Biiroo Publik Sarvisii fi Misooma Qabeenya

Namaa Oromiyaa

Maanuwaalii Tarsiimoo Moodelli Itti Uumamu

 Fulbaana, 2015
Finfinnee

Baafata
Qabiyyee Fuula

KUTAA TOKKO................................................................................................................................................... 3

HAALA WALIIGALAA...................................................................................................................................... 3

1.1 Seensa..............................................................................................................................................3
1.2 Ka’umsa...........................................................................................................................................4
1.3 Kaayyoo...........................................................................................................................................4
1.3.1 Kaayyoo Gooroo......................................................................................................................4
1.3.2 Kaayyoo Gooree......................................................................................................................4
1.4 Barbaachisummaa............................................................................................................................5
1.5 Galmoota Gurguddoo.......................................................................................................................5
1.6 Tooftaa Raawwii..............................................................................................................................5
KUTAA LAMA...................................................................................................................................................... 7

Maalummaa fi Qajeeltoowwan Moodela Uumuu....................................................................................7

2.1 Maalummaa Moodelaa.....................................................................................................................7
2.3 Qajeeltoowwan (Principles) Moodela Uumuu..................................................................................8
Kutaa Sadii ………………………………………………...……..
……………………………….8
3.6 Cimina, Hanqina, Carraawwan fi Sodaawwan...............................................................................10
3.6.1 Cimina...................................................................................................................................10
3.6.2 Hanqina..................................................................................................................................10
3.6.3 Carraawwan...........................................................................................................................11
3.6.4 Sodaawwan............................................................................................................................11
KUTAA AFUR..................................................................................................................................................... 12

4.3 Kallattiiwwan Xiyyeeffannoo Tarsiimichaa...................................................................................12

4.3.1 Mana Hojii.............................................................................................................................12
4.3.2 Hojjetaa..................................................................................................................................12
4.3.3 Aanaa/Magaalaa....................................................................................................................13
4.3.4 Ganda.....................................................................................................................................14
4.4 Hojiilee Gurguddoo........................................................................................................................15
a) Karoora Hojiirra Oolmaa Tarsiimichaa Qopheessuu......................................................................15
b) Ulaagaalee Moodela Duraa (pre-modeling criterion) Qopheessuu.................................................15
c) Ulaagaalee Moodelli itti uumamu qopheessuu...............................................................................15
d) Ulaagaalee moodela boodaa (post-modeling criterion) qopheessuu...............................................15
e) Qaamolee dhimmi ilaalu hundaaf hubannoo uumuu......................................................................15
f) Akkaataa ulaagaa qophaa’een manneen hojii, hojjetaa/garee, aanaalee/magaala fi gandoota
moodela ta’an adda baasuu....................................................................................................................15

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 1

 g) Bu’aa moodelaa hordofuu fi madaaluu...........................................................................................15
h) Moodela uumame babal’isuu.........................................................................................................15
i) Jijjiirama itti-fufiinsa (continuity) qabu fiduu................................................................................15
j) Walitti Hidhamiinsa (Connectivity) cimsuu...................................................................................15
k) Dhiyeessii fi Itti-fayyadama Tekinooloojii guddisuu.....................................................................15
Kutaa Shan ………………………………………………………………..……………… 22
5.1 Ulaagaalee Sadarkaa Mana Hojii ……………………..…………………………. 13.Error: Reference source
not found
5.2 Ulaagaalee Sadarkaa Hojjetaa ……………………………...……………………. 15.Error: Reference source
not found
5.3 Ulaagaalee Sadarkaa Aanaa …………………….……………………………….. 16.Error: Reference source
not found
5.4 Ulaagaalee Sadarkaa Gandaa ……………………...…………………………….. 17.Error: Reference source
not found
Kutaa Jaha..............................................................................................................................................................17
Gahee Qaamolee Adda Addaa...............................................................................................................................25

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 2

 Kutaa Tokko
Haala Waliigalaa
1.1 Seensa
Karoora imala badhaadhinaa akka biyyaa fi akka naannootti qabame mirkaneessuuf dhimmi
dhaqqabummaa tajaajila mootummaa hojii ijoo fi isa guddaadha. Sababni isaas milkaa’inni
karoorichaa kan madaalamu tajaajila qulqulluu uummatni argateen fi jijjiirama gama hundaan
galmaa’een waan ta’eef akka mootummaatti damee tajaajilaatiif xiyyeeffannoo guddaa kennuun
hojimaata kenniinsa tajaajilaa hundee irraa jijjiiruu danda’u yeroo yeroon qorachuun akkaataa
barbaachisummaa isaatti hojiirra oolchuun barbaachisaadha.

Mootummaan Naannoo Oromiyaa baroottan darban keessatti riifoormiiwwan adda addaa

qorachuun fi paakeejiwwan jijjiiramaa qopheessuun manneen hojii mootummaa keessatti akka
hojiirra oolu taasisaa tureera. Yeroo dhiyoo asittis hojimaata badaa fi al-seerummaa kenniinsa
tajaajila mootummaa keessatti babal’achaa dhufe hambisuuf sadarkaa hundatti sosochii kenna
tajaajilaa gaggeessuu, tiraansiformeshinii kenniinsa tajaajilaa gaggeessuu, haala kenna tajaajila
mootummaa irratti sakatta’iinsa bifa adda addaatiin gaggeessuu fi kkf raawwatamaa turaniiru.
Sochiiwwan hanga ammaa taasifamaniin manneen hojii mootummaa fi caasaalee bulchiinsaa
sadarkaan jiran keessatti jijjiiramni akka salphaatti hin ilaalamne argameera. Rakkoolee
kenniinsa tajaajilaa fi hanqina dandeettii raawwachiisummaa manneen hojii keessatti mul’atu
haala kanaan duraatiin ykn tooftaa tokko qofaan hiikuun waan hin danda’mneef maloota
garaagaraa fayyadamuun jijjiirama jaarmiyaalee fiduun ni danda’ma.

Hojiiwwan kallattii hundaan hojjetamaa turan akkuma jirutti kan itti fufu yoo ta’u, tooftaa
haaraan (moodela) fayyadamuu dandeenyuu fi jijjiirama jaarmiyaalee mootummaa saffisiisuu
danda’u tokko moodela uumuudha. Hojii moodela uumuu kana keessattis tarsiimoo moodelli itti
uumamu qopheessuu, ulaagaalee adda addaa moodela uumuuf gargaaran qopheessuu, moodela

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 3

uumuu fi babal’isuun manni hojii, hojjetaa fi caasaaleen bulchiinsaa raawwii isaaniitiin sadarkaa
walfakkaatutti akka dhufan taasisuun hojii itti-fufiinsaan raawwatamuu dha. Haaluma kanaan,
akkaatuma karoora Tiraansifoormeeshinii Kenniinsa Tajaajila MNO
Marsaa 2ffaa 2015 keessa taa’etti, kenniinsa tajaajilaa iiti-fufiinsaan fooyyessuu fi
fayyadamummaa uummataa daran guddisuuf hojiiwwan kallattii adda addaatiin hojjetaman
akkuma jirutti ta’ee, manneen hojii, hojjetaa fi caasaalee bulchiinsaa sadarkaan jiran keessatti
moodela uumuun babal’isuun hojii ijoo fi bu’aa guddaan irraa eegamu waanta’eef tarsiimoo
moodelli itti uumamu kun akka qophaa’u ta’eera.

1.2 Ka’umsa
Yeroo ammaa fedhii uummataa yeroo yeroon dabalaa dhufe cinatti rakkoo kenniinsa tajaajilaa,
al-seerummaa, hojimaata badaa, rakkoo gahumsaa fi hanqina bu’uuraa’ee kenna tajaajilaa
bal’inaan ni mul’atu. Gama biraatiin ammoo, tajaajila mootummaan dhiyeessu keessatti
fayyadamummaan hawaasa magaalaa fi baadiyyaa walqixa ta’uu dhabuu, haalli uwwisa
(dhaqqabamummaa) bu’uuraalee kenniinsa tajaajilaa bakka hndatti walfakkaataa ta’uu dhabuu fi
kkf rakkoolee yeroo dheeraaf mul’achaa turanidha.

Bal’inaa fi amala rakkoolee kanaa irraa ka’uudhaan hojimaata hordoffii fi deggersaa kanaan dura
ittiin hojjetamaa tureen rakkoolee kanneen hunda yeroo gabaabaa keessatti hiikuun waan hin
danda’amneef mana hojii, hojjetaa fi caasaalee bulchiinsaa sadarkaan jiran keessatti moodela
uumuun gahumsa manneen hojii fi hojjetaa, caasaalee bulchiinsaa akkasumas qulqullina
kenniinsa tajaajila mootummaa fi waliin gahiinsa bu’uuraalee kenna tajaajilaa sadarkaa
walfakkaatutti fiduun barbaachisaadha. Kanaaf, rakkoolee kenniinsa tajaajila mootummaa
keessatti bal’inaan mul’atanii fi qorannoodhaan adda bahan, dhimmoota fayyadamummaa
hawaasaa waliin qabatanii fi rakkoolee dhiyeessii fi qulqullina bu’uuraalee misoomaa waliin kan
walqabatan rakkoolee gurguddoo tarsiimoo kanaan akka furaman yaadamaniidha. Gama
biraatiin, misooma hawaas-dinagdee keessatti adeemsa ce’umsa dinagdee qonnaa irraa gara
induustiriitti taasifamu milkeessuuf karoora mootummaan galmaan gahuuf karaa baratameen
qofa hojjechuu irra tooftaawwan garaagaraa fayyadamuu qabnu keessaa dhimmi moodela
uumuun babal’isuu waan ta’eef haala karoora imala badhaadhinaa naannichaan walsimuu
danda’uun tarsiimicha qopheessuun hojiirra oolchuun barbaachisaadha.

