TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN

KHOA BÁT ĐỌNG SẢN VÀ KINH TÉ TÀI NGUYÊN

Bộ MÔN KINH TÉ NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIẾN NÔNG THÔN

Đồng chủ biên: GS.TS. Hoàng Việt

PGS.TS. Vũ Thị Minh

KINH TEPHAT TRIỂN

NÔNG THÔN

NHÀ XƯẤT BẢN ĐẠI HỌC KINH TÉ QUÓC DẦN

2020
 MỤC LỤC

l.ờí MỔ DẦU........................................................................................ 1
Chương 1: TỐNG QUAN VỀ NÔNG TI IÒN VÀ
PHÁT TRIỂN NÒNG THÔN.............................................................. 3
1.1. KHÁI NIỆM, VAI TRÒ CUA NÔNG THÔN VÀ
1’11ÁT TRIỂN NÔNG THÔN.................................................................. 3
1.1.1. Khái niệm nông thôn và bản chất phát triền nông thôn............ 3
1.1.2. Đặc trưng cơ bán của nông thôn.............................................. 11
1.1.3. Vai trò cua nông thôn và phát triên nông thôn........................ 12
1.1.4. Một số lý thuyết liên quan về phát triển nông thôn................. 14
1.1.5. Xu hướng đô thị hóa nông thôn............................................... 1 7
1.2. 1’1 ỈÁT TRIỀN NÓNG THÔN BẼN VÙNG................................... 21
1.2.1. Khái niệm về phát trien ben vững............................................ 21
1.2.2. Những nguyên tắc cơ ban phát triên bền vững....................... 23
1.2.3. Các diều kiện tiền đề cua phát triến bền vừng........................ 24
1.2.4. Phát triển nông thôn bền vững................................................ 25
1.3. QUAN ĐIÉM cơ BẢN PHÁT TRIẾN NÔNG THÔN............... 28
1.3.1. Phát triền tổng hợp và toàn diện dời với nòng thôn............... 28
1.3.2. Coi trọng xây dựng và hoàn thiện các the chế....................... 29
1.3.3. Đa dạng hóa sinh kế bền vững của người dân......................... 32
1.3.4. Nguyên tắc từ dưới lên, do cộng dồng và dựa vào
cộng dồng............................................................................................. 34
1.4. XÂY DỤNG NÒNG THÔN MỚI Ớ VIỆT NAM......................... 35
1.4.1. Khái quát tình hình phát triển nông thôn mới ở
Việt Nam.............................................................................................. 35
1.4.2. Nội dung xây dựng nông thôn mới ở Việt Nam......................38
 1.4.3. Tiêu chí xây dựng nông thôn mới ở Việt Nam...................... 43
1.4.4. Ket quả xây dựng nông thôn mới ờ Việt Nam....................... 46
1.5. GIẢI PHÁP CHỦ YẾU TIẾP TỤC ĐÁY MẠNH
THỰC HIỆN XÂY DỤNG NÔNG THÔN MỚI Ờ VIỆT NAM........ 61
1.5.1. Phát huy hơn nữa sự tham gia tích cực chủ động cua
người dân và sự quan tâm của toàn xã hội trong xây dựng
nông thôn mới....................................................................................... 61
1.5.2. Hoàn thiện thể chế, chính sách thực hiện xây dựng
nông thôn mới..................................................................................... 62
1.5.3. Đẩy mạnh thực hiện các nội dung xây dựng
nông thôn mới......................................................................................64
1.5.4. Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng và tăng cường năng
lực quản lý, điều hành của chính quyền các cấp ở nông thôn......... 67
1.5.5. Đẩy mạnh phong trào thi đua “Cả nước chung sức
xây dựng nông thôn mới”.................................................................. 68
1.6. ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CÚN MÔN HỌC....................................................................69
1.6.1. Đối tượng nghiên cứu của môn học..........................................69
1.6.2. Nội dung nghiên cứu môn học.................................................. 70
1.6.3. Phương pháp nghiên cứu......................................................... 71
Chương 2: cơ CẤU KINH TÉ VÀ CHUYÊN DỊCH cơ CÂU
KINH TẾ NÔNG THÔN.................................................................... 77
2.1. BẢN CHẤT CỬA cơ CẨU KINH TÉ NÔNG THÔN
VÀ CHUYÊN DỊCH cơ CÁU KINH TÉ NÒNG TUỒN.................... 77
2.1.1. Khái niệm cơ cấu kinh tế nông thôn....................................... 77
2.1.2. Đặc trưng của cơ cấu kinh tế nông thôn................................. 79
2.1.3. Chuyển dịch và xu hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế
nông thôn.............................................................................................. 82
2.2. NỘI DUNG CỦA cơ CÁU KINH TÊ NÒNG THÔN................. 85
2.2.1. Cơ cấu các ngành kinh tế trong nông thôn.............................. 85
2.2.2. Cơ cấu các vùng kinh tế trong nông thôn................................ 89
2.2.3. Cơ cấu các thành phần kinh tế trong nông thôn.......................92

