1 B 33966 C

##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Profil kolorów: Coated - FOGRA27 (ISO 12647-2:2004)

Pełnokolorowy Domyślna liniatura rastra
100 100
95 95
75 75
25 25
5 5
0 0
100 100
95 95
75 75
25 25
5 5
0 0
C:\Praca\oficyna\kojder\socjologia_miekka_2016\n\socjologia_prawa_okladka_miekka.cdr
11 lutego 2016 17:36:58
Profil kolorów: Coated - FOGRA27 (ISO 12647-2:2004)
Pełnokolorowy Domyślna liniatura rastra
C:\Praca\oficyna\kojder\socjologia_miekka_2016\n\socjologia_prawa_tytulowa_2016.cdr
11 lutego 2016 17:39:52
Redaktor prowadząca
Anna Kędziorek
Redakcja
Ewa Pajestka-Kojder
Redakcja techniczna
Zofia Kosińska
Korekta
Michał Zgutka
Tłumaczenie tytułów opracowań na język angielski, francuski i niemiecki

Karol Muszyński
Tłumaczenie tytułów opracowań na język rosyjski

Ina Szumska
Projekt okładki i stron tytułowych oraz rysunki

Ireneusz Sakowski
Ilustracja na okładce
Laurentius de Voltolina, Liber ethicorum des Henricus de Alemannia, ok. 1233 r.
Skład i łamanie
Marcin Szcześniak
ISBN 978-83-235-1465-7 (PDF)
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dział Handlowy WUW: tel. (48 22) 55-31-333; e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.wuw.pl/ksiegarnia
Leonowi Petrażyckiemu
oraz przyszłym pokoleniom
socjologów prawa
Spis treści
Przedmowa (Andrzej Kojder) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Anomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Antropologia prawa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Atrofia prawa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Aubert Vilhelm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Autonomia prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Autopoietyczność prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Autorytet i zaufanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Carbonnier Jean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Chiba Masaji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Critical Legal Studies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Destrukcja normatywności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Dewiacja społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Duguit Léon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Durkheim Émile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Dyskryminacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Dyskursywne ujęcie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Działanie prawa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Ehrlich Eugen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Ekonomiczna analiza prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Eutanazja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Evan William M. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Feministyczna socjologia prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Foucault Michel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Funkcje prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Globalizacja prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Godność prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Granice prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Gurvitch Georges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Handel ludźmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Hipoteza trójstopniowego działania prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Ius et lex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Język prawniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Język prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Jurydyzacja życia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Spis treści
Kara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Kara śmierci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Kastowy system. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Kawashima Takeyoshi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Kistiakowski Bogdan (Fiodor) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Kontrola społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Korupcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Kultura prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Law and Society . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Legalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Legitymizacja prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Luhmann Niklas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Malinowski Bronisław . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Małżeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Metoda analizy dokumentów osobistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Metoda analizy dokumentów urzędowych i danych statystycznych . . . . . . . 190
Metoda eksperymentalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Metoda monograficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Metoda obserwacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Metoda projekcyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Metoda wywiadu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Metody badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Mobbing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Monteskiusz (Montesquieu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Nadmiar prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Naukowa polityka prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Naznaczanie społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Nieposłuszeństwo obywatelskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Nierówności społeczne a prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Niewolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Nihilizm prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Norma prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Norma społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Normatywizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Obowiązywanie norm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Obowiązywanie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Opinia społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Organizacje pozarządowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Organy kontroli państwowej i ochrony prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
Spis treści
Patologia instytucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

Patologia społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Penologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
Perwersja prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Petrażycki Leon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Platon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Pluralizm prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Płaszczyzny badania prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
Poczucie prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Podgórecki Adam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
Polityzacja prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
Ponowoczesność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Postawy wobec prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Pound Roscoe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Prakseologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Prawa dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Prawa obywatelskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Prawo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
Prawo a historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Prawo a moralność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Prawo intuicyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
Prawo naturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Prawo państwowe i niepaństwowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
Prawo posttotalitarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
Prawo responsywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Prawo stanowione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Prawo totalitarne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
Prawo wyborcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Prawo zwyczajowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Prawo żywe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
Praworządność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
Prestiż prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
Prywatyzacja prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
Przestępstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
Przymus prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
Punitywność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Recepcja prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
Resocjalizacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
Rewolucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
Spis treści
Rodzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407
Rozwód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
Równość wobec prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
Rygoryzm moralny i rygoryzm prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
Rządy prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
Sankcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
Savigny Friedrich Carl von . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
Selznick Philip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
Skuteczność prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434
Socjalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
Socjologia prawa w Polsce: rozwój idei i instytucjonalizacja . . . . . . . . . . . . . 441
Sondaż . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
Społeczeństwo obywatelskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
Stalking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
Stanowienie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
Subkultury prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
Suwerenność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462
System prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
Świadomość prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
Timasheff Nicholas S. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Tortury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
Totalitaryzm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482
Tradycja prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
Treves Renato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
Umowa społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
Weber Max . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496
Władza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
Władza sądownicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504
Wykluczenie prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
Zróżnicowanie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512
Żargon prawniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
Żelazne prawo oligarchii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516
Autorzy opracowań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521
Contents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525
Sommaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529
Inhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533
Содержание . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541
10
Przedmowa Przedmowa
Socjologia prawa jako dziedzina wiedzy akademickiej istnieje w świecie około

stu lat, a więc stosunkowo krótko w porównaniu z naukami o rodowo-
dzie sięgającym zamierzchłej przeszłości. Współcześnie jest ona wykłada-
na w wielu renomowanych uniwersytetach, m.in. w Oxfordzie, Berkeley
i Paryżu, w Bolonii, Salerno i Mediolanie, w Tokio, Kobe i Osace, w Oslo,
Helsinkach i Turku, w Amsterdamie, Kopenhadze i Lund, w Grazu, Zurychu
i Bazylei, w Burgos, Antwerpii i Brukseli, w Bielefeldzie, Berlinie i Frankfur-
cie, w Salonikach, Kordobie i Lizbonie, w Stambule, Singapurze i Mexico City,
w Pradze, Lubljanie, Rydze, Krakowie i Warszawie oraz w dziesiątkach albo
nawet setkach innych uczelni. Istnieje przeto znaczna liczba podręczników
socjologii prawa, wyborów tekstów i monografii zagadnień szczegółowych.
Jednakże nie został dotąd opublikowany encyklopedyczny przewodnik po
najważniejszych problemach socjologii prawa wraz z sylwetkami jej najwy-
bitniejszych przedstawicieli. Książka ta ma ambicję wypełnić istniejącą lukę.
Jest bowiem pierwszym w świecie kompendium wiedzy socjologicznoprawnej.
Podjęte zadanie edytorskie bynajmniej nie było łatwe. Granice socjologii
prawa nie są wyraźnie zakreślone. Jest ona typową dyscypliną z pograni-
cza dwóch odrębnych, w pełni autonomicznych nauk: socjologii i prawa.
Ponadto problemy, którymi zajmuje się socjologia prawa, są także podej-
mowane w prawoznawstwie i szczegółowych dziedzinach wiedzy o prawie,
w socjologii, psychologii, nauce o państwie, ekonomii, by wymienić tylko
niektóre dyscypliny. Części zagadnień wspólnie podejmowanych z innymi
dyscyplinami socjologia prawa nadaje swoiste znaczenie, odmiennie niż inne
nauki je interpretuje albo w innych kontekstach je sytuuje. Kanon swoistych
zagadnień i problemów socjologicznoprawnych jest w tym kompendium
uwzględniony, inne natomiast zagadnienia z obszaru pokrewnych nauk, do
których socjologia prawa nie wnosi odmiennych znaczeń czy interpretacji,
zostały pominięte. Pominięto również pojęcia i zagadnienia, które można
znaleźć w każdej popularnej encyklopedii, słowniku czy leksykonie, także
typową terminologię socjologiczną i prawniczą.
Geneza pojęć, którymi posługuje się lub które zaadoptowała socjologia
prawa, jest bardzo zróżnicowana. Pochodzą one z różnych okresów histo-
rycznych i różnych języków. Rodowód jednych sięga dość odległych czasów,
inne zostały wprowadzone do języka akademickiego i niekiedy potocznego
stosunkowo niedawno. Również niektóre nurty teoretyczne i kierunki ba-
dawcze w socjologii prawa wprowadziły, w większym lub mniejszym zakresie,
11
Przedmowa
nowe wyrażenia i koncepcje. Te, o których można sądzić, że się utrwaliły,

są w tej publikacji uwzględnione. Mówiąc najkrócej, książka rejestruje pro-
blematykę i słownictwo charakterystyczne dla dawniejszej i współczesnej
socjologii prawa.
Wybór i dobór konkretnych zagadnień wymagały szczególnie skrupu-
latnego namysłu i starannej selekcji. Redaktorzy książki wiele czasu po-
święcili, by spośród kilkuset wstępnie wytypowanych zagadnień wybrać te,
które z jednej strony są reprezentatywne dla narracji socjologicznoprawnej,
a z drugiej mogą się okazać przydatne w dydaktyce uniwersyteckiej, w opra-
cowywaniu racjonalnych programów dla naukowej polityki prawa i w ogól-
nym oświeceniu społeczeństwa, a zwłaszcza przedstawicieli mediów.
Książka jest pomyślana jako kompendium rzetelnej wiedzy, problemów
i pojęć używanych we współczesnej i nieco dawniejszej socjologii prawa
w wymiarze światowym. Zamieszczone w niej opracowania, uporządkowane
alfabetycznie, stanowią konstytutywne składniki wiedzy socjologicznopraw-
nej i mają – w większości wypadków – ugruntowane miejsce w refleksjach
socjologów prawa. Poszczególne opracowania, które składają się na książkę,
są krótkimi esejami, przedstawionymi w postaci problemowej, zazwyczaj
o objętości kilku stron. Każde opracowanie prezentuje omawiany problem
w sposób maksymalnie syntetyczny i treściwy, a zarazem przystępny i ko-
munikatywny.
Treść książki odzwierciedla w jakimś stopniu rozwój socjologii prawa
w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat jej istnienia. Dodatkowym powodem
jej ukazania się, poza względami dydaktycznymi, jest brak polskojęzycznych
opracowań przedstawiających całościowo problematykę socjologii prawa,
a także spore trudności w dotarciu do najnowszej zagranicznej literatury
socjologicznoprawnej.
Autorami poszczególnych opracowań są zarówno osoby, które profesjo-
nalnie, w roli pracowników naukowych wyższych uczelni, zajmują się socjo-
logią prawa, jak i te które swoją tożsamość naukową sytuują w innych dzie-
dzinach wiedzy społecznej i humanistycznej, np. w kryminologii, socjologii
polityki, socjologii dewiacji, historii prawa, filozofii prawa. Współautorski
udział w książce reprezentantów innych dyscyplin naukowych świadczy o in-
terdyscyplinarności współczesnej socjologii prawa, a także o tym, że wątki
socjologicznoprawne są zawarte w twórczości uczonych polskich i zagranicz-
nych, którzy zapewne nie byliby skłonni zgodzić się ze stwierdzeniem, że
są reprezentantami socjologii prawa. Wśród autorów poszczególnych opra-
cowań są profesorowie o światowej renomie, a także młodzi pracownicy
naukowi, którzy niedawno uzyskali doktorat albo – jak w jednym wypadku
– doktorat dopiero przygotowują.
12
Przedmowa
Kim są adresaci tej książki? Są nimi w pierwszej kolejności studenci,