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 4

1.3 Kaayyoo
1.3.1 Kaayyoo Gooroo
Kaayyoo ijoon tarsiimoo kanaa, hojjetaa, manneen hojii, magaalota, aanaalee, fi gandoota
moodela uumuun muuxannoo argamu sadarkaa hundatti baba’isuun yeroo gabaabaa keessatti
mootummaa cimaa fayyadamummaa uummataa fi builchiinsi gaarii mirkaneessuu danda’u
ijaaruudhaan fayyadamummaa uummataa sadarkaa olaanaatti ceessisuudha.
1.3.2 Kaayyoo Gooree
 Maalummaa fi barbaachisummaa moodela uumuu irratti hubannoo uumuu
 Akkaataa ulaagaa qophaa’een moodela uumuu fi babal’isuu
 Itti-quufiinsaa fi fayyadamummaa uummataa mirkaneessuu
 Rakkoolee kenna tajaajilaa bakka hundatti haala walfakkaatuun hiikuu
 Misooma hunda-galeessa, itti fufiinsa qabuu fi hundi irraa fayyadamu galmeessuu

1.4 Barbaachisummaa
 Rakkoolee kenniinsa tajaajila mootummaan walqabatan fi komii uummataa ta’an hiikuuf
akka tooftaa addaatti tajaajila
 Dandeettii raawwachiisummaa hojjetaa fi manneen hojii naannichaa daran cimsuu fi
sadarkaa walfakkaataatti akka dhufu ni taasisa.
 Hanqina dhiyeessii (uwwisa), dhaqqabamummaa fi qulqullina bu’uuraalee misoomaa fi
kenniinsa tajaajilaa haala addaatiin akka hiikamu ni gargaara.
 Al-seerummaa fi hojimaata badaa manneen hojii mootummaa keessatti calaqqisan furuun
naannicha keessatti sirni kenna tajaajilaa akka fooyya’u ni taasisa.
 Sochii misoomaa taasifamuu fi guddina gama hundaan dhufu keessatti hirmaannaa fi
fayyadamummaan hawaasaa walfakkaataa akka ta’u ni taasisa.
 Walumaa galatti, raawwii damee kenniinsa tajaajilaa fooyyessuun karoora imala
badhaadhinaa akka naannootti qabame milkeessuu keessatti tarsiimoon moodelli itti
uumamu kun faayidaa guddaa qaba.

1.5 Galmoota Gurguddoo

 Hojjetaa mootummaa sadarkaan jiru irra caalaan moodela taasisuu

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 5

  Mana hojii, hojjetaa fi caasaaleen bulchiinsaa (aanaalee/maagaala fi gandoota) moodela
ta’an Sadarkaa hundatti ni uumamu
 Gandoonni baadiyyaa fi magaalaa giddu gala misoomaa fi bulchiinsa gaarii ni ta’u
 Jijjiramni caaseffama diinagdee qonna irraa gara industiriitti taasifamu ni saffisa
 Gandoonni baadiyyaa gara magaalaatti kan magaalaa ammoo giddu-gala misoomaa, ni
ta’u.

1.6 Tooftaa Raawwii

 Karoora hojiirra oolmaa tarsiimichaa qopheessuu
 Ulaagaalee moodela duraa (pre-modeling criterion) itti adda bahu qopheessuu
 Karoora qophaa’e irratti qaamolee dhimmi ilaalu waliin marii taasisuun irratti
waliigaluu
 Akkaataa ulaagaa moodela duraa irratti hundaa’uun manneen hojii, Hojjetaa/garee,
Aanaalee/Magaala fi Gandoota moodela ta’an adda baasuu
 Paakeejii moodelli itti uumamu qopheessuu fi hojiirra oolchuu
 Ulaagaa moodela ittiin bahu/mirkanaa’u qophaassuu
 Bu’aa moodelaa hordofuu fi madaaluu
 Moodela uumame babal’isuu

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 6

 Kutaa Lama
Maalummaa fi Qajeeltoowwan Moodela Uumuu
2.1 Maalummaa Moodelaa
Tooftaa hojiirra oolmaa moodelaa ilaachisee biyyoota adda addaa keessatti
garaagarummaa qabaatus hiikaa fi faayidaa isaa irratti garaagarummaa guddaan kan hin
jirre ta’uu barreeffamoota adda addaa irraa hubachuun ni dandama. Kanarraa ka’uudhaan
dhaabilee fi biyyoota garaagaraa keessatti karaa qorannoo irratti hundaa’een haala
qabatama jiruun qopheessuun hojiirra oolchuun ni danda’ama. Akka naannoo keenyaattis
mana hojii moodela, hojjetaa moodela, aanaa moodela, magaalaa/kutaa magaalaa moodela
fi hojjetaa moodela uumuudhaan moodelummaa isaanii babal’isuun ni danda’ama.

Moodela Uumuu jechuun ulaagaalee adda addaa fayyadamuun sadarkaa mana hojii,
hojjetaa, aanaa, gandaatti sakatta’iinsa gaggeesuun akkaataa ulaagaalee taa’aniin kanneen
fooyya’aa ta’an adda baasuudhaan deggeruu fi itti-fufsiisuu jechuudha. Haaluma kanaan,
“Mana Hojii Moodela” jechuun mana hojii mootummaa akkaataa ulaagaalee moodela
uumuuf taa’een manneen hojii kan biroo irra fooyya’aa ta’e jechuudha. “Ganda Moodela”
jechuun akkaataa tarsiimoo kana keessa taa’etti, gandoota baadiyyaa gandoota magaalaa
naannichaa haala qabatama isaaniitiin ulaagaa adda addaatiin yeroo ilaalaman raawwii
gaarii qabanii fi gandoota kanneen biroof muuxannoo qooduu danda’an jechuudha.

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 7

 “Hojjetaa Moodela” jechuun tarsiimoo kana keessatti ulaagaa hojjetaa moodela horachuuf
taa’e irratti hundaa’uun hojjetaa mootummaa gahumsa dhuunfaa fi raawwii gaarii qabu
jechuudha.

Ganda/Aanaa moodela jechuun kutaa hawaasaa Ganda/Aanaa tokko keessa jiraatu ta’ee
qabeenya qabu hunda karaa gahuumsaa fi bu’aa qabeessa ta’een fayyadamee, qabeenya
dabalataa horachuun fi itti fufsiisuun jiruu fi jireenya isaa fooyyessee guddina hunda
galeessaa fi amansiisaa sadarkaa isaatti itti fufiinsaan kan mirkaneesse jechuudha.
Sadarkaa hawaasaatti guddina hunda galeessa ta’e milkeessuu yoo jennu kutaa hawaasaa
gama hundaan jiruu fi jireenyi isaa fooyya’e, bu’uuraalee misoomaa guuttatee fi kenna
tajaajilaa si’aayaa, qulqulluu fi itti fufiinsa qabu kan dhugoomse jechuu dha. Kunis
Jijjiiramni dhufe jijjiirama gama tokkoon yeroo tokko keessatti galmaa’e osoo hin taane
jijjiirama bu’uuraa gama hundaa amansiisaa fi itti fufiinsa qabu hundi haqummaan irraa
fayyadame jechuudha.Jijjiiramamisooma hunda galeessa ta’e galmeessisuuf ammo
hirmaannaan hawaasaa yoo cime fi qaamoleen dhimmi ilaallatu hundi (mootummaan,
hawaasni, dhaabbilee dhuunfaa, waldaalee hawaasaa, fi kkf.) mul’ata tokkoof yoo waliin
hojjetan qofa dha. Kun ammoo kan milkaa’uu danda’u dandeettiin hawaasa sanaa gama
hundaan akka cimu yoo irratti hojjatamedha.

Sadarkaa mana hojiitti, mana/seektara raawwii karooraatiin, aadaa mana hojiitiin,

kenniinsa tajaajijilaatiin, HQN’n, bulchiinsa faayinaansii fi qabeenyaa fi kkf manneen hojii
biroo irra filatamaa ta’ee fi ragaa qabatamaan deggeramu kan qabu jechuun ni danda’ama.
Hooggansa/hojjetaa moodela yoo jennu immoo gahumsaa fi dandeettii qabuun, naamusa
isaatii, raawwii hojii/gaggeessummaa fi kkf yoo ilaalamu hooggantootaa ykn hojjettoota
biroo irra fooyya’aa kan ta’ee fi qaamni kamiyyuu ragaa bahuu kan danda’u jechuudha.

2.1 Qajeeltoowwan (Principles) Moodela Uumuu

a) Manneen hojii, caasaa bulchiinsaa fi hojjetaa moodela adda baasuu keessatti ulaagaa
ragaa ifa ta’an fayyadamuu fi ragaa qabatamaa qofa irratti hundaa’ee gaggeeffamuu
qaba.
b) Jijjiiramni hojiirra oolmaa moodeelaatiin dhufu kamiyyuu dhiibbaa aadaa, duudhaa,
amantaa, seenaa, afaanii fi bakkaa buqqisuu irraa biliisa ta’uu qaba.

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 8

 c) Hojiirra oolmaa tarsiimoo kanaa keessatti qaamni dhimmi ilaalu hundi eggattummaa
tokko malee akkaataa barbaachisaa ta’een hirmaannaa ho’aa (participation and
involvement) taasisuun milkaa’ina barbaadamu milkeessuu qaba.
d) Kutaawwan hawaasaa duudhaa fi adaa waliinii kabajuu fi kabachiisuun sochiiwwan
akka dhuunfaatti fi akka walootti taasifaman qindeessuun misoomaa fi guddina waliinii
mirkaneessuu qaba.
e) Manneen hojii fi caasaalee bulchiinsa sadarkaan jiran kutaa hawaasaa xiyyeeffannoo
addaa barbaadaniif (jaarsolii biyyaa, abbootii amantaa, qaama miidhamtoota,
dubartootaa fi dargagootaa) xiyyeeffannaa dursa kennuun akka tajaajilamu taasisuu
qaba.
f) Hojiiwwan hojjetaman fi tajaajilli kennamu tekinoolojii fi kalaqaan deggeramuun
qisaama qabeenyaa (yeroo, baasii,) hir’isuu qaba.
g) Akkaataa ulaagaalee taa’aniin sadarkaa mana hojii, hojjetaa fi caasaa bulchiinsaatti
raawwii fooyya’aan argame bakka muuxannoon itti agarsiifamuu fi walirraa itti
baratamuu danda’u ta’uu qaba.
h) Tarsiimoo moodela uumuu kana hojiirra oolchuun dura haala qabatama mana hojii fi
hojjetaa mootummaa naannichaa xiyyeeffannoo keessa galchuun barbaachisaadha.
i) Manni hojii, hojjetaa ykn caasaan bulchiinsaa moodela ta’uun filatame sakatta’iinsa
yeroo yeroon gaggeeffamuun sadarkaan raawwii isaa itti-fufiinsaan fooyya’aa yoo ta’e
malee gadi bu’aa kan deemu yoo ta’e moodelummaan isaa kan haqamu ta’a.
j) Moodela adda baasuu fi filachuu keessatti hojiiwwan jijjiiramaa fi rifoormii, hojiiwwan
misooma fi hooggansa qabeenya namaa akkasumas hojiirra oolmaa seerotaa fi raawwii
qajeelfamootaa irratti sochiiwwan taasifamaa turaniin manneen hojii keessatti fi
uummata biratti bu’aalee argamaniif xiyyeeffannoon ni kennama.
k) Tarsiimoo kana hojiirra oolchuun dura qaamolee garaagaraa waliin marii (workshop)
gaggeessuun barbaachisummaa fi adeemsa hojiirra oolmaa isaa irratti hubannoon ni
uumama.