ii
 2.3. CÁC CHỈ TIÊU BIỂU HIỆN cơ CÁU VÀ ĐÁNH GIẢ
HIỆU QUÀ CỦA Cơ CẤU KINH TÊ NÒNG THÔN......................... 95
2.3.1. Các chỉ tiêu biểu hiện cơ cấu kinh tế nông thôn...................... 95
2.3.2. Các chỉ tiêu đánh giá hiệu quả của cơ cẩu kinh tế
nông thôn.............................................................................................. 97
2.4. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỜNG ĐÊN cơ CÁU VÀ
CHUYẾN DỊCH cơ CÁU KINH TẾ NÒNG THÔN.......................... 99
2.4.1. Nhóm các nhân tố về điều kiện tự nhiên...................................99
2.4.2. Nhóm nhân tố kinh tế - xã hội............................................... 102
2.4.3. Nhóm nhân tố về tổ chức - kỳ thuật...................................... 105
2.5. PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIAI PHÁP THÚC ĐẨY
CHUYẾN DỊCH cơ CÁU KINH TẾ NÒNG THÔN Ờ
VIỆT NAM............................................................................................. 107
2.5.1. Phương hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn
Việt Nam.............................................................................................. 107
2.5.2. Các giải pháp chủ yếu đế thực hiện chuyển dịch cơ cấu
kinh tế nông thôn................................................................................ 111
Chương 3: KINH TÉ PHÁ I' TRIỀN CÁC NGÀNH
SẢN XUẤT VÀ ĐỊCH vụ NÔNG THÔN..................................... 123
3.1. TĂNG TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIÉN KINH TẾ
NÔNG THÔN......................................................................................... 123
3.1.1. Những vấn đề chung về tăng trướng và phát triển kinh tế
nông thôn............................................................................................ 123
3.1.2. Các chì tiêu đánh giá................................................................ 137
3.1.3. Các đặc điếm tăng trưởng và phát triển kinh tế nông thôn
trong điều kiện hội nhập................................................................... 139
3.2. KINH TẾ PHÁT TR.IÈN NÔNG NGHIỆP (NÒNG, LÂM,
NGƯ NGHIỆP)......................................................................................141
3.2.1. Bàn chất, vai trò và đặc điểm của ngành nông nghiệp........ 141
3.2.2. Quy luật phát triển nông nghiệp từ tự cấp tự túc sang
sản xuất hàng hóa............................................................................... 152