którzy w programie studiów mają socjologię prawa, a także ich nauczyciele
akademiccy. Lecz nie tylko oni. Także studenci socjologii i studenci prawa
oraz pokrewnych dyscyplin społecznych i humanistycznych, którzy poszu-
kują odpowiedniego repetytorium ułatwiającego utrwalenie i poszerzenie
pożytecznych wiadomości. Ponadto osoby zainteresowane miejscem i funk-
cjonowaniem prawa w społeczeństwie: dziennikarze, publicyści, nauczyciele
i politycy (jeśli jeszcze coś czytają poza biuletynami partyjnymi), oraz osoby
pragnące wiedzieć więcej, także ci wszyscy, których od czasu do czasu nawie-
dza myśl, że wiedza z pogranicza prawa i socjologii jest niezwykle przydatna
w pełniejszym rozumieniu problemów otaczającego świata.
*
Obawa, że nawet uważna lektura sporych fragmentów książki nie ujaw-
ni wszystkich walorów socjologii prawa, wydaje się w pełni uzasadniona.
Warto więc te walory pokrótce przedstawić, aby Czytelnik miał pełniejszy
obraz tego, jaką rolę w nauce pełni współczesna socjologia prawa i jakie
cele stara się osiągnąć.
Obecność socjologii prawa na różnych kierunkach studiów, przede
wszystkim prawniczych, trwa już tak długo, że można ją traktować jako
istotny składnik edukacji na poziomie wyższym, edukacji przede wszystkim
prawniczej. Dowodów na to, że socjologia prawa w szczególny sposób nobilitu-
je i wydatnie wzbogaca wiedzę o prawie, a także należy do wiodących dyscyplin
wśród socjologii szczegółowych, można przytoczyć wiele. Tutaj ograniczę się do
prezentacji dekalogu charakterystycznych cech dyscypliny, ze szczególnym
uwzględnieniem jej polskiej specyfiki.
1. Powołaniem socjologii prawa jest wszechstronne poznawanie wpływu prawa
na życie społeczne, jego strukturę i funkcjonowanie oraz zdobywanie rzetelnej,
zobiektywizowanej wiedzy o tym, jak różne czynniki pozaprawne (gospo-
darcze, polityczne, religijne, obyczajowe, moralne itp.) oddziałują na treść
prawa, sposób jego obowiązywania i stosowanie.
Te doniosłe zadania poznawcze i praktyczne, które od lat stara się speł-
niać socjologia prawa, spowodowały, że jest ona wykładana na wielu bardzo
renomowanych uniwersytetach. Jest obecna nie tylko na prawniczych kierun-
kach studiów, lecz także na socjologii i politologii oraz na innych wydziałach.
Ustalenia socjologii prawa ukazują wiele doniosłych prawidłowości. Tak
np. wyniki przeprowadzonych w Polsce badań socjologicznoprawnych ujaw-
niają, że większość recypientów (adresatów) prawa ma ambiwalentne nasta-
wienie do formalnie obowiązujących regulacji. Z jednej strony ich poczucie
prawne, wyrażające się w gotowości do obchodzenia obowiązujących zakazów
13
Przedmowa
i nakazów, jest w znacznej mierze zakorzenione w czasie minionym, w spo-

łeczno-prawnej rzeczywistości poprzedniego ustroju (nota bene jest ona często
idealizowana), z drugiej natomiast strony ciągłość niektórych uprzednich
postaw wobec prawa została w zasadzie zerwana lub w znacznym stopniu
osłabiona, co odnosi się zwłaszcza do takich kwestii, jak przedsiębiorczość,
wychowanie dzieci, praktyki religijne i swoboda zachowań seksualnych.
2. Mariaż prawa z socjologią zaowocował wieloma nowymi, nie podejmowanymi
wcześniej badaniami empirycznymi oraz rozważaniami teoretycznymi. Przykładem
mogą być dociekania nad działalnością sądów i decyzjami sądowymi, nad miej-
scem prawa w kulturze, nad funkcjami prawa, nad czynnikami sprzyjającymi
i niesprzyjającymi skuteczności prawa, nad akceptacją i prestiżem prawa, nad
społeczną rolą zawodów prawniczych, nad rygoryzmem i tolerancją wobec na-
ruszeń prawa, nad czynnikami warunkującymi przestępczość, nad wpływem
wartości etycznych na zmiany w prawie i nad tysiącem innych problemów.
Zarysowany pod koniec lat 80. XX w. wizerunek polskiego prawa zasad-
niczo się nie zmienił, choć zmienił się ustrój polityczny i gospodarczy oraz
miejsce Polski na mapie Europy i świata. Prawny system normatywny był
i pozostał niestabilny, rozchwiany, destabilizują go ustawiczne zmiany, licz-
ne – nie zawsze konieczne – nowelizacje. Różne dziedziny życia zbiorowego
są narażone na hipertrofię przepisów prawnych, stanowienie i stosowanie
prawa ma w znacznej części charakter manipulacyjny, instrumentalny i ko-
niunkturalny. Obecni decydenci polityczni, choć są wyłaniani inaczej niż ich
poprzednicy, nadal wykazują niezachwianą wiarę w omnipotencję represyj-
nych środków karnych. Duży dysonans między oficjalną ideologią liberalną
i frazeologią demokratyczną a realizowaną polityką prawa oraz społecznym
poczuciem słuszności i sprawiedliwości nadal rodzi postawy nihilizmu praw-
nego i dezaprobaty dla prawa oficjalnego.
3. Socjologia prawa dokonuje zasadniczej refutacji symplicystycznych poglądów
na prawo. Odrzuca zarówno stanowisko, że byt jest określany przez świa-
domość, jak twierdził Hegel i jego kontynuatorzy, oraz że świadomość jest
określana przez byt, jak dowodził Marks. W socjologii prawa ugruntowany
jest pogląd, że istnieje wzajemna koincydencja zjawisk, że duch, idee, uczu-
cia oddziałują na materię, a z kolei materia wpływa na przekonania, idee
i uczucia. Socjologia prawa dowodzi, że prawo jest nie tylko systemem norm
ustanowionych w sposób uznany przez władzę państwową za prawomocny,
lecz także systemem przekonań, uczuć, idei i wartości, które choć nie po-
zostają w bezpośrednim związku z działalnością państwa, mają decydujący
wpływ na rozwój gospodarczy, polityczny, moralny i umysłowy.
W publikacjach socjologicznoprawnych można znaleźć wiele dowo-
dów na to, że przemiany, jakie zachodzą we współczesnych rozwiniętych
14
Przedmowa
społeczeństwach, powodują, iż prawo w coraz większym zakresie istnieje

„ponad konkretnym państwem”. Uniformizacja prawa w wymiarze między-
narodowym, zacieranie się granic między normami prawa pochodzącego
z różnych źródeł, ujednolicanie procedur prawnych w wymiarze międzyna-
rodowym – wszystkie te zjawiska powodują, że tracą na znaczeniu dogmaty
pozytywizmu i normatywizmu prawnego, według których jedynym prawem
jest prawo ustanowione przez władzę państwową.
Skutkiem dogmatycznego ujmowania prawa jest to, że z przestrzeni
prawnej zostają wykluczone wszystkie zjawiska, które nie są genetycznie
związane z państwem. Ta osobliwa delimitacja prawa nadaje mu swoistą
tożsamość. Tworzywem owej tożsamości jest ekskluzja: podział wszystkiego,
co istnieje, na to, co ma charakter prawno-państwowy i to, co jest nieprawne
czy pozaprawne. Uznanie, że kwestie polityczne, etyczne, gospodarcze czy
światopoglądowe są „nieprawne” („pozaprawne”), wyklucza te zagadnienia
z dyskursu prawnego. Innymi słowy, immanentną cechą pozytywistycznego
(etatystycznego) modelu prawa jest m.in. eliminacja problematyki wyklucze-
nia społecznego z dyskursu prawnego. Socjologia prawa przeciwstawia się
takiej konwencji, neguje sens stwarzania sztywnej granicy między prawem
a praktyką życia społecznego, między prawem a moralnością, między pra-
wem a obyczajowością, między prawem a polityką. Istnienie takich granic
jest – w świecie faktów realnych – pozorne. Nie trzeba też mieć wybujałej
wyobraźni socjologicznoprawnej, aby zauważyć, że prawo stanowione przez
organy władzy państwowej zawsze jest uzależnione od władzy politycznej,
dostosowywane do jej interesów i potrzeb, władza ta bowiem decyduje
„w ostatecznej instancji” o tym, jakie przepisy prawne są tworzone i no-
welizowane oraz jak są stosowane. Polityczna, a także światopoglądowa
i aksjologiczna neutralność w pozytywistyczny sposób rozumianego prawa
jest fikcją, mitem upowszechnianym przez decydentów politycznych i pozo-
stających w ich służbie – niekiedy w jednej osobie – jurystów i publicystów.
Socjologia prawa takiej fikcyjnej, zdeformowanej, pseudojurydycznej wizji
prawa zdecydowanie się przeciwstawia. Zwraca uwagę, że prawo dopiero
wtedy zyska rzeczywistą tożsamość społeczną, kiedy wraz z decentralizacją
władzy nastąpi rzeczywiste zdemokratyzowanie tworzenia prawa. Podkreśla
zarazem, że współcześnie coraz większą rolę w stosunkach międzyludzkich
pełni i coraz bardziej się rozprzestrzenia tzw. miękkie prawo, soft law, które
posługuje się językiem zaleceń, rekomendacji i przestróg. Znaczenie tego
prawa wyraźnie wzrosło zwłaszcza w państwach należących do Unii Euro-
pejskiej. Można przeto powiedzieć, posługując się terminologią łacińską, że
z lex positiva i ius cogens prawo stopniowo przekształca się w lex viva i ius
dispositivum. Socjologia prawa ma na ten temat więcej do powiedzenia niż
15
Przedmowa
zanurzona w pozytywistycznych miazmatach teoria prawa, dla której plura-