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 9

 Kutaa Sadii
Xiinxala Haalaawwanii

3.1 Cimina, Hanqina, Carraawwan fi Sodaawwan

Tarsiimoo mana hojii moodela, hojjetaa moodela, aanaa/magaalaa moodelaa fi ganda
moodela uumuu kana qopheessuu fi hojiirra oolchuu keessatti ciminoota, hanqinoota,
carraawwanii fi sodaawwan akka naannootti fi akka BPSMQNOtti jiran adda baasuudhaan
raawwii keessatti rakkoolee quunnamuu danda’aniif furmaata barbaachisaa kennaa
deemuuf ni dandeessisa. Haaluma kanaan, ciminootaa fi hanqinoota jiran akkasumas
carraawwanii fi sodaawwan sakatta’iinsa adda addaa gaggeeffame irraa fudhachuudhaan
akkaataa kanaa gadiitiin taa’ee jira.

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 10

 3.1.1 Cimina
 Hojimaata kenniinsa tajaajilaa fi meeshaalee jijjiiramaa/rifoormii irratti hanga
ammaatti hubannoon bal’aan uumamuu
 Hooggansi fi hojjetaan beekumsa fi muuxannoo qabu jiraachuu
 Labsiiwwanii fi seerotni jiran tarsiimoo moodela uumuu waliin wal simuu kan
danda’an ta’uu
 Hammata gahumsaa (competency framework) qabaachuu
 Hojiiwwan ijaarsa dandeettii fi kenniinsa tajaajila mootummaa irratti
qoranoowwan adda addaa gaggeeffamuu
 Kenniinsa tajaajilaa fooyyessuuf xiyyeeffannoo kennameen yeroo ammaa karoora
tiransiformeeshinii kenniinsa tajaajilaa qopheessuudhaan manneen hojii sadarkaan
jiran hundi hojiitti galuu
 Bakka tokko tokkotti kenniinsa tajaajilaa tekinooloojiin deggeramuu eegaluu
 Hojjetaa fi hooggansa kenna tajaajilaa irratti rakkoo uuman irratti tarkaanffii
fudhachuun eegalamuu
 Manneen hojii hundi hojiilee hundaaf istaandaardii akka qopheessan taasisuu
 Gurmaa’iinsi manneen hojii mootummaa bara 2014 irra-deebiin raawwatamuu

3.1.2 Hanqina
 Hojiiwwan rifoormii fi kenninsa tajaajilaa hanga ammaa raawwatameen bu’aan
hanga eegamu dhufuu dhabuu (itti-quufiinsi lammii gadi-aanaa ta’uu)
 Istaandaardiin kenna tajaajilaa hojiilee hundaaf qoratamee gadi-bu’uu dhabuu
 bakka baay’eettii hojjetaa mootummaa biratti miirri tajaajiltummaa fi naamusni
ogummaa gadi bu’aa dhufuu
 Tajaajila mootummaa karaa gahumsa qabuu fi qulqullinaan kennuuf hanqinni
dandeettii fi hubannoo hojjetaafi hooggansa sadarkaan jiru bira jiraachuu
 Hojiileen raawwataman hundi istaandaardii hojiifi maamilaa qabaachuun ittiin
hoogganamuu, hordofuu fi raawwii istaandaardii gamaggamaa deemuun
akkasumas istaandaardii hojii fooyyessaa deemuun kan hin jirre ta’uu
 Sirni hordoffiifi deeggersaa ciccitaa ta’uu

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 11

  Seerota, qajeelfamoota, dambiiwwan fi hojimaata hojiirra oolchuu dhabuu
 Hoogansaafi hojjetaa biratti aadaan bu’aa qofaan madaalamuu fi jajjabeessituu
dhibuu
 Rincica qaamolee adda addaa biraa dhiyaachuu danda’u (bu’aa isaarra miidhaa
isaa qeequu)

3.1.3 Carraawwan
 Kallattii imaammataa fi tarsiimoo mootummaan jijjiiramaa yeroo ammaa qabatee
socho’aa jiru
 Qabeenya nama baratee bal’aa qabaachuu
 Guddina saayinsii fi teknooloojii ariifataa yeroo ammaa jiru
 Naannicha keessatti jijjiirama hunda-galeessa fiduuf kutannoo mootummaan
yeroo ammaa agarsiisaa jiru
 Tajaajila ariifataa argachuuf fedhii maamiltootaa fi dhimmamtoota hundaa
 Fedhii jijjiiramaa kutaalee hawaasaa adda addaa naannicha keessa jiru
 Guddina hawaas-dinagdee ariifataa akka akka addunyaatti galmaa’aa jiru

3.1.4 Sodaawwan
 Bakka tokko tokkotti hooggansii fi hojjetaan fedhii dhabuu ni danda’a.
 Akkaataa ulaagaalee taa’aniin mana hojii, hojjetaa, aanaa/magaalaa, fi ganda
moodela ta’uu danda’an argachuun rakkisaa ta’uu ni danda’a.
 Qaamoleen hundi akkaataa barbaadamuun deggersa irraa eegamu taasisuu dhiisuu
ni danda’u
 Hojichi akka waliigalaatti sababa adda addaatiin yeroo yaadame keessatti
raawwatamuu dhabuu ni danda’a.
Kutaa Afur
Kallattiiwwan Xiyyeeffannoo fi Hojiilee Gurguddoo
4.1 Kallattiiwwan Xiyyeeffannoo Tarsiimichaa
4.1.1 Mana Hojii
Imaammata, sagantaa fi tarsiimoo mootummaa qophaa’u karaa guutuu ta’een hojiirra
oolchuudhaan fayyadamummaa uummataa mirkaneessuun kan danda’amu pablik sarvisii

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 12

 cimaan yoo jiraateedha. Sababni isaas akkaataa aangoo fi gahee hojii labsii qaama
raawwachiiftuutiin itti kennameen manneen hojii mootummaa sadarkaan jiran hundi
tajaajila qulqulluu fi haqa-qabeessa ta’e kan fedhii maamilaa guutuu danda’u kennuu yoo
danda’aniidha.

Akka mana hojiitti hojiilee hanga ammaatti raawwatamaniin bu’aalee gurguddoon

argamanis haala dandeettii raawwachiisummaa, gaggeessummaa, bu’uuraalee kenniinsa
tajaajilaa, mijaa’ina iddoo hojii, Hojimaata hooggansa qabeenya namaa, raawwii seerotaa fi
kkf ilaalchisee hanqinni bal’aan jiraachuu isaa argannoowwan qorannoo yeroo adda
addaatti gaggeeffaman ni agarsiisu. Kun immoo manneen hojii tajaajila qulqulluu akkaataa
yeroon gaafatuun kennuuf hudhaa guddaa ta’uu fi komii tajaajilamtootaa yeroo yeroon
dabalaa akka dhufu taasisuu keessatti qooda guddaa qaba. Rakkoolee kana manneen hojii
biratti mul’atan kanneen hiikuuf hojiiwwan eegalaman akkuma jirutti kan itti fufu ta’ee,
seektaroota mootummaa keessatti moodela uumuudhaan babal’isuun tarsiimoo addaa bu’a-
qabeessummaa manneen hojii fi fooyya’iinsa kenniinsa tajaajilaa ittiin mirkaneessinuudha.
Kanaaf, kallattiiwwan xiyyeeffannoo qophii fi hojiirra oolmaa tarsiimoo kanaa keessaa
tokko haala waliigalaa mana hojii ta’a.

4.1.2 Hojjetaa
Karoora mootummaa kallattii adda addaatiin qophaa’u hojiitti hiikuun bu’a-qabeessummaa
mana hojii fi fayyadamummaa hawaasaa mirkaneessuu keessatti gaheen hojjetaa
mootummaa baay’ee guddaadha. Sadarkaan gahumsa ogummaa, dandeettii, beekumsa,
naamusaa fi muuxannoon hojjettootaa akka waliigalaatti gurmaa’iinsaa fi hojimaata cimaa
qabaachuun kenniinsa tajaajila mootummaa ariifachiisuu fi itti-quufiinsa maamilaa
mirkaneessuuf baay’ee murteessaadha. Sababni isaa sirna pablik sarvisii ammayyaa’aa
ijaaruu keessatti jijjiiramoota gama siyaasaa, dinagdee, fi hawaasummaa akkasumas
teknooloojiitiin jiru hubachuu fi itti fayyadamuu, naamusa ogummaa kabajuun miira
tajaajiltummaa gaariidhaan uummata tajaajiluun fi kkf gahee guddaa qaba. Haalli qabiinsa
maamilaa fi itti fayyadama teknooloojii yeroo ammaa gahumsaa teknikaa fi naamusa
ogummaa cimaa kan gaafatu waan ta’eef haala hojjetaa mootummaa naannichaa sirriitti
hubachuun hojiirra oolmaa tarsiimoo kanaaf faayidaa olaanaa qaba.