iii
 3.2.3. Những đặc điểm cơ bán phát triển nông nghiệp trong
diet! kiện hội nhập............................................................................... 160
3.2.4. Vai trò của nhà nước đoi với phát triền nông nghiệp...........162
3.3. KINH TÊ PHÁT TRIÉN CÔNG NGHIỆP NÒNG THÔN........ 170
3.3.1. Bản chat, vai trò của công nghiệp nông thôn.......................... 170
3.3.2. Nội dung chú yêu phát triên công nghiệp nông thôn............ 1 76
3.3.3. Diều kiện phát triển công nghiệp nòng thôn........................... 183
3.3.4. Vai trò Nhà nước trong phát triên công nghiệp nông thôn ... 187
3.4. KINH TÊ DỊCH vụ NÒNG THÔN............................................. 191
3.4.1. Bàn chât, vai trò và đặc diêm kinh tê dịch vụ nông thôn...... 191
3.4.2. Nội dung các hoạt động dịch vụ nông thôn.......................... 196
3.4.3. Nguyên tăc tô chức cung ứng dịch vụ phát triên
nông thôn............................................................................................ 200
3.4.4. Các hình thức tố chức kinh doanh dịch vụ nông thôn......... 202
Chương 4: KINH TÉ PHÁT TRIỂN CÁC LĨNH vực
XÃ HỘI NÔNG THÔN.................................................................... 209
4.1. BAN CHẤT, VAI TRÒ VÀ ĐẶC ĐIẾM PHÁT TRIÊN
XÃ Hộ! NÒNG THÔN....................................................................... 209
4.1.1. Bản chất phát triển xã hội nòng thôn......................................209
4.1.2. Vai trò phát triển xã hội nòng thôn........................................ 212
4.1.3. Dặc diêm vả yêu cầu phát triển xã hội nông thôn................. 215
4.2. NỘI DUNG PHÁT TRIẾN MỘT số LĨNH vực XÀ HỘI
CIlử YẾU Ở NÒNG THÔN................................................................ 217
4.2.1. Kinh tế phát triền giáo dục và dào tạo ờ nông thôn............. 21 7
4.2.2. Kinh tế phát triển y tế ờ nông thôn....................................... 243
4.2.3. Kinh tế phát triển văn hóa. thê thao ờ nông thôn.................. 250
4.2.4. Kinh tế phát triển dân so, lao động và việc làm ờ
nông thôn........................................................................................... 254

IV
Chương 5: KINH TẾ XẢY DỤNG KÉT CÂU HẠ TẦNG
NÔNG THÔN.................................................................................... 267
5.1. KI IÁI NIỆM. VAI TRÒ, ĐẶC ĐIÉM VÀ NỘI DUNG CUA
HỆ THỐNG KÉT CẨU HẠ TÀNG NÒNG THÔN........................... 267
5.1.1. Khái niệm hệ thong kết cấu hạ tầng và kết cấu hạ tầng
nông thôn........................................................................................... 267
5.1.2. Vai trò cùa hệ thống kết cấu hạ tầng nông thôn.....................270
5.1.3. Những đặc điểm chủ yếu của hệ thống kết cấu hạ tầng
nông thôn........................................................................................... 274
5.1.4. Nội dung hệ thống kết cấu hạ tầng nông thôn.......................278
5.2. NỘI DUNG CHU YÊU XÂY DỤNG HỆ THỐNG
KÉT CÁU HẠ TÀNG NÔNG THÔN................................................. 282
5.2.1. Quy hoạch hệ thong kết cấu hạ tầng nông thôn................... 282
5.2.2. Các nguồn vốn xây dựng kết cấu hạ tầng nông thôn...........285
5.2.3. Các phương thức huy động vốn xây dựng kết cẩu hạ tầng
nông thôn............................................................................. 288
5.3. TÓ CHỨC THỰC HIỆN ĐÀU TƯ XÂY DỤNG CÁC
CÔNG TRÌNH HẠ TẦNG NÔNG THÔN........ .................................301
5.3.1. Thấm quyền quyết định đau tư.............................................. 301
5.3.2. Các bước tô chức thực hiện đầu tư xây dựng công trình
hạ tang................................................................................................. 301
5.4. XÂY DỤNG KẾT CÁU HẠ TÀNG NÔNG THÔN Ở
VIỆT NAM.............................................................................................304
5.4.1. Xây dựng kết cấu hạ tang nông thôn Việt Nam trong
thời kỳ đổi mới................................................................................... 304
5.4.2. Biện pháp chú yếu đấy mạnh xây dựng kết cấu hạ tang
nông thôn ở Việt Nam........................................................................312
Chương 6: KINH TẾ VÀ QUÁN LÝ MỎI TRƯỜNG TRONG
PHÁT TRIÉN NỒNGTHÔN........................................................... 329
6.1. KHÁI NIỆM MÔI TRƯỜNG. MỐI QUAN HỆ GIỮA
MÒI TRƯỜNG VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN............................ 329