listyczne ujmowanie prawa jest herezją.
4. Socjologia prawa przeciwstawia się amoralizmowi i nihilizmowi etycznemu
w ujmowaniu prawa. Według wyżej wspomnianego stanowiska tzw. twardego
pozytywizmu prawem są wszystkie normy, które zostały w odpowiedni (pra-
womocny) sposób ustanowione przez organy państwowe i zabezpieczone
przymusem państwowym. Takie ujęcie zakłada, że prawo jest systemem norm
genetycznie i funkcjonalnie powiązanych z działalnością aparatu państwo-
wego, posługującego się środkami przymusu. Główną metodą badawczą są
w tym wypadku analizy logiczno-językowe norm prawnych (metoda formal-
no-dogmatyczna). Zakłada się przy tym, że system prawa jest „zamkniętym
systemem logicznym” i że do zrozumienia „istoty” prawa i jego przejawiania
się w życiu społecznym i państwowym nie ma większego (bądź żadnego)
znaczenia rozważanie jego związków z innymi społecznymi systemami nor-
matywnymi, zwłaszcza z moralnością. Nie ma również miejsca na refleksje
socjologiczne czy psychologiczne o prawie, nie istnieją tym samym kryteria
oceny prawa z punktu widzenia zasad sprawiedliwości. Takiemu amoralizmo-
wi i nihilizmowi etycznemu w ujmowaniu prawa przeciwstawia się socjologia
prawa. Według przyjmowanej w niej aksjologii prawo przestaje być prawem,
jeśli zawiera treści moralnie naganne, niegodziwe czy niehumanitarne. Dla
współczesnej cywilizacji ogromne niebezpieczeństwo stanowi niedorozwój
psychiki obywatelskiej, ograniczanie swobód osobistych i atrofia poczucia
godności własnej. Te obawy w całej rozciągłości potwierdził przebieg rewo-
lucji bolszewickiej i jej następstwa oraz masowy terror, jaki wprowadzili
rosyjscy komuniści, a niedługo potem włoscy faszyści i niemieccy naziści.
Wydarzenia II wojny światowej, a zwłaszcza Holocaust, obawy te jeszcze
wzmocniły. Współcześnie zagrożeniem dla ludzkości są m.in.: terroryzm pań-
stwowy, imperialistyczne tendencje dominacji nad światem i zjawiska entro-
pii nihilizmu prawnego. Przed tymi niebezpieczeństwami w różny sposób
ostrzega socjologia prawa. Zarazem na kartach prac socjologicznoprawnych
przewija się idea postępu poprzez prawo. Jakkolwiek by tę ideę traktować,
myśl, że cała cywilizacja ludzka kroczy ewolucyjnie drogą postępu, a w swo-
ich najbardziej pozytywnych osiągnięciach jest krystalizacją haseł braterstwa,
równości i wolności, nie jest bynajmniej trywialna.
5. Socjologia prawa ukazuje historycznie doniosłą rolę prawa. Przemiany pra-
wa i całego jego społecznego i kulturowego milieu są bardzo zróżnicowane,
wielokierunkowe i naznaczone sprzecznymi tendencjami. Wszelako patrząc
na rozwój prawa z szeroko rozumianej perspektywy historycznej, można
dostrzec – jak wykazywał Leon Petrażycki – że przyczynia się ono do wy-
twarzania i utrwalania stosunków międzyludzkich nacechowanych w coraz
16
Przedmowa
większym stopniu tolerancją, altruizmem i dobrocią. W historii dawniejszej

i nowożytnej zdarzały się długie okresy stagnacji, a nawet wielkie katastrofy
cywilizacyjne. Poszczególne społeczeństwa znajdowały się i znajdują obecnie
na różnych poziomach kulturowego, technologicznego i prawnego rozwoju,
a kontakty między nimi powodują niekiedy negatywne skutki dla każdej ze
stron. Masowa migracja z krajów niżej rozwiniętych powoduje częstokroć
obniżenie poziomu kultury społeczeństwa wyżej rozwiniętego, a nawet jego
dezintegrację, regres i upadek.
Nie mniej ważna jest obserwacja Leona Petrażyckiego, że ewolucja ży-
cia społecznego, a w jego ramach prawa i moralności, prowadzi do tego, iż
maleje znaczenie brutalnych motywów (krwawej pomsty, terroru, przemocy,
strachu) jako głównych pobudek ludzkich działań. W ich miejsce pojawia
się najpierw motywacja egocentryczna – osiągania osobistych korzyści. Później,
na wyższym szczeblu rozwoju, upowszechnia się i odgrywa coraz większą
rolę motywacja socjocentryczna – kierowania się dobrem własnej, stopniowo
poszerzającej się grupy przynależności. Ukoronowaniem ewolucyjnych prze-
mian w pobudkach warunkujących ludzkie postępowanie będzie dominacja
motywacji filocentrycznej, wyrażającej się w ugruntowanym w ludzkiej psychice
przekonaniu, że wszyscy ludzie i otaczające ich środowisko stanowią jedną
wspólnotę, o którą należy się troszczyć równie pieczołowicie, jak o samego/sa-
mą siebie. W wielowiekowym procesie oddziaływania prawo – zarówno po-
zytywne (czerpiące moc obowiązywania z aktu stanowienia), jak i intuicyjne
(wyrażające poczucie sprawiedliwości i słuszności) – pobudza, mimo często
długotrwałych okresów zahamowań i regresów, do działań korzystnych dla
jednostki, grupy własnej i całej ludzkiej wspólnoty. Prawo systematycznie
uczy, jak powstrzymywać się od działań szkodliwych dla innych ludzi i zara-
zem zachęca do czynów mających na względzie dobro pokoleń nie tylko ży-
jących współcześnie, lecz także przyszłych. Historycznie doniosła rola prawa
wyraża się również w niezwykle istotnej roli, jaką od wieków w strukturze
społecznej pełnią zawody prawnicze. Wiedza socjologicznoprawna na temat
specyfiki tych zawodów jest współcześnie bardzo bogata i ciągle się poszerza.
6. Socjologia prawa dowodzi prymatu prawa nad moralnością. W porównaniu
z moralnością przeżycia prawne silniej oddziałują na psychikę i zachowa-
nia człowieka. Moralność – jak dowodził Leon Petrażycki – jest pasywna,
kształtuje przede wszystkim poczucie obowiązku, świadomość, że pewnym
regułom należy się posłuch. Prawo natomiast rozbudowuje w ludziach po-
czucie własnych uprawnień, kreuje człowieka-obywatela, zdającego sobie
sprawę z własnej godności, ceniącego swoją wolność i dążącego do tego, by
wyegzekwować to, co mu się słusznie należy. Prawo jest przeto społecznie
cenniejsze niż moralność, odgrywa ważniejszą rolę w kształtowaniu postaw
17
Przedmowa
i zachowań ludzi w skali masowej. Niemniej współcześnie problematyka

etyczna odgrywa w edukacji prawniczej ogromną rolę.
7. Socjologia prawa poszerza ontologiczny zakres prawa, przyjmuje bowiem
perspektywę pluralizmu prawnego i uznaje, że poza prawem stanowionym
(pozytywnym, oficjalnym) istnieje też prawo intuicyjne („żywe”, społeczne),
którego współczesnym przejawem, w części spozytywizowanym, są prawa
człowieka, a nadto prawo zwyczajowe, prawo różnych wspólnot (np. reli-
gijnych czy etnicznych), stowarzyszeń (np. sportowych) i organizacji (np.
politycznych) oraz prawo naturalne. W wymiarze socjologicznoprawnym
prawo ma charakter pluralistyczny również w tym sensie, że uznaje się, iż
w niektórych współczesnych państwach istnieje kilka – uzupełniających się
lub konfliktowych – porządków prawnych. Za inny typ pluralizmu prawnego
uważa się w socjologii prawa sytuację, gdy w ramach jednego wspólnego
porządku prawnego obowiązują de facto odmienne uregulowania odnoszące
się np. do grup narodowościowych, religijnych, zawodowych, wiekowych,
regionalnych czy jakichś innych. Ponadto socjologia prawa wzbogaca wiedzę
o prawie, usiłuje bowiem zrozumieć związki łączące prawne systemy nor-
matywne z życiem społecznym i zachęca do budowania teorii tłumaczących
procesy i zmiany społeczne przez wskazanie roli, jaką pełni w nich prawo.
Nie mniej ważne jest także to, że socjologia prawa informuje, jak można
empirycznie badać prawo i jak w tym celu wykorzystywać metody i techniki
badawcze stosowane w naukach społecznych i humanistycznych.
8. Socjologia prawa uzasadnia roszczenia prawa do bycia jedną z najdonioślej-
szych instytucji życia społecznego. Prawo stanowi bowiem, jak dowodzi socjolo-
gia prawa, niezwykle istotny przykład i przejaw adaptacyjnych zdolności czło-
wieka. Organizuje ono i chroni dwie niezwykle ważne dziedziny interakcji
międzyludzkich: współdziałanie w celu zaspokajania potrzeb oraz porozumie-
wanie się w celu łagodzenia sporów i konfliktów. Kształtuje również stosunki
władzy i podległości oraz ustanawia obowiązujące zasady podziału dóbr. Za-
sadniczym celem działania prawa jest więc zapewnienie systemowi społecz-
nemu integralności. Odbywa się to przez zespolone oddziaływanie – jak dowo-
dził Adam Podgórecki – trzech elementów: kultury społeczeństwa, w którym
prawo funkcjonuje, podkultury środowiska, do którego jednostka należy, oraz
indywidualnych cech osobowości jednostki. Ponadto prawo jest częstokroć
stymulatorem głębokich zmian społecznych. Kiedy narastają sprzeczno-
ści między społecznym poczuciem sprawiedliwości (prawem intuicyjnym)
a prawem oficjalnym, wtedy wcześniej czy później to ostatnie podlega prze-
kształceniom, nierzadko wraz z całym systemem polityczno-gospodarczym.
9. Przedmiotowa i problemowa autonomia socjologii prawa jest uznawana przez
współczesną filozofię prawa i teorię prawa oraz inne dyscypliny prawnicze. Jeśli
18
Przedmowa
za miarodajne źródło wiedzy o dwóch pierwszych wymienionych dyscy-

plinach uzna się aktualnie użytkowane podręczniki akademickie, to okaże
się, że filozofia prawa zajmuje się prawem w ujęciu ontologicznym, teorio-
poznawczym, fenomenologiczno-egzystencjalnym, dziejowo historycznym,
hermeneutycznym, argumentacyjno-dyskursywnym, postmodernistycznym
i językowym, lecz nie socjologicznym. Z kolei teoria prawa zajmuje się pro-
blematyką językową, interpretacją prawniczą, ideologiami stosowania prawa,
modelami tworzenia prawa, teoriami obowiązywania prawa, aksjologią i ety-
ką prawniczą. A więc miejsce dla socjologii prawa pozostaje bardzo rozległe
i nawet w drobnej części nie jest zaanektowane ani przez filozofię prawa,
ani przez teorię prawa. Podobnie, nie ma takiej szczegółowej dziedziny so-
cjologii, która by podejmowała zagadnienia choć w części zbliżone do tych,
jakimi zajmuje się socjologia prawa.
10. Socjologia prawa przyczynia się do internacjonalizacji (umiędzynarodowie-
nia) wizerunku prawa krajowego (wewnętrznego), popularyzując zagraniczne
badania nad tradycjami i systemami prawnymi w innych krajach, nad ich
wzajemnym oddziaływaniem, recepcją i kształtowaniem się zaczątków glo-
balnego prawa dla całej ludzkości (za pierwszy krok na tej drodze niektórzy
autorzy uznają prawo Unii Europejskiej).
Podsumowując powyższe wątki, należy stwierdzić, że specyfika socjolo-
gicznoprawnego podejścia do prawa polega na tym, że jest ono ujmowane
przez pryzmat tego, jak funkcjonuje w strukturze społecznej (w społecznej
rzeczywistości), jakie powoduje skutki dla życia zbiorowego, jaki ma wpływ
na interakcje międzyludzkie i w jakim zakresie jego stanowienie i stosowanie
są uwarunkowane przez rozmaite czynniki pozaprawne – polityczne, go-
spodarcze, moralne, zwyczajowe itp. To przede wszystkim socjologia prawa
usiłuje poznać prawo w jego roli jednego z zasadniczych instrumentów celo-
wych zmian społecznych oraz stara się dociec, jakie są ogólne prawidłowości
rozwoju prawa i jego związki z przemianami życia społecznego, gospodarcze-
go i politycznego. I wreszcie, jeśli jakaś dziedzina wiedzy o prawie stara się
korzystać z metod badawczych wypracowanych w naukach humanistycznych
i społecznych, to jest nią w głównej mierze socjologia prawa.
*
Pozostał jeszcze miły obowiązek podziękowania instytucjom i osobom,
dzięki którym książka mogła się ukazać.
Bez dotacji ze strony Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu War-
szawskiego książka ciągle pozostawałaby w fazie projektu. Szczególne po-
dziękowania należą się przeto Panu Dziekanowi Krzysztofowi Rączce oraz
Panom Prodziekanom Tomaszowi Giaro i Markowi Grzybowskiemu.
19
Przedmowa
Na wszelkiego rodzaju pomoc redaktorzy mogli liczyć ze strony Wy-