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 13

 Gahumsaa fi dandeettii raawwachiisummaa hojjetaa mootummaa naannichaa cimsuuf
hojiileen hojjetaa jiran cimee kan itti fufu ta’ee, rakkoolee gama kanaan jiran hunda yeroo
gabaabaa keessatti haala walfakkaatuun hiikuun sadarkaa hundatti mootummaa cimaa
ijaaruun hin danda’amu. Kanarraa ka’uudhaan hojjettoota gahumsaa fi naamusaan
fakkeenyummaa gaarii qaban fi pablik sarvisicha ammayyeessuu keessatti gahee olaanaa
qaban akka moodelaatti baasuun muuxannoo isaan bira jiru gara hojjettoota kanneen
birootti babal’isuudhaan ce’umsa jaarmiyaalee mootummaa mirkaneessuun ni danda’ama.
Haaluma kanaan, kallattiiwwan gurguddoo tarsiimichi irratti xiyyeeffatu keessaa tokko
rakkoolee hojjetaa mootummaa naannichaa biratti argaman adda baasuudhaan karaa
walfakkaataa ta’een hiikuudha.

4.1.3 Aanaa/Magaalaa
Haala qabatama aanaalee naannoo keenyaa irraa ka’uudhaan aanaaleen tokko tokko
guutummaatti baddaa yoo ta’an aanaaleen biroon immoo guutummaatti amala
gammoojjummaa kan qabanii fi kanneen hafan immoo amala lamaan kan qabaniidha.
Tarsiimoowwanii fi hojimaatni sadarkaa naannootti qophaa’uun haala walfakkaatuun gara
magaalota fi aanaaleetti kan gadi bu’an ta’us aanaalee gidduutti akkasumas magaalota
naannichaa gidduutti raawwii irratti garaagarummaan jira. Garaagarumaan raawwii kunis
tajaajila qulqulluu fi haqa-qabeessa ta’e kennuu irratti dhiibbaa qaba.

Haala qabatama jiru irratti hundaa’uudhaan aanaalee/magaalota moodela uumuudhaan

aanaaleen/magaalotni gurmaa’iinsaan, misoomaan, guddina hawaas-dinagdeetiin gara
sadarkaa walfakkaatutti akka dhufan taasisuun murteessaadha. Gama biraatiin,
garaagarummaa dinagdee, bu’uuraalee misoomaa fi jiruuf jireenya hawaasa magaalaa fi
baadiyyaa gidduu jiru dhiphisuun sadarkaa walfakkaatutti akka dhufan taasisuun
barbaachisaa ta’a. Kana waanta’eef, haala qabatama magaalaa/aanaa irratti hundaa’uun
akkaataa ulaagaa qophaa’een moodela uumuudhaan babal’isuun rakkoolee misoomaa fi
kenniinsa tajaajilaa jiran hundee irraa hiikuun barbaachisaadha.

4.1.4 Ganda
Bulchiinsa magaalotaa fi aanaalee keessatti caasaan bulchiinsaa bal’aa fi uummatatti
dhiyaatee jiru gandaati. Imaammataa fi tarsiimoon qophaa’u sadarkaa gandaatti jiruuf

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 14

 jireenya hawaasaa fooyyessuu keessatti jijjiirama dhufeen kan madaalamuudha. Uummatni
tajaajila qulqulluu dhiyeenyatti akka argatuuf gurmaa’iinsa mootummaa hanga gandaatti
gadi buusuun dhaqqabamaa taasisuu, sirna al-waata’iinsaa (decentralization) hojiirra
oolchuun gandootni of danda’anii akka socho’an deggeruu, gandoota baadiyyaa fi magaalaa
keessatti bu’uuraalee misoomaa diriirsuu, gandootni baadiyyaa giddu-gala tajaajilaa fi
bizinasii akka qabaatu deggeruun barbaachisaadha. Gurmaa’iinsaa fi caaseffama
mootummaa sadarkaa gandaatti gadi buusuudhaan tajaajila akka kennan taasisuuf
sochiiwwan kallattii adda addaatiin taasifamaa turaniin bu’aaleen hedduun armaniiru.

Haata’u malee, haala qabata yeroo ammaa, jijjiirama siyaasaa, guddina saayinsii fi
tekinooloojii waliin tarkaanfachuu fi fedhii hawaasaa yeroo yeroon dabalaa dhufeef haala
baratameen deebii quubsaa kennuun hin danda’amne. Kana bu’uura godhachuun
sochiiwwan sadarkaa gandaatti taasifamaa jiran akkuma jirutti ta’ee rakkoolee kenniinsa
tajaajilaa fi fayyadamummaa hawaasaa waliin walqabatanii ka’an hir’isuuf tooftaa addaa
fayyadamuun barbaahisaa ta’ee argameera. Ulaagaale adda addaatti fayyadamuun ganda
moodela uumuu fi muuxannoo moodela uumamee gara gandoota birootti babal’isuun
kallattii xiyyeeffannoo tarsiimoo kanaa keessaa isa guddaadha.

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 15

 4.2 Hojiilee Gurguddoo
a) Karoora Hojiirra Oolmaa Tarsiimichaa Qopheessuu
b) Ulaagaalee Moodela Duraa (pre-modeling criterion) Qopheessuu
c) Ulaagaalee Moodelli itti uumamu qopheessuu
d) Ulaagaalee moodela boodaa (post-modeling criterion) qopheessuu
e) Qaamolee dhimmi ilaalu hundaaf hubannoo uumuu
f) Akkaataa ulaagaa qophaa’een manneen hojii, hojjetaa/garee, aanaalee/magaala fi
gandoota moodela ta’an adda baasuu
g) Bu’aa moodelaa hordofuu fi madaaluu
h) Moodela uumame babal’isuu
i) Jijjiirama itti-fufiinsa (continuity) qabu fiduu
j) Walitti Hidhamiinsa (Connectivity) cimsuu
k) Dhiyeessii fi Itti-fayyadama Tekinooloojii guddisuu

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 16

 Kutaa Shan
Ulaagaalee Moodeelli Duraa itti Uumamu

5.1 Ulaagaalee Sadarkaa Mana Hojii

a) Gaggeessummaa/leadership
 Ergamaa fi mul’ata ifa ta’ee fi hojiitti hiikamuu danda’u kan qabu
 Ergamaa fi mul’ata mana hojichaa irratti hojjetaa hundaaf hubanno kan uume
 Hojiirra oolmaa seerotaa fi qajeelfamootaatiin fooyya’aa kan ta’e
 Caasaalee mana hojichaa sadarkaan jiran waliin hariiroo cimaa kan qabu
 Qindoomina qaamolee adda addaa waliin qabu (m/hojii mootummaa fi miti-
mootummaa, dhaabilee dhuunfaa, qooda fudhattoota…)
 Hojiiwwan mana hojichaatiin raawwataman akkaataa saayinsii JBAH’tiin kan
gurmaa’an yoo ta’e
 Komii fi gaaffii uummatni kaasu yeroo yeroon xiqqeessaa kan deemu yoo ta’e
 Sirna hooggansaa fi qabiinsa ragaa cimaa kan qabu
 Sirni komiin itti keessummeeffamu fi ifa ta’e diriiruu, akkasumas sirna maamilli
odeeffannoo gahaa fi dhaqqabamaa ta’e jiraachuu
 Chaarterii lammiilee (citizen’s charter) hojiirra oolchuu
 Hojiirra oolmaa rifoormiitiin fakkeenya ta’uu kan danda’u
 Sirna kenniinsa murtii ariifataa ta’e kan qabu
 Walitti dhufeenyi hawaasa mana hojii gidduu jiru cimaa kan ta’e
b) Karoora Tarsiimoo fi Gabaasa Raawwii
 Qophiin karoora mana hojichaa tajaajilamtoota kan hirmaachise ta’uu
 Karoorri mana hojichaa karoora imala badhaadhinaa naannoo walitti kan wal simu
ta’uu
 Karoorri mana hojichaa caasaalee mana hojii sadarkaan jiran waliin walitti
hidhamiinsa qabaachuu

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 17

  Karoorri mana hojichaa tokkoon tokkoon hojjetaa bira gahuu isaa
 Hojjetaan hundi karoora dhuunfaa qopheeffachuun ittiin hoogganamaa jiraachuu
 Karoorri misooma dhuunfaa fi kan mana hojii walitti hidhamiinsa qabaachuu
 Gabaasni mana hojii fi kan hojjetaa qaama dhimmi ilaaluuf dhaqqabaa jiraachuu
c) Sirna Madaallii Bu’aa Raawwii
 Bu’aan raawwii tarsiimo’aa mana hojichaa yeroo eegee fi qulqullinaan madaalamaa
jiraachuu
 Bu’aa madaallii mana hojii irratti hundaa’uun hojjetaa fi hooggansa jajjabeessuu ykn
tarkaanfii sirreeffamaa fudhachuu
 Hojiilee hojjetaman hunda bu’aa argameen/jijjiirama dhufeen madaaluu
 Sirni madaallii bu’aa raawwii fi kan hojjetaa dhuunfaa iftoominaa fi haqa-qabeessa
ta’uu
d) Itti-quufiinsa Lammii Madaaluu
 Sirna itti-quufiinsa lammii/maamilaa itti safaramu kan diriirse
 Bu’aa qabatama irratti hundaa’ee itti quufiinsa lammii madaalaa kan deemu
e) Hooggansa Qabeenya Namaa
 Sirni fo’annoo fi filannoo cimaan jiraachuu
 Dandeettii fi gahumsa qabeenya namaa yeroo yeroon fooyyessaa deemuu
 Itti-fayyadama qabeenya namaa bu’a-qabeessa ta’e (itti Fayyadama Yeroo Hojii
Mootummaa
 Hojiirra oolmaa raawwii seerotaa fi qajeelfamoota HQN irratti
 Hojjettootni bakka jiranitti aangeffamuun hojjechaa jiraachuu
 Aadaa fi naamusa hojjetaa cimaan jiraachuu
f) Bulchiinsa Faayinaansii fi Itti fayyadama Qabeenyaa
 Itti fayyadama baajataa gahumsa qabu
 Itti fayyadama qabeenyaa gahumsa qabu
 Sirnaa bittaa meeshaalee cimaa ta’e
 Tajaajila Ooditii keessaa
g) Naannoo Hojii Mijataa Uumuu

