‫هب انم خدا‬

‫اقتصاد عمومی ‪1‬‬

‫علی حسنی‬
‫نیم سال اول ‪1400-1401‬‬

‫دانشگاه صنعتی شاهرود‬

‫دانشکده مهندسی صنایع و مدیریت‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪1‬‬
 ‫سرفصل‌ها‌ی‌درس‬

‫آشنایی با علم اقتصاد‬ ‫•‬

‫تقاضا‪ ،‬عرضه و تعادل‬ ‫•‬
‫اندازهگیری کشش‬ ‫•‬
‫نظریه تقاضای مصرفکننده‬ ‫•‬
‫نظریه تولید‬ ‫•‬
‫هزینههای تولید‬ ‫•‬
‫قیمت و تولید در بازار رقابت کامل‬ ‫•‬
‫قیمت و تولید در بازار انحصار کامل‬ ‫•‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪2‬‬
 ‫سوال‌اصلی‌این‌فصل‬

‫یک مصرفکننده چگونه بودجه محدود خود را به کاالهای مختلف‬

‫تخصیص میدهد؟‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪3‬‬
 ‫‪ 10‬تومان‬ ‫‪ ۵‬تومان‬
‫تقاضا‌و‌توانایی‌(‪)1‬‬

‫فرض کنید ‪ ۵0‬تومان در اختیار دارید و برای‬

‫خرید بستنی و نوشابه به سوپر مارکت میروید‪.‬‬
‫همچنین فرض کنید قیمت هر بستنی ‪10‬‬
‫تومان و قیمت هر نوشابه ‪ ۵‬تومان باشد‪.‬‬

‫بستنی‬
‫شما می توانید کلیه نقاط روی خط بودجه و‬
‫پایین آن را انتخاب کنید‪ ،‬چرا که در این ناحیه‬
‫مجموع هزینههای پرداخت شده بابت بستنی و‬
‫نوشابه‪ ،‬کمتر یا مساوی ‪ ۵0‬تومان‪ ،‬یعنی کل‬
‫‪ ۵‬عدد‬
‫بودجه شما است‬

‫سبدهایی از این دو کاال که توانایی انتخاب آنها را‬

‫‪ 10‬عدد‬ ‫نوشابه‬ ‫دارید کدام سبدها هستند؟‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪4‬‬
 ‫تقاضا‌و‌توانایی‌(‪)2‬‬

‫اگر به جای ‪ ۵0‬تومان‪ 100 ،‬تومان در اختیار‬

‫داشتید‪ ،‬انتخابهای ممکن شما چگونه تغییر‬
‫میکردند؟‬

‫بستنی‬

‫‪10‬‬
‫‪۵‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪20‬‬ ‫نوشابه‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪۵‬‬
 ‫تقاضا‌و‌توانایی‌(‪)3‬‬

‫𝑚 ≤ ‪𝑃1 𝑋1 + 𝑃2 𝑋2‬‬ ‫بیان ریاضی محدودیت بودجه‪:‬‬

‫‪ :𝑋1‬مقدار کاالی اول‬

‫‪ :𝑋2‬مقدار کاالی دوم‬
‫‪ :𝑃1‬قیمت کاالی اول‬
‫‪ :𝑃2‬قیمت کاالی دوم‬
‫𝑚‪ :‬کل درآمدی که فرد در اختیار دارد‬

‫ناحیه زیر خط بودجه انتخاب های ممکن را نشان‬

‫میدهد‪.‬‬

‫‪−𝑃1‬‬
‫شیب خط بودجه برابر با نسبت قیمتها است‪:‬‬
‫‪𝑃2‬‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪6‬‬
 ‫انتقال‌خط‌بودجه‬

‫• انتقال خط بودجه یعنی خط بودجه به شکل موازی به سمت راست یا چپ ‪ ،‬تغییر مکان‬
‫دهد‪.‬‬

‫‪Y‬‬
‫• عوامل انتقال خط بودجه‪:‬‬
‫‪ (a‬تغییر در درآمد(بودجه)‬
‫‪ (b‬تغییر در قیمت کاالها به یک نسبت‬