dawnictw Uniwersytetu Warszawskiego, a zwłaszcza pracowników Działu
Nauk Społecznych. Ich zaangażowanie i kompetencje edytorskie zasługują
na najwyższe uznanie.
Harmonijna współpraca z autorami poszczególnych opracowań sprawia-
ła, że zaplanowane czynności były sprawnie realizowane. Poza tym kontakt
z wybitnymi znawcami problematyki społeczno-prawnej oraz z osobami mło-
dymi, które w przyszłości na takie miano z pewnością zasłużą, sam w sobie
był źródłem wielu przyjemnych doznań. Im również należą się serdeczne
podziękowania.
Oczywiście, redaktorzy korzystali także z mądrych rad i sugestii wielu
osób. Trudno tu wszystkie wymienić. Ograniczę się do dwóch tylko nazwisk:
Profesor Marii Łoś z Ottawa University i Profesora Huberta Izdebskiego
z Uniwersytetu Warszawskiego, którym jesteśmy szczególnie wdzięczni.
Mimo długiego łańcucha podziękowań i wyrazów wdzięczności całkowitą
odpowiedzialność za treść książki i jej układ, a także za jej zalety i braki
ponoszą wyłącznie jej redaktorzy.
Andrzej Kojder
Warszawa, w sierpniu 2013 r.
20
A
Anomia
(ang. Anomie, fr. Anomie, niem. Anomie, ros. Aномия)
Anomia
Pojęcie anomii oznacza stan, w którym człowiek nie czuje się przywiązany
do żadnego względnie stabilnego systemu wartości bądź też stan, w którym
społeczeństwo i kultura nie oferują człowiekowi takiego systemu wartości,
mimo że człowiek go poszukuje.
Anomia od początku pojmowana była niejednoznacznie: jako cecha sy-
tuacji człowieka, a zarazem cecha kultury i struktury społecznej. Widoczne
jest to już u Platona, który pisze, że anomoi to ludzie pozbawieni wyraźnych
preferencji i poddający się zmiennym kaprysom. Charakterystyka ta następu-
je jednak w kontekście opisu sekwencji upadku państw, a więc ukazuje wza-
jemne zależności między napięciami w duszy ludzkiej a typem społeczeństwa
ukształtowanym w ramach określonego ustroju politycznego (w tej mierze
nie ogranicza się więc do zwykłej analogii zapowiadanej przez Platona w ks. 2
Państwa). Platon zwraca też uwagę, że anomii sprzyja system prawa nie
zawierający słusznej miary oceny działań.
Émile Durkheim powiązał anomię ze swoją teorią społeczeństwa jako
bytu sui generis. Według koncepcji przedstawionej w O podziale pracy społecznej
spoiwem społeczeństwa zróżnicowanego funkcjonalnie miała być moralność
regulująca typ więzi społecznej opartej na różnicy, a więc tzw. solidarność
organiczną. Aby jednak taka moralność mogła się pojawić, ludzie musieliby
odczuwać zobowiązanie do podtrzymywania tej solidarności. Brak poczucia
zobowiązania wynika z braku wspólnych wartości, które uzasadniałyby ist-
nienie różnic. Taki właśnie stan nazywał Durkheim anomią. Dla francuskiego
socjologa najważniejszym czynnikiem kształtowania się nowej moralności
jest prawo, które mogłoby wymusić zachowania sprzyjające integracji społe-
czeństwa rynkowego, a następnie wytworzyć nawyk takich zachowań, nadać
im status oczywistych obyczajów. Innymi słowy, anomia jest fazą przejściową
między rozpadem starej moralności związanej z solidarnością mechaniczną
a ukształtowaniem się nowej – odpowiadającej solidarności organicznej. Je-
dynie prawo stanowi wystarczająco skuteczny środek przezwyciężenia anomii
(jakkolwiek samo wymuszanie podziału pracy również traktował Durkheim
jako patologię).
Choć Durkheim pisał o anomii raczej jako o przejściowym braku wartości,
jego teoria sugeruje, że może pojawić się również inny problem – niezgod-
ność między normami odpowiadającymi dawnej solidarności mechanicznej
a nowym prawem mającym doprowadzić do pojawienia się nowej moralno-
ści. Co więcej, sam stan anomii, rozumianej jako normatywna dezorienta-
cja jednostki, może być wywołany nie tyle brakiem wartości oferowanych
przez społeczeństwo, co sprzecznościami w systemie aksjonormatywnym.
21
Anomia
Taka sytuacja jest zresztą bardziej prawdopodobna niż „pustka normatywna”,

ponieważ solidarność mechaniczna okazuje się nadal pełnić funkcje integra-
cyjne w wielu dziedzinach życia. Stąd też we współczesnej socjologii stan
anomii rozumiany jest raczej jako określony rodzaj czy rodzaje sprzeczności
w systemach wartości bądź – szerzej – w systemach społecznych.
Szczególne znaczenie ma tu zwłaszcza słynna typologia zachowań de-
wiacyjnych zaproponowana przez Roberta K. Mertona. Autor powoływał
się w niej na możliwość niezgodności między akceptowanymi społecznie
celami działania (wartościami) a akceptowanymi sposobami ich realizacji
(normami), co prowadzi do modyfikacji po stronie środków (innowacja)
bądź fiksacji na środkach (rytualizm). Niekiedy sprzeczność prowadzi ludzi
do wycofania bądź tworzenia nowych systemów normatywnych (bunt). Bu-
dując swoją klasyfikację, Merton proponował zadać pytanie, co prowadzi do
napięć między normami a wartościami, jak możliwy jest rozpad spójnych
wzorców kulturowych w sposób prowadzący do budowania zrębów nowej
kultury (zwłaszcza w ramach wycofania i buntu). Odwołując się do przykładu
społeczeństwa amerykańskiego, podkreślał, że pojawienie się dewiacji jest
bardziej prawdopodobne w warstwach społecznych, które przyswoiły sobie
wartości tego społeczeństwa, ale nie mają szans ich realizacji. Oznacza to,
że faktycznym źródłem sprzeczności w systemach wartości jest sprzeczność
między kulturą a strukturą społeczną, a ostatecznie sama ta struktura z cha-
rakteryzującą ją silną zasadą merytokratyczną. Analiza Mertona prowadzi
zatem prostą drogą do pojęcia anomii odwołującego się do kategorii znanych
z teorii konfliktu: sprzeczności strukturalnej, nierówności szans, wyklucze-
nia, walki klasowej. Tak więc, gdy u Durkheima receptą na anomię było
prawo sprzyjające powstaniu więzi między wyindywidualizowanymi uczest-
nikami rynku (korporacjonizm), w teorii konfliktu takim remedium staje się
prawo kierujące się zasadami sprawiedliwości społecznej. Nacisk przesuwa
się więc z motywacyjnych i aksjologicznych funkcji prawa na ekonomiczne.
Argumentowano jednak również, że konflikt może być przejawem prze-
zwyciężania anomii, skoro skonfliktowane podmioty, podejmując działania,
kierują się nowymi wartościami i dokonują wyboru z szerszej palety środ-
ków. Przejawem anomii jest raczej niezdolność do zaangażowania w konflikt,
a więc rodzaj bezsilności wobec wymagań akceptowanego systemu wartości
lub daleko idąca dezintegracja grupy w obliczu fragmentacji tego systemu.
Tego rodzaju pojęcie proponował Lewis Coser. Ludzie muszą wierzyć w to,
co czynią, ale muszą też spotkać się z akceptacją w realizacji swoich warto-
ści, nawet jeśli nie jest ona całkiem udana. Zgodność tego, do czego czło-
wiek dąży, z tym, co czyni w celu spełniania oczekiwań, jest warunkiem
prawdziwej wspólnoty wartości. Wynika z tego, że anomia wiąże się nie
22
Antropologia prawa
tyle z konfliktami grupowymi o podłożu strukturalnym, co ze szczególnym

aspektem struktury – powiązaniem własnego stosunku do standardów war-
tościujących z optymalizacją wzajemnych oczekiwań między podmiotami
w odniesieniu do tych standardów.
Podążając tu za Parsonsem, można więc zdefiniować anomię jako odwrot-
ność instytucjonalizacji, pojęcie stopniowalne i idealnotypologiczne, nigdzie
wszak nie spotkamy się z pełną anomią. Ta ostatnia definicja, przenosząca
anomię na poziom interakcyjny, pozwala zwrócić uwagę na specyficzny głę-
boki związek między anomią a socjologiczną definicją prawa. Socjologiczna
definicja prawa, w odróżnieniu od normatywistycznej, formalnej czy eko-
nomicznej, podkreśla bowiem pochodzenie norm prawnych od struktury
zgeneralizowanych oczekiwań (tak expressis verbis twierdził Niklas Luhmann).
Prawo jest więc owocem instytucjonalizacji.
Droga, jaką przeszło pojęcie anomii od poziomu systemu społeczne-
go poprzez poziom stosunków międzygrupowych do poziomu interakcji,
ukazuje więc jego fundamentalny charakter, wydobywa na światło dzienne
umiejscowienie struktury społecznej w wyobrażeniach ludzi o sobie i innych
oraz rolę prawa w kształtowaniu tych wyobrażeń.
Literatura: Robert Agnew, Nikos Passas (red.), Future of Anomie, Northeastern University
Press, Boston 1997; Lewis A. Coser, Funkcje konfliktu społecznego, tłum. Stanisław Burdziej,
Nomos, Kraków 2009; Émile Durkheim, Leçons de sociologie. Physique des moeurs et du droit,
PUF, Paris 1950; tenże, Samobójstwo. Studium z socjologii, tłum. Krzysztof Wakar, Oficyna
Naukowa, Warszawa 2006; Robert K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum.
Ewa Morawska, Jerzy Wertenstein-Żuławski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2002; Talcott Parsons, System społeczny, tłum. Michał Kaczmarczyk, Nomos, Kraków 2002.
Michał Kaczmarczyk
Zobacz także:
Dewiacja społeczna; Destrukcja normatywności; Durkheim Émile; Nierówności społeczne
a prawo; Postawy wobec prawa; Funkcje prawa.
Antropologia prawa
(ang. Anthropology of the law, fr. Anthropologie juridique, niem. Rechts-
anthropologie, ros. Антропология права)
Antropologia prawa jest subdyscypliną antropologii, badającą kulturowe