V
 6.1.1. Khái niệm môi trường và các yếu tố môi trường..................329
6.1.2. Mối quan hệ giữa môi trường và phát triển.......................... 332
6.2. KHÁI NIỆM, NGUYÊN NHÂN ô NHIỄM MÔI TRƯỜNG
TRONG PHÁT TRIÉN......................................................................... 336
6.2.1. Khái niệm ô nhiễm môi trường............................................... 336
6.2.2. Các nguyên nhân gây ô nhiễm môi trường trong
phát triển............................................................................................. 338
6.3. BIẾN ĐỐI MỘT SỐ YÊU TỐ MÒI TRƯỜNG CHỦ YẾU
TRONG PHÁT TRIẾN NÒNG THÔN Ờ VIỆT NAM...................... 347
6.3.1. Môi trường nước ờ nông thôn................................................. 348
6.3.2. Môi trường không khí..............................................................352
6.3.3. Môi trường đất ở nông thôn.................................................... 354
6.3.4. Suy thoái đa dạng sinh học.................................................... 356
6.3.5. Tai biến thiên nhiên và sự cổ môi trường............................. 360
6.4. QUAN LÝ MÒI TRƯỜNG TRONG PHÁT TRIÊN
NÔNG THÔN......................................................................................... 365
6.4.1. Các nguyên tắc và các công cụ kinh tế quân lý môi
trường trong phát triển nông thôn..................................................... 365
6.4.2. Các biện pháp chủ yếu quản lý môi trường trong
phát triên nông thôn........................................................................... 366
Chương 7: TÀI CHÍNH NÒNG THÔN.......................................... 381
7.1. MỘT SỐ VẦN ĐỀ CHƯNG VỀ TÀI CHÍNH NÔNG THÔN...381
7.1.1. Bản chất cua tài chính và tài chính nông thôn....................... 381
7.1.2. Đặc điểm tài chính nông thôn................................................. 382
7.1.3. Phân cấp quân lý tài chính nông thôn.................................... 385
7.1.4. Tài chính cap xã....................................................................... 390
7.2. QUAN LÝ THU NGÂN SÁCH XÃ.............................................404
7.2.1. Các khoan thu ngân sách xã.................................................... 404
7.2.2. Tổ chức thu ngân sách xã....................................................... 404
7.2.3. Phân bô thu ngân sách xã....................................................... 406
 73. QUẢN LÝ CHI NGÂN SÁCH XÀ.............................................. 406
7.3.1. Các nguyên tẳc và điều kiện chi ngân sách xã.......................406
7.3.2. Các khoản chi ngân sách xã....................................................409
7.3.3. Tổ chức chi ngân sách xã........................................................ 410
7.3.4. Cân đối thu chi ngân sách xã................................................. 412
74. QUẢN LÝ TÀI SẢN CÒNG Ở XÃ............................................. 413
7.4.1. Khái niệm và phân loại tài sản công ở xã............................. 413
7.4.2. Tổ chức quản lý các tài sản công ở xã.................................. 414
7 5. QUAN LÝ CÁC QUỸ CÔNG CHUYÊN DÙNG Ở XÃ........... 425
7.5.1. Quản lý Quỳ quốc phòng - an ninh ở xã................................ 425
7.5.2. Quán lý Quỹ phòng chống thiên tai ở xã............................... 427
7.5.3. Quản lý Quỹ đền ơn đáp nghĩa ở xã...................................... 429
7 6. QUÀN LÝ HOẠT ĐỘNG TÍN DỤNG Ở NÒNG THÔN......... 431
7.6.1. Mục đích hoạt động tín dụng ở nông thôn............................. 431
7.6.2. Các định chế tài chính tham gia cung cấp tín dụng
phục vụ nông nghiệp, nông thôn...................................................... 431
7.6.3. Nguồn vốn cho vay nông nghiệp, nông thôn........................ 433
7.6.4. Những hạn chế trong hoạt động tín dụng nông nghiệp,
nông thôn................................ 434
7.6.5. Một số giải pháp phát triển hoạt động tín dụng ở nông thôn
hiệu quả, lành mạnh.......................................................................... 435
Chương 8: HỆ THỐNG TỐ CHÚC QUAN LÝ NHÀ NƯỚC
Ở Cơ SỚ NÒNG THÔN.................................................................. 443
8.1. VAI TRÒ, ĐẶC ĐIẾM VÀ xu HƯỚNG PHÁT TRIỀN
CÚA CÁC LÀNG XÀ.......................................................................... 443
8.1.1. Vai trò của làng xã.................................................................. 444
8.1.2. Đặc điểm cúa làng xã.............................................................. 446
8.1.3. Xu hướng phát triển của làng xã............................................ 450
8.2. HỆ THỐNG TỐ CHỨC QUAN LÝ NHÀ NƯỚC Ở cơ SỞ
NỐNG THÔN........................................................................................ 454