‫‪X‬‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪7‬‬
 ‫• چرا کارمندان و کارگران از بابت تورم نگران هستند؟‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪8‬‬
 ‫چرخش‌خط‌بودجه‬
‫• چرخش خط بودجه به مفهوم این است که شیب خط بودجه تغییر کند‪ .‬اگر قیمت یکی‬
‫از کاالها کاهش یابد‪ ،‬خط بودجه به سمت راست و اگر افزایش یابد خط بودجه به سمت‬
‫چپ چرخش میکند‪.‬‬

‫‪Y‬‬ ‫‪Y‬‬
‫در صورت کاهش قیمت کاالی ‪Y‬‬

‫در صورت کاهش قیمت کاالی ‪X‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪X‬‬
‫در صورت افزایش قیمت‬
‫در صورت افزایش قیمت‬
‫کاالی ‪Y‬‬
‫کاالی ‪X‬‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪9‬‬
 ‫سوال‬

‫• با توجه به خط بودجه داده شده‪ ،‬اگر قیمت کاالی ‪ X‬دو برابر شود‪ ،‬خط بودجه‬
‫جدید را بدست آورید؟‬

‫‪1‬‬
‫𝑋 ‪𝑌 = 200 −‬‬
‫‪3‬‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪10‬‬
 ‫پاسخ‬

‫𝐼‬ ‫𝑥𝑃‬
‫𝑌 ‪𝐼 = 𝑃𝑥 . 𝑋 + 𝑃𝑦 .‬‬ ‫=𝑌‬ ‫𝑋 ‪−‬‬
‫𝑦𝑃 𝑦𝑃‬

‫‪1‬‬ ‫قیمت کاالی ‪ X‬دوبرابر شود‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫𝑋 ‪𝑌 = 200 −‬‬ ‫𝑋 ‪𝑌 = 200 −‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪11‬‬
 ‫تقاضا‌و‌ترجيحات‬

‫در مثال مذکور میتوانید ترکیبهای مختلفی از بستنی و نوشابه را خریداری کنید؛ مثال‪:‬‬
‫✓ میتوانید با تمام پولتان (‪ ۵0‬تومان) فقط ‪ ۵‬عدد بستنی بخرید‪.‬‬
‫✓ میتوانید فقط ‪ 10‬نوشابه بخرید و یا سبدی شامل ‪ 3‬بستنی و ‪ 4‬نوشابه تهیه کنید و یا‪...‬‬

‫محدودیت بودجه مشخص نمیکند که شما مایلید چه انتخابی کنید‪ ،‬فقط مشخص میکند که‬
‫شما چه انتخابهایی میتوانید انجام دهید‪.‬‬

‫عامل دیگری که در کنار توانایی شما میزان تقاضا از کاالهای مختلف را تعیین می کند‪،‬‬
‫تمایالت و ترجیحات شما است‪.‬‬

‫اینکه از بین انتخابهای ممکن کدام ترکیب را برمیگزینید‪ ،‬بستگی به این دارد که مصرف‬
‫هر یک از این کاالها چقدر مطلوبیت برای شما ایجاد میکند‪.‬‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪12‬‬
 ‫تابع‌مطلوبيت(‪)1‬‬

‫• مطلوبیت احساس خشنودی و رضایتی است که از مصرف کاالها و‬

‫خدمات بدست میآوریم‪.‬‬

‫• هر چند مطلوبیت قابل اندازهگیری نمیباشد ولی برای درک‬

‫مفاهیم‪ ،‬فرض میکنیم قابل اندازهگیری است‪.‬‬

‫• مطلوبیت تابعی ‪ Ordinal‬است‪.‬‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪13‬‬
 ‫مطلوبيت‌کل‌و‌مطلوبيت‌نهایی‌(‪)1‬‬

‫مطلوبیت کل (‪)Total Utility‬‬

‫• مطلوبیتی است که از مصرف کاال یا خدمتی بدست می آوریم‪.‬‬
‫• مطلوبیت کل را با نماد ‪ TU‬نشان می دهند‪.‬‬

‫مطلوبیت نهایی (‪)Marginal Utility‬‬

‫• مطلوبیتی است که آخرین واحد کاال ایجاد میکند و به مطلوبیت کل اضافه میشود‪.‬‬
‫• مطلوبیت نهایی را نماد ‪ MU‬نشان میدهند‪.‬‬