aspekty prawa w perspektywie porównawczej. Miała ona przemożny wpływ
na rozwój socjologii prawa nie tylko dzięki dostarczaniu materiału badawcze-
go, ale również za sprawą wypracowanych w niej pojęć i teorii o kluczowym
znaczeniu dla refleksji socjologicznoprawnej. Określenie zakresu antropologii
23
Antropologia prawa
prawa zależy od definicji samego prawa, jednak tradycyjnie antropologia

prawa zajmuje się najszerzej rozumianym prawem we wszystkich typach spo-
łeczeństw, w szczególności w społeczeństwach przedpaństwowych. Ostatnio
coraz intensywniej rozwija się antropologia prawa współczesnego, zajmująca
się m.in. rolą prawa w codziennym życiu ludzi. Jak pisze Andrzej Kojder:
„Antropologia prawa powinna się zajmować przede wszystkim zagadnieniem
integracji i asymilacji różnych typów prawa oraz współistnieniem prawa
oficjalnego z różnymi innymi porządkami normatywnymi grup społecznych.
Kiedy w centrum jej zainteresowań znajdzie się problematyka pluralizmu
prawnego oraz kwestia sposobu, w jaki paternalistyczne, skodyfikowane pra-
wo (codified law) jest narzucane różnym grupom i środowiskom, wtedy okaże
się, że jest ona szczególnie użyteczna w badaniu nowoczesnych, złożonych
społeczeństw (modern complex societies)”.
Za ojców założycieli tak rozumianej antropologii prawa uważani są m.in.
Bronisław Malinowski, Henry Lewis Morgan oraz Henry Maine. Antropologia
prawa odgrywa również kluczową rolę w teorii zmiany społecznej sformu-
łowanej przez Émile’a Durkheima.
Zajmując się prawem w społeczeństwach przedpaństwowych, antropo-
lodzy prawa badają okres sięgający początków ludzkości ok. 2 mln lat temu.
Ta długa epoka dzieli się na dwie kolejne: społeczeństw zbieracko-łowieckich
oraz społeczeństw segmentowych, przy czym te ostatnie powstały dopiero
ok. 10 tys. lat p.n.e. w wyniku rewolucji neolitycznej. Nie mniejszy wkład
wniosła antropologia prawa w wyjaśnienie powstania państw, a następnie
rozwoju prawa w społeczeństwach państwowych. Badania społeczeństw zbie-
racko-łowieckich oraz segmentowych opierają się głównie na obserwacjach
współcześnie żyjących społeczeństw tego typu. Tak więc wśród społeczeństw
zbieracko-łowieckich można wymienić np. Eskimosów, Szoszonów żyjących
na terenie Stanów Zjednoczonych, Indian Yamana z Ziemi Ognistej czy Pig-
mejów Mbuti z Konga, z kolei do znanych i opisanych w literaturze społe-
czeństw segmentowych należą np. Nuerowie czy plemię Azande w Afryce
oraz liczne plemiona Indian Ameryki Północnej.
Teza, że społeczeństwa przedpaństwowe posiadają prawo, wynika nie
tylko z istniejącego w nich wyobrażenia porządku normatywnego (nieodróż-
nialnego jednak od porządku religijnego, obyczajowego czy moralnego), ale
także ze stabilności przestrzeganych reguł i sposobów rozstrzygania sporów.
Jeśli więc definiować prawo w sposób socjologiczny jako strukturę zgene-
ralizowanych oczekiwań, to jego fundamenty można znaleźć we wszystkich
społeczeństwach, nawet jeśli pełne wyodrębnienie się systemu prawa z reli-
gii, moralności i polityki następuje dopiero w społeczeństwach państwowych.
Antropolodzy prawa zwracają również uwagę, że niektóre przestępstwa,
24
Antropologia prawa
takie jak morderstwo, kradzież czy zdrada małżeńska, nigdy nie miały w spo-
łeczeństwach zbieracko-łowieckich charakteru religijnego. Wreszcie za ist-
nieniem „prawa” w społeczeństwach przedpaństwowych przemawia to, że
porządki prawne wykształcone w pierwszych państwach były pod wieloma
względami podobne do norm przedpaństwowych, tak np. długo przetrwała
samopomoc, zemsta czy ordalia, znane ze społeczeństw segmentowych.
Dyskusja na temat tego, co jest „prawem” (law) a co „obyczajem” (custom),
od początku stanowiła nić przewodnią antropologii prawa i pojawiła się już
w słynnym dziele Malinowskiego Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich
z roku 1926. Malinowski argumentował tam, wbrew rozpowszechnionemu
wcześniej przekonaniu, że Trobriandczycy mają świadomość przekraczania
norm i omijania ich, a więc nie działają automatycznie, kompulsywnie czy
zgodnie z odwiecznym przyzwyczajeniem. Malinowski dostarczył tym samym
argumentu na rzecz antropologii prawa społeczeństw pierwotnych. W kon-
tekście jego przekonujących świadectw empirycznych może więc dziwić,
że wielu późniejszych autorów, takich jak Adamson Hoebel, poszło raczej
śladem Maxa Webera, definiując jako prawo jedynie ustawę i normy po-
chodzące od panujących. Aby uzgodnić pozytywizm prawny z antropologią
wykazującą uniwersalność prawa, Meyer Fortes ukuł nawet odrębny termin
jural, mający charakteryzować porządki przedpaństwowe, a Simon Roberts,
aby uwypuklić różnicę między ogólnymi wyobrażeniami prawa a sposobami
rozstrzygania sporów u ludów przedpaństwowych, zatytułował swoją książkę
Order and Dispute. Tymczasem kompromisowe rozwiązanie zdaje się ofero-
wać znacznie wcześniejsze, klasyczne dzieło Henry’ego Maine’a Ancient Law
z 1861 r., stawiające słynną tezę o ewolucyjnym rozwoju prawa od „statu-
su” do „kontraktu”, a więc od systemów normatywnych, w których prawa
i obowiązki człowieka zależały od jego pozycji w strukturze społecznej, do
merytokratycznego społeczeństwa, w którym każdy kształtuje swoją sytaucję
prawną na drodze umów. Maine opisał rozwój cywilizacji od aggregation of
families do collection of individuals.
Odkrywane przez antropologię normy społeczeństw pierwotnych po-
zwalają socjologom lepiej zrozumieć naturę współczesnych instytucji prawa
cywilnego, np. własności czy zasady wzajemności. U ludów zbieracko-ło-
wieckich własność, choć nie odgrywa dużej roli, ma całkiem inny charakter
niż obecnie i nie daje się łatwo ująć za pomocą współcześnie stosowanych
kategorii. Na przykład posiadanie pożywienia nie daje tam prawa do wy-
łącznego rozporządzania zdobyczą, lecz nakłada obowiązek dzielenia się
z innymi. Własność nie jest więc narzędziem zawłaszczania pracy innych
(jak w społeczeństwach kapitalistycznych), lecz dzielenia się z innymi owo-
cami swojej pracy. Podobnie wzajemność, która dziś rozumiana jest często
25
Antropologia prawa
jako wzajemność negatywna, zdepersonalizowana i formalna, a więc na

kształt wzajemności wymiany rynkowej, w której dobra przekazywane są
punktualnie i w równej wartości, w społeczeństwach zbieracko-łowieckich
miała charakter pozytywny, osobowy i nie wymagała zwrotu równej warto-
ści, a nawet w ogóle nie wymagała zwrotu. Ta wzajemność, która jak pisał
Marcel Mauss, tworzyła społeczeństwo i umożliwiała kulturę, jest dziś raczej
trudno zrozumiała, ponieważ nie występuje we wszechobecnych relacjach
rynkowych, a co najwyżej w stosunkach przyjacielskich czy rodzinnych, np.
między rodzicami a dziećmi. Logika daru pozwala nam dziś zrozumieć nie
tylko specyfikę prawa społeczeństw przedpaństwowych, ale i unikatowość
prawa społeczeństw współczesnych, gdyż kieruje naszą uwagę ku założe-
niom, na jakich opierają się współczesne relacje bezosobowe. Czy mogą
one istnieć bez pozarynkowej wzajemności pozytywnej? W tym kontekście
antropologia prawa pozwala zrozumieć i wyjaśnić fundamenty prawa jako
takiego, a nie tylko jego lokalne zróżnicowanie. Trafnie wyraził to Clifford
Geertz, pisząc, że antropologia prawa zainteresowana jest tym, jak różne
społeczeństwa organizują relację między „prawem” a „faktem” jako dwoma
podstawowymi sposobami ujmowania rzeczywistości, i że zadaniem antro-
pologii prawa jest „nie tyle wysiłek wbudowania znaczeń prawnych do oby-
czajów społecznych lub korekta wnioskowań prawniczych za pomocą odkryć
antropologicznych, lecz hermeneutyczna nawigacja między dwoma polami,
spoglądanie raz z jednej, raz z drugiej strony, w celu takiego formułowania
zagadnień moralnych, politycznych i intelektualnych, które dostarczą wiedzy
zarówno antropologii, jak i prawu”. W ujęciu Geertza jedynie antropologia
prawa traktująca serio nieredukowalne formy reprezentacji, jakimi są prawo
i fakt, może dostrzec względną istotność obu tych form w różnych kulturach
i badać, dlaczego np. w odpowiedzi na problem zanieczyszczenia środowiska
Toyota zatrudnia 100 inżynierów, a Ford 100 prawników.
Za przeciwieństwo „antropologicznego” podejścia Geertza można uznać
„socjologiczne” podejście Niklasa Luhmanna, który jako nadrzędny układ
odniesienia w badaniu prawa traktował teorię systemów. W samym opisie
prawo stało się jednak u niego zamkniętym operacyjnie systemem normatyw-
nym, dopuszczającym „fakty” jedynie na mocy własnych decyzji i w formie
adekwatnej do kontynuowania własnych operacji. Tam gdzie Geertz pragnie
syntezy, Luhmann uprawia więc swoistą dialektykę wzajemnego wykluczania.
Literatura: Andrzej Kojder, Prawo zwyczajowe i pluralizm prawny, w: tenże, Godność i siła pra-
wa. Szkice socjologicznoprawne, wyd. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 207–224; Jacek
Kurczewski, Prawo prymitywne: zjawiska prawne w społeczeństwach przedpaństwowych, Wiedza
Powszechna, Warszawa 1973; Henry Sumner Maine, Ancient Law. Its Connection with the
Early History of Society, and its Relation to Modern Ideas, John Murray, London 1861; Bronisław
26
Atrofia prawa
Malinowski, Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich, tłum. Józef Chałasinski, Andrzej Waligór-
ski, w: tenże, Dzieła, t. 2, PWN, Warszawa 1980, s. 5–102; Laura Nader, The Life of the Law.
Anthropological Projects, California University Press, Berkeley–London 2002; Simon Roberts,
Order and Dispute. An Introduction to Legal Anthropology, Penguin Books, Harmondsworth 1979.
Michał Kaczmarczyk
Zobacz także:
Malinowski Bronisław; Metoda obserwacji; Pluralizm prawny; Płaszczyzny badania prawa;
Prawo zwyczajowe; Tradycja prawna.
Atrofia prawa
(ang. Atrophy of the law, fr. Atrophie du droit, niem. Atrophie des Rechts,
ros. Отмирание права)
Według rozmaitych przekazów historycznych geneza prawa ginie w mrokach

