪،‬به شدت نهی میکرد و میفرمود‪:‬آنگونه که با زمامداران‬
‫گردن کش سخن میگویید‪،‬بامن سخن مگویید‪،‬و آنچه را از افراد خشمگین و جباران‬
‫خودداری و پنهان میکنید‪،‬از من پنهان نکنید‪.‬‬
 ‫تملق و چاپلوسی‬

‫بی شک اگر مدیران‪،‬با الهام از این سخنان حیات بخش‪،‬باجدیت از‬

‫زیردستان خود بخواهند که به جای ستایش‪،‬تمجید‪،‬تملق و‬
‫چاپلوسی‪،‬محاسن و معایب را به طور یکسان بازگو کنند‪،‬این مانع‬
‫ارتباطی برطرف می شود‪.‬‬
 ‫خنده های زیاد‬

‫امیرالمومنین(ع) در روایتی فرمودند‪:‬خنده های زیاد همنشین‬

‫را منزجر و مدیر را زشت می کند‪.‬‬
‫خنده های زیاد خارج از اعتدال‪،‬آثار نامطلوبی در پی‬
‫دارد‪،‬که یکی از آنها کاهش وجاهت مدیر در میان زیر‬
‫دستان و کم شدن نفوذ و تاثیر سخن اوست که او را در‬
‫هدایت افراد به سوی اهداف ناکام می گرداند‪.‬البته خنده های‬
‫بجا و در حد اعتدال‪،‬همراه با لطایف و مزاح های سنجیده با‬
‫حفظ حدود و موازین شرعی ‪ ،‬اثرات بسیار مطلوبی در‬
‫نشاط سازمانی و ایجاد فضای صمیمی بر جای خواهد‬
‫گذاشت‪.‬‬
 ‫‪-2‬ارتباط با واسطه‬

‫به طورکلی وجود رابطه بین فرستنده و گیرنده پیام یکی از موانع‬
‫انتقال درست و کامل پیام است‪.‬به عبارت دیگر‪،‬هر چه مدار و مسیر‬
‫ارتباطات طوالنی تر باشد و پیام از مراجع و سطوح بیشتری‬
‫بگذرد‪،‬امکان تحریف افزایش می یابد و از صحت و سالمت ارتباط‬
‫کاسته می شود؛ازاین رو‪،‬ارتباط مستقیم و رو در روی مدیر با‬
‫کارکنان سازمان الزم است‪.‬‬
‫حضرت علی(ع) در نامه ای به یکی از کارگزارانش می نویسد‪ :‬نباید‬
‫میان تو و مردم واسطه ای جز زبانت‪،‬و حجاب و پرده ای جز چهره‬
‫ات باشد‪.‬‬
 ‫‪-2‬ارتباط با واسطه‬

‫وجود واسطه بین مدیر و کارکنان‪،‬زیان های بسیاری در پی دارد که‬

‫بی شک امکان مدیریت موفق را از مدیر خواهد گرفت؛زیرا وجود‬
‫واسطه موجب می شود کارکنان گمان کنند مدیر ارزشی و اهمیتی‬
‫برایشان قایل نیست‪.‬از این رو‪،‬افزون بر ایجاد رنجش و آزردگی‬
‫کارکنان از مدیر‪،‬مدیر را از واقعیات سازمان دورساخته‪،‬متقابال سبب‬
‫خواهد شد کارکنان به طور صحیح و دقیق‪،‬در جریان کارهای مدیر و‬
‫سازمان قرار نگیرد‪ ،‬یا اهداف و برنامه های سازمان برای آنها توجیه‬
‫نشود؛میدان حدس و گمان یا سخنان بی پایه و شایعات باز‬
‫شده‪،‬واقعیت ها واژگونه در نظر کارکنان جلوه کند‪.‬‬
 ‫‪ -3‬احتجاب طوالنی‬
‫مدیر سازمان یا مسئول حکومتی‪ ،‬غیر از ارتباطات‪ ،‬وظایف‬
‫دیگری نیز دارد؛ از این رو‪ ،‬نباید از او انتظار داشت که تمام‬
‫وقت خود را در اختیار افراد و ارتباط با آنها قرار دهد؛ ولی‬
‫فاصله گرفتن های طوالنی و مستمر و نداشتن ارتباط مستقیم با‬
‫افراد نیز‪ ،‬میتواند ضربه های سهمگینی بر پیکر جامعه و یا‬
‫سازمان وارد سازد‪.‬‬
‫امیرالمومنین (ع) در نامه تاریخی خود به مالک اشتر‪ ،‬ضمن نهی‬
‫از احتجاب طوالنی‪ ،‬خطر های آن را چنین گوشزد می کند‪:‬‬
‫هیچ گاه زمانی طوالنی‪ ،‬خود را از مردم پنهان مدار؛ زیرا پنهان‬
‫بودن زمامداران از مردم‪ ،‬نوعی محدودیت و بی اطالعی در امور‬
‫است‪ ،‬و این چهره پنهان داشتن زمامداران‪ ،‬آگاهی آنها را از‬
‫مسایل نهانی قطع میکند؛ درنتیجه بزرگ نزد آنان کوچک‪،‬و‬
‫کوچک بزرگ جلوه می کند‪ ،‬کار نیک زشت و کار بد نیکو‪ ،‬و‬
‫حق با باطل آمیخته می شود‪.‬‬
 ‫‪ -3‬احتجاب طوالنی‬

‫دوری مدیر از سازمان و قطع ارتباط مستقیم و رو‬

‫در رو با کارکنان و قرار گرفتن مداوم در اتاق‬
‫های دربسته و سروکار داشتن با افرادی معدود و‬
‫استفاده از اخبار و گزارش های گزینشی و دست‬
‫دوم‪ ،‬موجب بی خبری او از مسائل اساسی و‬
‫واقعی سازمان و کوچک جلوه کردن مسائل مهم و‬
‫حساس و بزرگ و مهم جلوه کردن مسائل ریز و‬
‫اندک خواهد شد‪.‬‬
 ‫‪ -4‬تفاوت های فرهنگی‬

‫تفاوت های فرهنگی موانع مهمی در برقراری ارتباطات‬

‫مؤثر شمرده می شوند؛ فرهنگ‪ ،‬ارزش و آداب و رسوم‬
‫متفاوت اقوام مختلف مانع تفاهم و ارتباط همدالنه افراد‬
‫میگردد؛ چرا که ممکن است رفتار خاصی در یک فرهنگ‬
‫مؤدبانه‪ ،‬و در فرهنگ دیگر‪ ،‬ناپسند تلقی شود؛ و یا‬
‫استعمال کالم خاصی در یک فرهنگ مؤدبانه‪ ،‬و در فرهنگ‬
‫دیگر عین اهانت و گستاخی شمرده شود‪.‬‬