‫𝑈𝑇𝑑 𝑈𝑇∆‬
‫= 𝑈𝑀‬ ‫=‬ ‫شیب منحنی مطلوبیت کل =‬
‫𝑄∆‬ ‫𝑄𝑑‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪14‬‬
 ‫‪TU‬‬
‫‪12‬‬
‫مطلوبيت‌کل‌و‌مطلوبيت‌نهایی (‪)2‬‬
‫‪10‬‬
‫‪8‬‬
‫‪6‬‬ ‫• مطلوبیت کل و مطلوبیت نهایی‬
‫‪4‬‬
‫حاصل از مصرف کاالی ‪ X‬نشان‬
‫‪2‬‬
‫‪0‬‬ ‫داده شده است‪.‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Qx‬‬
‫‪MU‬‬

‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫روابط زیر بین ‪ TU‬و ‪ MU‬برقرار است‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪𝑀𝑈𝑥 > 0‬‬ ‫𝑥𝑈𝑇‬
‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪Qx‬‬ ‫‪𝑀𝑈𝑥 < 0‬‬ ‫𝑥𝑈𝑇‬
‫‪-3‬‬
‫‪-4‬‬ ‫‪𝑀𝑈𝑥 = 0‬‬ ‫‪𝑇𝑈𝑥 Max‬‬
‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪1۵‬‬
 ‫مثال (‪)1‬‬

‫• اگر تابع مطلوبیت کل به صورت زیر باشد تابع مطلوبیت نهایی را‬
‫بدست آورید‪.‬‬

‫• به ازای چه مقدار مصرف‪ ،‬مطلوبیت کل حداکثر می شود‪.‬‬

‫‪1 3‬‬
‫‪𝑇𝑈𝑥 = 15𝑄𝑋 +‬‬ ‫‪𝑄𝑋2‬‬ ‫𝑋𝑄 ‪−‬‬
‫‪3‬‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪16‬‬
 ‫پاسخ‌مثال(‪)1‬‬

‫‪1 3‬‬
‫‪𝑇𝑈𝑥 = 15𝑄𝑋 +‬‬ ‫‪𝑄𝑋2‬‬ ‫𝑋𝑄 ‪−‬‬
‫‪2‬‬

‫𝑈𝑇𝑑‬
‫= 𝑈𝑀‬
‫𝑄𝑑‬

‫‪𝑀𝑈𝑥 = 15 + 2𝑄𝑋 − 𝑄𝑋2‬‬

‫‪15 + 2𝑄𝑋 − 𝑄𝑋2 = 0‬‬ ‫‪𝑄𝑋 = 5‬‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪17‬‬
 ‫سوال(‪)1‬‬

‫• موقعی که مطلوبیت کل افزایش می یابد مطلوبیت نهایی‪.....‬‬

‫‪ (1‬منفی و افزایشی است‬

‫‪ (2‬منفی و کاهشی است‬

‫‪ (3‬صفر است‬

‫‪ (4‬مثبت و کاهشی است‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪18‬‬
 ‫منحنی‌بی‌تفاوتی(‪)Indifference Curve‬‬

‫‪ 4‬واحد نوشابه و ‪ 4‬واحد بستنی مطلوبیت‪ 𝑈 0‬را ایجاد‬

‫میکنند‪ .‬همین سطح مطلوبیت با شرایط زیر نیز قابل دستیابی‬
‫است‪:‬‬
‫• ‪ 3‬واحد نوشابه و ‪ ۵‬واحد بستنی (نقطه‪) II‬‬
‫• ‪ 2‬واحد نوشابه و ‪ 7‬واحد بستنی (نقطه‪) III‬‬
‫• ‪ 1‬واحد نوشابه و ‪ 10‬واحد بستنی (نقطه‪) IV‬‬

‫بنابراین‪ ،‬فرد در انتخاب نقاط ‪VII‬و ‪VI‬و ‪ V‬بیتفاوت است و‬

‫نقاط بر روی یک منحنی بیتفاوتی قرار دارند‪.‬‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪19‬‬
 ‫منحنی‌بی‌تفاوتی(‪)Indifference Curve‬‬

‫فرض تحدب اکید ترجیحات مصرف کننده‪:‬‬

‫✓ منحنی بیتفاوتی نسبت به مبدا اکیداً محدب است‪.‬‬
‫هر نقطهای مانند ‪ III‬که از ترکیب خطی ‪ I‬و ‪II‬‬
‫بدست آید دارای مطلوبیتی بیش از مطلوبیت‬
‫متناظر با نقاط ‪ I‬و ‪ II‬است‬
‫✓ از مصرف ترکیبی از کاالها بیشتر از تک تک‬
‫آنها لذت می بریم‪.‬‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪20‬‬
 ‫بيان‌ویژگی‌های‌منحنی بیتفاوتی‬