bardzo odległych czasów. Lecz skoro prawo kiedyś, w zamierzchłej przeszło-
ści powstało, zasadne jest pytanie, czy kiedyś nastąpi jego kres. Ci autorzy,
rozmaitej proweniencji, którzy starali się, z różnych powodów poznawczych,
na to pytanie odpowiedzieć twierdząco, są reprezentantami idei atrofii prawa.
Na miano bodajże pierwszego nowożytnego przedstawiciela idei atrofii
prawa zasługuje Auguste Comte (1798–1857). Był on autorem nie tylko
wielu nowatorskich pomysłów (łącznie z powołaniem nowej nauki – socjo-
logii), lecz także zdecydowanym krytykiem stanu, w jakim znajdowały się
nauki w jego czasach. Jest wielce prawdopodobne, że miał on, podobnie jak
wielu pierwszych socjologów, dość mgliste pojęcie o prawie i utożsamiał je
z ustawodawstwem. Ponieważ prawo należy – wedle jego oceny – do metafi-
zycznego okresu rozwoju ludzkości, przeto kiedy ludzkość osiągnie stadium
pozytywne (naukowe), prawo przestanie być potrzebne i po prostu zaniknie.
Przyznawał zarazem, że w przejściowym okresie rewolucji prawo odegrało
użyteczną rolę, pomogło bowiem obalić poprzedni system polityczny.
Równie podejrzliwie odnosił się do prawa Karol Marks (1818–1883),
którego prace ukazywały się niemal równocześnie z dziełami Comte’a. Prawo
stanowiło dla niego część „nadbudowy” burżuazyjnego porządku społeczne-
go. Uznawał je za instrument panowania klasowego i zarazem za przejaw
tego panowania. Zniesienie w wyniku rewolucji proletariackiej klas i państwa
doprowadzi do obumarcia prawa, które w dotychczasowej historii ludzkości
było narzędziem klasowego ucisku i wyzysku.
Wiele poglądów na prawo, które Marks jedynie zasygnalizował, lecz któ-
rych nie rozwinął, zostało podjętych i rozbudowanych przez przedstawicieli
myśli anarchistycznej, którzy byli mniej więcej rówieśnikami autora Kapitału.
27
Atrofia prawa
Pierre Joseph Proudhon (1809–1865) był także przeświadczony, że prawa to:

„Pajęczyny dla możnych i bogatych, łańcuchy, których żadna stal nie zdoła
przeciąć, dla małych i ubogich, sieci rybackie w rękach rządu”. Zniesienie
nie tylko władzy państwowej, lecz także państwa i prawa powinno dopro-
wadzić – zdaniem Proudhona – do powstania systemu wzajemnej pomocy
organizowanej przez najrozmaitsze współdziałające ze sobą stowarzyszenia.
Znacznie obszerniej na temat atrofii prawa wypowiadał się Michaił Ba-
kunin (1814–1876), w młodości słowianofil, później wojujący ateista, inter-
nacjonalista, kolektywista, rewolucjonista i anarchista. Był on przekonany,
że cały dotychczasowy porządek społeczny, polityczny i gospodarczy nale-
ży zniszczyć („cywilizacja gnije”), bo tylko z nowych materiałów można
zbudować społeczeństwo przyszłości. Kapitalizm, prywatna własność środ-
ków produkcji ograniczają wolność. Likwidacja kapitalizmu i wprowadzenie
własności kolektywnej mogą zapoczątkować zniesienie prawa dziedzicze-
nia. Prawo to, dopóki obowiązuje, uniemożliwia równy start wszystkich
ludzi, jest więc instrumentem nierówności społecznej. Należy przeto jak
najrychlej znieść prawo spadkowe całkowicie, a potem unicestwić wszyst-
kie prawa ustanowione przez państwo. „Społeczeństwem nigdy nie rządzą
kanony prawne, lecz obyczaje i tradycja. Bodźcem rozwoju społeczeństwa
nie jest myśl i wola prawodawcy, lecz inicjatywa poszczególnych jednostek”
– pisał Bakunin.
Znacznie więcej uwagi poświęcił prawu inny przedstawiciel myśli anar-
chistycznej, Piotr Kropotkin (1842–1921). Bezwzględna krytyka państwa
i przewidywanie jego rychłego obalenia łączyły się u niego z krytyką prawa.
Wyróżniał on trzy grupy praw: 1) prawa służące obronie własności; 2) prawa
stojące na straży rządu; i 3) prawa chroniące jednostki. Dwie pierwsze grupy
praw służą wyzyskowi i utrzymaniu maszynerii państwowej, strzegą bowiem
przywilejów klas posiadających. Po rewolucji zostaną one zniesione. Również
trzecia grupa praw – uznawał Kropotkin – jest nieużyteczna i szkodliwa,
tak jak prawa dwóch pierwszych grup. Prawo poniża ludzi i deprawuje ich,
„prawo i kara są ohydą, która powinna przestać istnieć”. Zachowaniom an-
tyspołecznym będzie w stanie skutecznie zapobiegać powszechna praktyka
wzajemnej pomocy.
W pismach innych przedstawicieli dziewiętnastowiecznej myśli lewico-
wej kwestia zniesienia państwa była podobnie formułowana, jak w twór-
czości czołowych anarchistów, lecz problematyka prawna albo w ogóle się
w niej nie pojawiała, albo tylko incydentalnie.
Wśród autorów, którzy przewidywali atrofię prawa, pierwszym akademic-
kim uczonym, profesorem uniwersytetu, był Leon Petrażycki (1867–1931).
Nie nawiązywał on do wcześniejszych koncepcji zaniku prawa, nie ma też
28
Atrofia prawa
żadnych dowodów, że się z nimi zetknął. Jego wizja atrofii prawa, zupełnie
niezależna od problematyki państwa, jest w pełni samodzielna i stanowi
logiczną konsekwencję funkcji, które przypisywał prawu w dziejowym roz-
woju ludzkości. W długim, wielowiekowym procesie oddziaływania prawo,
jak dowodził Petrażycki, rozbudowuje w ludziach poczucie własnych upraw-
nień, kreuje człowieka-obywatela zdającego sobie sprawę z własnej god-
ności, ceniącego swoją wolność i dążącego do tego, by wyegzekwować to,
co mu się słusznie należy. Wyznaczając wszystkim destynariuszom wspólny
„szablon postępowania”, prawo kształtuje w ciągu stuleci przyzwyczajenia
społeczne, które w ostatecznym rachunku mają na względzie dobro ogółu,
dobro całego rodzaju ludzkiego. W regulacjach prawa oficjalnego zmniejsza
się stopniowo rola siły, przymusu i strachu. Zastępuje je odwoływanie się
do dobrze pojętych korzyści własnych, a potem do motywacji altruistycznej,
nastawionej na potrzeby i dobro innych ludzi. Prawna ochrona ludzkiego
życia, godności, wolności i własności staje się stopniowo coraz bardziej ega-
litarna, powszechna i zdecydowana. W parze z tymi przemianami idą zmiany
w psychice przeciętnego człowieka, który w coraz mniejszym stopniu jest
zdolny posługiwać się brutalną przemocą, krwawą pomstą czy bezwzględnym
odwetem. Wzbudzając w ludziach emocje i uczucia karytatywne (dobro-
czynne) – mające na względzie dobro innych ludzi – prawo poszerza tym
samym społeczny krąg przedmiotów miłości, rozwija i wzmacnia prospołecz-
ne dyspozycje emocjonalne, cementuje dobrowolną, spontaniczną gotowość
pomnażania dóbr, które służą nie tylko własnej grupie, lecz także osobom
obcym i całemu rodzajowi ludzkiemu. Gdy prawo (tak jak i moralność) spełni
kiedyś, w trudno wyobrażalnej przyszłości, swoje adaptacyjne i socjalizacyj-
ne zadanie, stanie się zbyteczne i po prostu zaniknie. Uważał tym samym,
że atrofia prawa nastąpi wraz z pełnym uspołecznieniem człowieka, kiedy
w stosunkach międzyludzkich zapanuje ideał wszechludzkiej miłości.
Po okresie rewolucyj z początku XX w. i po I wojnie światowej kwestia
likwidacji czy obumierania państwa, a wraz z nim prawa była dość rzadko
podnoszona. Jednym z nielicznych autorów, którzy do tej kwestii powrócili,
był Włodzimierz Ilicz Lenin (1870–1924) – wódz i budowniczy Rosji bol-
szewickiej. Choć był z zawodu prawnikiem, to kiedy stał się zawodowym
rewolucjonistą, nie przywiązywał do prawa i zawodów prawniczych większej
wagi. W tworzeniu nowego państwa wyróżniał dwa etapy: formowanie repu-
bliki socjalistycznej i – etap drugi – powstanie społeczeństwa komunistycz-
nego. Instytucje prawne będą potrzebne, jak stwierdzał, tylko w pierwszym
etapie, lecz zniesiona zostanie formalna równość wobec prawa. Dlaczego?
Dlatego, że równe prawo jest prawem burżuazyjnym, a to z założenia jest
nierówne, stosuje bowiem równą miarę do ludzi, którzy w rzeczywistości są
29
Atrofia prawa
niejednakowi, różni ich zwłaszcza położenie ekonomiczne. Kiedy zostanie