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 18

  Bakka itti argama mana hojichaa tajaajilamaaf dhaqqabamaa ta’e
 Naannoo hojii mijataa fi hawwataa ta’e
 Bu’uuraalee kenniinsa tajaajilaa guutame
h) Itti Fayyadama Tekinooloojii
 Itti fayyadama teknooloojiitiin fakkeenyummaa kan qabu
 Kalaqa addaa kenniinsa tajaajilaa fooyyessu fi kan mirkanaa’e kan qabu
 Tajaajila mana hojichaa dijiitaalessuu kan eegale (online service)
i) Tajaajila Tola-ooltummaa
 Hojiiwwan tajaajila lammii/tola-ooltummaa keessatti hirmaannaa ho’aa kan taasise
 Hojiiwwan tola ooltummaan hawaasa keessatti bu’aa qabatamaa kan fide

5.2 Ulaagaalee Sadarkaa Hojjetaa

a) Beekumsaa fi Dandeettii
 Hojii irratti bobba’e irratti gahumsaa ogummaa qabaachuun tajaajila qulqulluu kan
kennu
 Dandeettii komunikeeshinii cimaa kan qabu
 Of-danda’ee kan raawwatu/eeggattummaa irraa biliisa kan ta’e
 Itti-fayyadama qabeenya mootummaa irratti fakkeenyummaa kan qabu
 Beekumsa qabu qooduu fi hojjettoota kanneen biroo cimsuuf kaka’umsa kan qabu
b) Qulqullina Hojii/kenniinsa tajaajilaa
 Ilaalchaa fi gocha malaammaltummaa, nananummaa, amantaa fi kkf irraa biliisa
ta’uun kan hojjetu
 Hojhii isaa istaandaardii taa’een fi isaa olitti kan raawwatu
 Simannaa fi qabiinsa maamilaa/lammiitiin fakkeenyummaa kan qabu
 Hojii hunda karaa qisaasama irraa biliisa ta’een kan raawwatu (efficiency)
c) Yeroo hunda barachuuf kan qophii ta’e
 Hojiiwwan mana hojichaa keessatti raawwataman hunda irratti hubannoo argachuuf
kan carraaqu, ilaalcha gaarii kan qabu
 Jijjiiramaaf qophii kan ta’e
 Karoora misooma/guddina dhuunfaa itti-fufiinsaan kan qabu

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 19

 d) Gareen Hojjechuu
 Garee keessatti sochii gaarii kan taasisu (yaada maddisiisuu fi yaada garee irraa
dhiyaatu fudhachuu)
 Dandeettii, muuxannoo fi beekumsa qabu qooduu
 Gareen hojjechuu fi bu’aa walootti amanuu
 Sochii garee keessatti raawwii olaanaa qabaachuu
 Hawaasa mana hojii isaatii hunda waliin walitti dhufeenya gaarii kan qabu
e) Naamusa Hojii fi Ogummaa
 Tajaajila kennu keessatti naamusa ogummaa kabajuun raawwatu
 Tajaajila kennu keessatti naamusa iddoo hojii kabajuun raawwatu
 Ilaalchaa fi gocha naannummaa, amantaa, loogii fi kkf irraa biliisa kan ta’e
 Naamusaa fi hojimaata mana hojii mootummaa kan kabajuu fi kabajchiisu
 Hojimaata mootummaa fi imaammata mana hojii isaaf kan bitamu
f) Itti-fayyadama tekinooloojii fi kalaqa
 Akka dhuunfaatti kalaqa kenniinsa tajaajilaa fooyyessu kan qabu
 Dandeettii fi naamusa itti fayyadama tekinooloojii fooyya’aa kan qabu
g) Itti-fayyadama yeroo fi qabeenya mootummaa
 Yeroo hojii mootummaa hojii qofaaf kan fayyadamu
 Qabeenya mootummaa sababa hojiitiin itti kennamu hojii barbaachisu qofaaf kan
oolchu
h) Itti-gaafatamummaa kan fudhatu
 Hojii hojjetu, hanqinaalee uumamanii fi bu’aalee argamaniif itti gaafatamummaa
kan fudhatu
 Yeroo hunda miira abbummaa kan qabu

5.3 Ulaagaalee Sadarkaa Aanaa

a) Hojiiwwan kenniinsa tajaajilaa aanichaa qindeessuu, hordofuu fi deggeruu,
gamaggamuu
b) Sochiiwwan misoomaa gandoota keessatti gaggeeffamu itti-dhiyeenyaan hordofuu,
deggeruu fi bu’aa isaa madaaluu

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 20

 c) Hojiiwwan nageenyaa raawwataman ilaalchisee karaa fakkeenyummaa qabuun
raawwachuu
d) Gurmaa’iinsaa fi ijaarama adda addaa qabaachuu fi hojiitti galchuu, mootummaa
cimaa sadarkaa gadiitti uumuu irratti
e) Misooma hawaasummaa adda addaa irratti
f) Hojii tajaajila lammiileetiin raawwii gaarii kan qabu
g) Hojiiwwan qulqullinaa fi eegumsa naannoo (ashaaraa magariisaa) irratti

5.4 Ulaagaalee Sadarkaa Gandaa

5.4.1 Ganda Baadiyyaa
a) Kenniinsa Tajaajila Mootummaa
 Kenna tajaajila mootummaa sadarkaa gandaatti qabatamaan kan mirkaneesse
 Hojiiwwan kenniinsa tajaajilaa hunda keessatti hirmaannaa hawaasaa guutuu
mirkaneesse, misoomaa fi nageenyaa keessatti
 Hojiiwwan misoomaa, nageenyaa fi hawaas-dinagdee gandicha keessatti
hojjetaman itti fufiinsa kan qabu, hawaasa kan hirmaachise
 Dhiyeessii fi itti fayyadama Tekinooloojii fooyya’aa kan qabu
b) Bu’uuraalee misoomaa adda addaa
 Bu’uuraaleen misoomaa kan keessatti babal’ate
 Magaalota dhiyoo jiran waliin walitti dhufeenya misoomaa, nageenyaa fi
hawaasummaa cimaa kan qabu
c) Kunuunsaa fi itti-fayyadama qabeenya uumamaa
 Kunuunsaa fi itti-fayyadama qabeenya uumamaa naannoo isaa irratti
fakkeenyummaa kan qabu
d) Hirmaannaa uummataa kan mirkaneesse
 Hojiilee misoomaa, hawaasummaa, dinagdee fi siyaasaa keessatti hirmaannaa
hawaasaa qabatamaadhaan kan mirkaneesse

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 21

  Nageenya uummataa mirkaneessuu keessatti sochii cimaa kan taasisee fi bu’aa
qabatamaa kan mirkaneesse
e) Qindoomina qaamolee adda addaa waliin qabu
 Gandoota biroo waliin walitti hidhamiinsa cimaa uumuun guddina qaloo kan
mirkaneesse
 Giddu-gala bizinasii fi carraa hojii babal’isuu
 Ijaarsaa fi gurmaa’iinsa uummataa cimaa uumuun sadarkaa gandaatti mootummaa
cimaa kan ijaare
 Iddoowwan aadaa, hambaalee durii fi maalummaa hawaasaa agarsiisan kunuunsuu
fi misoomsuudhaan faayidaalee adda addaaf akka oolu kan taasise
 Carraawwan tekinooloojii fi ammayyummaatti fayyadamuudhaan jiruuf jireenya
haawaasaa ammayyeessuu/fooyyessuu irratti kan hojjete
 Al-seerummaa fi hojimaata badaa gandoota keessatti babal’atu hambisuuf hojii
qabatamaa kan hojjete fi bu’aa galmeesse
 Aadaa waliin jireenya uummattootaa jajjabeessuu fi itti-fufsiisuu irratti hojii
fakkeenyummaa qan hojjete
 Imaammataa fi tarsiimoo mootummaan baasu akkaataa qabatama gandichaatiin wal
simsiisuudhaan hojiitti kan hiike
 Madda galii gandichaa sirriitti qoratee adda baasuudhaan ragaa kan qabu
 Dhaabbilee faayinaansii fi arjoomtota waliin ta’uudhaan hawaasni tajaajila liqii fi
maashinoota adda addaa, qusannoo fi kkf akka argatu kan haala mijeesse
 Ganda keessatti hojiiwwan inveestimentii akka babal’atuuf kan sochii qabatamaa
taasise
 Gurmaa’iinsaa fi Hojimaata Manneen Marii Gandaa Cimsuu irratti kan hojjete
 Sadarkaa Gandaatti Waldaalee Hawaasaa babal’isuu, fi dandeettii isaanii cimsuu fi
bu’aa isaa madaalaa deemuu irratti hojii qabatamaa kan hojjete
 Hojiiwwan sadarkaa gandaatti hojjetaman miidiyaadhaan kan deeggere
f) Karoora Badhaadhina Maatii Hojiirra oolchuu
 Karoorri badhaadhina sadarkaa gandaatti qophaa’uu jiraachuu
 Karooricha milkeessuuf hojiitti galuu/eegaluu

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 22

  Bu’aan qabatamaan galmaa’aa jiraachuu

5.4.2 Gandoota Magaalaa

a) Kenniinsa Tajaajila Mootummaa
 Gosaa fi madda rakkoolee kenniinsa tajaajilaa akkaata amala naannootiin adda
baasuun karoora ittiin hiikamu qabaachuu
 Hojimaata kenniinsa tajaajila iddoo tokkoo hojiirra oolchuu
 Dhaqqabamummaa fi qulqullina kenniinsa tajaajilaa mirkaneessuu
 Tajaajilli kennamu haqa-qabeessa fi hojimaata badaa irraa biliisa taasisuu
 Tajaajilli sadarkaa gandaatti kennamu hundi istaandaardii kenna tajaajilaa akka
qabaatu taasisuu
 Lammiilee haala addaatiin tajaajilamuu qaban (jaarsolii biyyaa, abbootii amantaa,
abbootii gadaa, Miseensota raayyaa ittisa biyyaa, qaama miidhamtoota…) adda
baasuun dursa kennuun tajaajiluu
 Kenniinsa tajaajilaa keessatti qaamolee adda addaa (abbootii qabeenyaa, tola-
ooltota, arjoomtota, waldaalee hawaasaa) hirmaachisuu

b) Hojimaata Badaa Hir’isuu

 Mirgaa fi dirqama lammiileen tajaajila mootummaa argachuu keessatti qaban adda
baasanii hubannoo uumuu
 Immaamata, fi tarsiimoowwan hojimaatni badaan ittiin hir’atu hojiirra oolchuu
 Rakkoolee kanneen akka aantummaan uummataa xiqqachuu, faayidaa dhuunfaaf
dursa kennuu, eggattummaa irraa biliisa taasisuu
 Hojimaataafi barmaatilee duubatti hafaa hambisuuf yeroo yeroon hojiiwwan
ilaalcha jijjiiruu hojjechuu, olaantummaa seeraa kabajchiisuu, hojimaata
ammayyaa’aa hojiirra oolchuu
 Hawaasni haala walfakkaataa ta’een odeeffannoo wayiitawaa akka argatu hojii
komunikeehsinii bifa adda addaatiin hojjechuu
 Sirna duub-deebiin tajaajilamtoota irraa itti kennamu diriirsuu.