‫فرض تکمیل بودن ترجیحات‪:‬‬

‫از هر نقطه از صفحه حتما یک منحنی بیتفاوتی می گذرد‪.‬‬

‫فرض انعکاسی بودن ترجیحات‪:‬‬

‫از هر نقطه از صفحه فقط یک منحنی بی تفاوتی می گذرد‪.‬‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪21‬‬
 ‫نرخ‌نهایی‌جانشينی(𝑆𝑅𝑀)‬

‫• نرخ نهایی جانشینی نشان می دهد که برای بدست آوردن یک واحد از کاالی ‪ ،X‬چند‬
‫واحد از کاالی ‪ Y‬را حاضریم از دست بدهیم تا در عین حال مطلوبیت کل نیز ثابت بماند‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫‪10‬‬
‫‪9‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪8‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫𝑈‬ ‫‪ : 𝑀𝑅𝑆𝑥𝑦 = 4‬در فاصله ‪ X‬از ‪ 1‬به ‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪22‬‬
 ‫نرخ‌نهایی‌جانشينی‬

‫نرخ نهایی جانشینی‬ ‫𝑌𝑄∆‬ ‫𝑥𝑈𝑀 𝑦𝑄𝑑‬

‫‪ x‬به جای ‪y‬‬ ‫𝑦𝑥𝑆𝑅𝑀‬ ‫‪=−‬‬ ‫‪=−‬‬ ‫=‬
‫𝑋𝑄∆‬ ‫𝑦𝑈𝑀 𝑥𝑄𝑑‬

‫نرخ نهایی جانشینی‬ ‫𝑋𝑄∆‬ ‫𝑦𝑈𝑀 𝑥𝑄𝑑‬

‫‪ y‬به جای ‪x‬‬ ‫𝑥𝑦𝑆𝑅𝑀‬ ‫‪=−‬‬ ‫‪=−‬‬ ‫=‬
‫𝑌𝑄∆‬ ‫𝑥𝑈𝑀 𝑦𝑄𝑑‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪23‬‬
 ‫حالت‌های‌خاص‌منحنی‌بی‌تفاوتی(‪)1‬‬
‫𝑦‬

‫دو کاال جانشین هم هستند‪ .‬و 𝑦𝑥𝑆𝑅𝑀‬

‫‪𝑈1‬‬
‫نزولی است‬
‫‪𝑈0‬‬

‫𝑥‬

‫𝑦‬

‫دو کاال کامالً جانشین هم هستند و‬

‫𝑦𝑥𝑆𝑅𝑀 مقدار ثابتی است‪ .‬مثل نوشابه‬
‫‪𝑈1‬‬
‫زرد و مشکی برای کسی که رنگ نوشانه‬
‫‪𝑈0‬‬
‫برای او اهمیتی ندارد‪.‬‬
‫𝑥‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪24‬‬
 ‫حالت‌های‌خاص‌منحنی‌بی‌تفاوتی(‪)2‬‬
‫𝑦‬

‫دو کاال مکمل هم هستند‪ .‬یعنی‬

‫‪𝑀𝑅𝑆𝑥𝑦 = 0‬‬
‫‪𝑈1‬‬
‫‪𝑈0‬‬ ‫‪𝑀𝑅𝑆𝑦𝑥 = 0‬‬

‫𝑥‬

‫𝑦‬

‫‪𝑈1‬‬
‫کاالی ‪ X‬کاالی بد است (کاالی بد کاالیی است‬
‫که ‪ MU‬آن منفی باشد مثل آلودگی هوا)‪ .‬اگر‬
‫‪𝑈0‬‬
‫یکی از کاالها‪ ،‬کاالی بد باشد‪ .‬منحنی بیتفاوتی‬
‫شیب مثبت پیدا خواهد کرد‪.‬‬
‫𝑥‬

‫علی حسنی‬ ‫اقتصاد عمومی‪ – 1‬مهر ‪1400‬‬ ‫نظریه تقاضای مصرف کننده‬ ‫‪2۵‬‬