zbudowane państwo komunistyczne, prawo, nawet to które zostało stwo-
rzone w republice socjalistycznej, okaże się zbędne. Społeczeństwo będzie
funkcjonować „bez żadnych norm prawnych”.
Do problem obumierania państwa i atrofii prawa bardzo serio ustosun-
kował się, jeszcze za życia Lenina, Jewgienij B. Paszukanis (1891–1937),
marksista nazbyt ortodoksyjny albo nie dość ortodoksyjny, został bowiem
rozstrzelany w czasie stalinowskiej Wielkiej Czystki. Dowodził on, że wszel-
kie prawo jest pochodną wymiany towarowej. W społeczeństwie kapitali-
stycznym dobra ekonomiczne przyjmują postać towaru, a prawo jest zmisty-
fikowaną formą stosunków społecznych. W społeczeństwie socjalistycznym,
w którym nie będzie istniał rynek, wolna konkurencja i sprzeczne interesy
właścicieli przeznaczonych do wymiany towarów, znikną wszystkie konstruk-
cje myślowe „norm prawnych” i „stosunków prawnych”. Obumieranie prawa
burżuazyjnego będzie oznaczało obumieranie prawa w ogóle. Powołując się
na Marksa, stwierdzał, że w rozwiniętym komunizmie dokona się obumarcie
prawa („formy prawnej w ogóle”), a wraz z nim także państwa.
Ponad pół wieku później Donald Black (ur. 1943), autor o zupełnie in-
nym rodowodzie i kierujący się całkowicie odmiennymi założeniami, do-
konał podobnie symplicystycznej, pozytywistycznej interpretacji prawa.
W książce z 1976 r. The Behavior of Law przyjął założenie, że prawo jest
jednym z rodzajów kontroli społecznej, mianowicie „rządową kontrolą spo-
łeczną […] normatywnym życiem państwa i jego obywateli”. Wprawdzie
w świecie współczesnym zwiększa się ilość prawa, a przez to coraz mniej
jest anarchii, pojawiają się jednak „przeciwtrendy”, czyli procesy anarchi-
zujące życie społeczne. Z czasem doprowadzą one – przewiduje Black – do
powstania społeczeństw „jakościowo” nowych, w których ludzie będą pod
jednymi względami homogeniczni, a pod innymi heterogeniczni, w któ-
rych będzie następować ciągła cyrkulacja ról, statusów, korzyści i repu-
tacji. Jeśli jedno społeczeństwo pokryje w przyszłości cały świat i będzie
wielkim plemieniem, to prawo najprawdopodobniej zaniknie, bo będzie po
prostu niepotrzebne.
Omówione poglądy ośmiu autorów unaoczniają, że kwestia atrofii prawa
jest ujmowana dychotomicznie: 1) jako pożądany skutek uboczny zniesienia
państwa będącego narzędziem ucisku i wyzysku klasowego; i 2) jako rezultat
postępującej socjalizacji, która prowadzi do zaniku prawnych mechanizmów
kontroli nad zachowaniami jednostkowymi i zbiorowymi. Odzwierciedlają
ponadto specyfikę socjologicznoprawnego ujmowania prawa: przewidywa-
ny przyszły zanik prawa jest przedstawiany jako skutek istotnych zmian
w strukturze społecznej i w stosunkach międzyludzkich.
30
Aubert Vilhelm
Literatura: Donald Black, The Behavior of Law, Academic Press, New York–San Francisco–
–London 1976; Patrick H. Glenn, Legal Traditions of the World. Sustainable Diversity in Law,
wyd. 4, Oxford University Press, New York 2010; Andrzej Kojder, Atrofia prawa, w: Antoni
Dębiński, Piotr Stanisz, Tomasz Barankiewicz, Jadwiga Potrzeszcz, Wojciech Sz. Staszewski,
Anna Szarek-Zwijacz, Monika Wójcik (red.), Abiit, non obiit. Księga poświęcona pamięci księdza
profesora Antoniego Kościa SVD, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013, s. 169–189; Leon Petrażyc-
ki, O ideale społecznym i odrodzeniu prawa naturalnego, tłum. Jerzy Finkelkraut, Księgarnia L.
Idzikowskiego, Warszawa 1925; Marek Waldenberg, Prekursorzy Nowej Lewicy. Studia z myśli
społecznej XIX i XX w., Wydawnictwo Literackie, Kraków–Wrocław 1985.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Nihilizm prawny; Petrażycki Leon; Prawo a historia; Przymus prawny; Rewolucja; Socja-
lizacja.
Aubert Vilhelm
(7 VI 1922–19 VII 1988)
Socjolog prawa, od 1963 r. do śmierci profesor
Uniwersytetu w Oslo. Człowiek niezwykle ser-
deczny, nazywany „ojcem norweskiej socjologii”.
W latach studenckich uczestniczył w ruchu
antynazistowskim. Studia prawnicze ukończył
w 1946 r. Był aktywistą Partii Pracy i przez pe-
wien czas wydawał czasopismo „Orientering”.
Potem wyjechał do Stanów Zjednoczonych,
gdzie przez dwa lata studiował socjologię i psy-
chologię na uniwersytetach Columbia i Berkeley.
W 1950 r. był współzałożycielem Norweskiego Instytutu Badań Społecznych.
Doktorat uzyskał w 1954 r. na podstawie rozprawy nt. społecznej funkcji
kary i został zatrudniony w Uniwersytecie w Oslo. Po dziewięciu latach zo-
stał profesorem. W 1970 r. przeniósł się z wydziału prawa na wydział nauk
społecznych, lecz nadal zajmował się zagadnieniami socjologicznoprawnymi.
Opublikował wiele książek, zarówno w języku norweskim, jak i angielskim.
Do ważniejszych jego publikacji zaliczają się: Sosiologi (Socjologia, 1964),
przez wiele lat podstawowy podręcznik tego przedmiotu w Norwegii, The
Hidden Society (1965), Rettssosiologi (Socjologia prawa, 1968), Sociology of
Law: Selected Readings (red., 1969), Om rettens sosiale funksjon (O społecznych
funkcjach prawa, 1976), In Search of Law: Sociological Approaches to Law (1983),
pośmiertnie: Continuity and Development in Law and Society (1989).
Aubert stał na stanowisku, że socjologia prawa jest subdyscypliną so-
cjologii, podobnie jak socjologia rodziny, przemysłu czy medycyny. Zarazem
31
Aubert Vilhelm
szczegółowe zagadnienia socjologii prawa mogą być powiązane ze szczegóło-

wymi dziedzinami socjologii, np. studia nad specyfiką myślenia prawniczego
sytuują się w obrębie socjologii wiedzy. Był również zdania, że etnologia
(antropologia) prawa, która zajmuje się prawem pierwotnym, powinna być
traktowana jako dyscyplina autonomiczna i socjologia prawa nie powinna
dążyć do jej wchłonięcia.
Zastanawiając się nad relacjami między prawem a socjologią, Aubert
zwracał uwagę, że słowniki socjologii i słowniki prawa zawierają te same
terminy (zobowiązanie, uprawnienie, sankcja itp.), lecz są im nadawane
odmienne znaczenia. Terminologia prawna ma z reguły sens normatyw-
ny, socjologiczna natomiast ma głównie znaczenie opisowe i eksplanacyj-
ne. Podstawowe jednakże różnice między prawem a socjologią dotyczą nie
tyle języka, co społecznych funkcji obu dziedzin. Doktrynalnym badaniom
prawnym (Rechtswissenschaft) przyświecają przede wszystkim cele praktyczne,
dostarczają one sędziom, prokuratorom, adwokatom stosownych narzędzi
do podejmowania decyzji. Badania zaś socjologiczne kierują się w przeważa-
jącej mierze względami poznawczymi. Nie można wszakże przeoczyć faktu,
twierdził Aubert, że socjologia może być wykorzystywana jako uzupełnienie
badań prawnych, a także jako pomoc w zdobywaniu kwalifikacji w zawo-
dach prawniczych. Ponadto socjologia zajmuje się wartościami, preferencjami
i ocenami, które tworzą podstawowe układy strukturalne w społeczeństwie.
Wiele z tych wartości jest ucieleśnionych w prawie, w treści norm, a także
w zasadach proceduralnych.
Społeczna percepcja prawa jest bardzo zróżnicowana. Prawo jest postrze-
gane jako broń w rękach ludzi sprawujących władzę, jako czynnik spajający
społeczeństwo oraz jako instrument, który tworzy, utrzymuje i potwierdza
podstawowe podziały w społeczeństwie. Poza tym prawo raz jest traktowane
jako zmienna zależna, przyczynowo określona przez strukturę społeczną,
a innym razem jako aktywna siła kształtująca zachowania ludzi i tworzo-
ne przez nich instytucje, jako – powiadał Aubert – wehikuł społecznej in-
żynierii. Podobnie, istnieją dwa przeciwstawne poglądy na relacje między
przepisami prawnymi a społecznymi postawami i zachowaniami. Według
jednego poglądu treść prawa jest określona przez poczucie sprawiedliwości
i odczucia moralne ludzi. Wedle drugiego to przede wszystkim prawo kształ-
tuje całą społeczną infrastrukturę etyczną, pełniąc częstokroć i w tej sferze
funkcję innowacyjną.
Dziedzina prawa oferuje wiele możliwości badania społecznych mechani-
zmów tworzenia, obowiązywania i stosowania regulacji prawnych. Ponadto
problematyka konfliktów i ich rozwiązywania, kwestie napięć rasowych, sto-
sunków przemysłowych i spraw międzynarodowych, wyrokowania sądowego,
32
Autonomia prawa
przestrzegania etycznych standardów przez przedstawicieli zawodów praw-

niczych, sposobów wykonywania przez nich ról zawodowych i tym podobne
problemy zajmują centralne miejsce w badaniach socjologicznoprawnych.
W autobiograficznym szkicu otwierającym jego ostatnią, pośmiertnie
wydaną książkę Continuity and Development in Law and Society Aubert przed-
stawił zarys swojego rozwoju intelektualnego. Pisał m.in.: „Nigdy nie byłem
marksistą, lecz zawsze zajmowały mnie kwestie nierówności społecznych”.
Badając te kwestie, doszedł do wniosku, że formalna równość wobec prawa
jest faktyczną nierównością. W systemie rządów prawa z większej równości
korzystają ci, którzy mają pełne prawa obywatelskie, niż ci, którzy takich
praw nie mają. Ludzie dobrze sytuowani korzystają z większej ochrony praw
nabytych niż ci, którzy żadnych większych zasobów nie posiadają. Ponadto
ludzie uprzywilejowani mają większe możliwości zdobycia nowych upraw-
nień, bo mają większy dostęp do środków i stanowisk politycznych niż
ludzie upośledzeni. Państwo, które jest państwem dobrobytu, faworyzuje
grupy upośledzone, aby podwyższyć ich status, państwo prawne natomiast
stwarza większe możliwości grupom uprzywilejowanym, bo w ich dyspozycji
jest większa liczba ochronnych przepisów prawnych. Nawet w państwie,
które jest jednocześnie państwem prawnym i państwem dobrobytu, nierów-
ności społeczne nie zniknęły – twierdził Aubert – lecz jedynie przesunęły
się na wyższy poziom.
Literatura: Rangvald Kallenberg, «The most important task of sociology is strengthen and defend
rationality in public discourse»: on the sociology of Vilhelm Aubert, „Acta Sociologica” 2000,
t. 43, nr 4, s. 399–411; Sven Lindblad, Aubert, Vilhelm (1922–1988), w: David S. Clark
(red.), Encyclopedia of Law and Society. American and Global Perspectives, Sage Publications,
Los Angeles 2007; tenże, Vilhelm Aubert: en bibliograf, Institutt for samfunnsforskning,
Oslo 1990.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Funkcje prawa; Nierowności społeczne a prawo; Obowiązywanie prawa; Równość wobec
prawa; Rządy prawa.
Autonomia prawa
(ang. Autonomy of the law, fr. Autonomie du droit, niem. Autonomie
des Rechts, ros. Автономность права)
Ideą autonomii jest myśl o samodzielności, samorządności i samookreśleniu

podmiotu, którym może być człowiek, jednostka polityczna (starożytni Grecy
mówili o autonomii miasta-państwa, greckiego polis). Współcześnie pojęcie
33
Autonomia prawa
autonomii w odniesieniu do prawa łączy się jednak szczególnie z określoną