vii
 8.2.1. Đáng bộ cơ sở........................................................................... 455
8.2.2. Hội dông nhàn dàn xã...............................................................458
8.2.3. Uy ban nhân dân xã.................................................................. 462
8.2.4. Dơn vị làng, thôn (hoặc ban ờ miền núi)................................ 464
8.3. HỆ THỐNG TÓ CHÚC CHÍNH TRỊ - XÃ HỘI VÀ CÁC
TÔ CHÚC XÀ HỘI NGHÈ NGHIỆP Ó cơ sơ NÒNG THÔN....... 465
8.3.1. Các tô chức chính trị - xã hội................................................... 465
8.3.2. Các tố chức xã hội và xã hội - nghe nghiệp............................ 473
8.4. CÁC CÔNG CỤ QUAN LÝ NHÀ NƯỚC ớ cơ SỚ
NÓNG THÔN.......................................................................................... 475
8.4.1. Công cụ chính sách...................................................................476
8.4.2. Công cụ pháp luật..................................................................... 478
8.4.3. Công cụ quy hoạch và kê hoạch..............................................480

viii
 LỜI MỞ ĐÀU

Đê đáp ứng nhu cầu giáng dạy, nghiên cứu vả học tập cùa giảng
viên, sinh viên, học viên cao học và nghiên cứu sinh chuyên ngành Kinh
tè nòng nghiệp và Phát triển nông thôn thuộc Trường Đại học Kinh tế
Quốc dân; góp phần phục vụ nghiên cứu, ứng dụng của cán bộ nghiên
cửu. quan lý và chí đạo thực tiễn phát triển nông thôn cũng như một số
lĩnh vực có liên quan khác, chúng tôi cho xuất ban cuốn Giáo trình Kinh
tê phát triên nông thôn.
Môn học Kinh tế phát triển nông thôn là môn học cơ sờ của chuyên
ngành, nhằm trang bị cho người học những kiến thức kinh tế học về phát
triên khu vực nông thôn, dặc biệt là những kiên thức phát triến nông thôn
Việt Nam trong quá trình đây mạnh công nghiệp hóa, hiện dại hóa đất
nước sau khi đã qua giai đoạn thoát nghèo bước sang giai đoạn phát triên
mới. Ngoài ra, đối với một sô chuyên ngành dào lạo khác, môn học này
cũng là môn học tự chọn đê giúp cho sinh viên sau khi ra trường thích
ứng nhanh với những vị trí quán lý hoặc công tác thực tiễn có liên quan
đến khu vực nông nghiệp, nông thôn.
Trong lan biên soạn này, chúng tôi dã kế thừa có chọn lọc những
nội dung cua giáo trinh biên soạn năm 2002, dồng thời có kết hợp nghiên
cứu tong kết kinh nghiệm phát triển nông nghiệp nông thôn Việt Nam
trong 30 năm đôi mới vừa qua; tham khao, tiếp thu có chọn lọc những
kiến thức, phương pháp và kinh nghiệm về phát triền nông thôn tù’ các
chuyên gia. các tổ chức khoa học kinh tế trong và ngoài nước.