c) Rakkoo Hojii Dhabdummaa

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 23

  Hoji-dhabdootaaf fi Dargaggootaaf carraa hojii uumuu, hojiitti galchuu, hordofuu
(ceessisuu)
 Hoji-barbaaddota karaa haqa-qabeessa ta’een calaluudhaan adda baasanii ragaa
qabachuu
 Bulchiinsaa fi ittifayadama iddoo oomishaa fi gurgurtaa, sheedii fi kilaastarii karaa
qulqullinaa qabuun hojii irra oolchuu qabuu
 Deggarsaa fi hordoffiin itti-fufiinsaan waldaalee fi kilaasterootaaf taasisuu
 Walitti hidhamiinsi gabaa cimaa uumuu fi dhiyyeessii galteewwanii adda addaa

d) Karoora Badhaahina Maatii Hojiirra oolchuu

 Dhimmoota karoora badhaadhina maatiin walqabatee hawaasaaf hubannoo gahaa
uumuu
 Sadarkaa maatiitti karoora badhaadhina maatii mirkaneessuu (dinagdee, fayyaa,
bishaan, qulqullina naannoo fi maatii ofii…)
 Tokkoon tokkoon maatii dinagdeedhaan akka of danda’u taasisuu

e) Qulqullinaa fi Magariisummaa Magaalaa

 Qulqullinaa fi magariisummaa keessoo magaalaa mirkaneessuu
 Bakka balfaan gogaa fi dhangala’aan itti dhabamsiifamu qopheessuu fi itti
fayyadamuu
 Qulqullinaa fi miidhagina naannoo eeguu keessatti hawaasa hirmaachisuu

f) Bu’uuraalee Misoomaa
 Waliin gahiinsaa fi qulqullinaa bu’uuraalee misoomaa kanneen akka daandii,
bishaan, ibsaa, manneen barnootaa fi dhaabilee fayyaa fooyya’aa qabaachuu
 Qulqullina tajaajila bu’uuraalee misoomaa mirkaneessuu
 Babal’inaa fi kunuunsa bu’uuraalee misoomaa keessatti hirmaannaa hawaasaa
mirkaneessuu

g) Itti Fayyadama Lafa Magaalaa

 Odeeffannoo fi ragaa lafa gandicha keessa jiruu qindeessanii qabachuu

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 24

  Lafa gandicha keessa jiru dhimma adda addaaf seeraan kenname hordofuu,
tarkaanfii sirreeffamaa fudhachuu fi akka fudhatamu taasisuu
 Weerara lafaa seeraan alaa bifa adda addaan gaggeeffamu ittisuu
 Seerota, qajeelfamoota, dambiiwwanii fi hojimaata itti-fayyadama lafaa qophaa’e
akkaataa barbaachisuun hojiirra oolchuu
 Ilaalchaa fi gocha kiraasassaabdummaa itti-fayyadama lafaan walqabatee jiru
hir’isuu irratti hojii qabatamaa hojjechuun fakkeenyummaa qabaachuu

h) Rakkoo Sasssaabbii Galii

 Seera kaffaltii gibiraa fi taaksii kabajchiisuu
 Qaamolee dhimmi ilaalu waliin ta’uun poteenshaala galii gandicha keessa jiru
sirriitti qorachuun adda baasuu
 Daldala seeraan alaa kutaa gandichaa dhabamsiisuun mirga daldaltoota seera
qabeessa ta’anii mirkaneessuu
 Qabeenyaa fi galii mootummaan gandicha irraa argachuu qabu haqummaan akka
sassaabamu taasisuu
 Baajata mootummaan ramaduun alatti madda galii uumuu fi babal’isuu
 Sirna bulchiinsa qabeenyaa fi itti-fayyadama baajataa cimaa qabaachuu

Kutaa Shan
Gahee Qaamolee Adda Addaa
5.1 Gahee Qaamolee Adda Addaa
a) Gahee Bulchiinsa Mootummaa Naannoo Oromiyaa
 Hojimaata moodelli itti uumamu barbaachisaa ta’uu isaa itti amanuu fi
mirkaneessuu
 Hojimaanni moodeelli naannoo keenyaa itti uumamu akka hojiirra oolu kallattii
cimaa kaa’uu
 Moodeeloota adda bahan mirkaneessuu
 Hojii moodeela uumuu xiyyeeffannaa kennuu hoogganuu
 Qabeenya hojii kanaaf barbaachisu ramaduu

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 25

  Qaamolee moodeela uumuu keessatti gahee qaban akkaataa gahee isaanitii
hojjechaa jiraachuu isaanii gamaggamun tarkaanfii sirreeffamaa fudhachaa
deemuu
b) Gahee Biiroo Pabliik Sarviisii fi Misooma Qabeenya Namaa
 Manneen hojii, hojjetaa, hooggansa, aanaa fi gandota keessatti hojimaata
moodeelli itti uumamuu danda’u ni qopheessa, mootummaaf ni dhiyeessa,
yeroo mirkanaa’u hojiirra ni oolcha.
 Hojii moodela akka waliigalaatti hojiirra oolchuu fi bu’a-qabeessa taasisuu
keessatti qaamolee gahee qaban qindeessuu
 Hojimaata qaamoleen moodeela uumuu keessatti Gahee qaban qindoominaan
itti hojjetan diriirsuu
 Hojimaata, gurmaa’insaa, hammata (framework) seeraa fi qajeelfamoota adda
addaa moodeela uumuuf barbaachisan qaamolee dhimmi ilaalu waliin ta’uun
qopheessuun akka hojiirra oolan taasisuu
 Barbaachisummaa moodelaa fi gahee uummataa irratti sosochii (mobilization)
sadarkaa hundatti uumuu
 Sirna hordoffii deeggarsaa moodelootaa cimaa diriirsuu

c) Gahee Manneen Hojii Sadarkaan Jiranii

 Adeemsa mooodela magaala, aanaa fi ganda uumuu keessatti gahee isaaniif kallattiin
kenname irratti hundaa’uun karoora moodeela uumuu baafachuu
 Sirna hordoffii fi deeggarsaa cimaa caasaa sadarkaan jiru waliin diriirsuu
 Hojimaata moodeelli itti uumamu eeganii hojjechuu
 Yeroo taa’e keessatti galmoota moodeela uumuu akka seektaraatti milkeessuu
 Gama seektara isaanitiin mobilaayizeeshinii ummataa cimaa uumuu
 Qaamolee dhimmi ilaalu waliin qindoominaan hojiichuu
d) Gahee Ummataa
 Jijjiiramaaf qophaa’aa ta’uu

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 26

  Hirmaannaa ho’aa taasisuu
 Caasaa mootummaa waliin qindoominaan hojjechuu
 Qaamolee gahee isaanii sirnaan hin baane saaxiluu fi sirna gaafatamummaa
mirkaneessuu

Ulaagaalee Moodelli itti Uumamu

1. Ulaagaalee Mana Hojii Moodelli itti Uumamu
Ulfaatina Qabxii Madda
Lak. Kallattiiwwan xiyyeeffannoo Argate Ragaa
1. Gaggeessummaa/leadership 15
1.1 Ergamaa fi mul’ata mana hojii Hojiirra Oolchuu 4
a) Ergamaa fi mul’ata mana hojii chaa irratti hojjetaa hundaaf 4
hubanno uumuudhaan qabatamaan hojiitti kan hiike
b) Ergamaa fi mul’ata mana hojichaa irratti hojjetaa hundaaf 2.5
hubanno kan uume

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 27

c) Ergamaa fi mul’ata mana hojichaa irratti hojjetaa hundaaf 0
hubanno kan hin uumnee fi hojiitti kan hin hiikne
1.2 Hojiiwwan Kenniinsa Tajaajilaa 3
a) Akka mana hojichaatti kenniinsa tajaajilaatiin raawwii gaarii kan 3
qabuu fi bu’aa qabatamaa kan galmeesse
b) Hojiiwwan kenniinsa tajaajilaa irratti karoora qopheessuun hojii 1.5
keessa kan gale
c) Hojiiwwan kenniinsa tajaajilaa irratti karoora kan hin 0
qopheessinee fi hojiitti kan hin galle yoo ta’e
1.3 Qindoomina 2
1.3.1 Karoora qindoominaa kan qabuu fi hojiirra kan oolche yoo ta’e 2
1.3.2 Karoora qindoominaa kan qabuu fi hojiirra kan hin oolchin 1
1.3.3 Karoora qindoominaa kan hin qabnee fi hojiirra kan hin oolchin 0
1.4 Gurmaa’iinsa bu’a-qabeessa ta’e qabaachuu 2
1.4.1 Gurmaa’iinsa dhaqqabamaa ta’ee fi hojjechiisuu danda’u kan qabu 2
1.4.2 Gurmaa’iinsa dhaqqabamaa ta’ee fi hojjechiisuu danda’u kan qabu 0
1.5 Hojiiwwan jijjiiramaa 2
1.5.1 Hojiirra oolmaa rifoormii fi hojiiwwan jijjiiramaa irratti bu’aa 2
argameen fakkeenya ta’uu kan danda’u
1.5.2 Hojiirra oolmaa rifoormii fi hojiiwwan jijjiiramaatiin hubannoo 1
kan uumee fi raawwii irratti hanqina kan qabu
1.5.3 Hojiirra oolmaa rifoormii fi hojiiwwan jijjiiramaatiin hubannoo 0
kan hin uumnee fi raawwiitti kan hin galle
2. Karoora Tarsiimoo fi Gabaasa Raawwii 10
2.1 Qophii Karoora 4
2.1.1 Qophii karooraa irratti maamiltootaa fi qooda-fudhattoota itti- 4
fufiinsaan kan hirmaachise
2.1.2 Qophii karoora mana hojichaa akkaataa barbaachisuun kan 2
qopheesse, garuu maamila kan hin hirmaachisne yoo ta’e
2.1.3 Karoora qulqullina qabu kan hin qopheessine fi maamiltootaa fi 0
qooda-fudhattoota kan hin hirmaachisne
2.2 Walitti hidhamiinsa 2
2.2.1 Karoorri mana hojichaa karoora imala badhaadhinaa fi karoora 2
caasaalee gadii waliin walitti kan wal simu ta’uu
2.2.2 Karoorri mana hojichaa karoora imala badhaadhinaa waliin kan 1
walsimu ta’ee, caasaa gadii waliin walitti hidhamiinsa kan hin
qabne yoo ta’e
2.2.3 Karoorri mana hojichaa karoora imala badhaadhinaa fi karoora 0
caasaalee gadii waliin kan wal hin simne yoo ta’e
2.3 Karoora Dhuunfaa Qabaachuu 2
2.3.1 Hojjetaan hundi karooraa fi gabaasa dhuunfaa haala 2
walfakkaatuun fi itti fufiinsaan yoo qabaate
2.3.2 Karooraa fi gabaasni hojjetaa hanqina yoo qabaate 1

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 28

2.3.3 Hojjetaan karooraa fi gabaasa dhuunfaa qopheeffachuun kan hin 0
jirre yoo ta’e
2.4 Gamaggama Raawwii 2
2.4.1 Gabaasni raawwii hojii bu’aa dhufe waliin walitti hidhamee kan 2
gamaggamamu yoo ta’e
2.4.2 Gabaasa raawwii fi bu’aa argame walsimsiisuun hin jiru 0
2.5 Waltajjii Maamilaa Qabaachuu 2
2.5.1 Maamila/uummata waliin waltajjii marii idilee gaggeessuu 2
2.5.2 Waltajjiin marii maamilaa ciccitaa ta’uu 1
2.5.3 Maamila/uummata waliin marii gaggeessuun hin jiru 0
3. Sirna Madaallii Bu’aa Raawwii 10
3.1 Bu’aan raawwii tarsiimo’aa mana hojichaa yeroo isaa eegee 3
qulqullinaan madaalamaa jiraachuu
3.2 Bu’aan raawwii tarsiimoo yeroo isaa eegee madaalamaa jiraachuu 2
fi hanqina qulqullinaa qabaachuu
3.3 Bu’aan raawwii tarsiimoo yeroo isaa eegee kan hin gaggeffamnee 1
fi rakkoo qulqullinaa kan qabu yoo ta’e
3.4 Bu’aan raawwii tarsiimo’aa mana hojichaa kan hin madaalamne 0
yoo ta’e
3.5 Bu’aa madaallii mana hojii irratti hundaa’uun hojjetaa fi 3
hooggansa jajjabeessuu fi tarkaanfii fudhachuu
Bu’aa madaallii mana hojii irratti hundaa’uun hojjetaa fi 2
hooggansa jajjabeessuun yoo jiraate
Bu’aa madaallii mana hojii irratti hundaa’uun hojjetaa 0
jajjabeessuu fi tarkaanfii fudhachuun kan hin jirre yoo ta’e
3.6 Hojiilee hojjetaman hunda jijjiirama dhufeen madaaluu 2
Hojiilee hojjetaman hunda bu’aa argameen madaaluun yoo hin 0
jiraatne
3.7 Sirni madaallii bu’aa raawwii fi kan hojjetaa dhuunfaa iftoominaa 2
fi haqa-qabeessa ta’uu
Sirni madaallii bu’aa raawwii fi kan hojjetaa dhuunfaa iftoominaa 0
fi haqa-qabeessa ta’uu dhabuu
4. Itti-quufiinsa Lammii Madaaluu 20
4.1 Sirna itti-quufiinsa maamilaa ittiin safaramu kan diriirse 10
Sirna itti-quufiinsa maamilaa ittiin safaramu kan hin diriirsine yoo 0
ta’e
4.2 Bu’aa qabatama irratti hundaa’ee itti quufiinsa maamilaa 10
madaalaa kan deemu
Itti-quufiinsi maamilaa yeroo madaalamu bu’aa qabatama irratti 0
hundaa’ee gaggeeffamuu dhabuu
5. Hooggansa Qabeenya Namaa 15
5.1 Sirni fo’annoo fi filannoo qulqullina qabu jiraachuu 3
Sirni fo’annoo fi filannoo qulqullina qabu jiraachuu dhabuu 0

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 29

5.2 Dandeettii fi gahumsa qabeenya namaa yeroo yeroon fooyyessaa 3
deemuu
gahumsa qabeenya namaa yeroo yeroon fooyyess dhabuu 0
5.3 Itti-fayyadama qabeenya namaa bu’a-qabeessa ta’e yoo jirate 3
Itti-fayyadama qabeenya namaa bu’a-qabeessa ta’e yoo hin 0
jiraatne
5.4 Hojiirra oolmaa raawwii seerotaa fi qajeelfamoota HQN cimaan 3
yoo jiraate
Hojiirra oolmaa raawwii seerotaa fi qajeelfamoota HQN irratti 0
rakkoon yoo jiraate
5.5 Hojjettootni bakka jiranitti aangeffamuun hojjechaa jiraachuu 3
Hojjettootni bakka jiranitti aangessuun yoo hin jiraatne 0
5.6 Aadaa fi naamusa hojjetaa cimaan jiraachuu 3
Naamusa hojjetaa irratti rakkoon jiraachuu 0
6. Faayinaansii fi Qabeenyaa 8
5.1 Itti fayyadama baajataa gahumsa qabu jiraachuu 2
Itti fayyadamni baajataa gahumsa qabu kan hin jirre yoo ta’e 0
5.2 Itti fayyadama qabeenyaa gahumsa qabu 2
Itti fayyadamni qabeenya gahumsa qabu kan hin jirre yo ta’e 0
5.3 Sirnaa bittaa meeshaalee cimaa ta’e 2
Sirnaa bittaa meeshaalee hanqina qabu yoo ta’e 0
5.4 Tajaajila Ooditii keessaa cimaa ta’e jiraachuu 2
Tajaajila Ooditii keessaa cimaa ta’e jiraachuu dhabuu 0
7. Naannoo Hojii Mijataa Uumuu 8
7.1 Bakka itti argama mana hojichaa tajaajilamaaf dhaqqabamaa ta’uu 4
Bakka itti argama mana hojichaa tajaajilamaaf dhaqqabamaa ta’uu 2
dhabuu
7.2 Naannoo hojii mijataa fi hawwataa ta’e kan qabu 3
Naannoon hojii mijataa fi hawwataa ta’e jiraachuu dhabuu 1
7.3 Bu’uuraalee kenniinsa tajaajilaa guutamuu 3
Bu’uuraalee kenniinsa tajaajilaa guutamuu dhabuu 1
8. Itti Fayyadama Tekinooloojii 7
8.1 Itti-fayyadama teknooloojiitiin fakkeenyummaa kan qabu 3
Itti-fayyadama teknooloojii irratti hanqina kan qabu 0
8.2 Kalaqa addaa kenniinsa tajaajilaa kan mirkanaa’e kan qabu 2
Kalaqa addaa kan hin mirkanaa’in kan qabu 1
Kalaqa addaa kan hin qabne 0
8.3 Tajaajila mana hojichaa dijiitaalessuu kan eegale 2
Tajaajila mana hojichaa dijiitaalessuu kan hin eegalin 0
9. Tajaajila Tola-ooltummaa 7
9.1 Hojiiwwan tajaajila lammii keessatti hirmaannaa ho’aa kan taasise 7
fi bu’aa qabatamaa kan fide

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 30

9.2 Hojiiwwan tajaajila lammii keessatti hirmaannaa kan taasise ta’ee 4
bu’aa kan hin madaalle
9.3 Hojiiwwan tajaajila lammii keessatti hirmaannaa kan hin taasisne 0

2. Ulaagaalee Hojjetaa Moodela itti adda bahu-cheekliistii

Kallattiiwwan xiyyeeffannoo Ulfaatin Qabxii Madda
Lak a Argate Ragaa
.
1. Beekumsaa fi Dandeettii 20
1.1 Hojii irratti bobba’e irratti gahumsaa ogummaa qabaachuun
tajaajila qulqulluu kan kennu
1.2 Hojii kennameef istaandaardii taa’een ol kan raawwatu
1.3 Dandeettii komunikeeshinii cimaa kan qabu
1.4 Of-danda’ee kan raawwatu/eeggattummaa irraa biliisa kan
ta’e
1.5 Itti-fayyadama qabeenya mootummaa irratti fakkeenyummaa
kan qabu
1.6 Beekumsa qabu qooduu fi hojjettoota kanneen biroo cimsuuf
kaka’umsa kan qabu
2. Qulqullina Hojii/Kenniinsa Tajaajilaa 15
2.1 Ilaalchaa fi gocha malaammaltummaa, nananummaa,
amantaa fi kkf irraa biliisa ta’uun kan hojjetu
2.2 Hojhii isaa istaandaardii taa’een fi isaa olitti kan raawwatu
2.3 Simannaa fi qabiinsa maamilaa/lammiitiin fakkeenyummaa
kan qabu
2.4 Hojii hunda karaa qisaasama irraa biliisa ta’een kan
raawwatu (efficiency)
3. Yeroo hunda barachuuf kan qophii ta’e 10
3.1 Hojiiwwan mana hojichaa keessatti raawwataman hunda
irratti hubannoo argachuuf kan carraaqu, ilaalcha gaarii kan
qabu
3.2 Jijjiiramaaf qophii kan ta’e
3.3 Karoora misooma/guddina dhuunfaa itti-fufiinsaan kan qabu
4. Gareen Hojjechuu 15
4.1 Garee keessatti sochii gaarii kan taasisu
4.2 Bu’aa walootti/ gareen hojjechuutti kan amanu
4.3 Dandeettii, muuxannoo fi beekumsa qabu kan qoodu

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 31

4.4 Gareen hojjechuu fi bu’aa walootti kan amanu, garee
keessatti raawwii olaanaa kan qabu
4.5 Hawaasa mana hojii isaatii hunda waliin walitti dhufeenya
gaarii kan qabu
5. Naamusa Hojii fi Ogummaa 10
5.1 Tajaajila kennu keessatti naamusa ogummaa kabajuun
raawwatu
5.2 Tajaajila kennu keessatti naamusa iddoo hojii kabajuun
raawwatu
5.3 Ilaalchaa fi gocha naannummaa, amantaa, loogii fi kkf irraa
biliisa kan ta’e
5.4 Naamusaa fi hojimaata mana hojii mootummaa kan kabajuu
fi kabajchiisu
6. Itti-fayyadama tekinooloojii fi kalaqa 10
6.1 Akka dhuunfaatti kalaqa kenniinsa tajaajilaa fooyyessu kan
qabu
6.2 Dandeettii fi naamusa itti fayyadama tekinooloojii fooyya’aa
kan qabu
7. Itti-fayyadama yeroo fi qabeenya mootummaa 10
7.1 Yeroo hojii mootummaa hojii qofaaf kan fayyadamu
7.2 Qabeenya mootummaa sababa hojiitiin itti kennamu hojii
barbaachisu qofaaf kan oolchu
8. Itti-gaafatamummaa kan fudhatu 10
8.1 Hojii hojjetu, hanqinaalee uumamanii fi bu’aalee argamaniif
itti gaafatamummaa kan fudhatu
8.2 Yeroo hunda miira abbummaa kan qabu

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 32

3. Ulaagaalee Ganda Moodela itti adda bahu-cheekliistii
Kallattiiwwan xiyyeeffannoo Ulfaatina Qabxii Madda
Lak. Argate Ragaa
1. Kenniinsa Tajaajila Mootummaa 20
1.1 Aangoo fi gahee hojii caasaa Gandaa ifatti adda bahe kan qabu 5
1.2 Aangoo fi gahee hojii caasaa Gandaa ifatti adda bahe kan hin 0
qabne
1.3 Kenniinsa tajaajilaa, misoomaa fi nageenyaa keessatti hirmaannaa 5
hawaasaa guutummaatti kan mirkaneesse
1.4 Kenniinsa tajaajilaa, misoomaa fi nageenyaa keessatti hirmaannaa 0
hawaasaa kan hin mirkaneessine
1.5 Hojiiwwan misoomaa, nageenyaa fi hawaas-dinagdee gandicha 5
keessatti hojjetaman itti fufiinsa kan qabu
1.6 Hojiiwwan kenna tajaajilaa, misoomaa, nageenyaa fi hawaas- 0
dinagdee gandicha keessatti hojjetaman itti fufiinsa kan hin qabne
yoo ta’e
1.7 Hojiiwwan kenniinsa tajaajila tekinooloojiin kan deggerame ta’uu 5
1.8 Hojiiwwan kenniinsa tajaajila tekinooloojiin kan hin deggeramne 0
ta’uu
1.9 Dhiyeessii fi itti fayyadama Tekinooloojii fooyya’aa kan qabu
2. Bu’uuraalee misoomaa adda addaa kan guuttate 10
2.1 Bu’uuraaleen misoomaa kan keessatti babal’ate 4
2.2 Bu’uuraaleen misoomaa kan hin qabne 0
2.3 Magaalota dhiyoo jiran waliin walitti hidhamiinsa misoomaa, 3
nageenyaa fi hawaasummaa cimaa kan qabu
2.4 Magaalota dhiyoo jiran waliin walitti hidhamiinsa misoomaa, 0
nageenyaa fi hawaasummaa cimaa kan hin qabne
2.5 Madda galii gandichaa sirriitti qoratee adda baasuudhaan ragaa 3
kan qabu
2.6 Madda galii gandichaa qoratee ragaa kan harkaa hin qabne 0
3. Kunuunsaa fi itti-fayyadama qabeenya uumamaa 10
3.1 Kunuunsaa fi itti-fayyadama qabeenya uumamaa naannoo isaa 5
irratti fakkeenyummaa kan qabu
3.2 Kunuunsaa fi itti-fayyadama qabeenya uumamaa naannoo isaa 0
irratti irratti hanqina kan qabu
3.3 Sagantaa ashaaraa magariisaa milkeessuuf hojii qabatamaan kan 5
agarsiise
3.4 Sagantaa ashaaraa magariisaa milkeessuuf hojii qabatamaa kan 0
hin hojjetne

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 33

4. Hirmaannaa uummataa kan mirkaneesse 30
4.1 Hojiilee misoomaa, hawaasummaa, dinagdee fi siyaasaa keessatti 6
hirmaannaa hawaasaa qabatamaan kan mirkaneesse
4.2 Hojiilee misoomaa, hawaasummaa, dinagdee fi siyaasaa keessatti 0
hirmaannaa hawaasaa mirkaneessuu irratti hanqina kan qabu

4.3 Nageenya uummataa mirkaneessuu keessatti sochii cimaa kan 6

taasisee fi bu’aa qabatamaa kan mirkaneesse
4.4 Nageenya uummataa mirkaneessuu irratti hanqina qabu 0
4.5 Hirmaannaa ummataatiin iddoowwan aadaa, hambaalee durii fi 6
maalummaa hawaasaa agarsiisan kunuunsuu fi misoomsuu
Bakkeewwan hambaalee durii, aadaa fi seenaa uummataa 0
agarsiisan kunuunsuu fi itti fufsiisuu irratti hanqina kan qabu
4.6 Aadaa waliin jireenya uummattootaa jajjabeessuu fi itti- fufsiisuu 6
irratti hojii fakkeenyummaa qan hojjete
Aadaa waliin jireenya uummattootaa jajjabeessuu fi itti- fufsiisuu 0
irratti sochiin taasifame laafaa yoo ta’e
4.7 Al-seerummaa fi hojimaata badaa gandoota keessatti babal’atu 6
hambisuuf hojii qabatamaa kan hojjete fi bu’aa galmeesse
Al-seerummaa fi hojimaata badaa gandoota keessatti babal’atu 0
hambisuu irratti laafaa kan ta’e
5. Qindoomina qaamolee adda addaa waliin qabu 20
5.1 Gandoota biroo waliin walitti hidhamiinsa cimaa uumuun
3
misooma waloo kan mirkaneesse
5.2 Gandoota biroo waliin walitti hidhamiinsa cimaa uumuun
0
misooma waloo kan mirkaneessuu irratti hanqina kan qabu
5.3 Giddu-gala bizinasii fi carraa hojii babal’isuu 2
5.4 Giddu-gala bizinasii fi carraa hojii babal’isuu irratti hojiin
0
hojjetame laafaa yoo ta’e
5.5 Ijaarsaa fi gurmaa’iinsa uummataa cimaa uumuun sadarkaa
2
gandaatti mootummaa cimaa kan ijaare
5.6 Ijaarsaa fi gurmaa’iinsa uummataa cimaa uumuun sadarkaa
gandaatti mootummaa cimaa uumuuf hojiin hojjetame laafaa yoo 0
ta’e
5.7 Carraawwan tekinooloojii, siyaasaa fi ammayyummaatti 2
fayyadamuudhaan jiruuf jireenya haawaasaa
ammayyeessuu/fooyyessuu irratti kan hojjete
5.8 Carraawwan adda addaatti fayyadamuun jiruuf jireenya haawaasaa 0
fooyyessuu irratti hojiin hojjetame laafaa yoo ta’e
5.9 Imaammataa fi tarsiimoo mootummaan baasu akkaataa qabatama 2
gandichaatiin wal simsiisuudhaan hojiitti kan hiike

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 34

5.10 Imaammataa fi tarsiimoo mootummaan baasu akkaataa qabatama 0
gandichaatiin wal simsiisuun raawwachuu irratti hanqinni yoo
jiraate
5.11 Dhaabbilee faayinaansii fi arjoomtota waliin ta’uudhaan hawaasni 2
tajaajila liqii fi maashinoota adda addaa, qusannoo fi kkf akka
argatu kan haala mijeesse
5.12 Dhaabbilee adda addaa waliin ta’uun hawaasni tajaajila liqii fi 0
maashinoota adda addaa, qusannoo fi kkf akka argatu taasisuu
irratti sochiin jiru laafaa yoo ta’e
5.13 Ganda keessatti hojiiwwan inveestimentii akka babal’atuuf kan 2
sochii qabatamaa taasise
5.14 Sochiin inveestimantii sadarkaa gandaatti akka babal’atuuf hojii 0
qabatamaa hojjechuu irratti hanqina kan qabu yoota’e
5.15 Gurmaa’iinsaa fi Hojimaata Manneen Marii Gandaa Cimsuu irratti 2
kan hojjete
5.16 Gurmaa’iinsaa fi Hojimaata Manneen Marii Gandaa Cimsuu irratti 0
hojiin hojjetame laafaa yoo ta’e
5.17 Sadarkaa Gandaatti Waldaalee Hawaasaa babal’isuu, fi dandeettii 2
isaanii cimsuu fi bu’aa isaa madaalaa deemuu irratti hojii
qabatamaa kan hojjete
5.18 Waldaalee hawaasaa babal’isuu irratti sochiin jiru gadi-aanaa yoo 0
ta’e
6. Tajaajila Tola oltummaa 10
6.1 Gandicha keessatti hojiiwwan tola oltummaa akka hojetamu 5
hubannoo kan uumee
6.2 Gandicha keessatti hojiiwwan tola oltummaa akka hojetamu 0
hubannoo kan hin uumne
6.3 Gandicha keessatti hojiiwwan tola oltummaa hojjechuun bu’aa 5
qabatamaa kan fide
6.4 Gandicha keessatti hojiiwwan tola oltummaa hojjechuun bu’aa 0
qabatamaa irratti hanqinni yoo jiraate

Tarsiimoo Moodelli itti Uumamu Fuula 35