racjonalną koncepcją natury człowieka, tak jak w filozofii Kanta, gdzie au-
tonomia oznaczała uznanie podmiotowych praw jednostki rozumnej, któ-
ra stawała się samodzielnym aktorem kreującym swoją sytuację zgodnie
z regułami wynikającymi z koniecznych praw powszechnych znajdujących
oparcie w apriorycznych zasadach poznającego rozumu. W historii myśli
prawniczej w odniesieniu do autonomii prawa można rozważyć trzy stale
powracające zagadnienia dotyczące badania jego podstaw teoretycznych. Po
pierwsze należy ustalić, czym prawo różni się od nakazów popartych groź-
bami, ale też jak jest z taką formą przymusu powiązane. Po drugie należy
przeanalizować, czym różni się obowiązek prawny od obowiązku moralnego
i jednocześnie jak jest z nim powiązany. Po trzecie należy zbadać, czym są
normy prawne i do jakiego stopnia można uznać, że prawo jest po prostu
kwestią dotyczącą reguł postępowania. W idei autonomii prawa zawiera się
sugestia, że na potrzeby analiz prawniczych można i trzeba traktować prawo
państwa jako system niezależny, odrębny od innych systemów normatywnych
i wymagający w związku z tym analizy i rozstrzygnięć odwołujących się tylko
do zasad samego systemu prawnego. Taki system również może zakładać
swoistą wewnętrzną moralność, oznaczającą w pewnym stopniu przyjęcie
spójnych założeń, które pozwalają na właściwą interpretację poszczególnych
części składowych systemu prawa. Stąd np. taka zasada konstytucyjna, jak lex
retro non agit (prawo nie działa wstecz), może być wyprowadzona z określo-
nych koncepcji prawa bez jakiegokolwiek odwoływania się do zasad innych
systemów normatywnych.
W pozytywizmie przełomu XIX i XX w. pojawiały się tendencje do in-
terpretacji prawa w pewnym stopniu jako systemu przeciwstawionego mo-
ralności, gdzie prawo traktowano jako wynikające z rozkazów władcy, przy
czym w łańcuchu genetycznym prawa pierwsza norma podstawowa (Grund-
norma), decyzja podmiotu władzy, nie miała charakteru prawnego i nie pod-
legała analizie prawniczej. W tej sytuacji prawnik miał jedynie, posługując
się zasadami i technikami wnioskowań prawniczych, intepretować rozkazy
suwerena wyrażone w formie przepisów prawa. Można argumentować, że
była to jedynie autonomia prawa w stosunku do moralności i powszechnie
uznanych zasad życia społecznego, pozostaje jednak wątpliwość, czy była
to rzeczywista autonomia prawa w stosunku do decyzji suwerena. W ujęciu
tak rozumianego pozytywizmu należałoby więc raczej mówić o autonomii
redukcjonistycznej analizy prawniczej, a nie autonomii prawa, które wyraźnie
nie było samodzielne i w rzeczywistości zostało mocno podporządkowane
popartym groźbami nakazom władcy – ich sens i zasadność nie mogły być
jednak przedmiotem „autonomicznej” analizy prawniczej.
34
Autonomia prawa
Odmiennie można mówić o autonomii prawa w kontekście myśli kantow-

skiej i np. pewnych interpretacji spuścizny petrażycjańskiej. W tym nurcie
inaczej wygląda przeciwstawienie prawa moralności. Mówi się raczej o prze-
ciwstawności racjonalnego prawa określającego podmiotowość człowieka
wobec norm postępowania, które mogą się z tym prawem kłócić, a mogą to
być zarówno decyzje władcze sprzeczne z prawami podmiotowymi, jak i za-
sady moralności danej społeczności, niemożliwe do pogodzenia z zasadami
prawa znajdującymi poparcie w rozumie i gwarantującymi każdemu podmio-
towość, a więc autonomię. W tym ujęciu prawo staje się w pewnym stopniu
autonomiczne wobec decyzji władcy, a także wobec wszelkich przedsądów
i uprzedzeń społecznych, które jako mores (obyczaje) mogą godzić w prawa
i wolności człowieka. W tym sensie np. konstytucja Republiki Federalnej Nie-
miec dopuszcza opór obywateli wobec wszelkich zmian w systemie prawa,
które naruszałyby ich prawa podstawowe, bo to w gruncie rzeczy uderzałoby
w samą istotę prawa, a więc jego autonomię wobec zarówno tradycyjnie
rozumianej moralności, jak i autorytetu władzy. Takie rozumienie autonomii
prawa wpisuje się najczęściej w bardziej liberalną wizję ładu społecznego.
Gdy mówi się o autonomii prawa, należy zwrócić uwagę na wypracowanie
swoistej dla prawa metodologii działania prawników, która jest od wieków
przedmiotem odrębnego nauczania i odrębnej praktyki, w wielu kwestiach
niesprowadzalnych do metod i analiz znamionujących nauki społeczne czy hu-
manistykę. Zwłaszcza więc metody analizy pozytywistycznej, a także typowe
tradycyjne wnioskowania prawnicze, w tym swoista logika prawnicza, mają
swój odrębny status i stanowią o specyfice i autonomii prawa jako przedmiotu
kształcenia i jako pewnej specjalistycznej wiedzy i praktyki społecznej, które
nie muszą mieć wiele wspólnego ani z analizą politologiczną władzy, ani z ba-
daniami społecznymi czy refleksją humanistyczną na temat świata i człowieka.
Niewątpliwie socjologia prawa ma tendencję do przełamywania tak ro-
zumianej autonomii dociekań prawniczych, gdyż odnosi ustalenia i analizy
dotyczące norm do rzeczywistości społecznej, do badania prawa w działaniu,
a to nie pozwala na zachowanie autonomii prawa ani w sensie ontologicz-
nym, ani w sensie epistemologicznym i może skłaniać do racjonalnej relaty-
wizacji badań w sferze aksjologicznej do kontekstu miejsca i czasu. Wydaje
się, że w praktyce z jednej strony autonomia prawa jako dziedziny wiedzy,
przedmiotu kształcenia i praktyki społecznej jest narzucona koniecznością
coraz większej specjalizacji w zakresie rozwiązań technicznych poszczegól-
nych działów prawa. Z drugiej jednak konieczność stałego odnoszenia tej
wiedzy do konkretnej i złożonej rzeczywistości oraz związanie jej z wizją
podmiotowości obywateli wymagają także interdyscyplinarnego spojrzenia
na zagadnienia prawne, w którym uwzględnianie czynników społecznych
35
Autopoietyczność prawa
i ustaleń innych dyscyplin wiedzy (w tym np. informatyki) może mieć istotny
wpływ na rozumienie i stosowanie prawa.
Współczesne prawoznawstwo nawiązuje dialog z naukami społecznymi,
z lingwistyką, nie zmienia to jednak faktu, że potrzeba wysokiego profesjo-
nalizmu i zakorzenienia myśli prawniczej w mocnych podstawach filozoficz-
nych skłania do ciągłego podkreślania, że analizy prawnicze i samo prawo
zachowują zasadniczą autonomię wobec innych systemów wiedzy i innych
systemów normatywnych funkcjonujących w społeczeństwie. Z perspektywy
teorii liberalnych niektóre formy zacierania autonomii prawa, łączenia go
z określonymi systemami bardzo złożonych koncepcji idealistycznych czło-
wieka i świata (prawo naturalne, prawa boskie) traktowane są jako zagro-
żenie dla samej istoty praw podmiotowych. Rozważania o autonomii prawa
dotyczą bowiem podstaw rozumienia prawa, a to z kolei mocno wiąże się
z określoną wizją ładu społecznego i wizją człowieka.
Literatura: Lon L. Fuller, Moralność prawa, tłum. Stefan Amsterdamski, ABC, Warszawa 2004;
Andrzej Kojder, Godność i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne, wyd. 2, Oficyna Naukowa,
Warszawa 2001; Wiesław Lang, Prawo i moralność, PWN, Warszawa 1989; Leon Petrażycki,
O nauce, prawie i moralności. Pisma wybrane, Jerzy Licki, Andrzej Kojder (wyb.), Andrzej Kojder
(oprac.), PWN, Warszawa 1985; Gerald J. Postema, Law’s authonomy and public practical reason,
w: Robert P. George (red.), The Autonomy of Law: Essays on Legal Positivism, Oxford University
Press, Oxford–New York 1996, s. 79–118; Jarosław Utrat-Milecki (red.), Prawo i ład społeczny.
Integralnokulturowa analiza zagadnienia racjonalności, Wydawnictwa UW, Warszawa 2011.
Jarosław Utrat-Milecki
Zobacz także:
Granice prawa; Jurydyzacja życia społecznego; Petrażycki Leon; Prawo a moralność; Tradycja
prawna.
(ang. Autopoiesis in law, fr. Autopoïèse du droit, niem. Autopoiesis des
Rechts, ros. Автопоэзис права)
Określenie autopoiesis (w formie przymiotnikowej: autopoietyczny) zostało

spopularyzowane w socjologii, w tym także w socjologii prawa, przez nie-
mieckiego socjologa Niklasa Luhmanna. Autorstwo tego pojęcia jest przypi-
sywane chilijskiemu neurobiologowi Humbertowi Maturanie, który poszuki-
wał terminu na oznaczenie niektórych własności procesów neurologicznych.
Etymologia określenia autopoiesis jest jednak znacznie starsza – słowo to jest
neologizmem, powstałym ze złożenia starogreckich słów auto i poiesis. To
ostatnie określenie pojawia się u Arystotelesa, który w Etyce nikomachejskiej
36
przeprowadził rozróżnienie pojęć praxis i poiesis. Praxis oznacza produkowa-

nie jakichś obiektów zgodnie z wyczerpującymi wskazówkami: jego przy-
kładem może być rzemiosło. Poiesis odnosi się natomiast do takich sytuacji
wytwarzania czegoś, kiedy niemożliwe jest podanie wyczerpującego zestawu
wskazówek (recepty, przepisu), które trzeba zrealizować, żeby osiągnąć swój
cel: przykładem może być sztuka. Tak rozumiane autopoiesis oznacza więc
„samostwarzanie”, w odróżnieniu od „samoprodukcji” – autopraxis.
W użyciu socjologicznym zaproponowanym przez Luhmanna określe-
nie autopoiesis odnosi się do szczególnej własności systemów społecznych,
takich jak społeczeństwa i podsystemy funkcjonalne, jaką jest samodzielne
tworzenie własnych elementów składowych. Jak to wielokrotnie powtarzał
Luhmann, system autopoietyczny to system wytwarzający elementy, z któ-
rych się składa, z elementów, z których się składa.
Tak rozumiana autopoietyczność systemów społecznych wiąże się z kil-
koma dalszymi własnościami przypisywanymi tym systemom. Po pierwsze
według Luhmanna autopoietyczność implikuje cyrkularność (samoreferen-
cyjność) komunikacji zachodzącej w systemach społecznych. Wszystkie ele-
menty („komunikacje”, tj. epizody w procesie komunikacji), z jakich systemy
te się składają, są definiowane przez określenie relacji, w jakiej pozostają do
innych elementów. Z tego powodu wytworzenie kolejnego elementu przy-
czynia się do zmiany wszystkich pozostałych.
Po drugie autopoietyczność stanowi konsekwencję tzw. operacyjnej za-
mkniętości systemów, tzn. faktu, że żadne elementy do nich nie wchodzą
z otoczenia ani z nich do otoczenia nie wychodzą. Wszelkie elementy wy-
twarzane przez systemy autopoietyczne stanowią zatem przetworzenie już
istniejących i tylko ich.
Mimo to, po trzecie, autopoietyczność nie oznacza, że systemy społeczne
są deterministyczne. Przeciwnie, charakter kolejnych wytwarzanych w nich
elementów nie może zostać przewidziany, zanim to się stanie – jest kon-
tyngentny. Wynika to z tego, że „zdolność połączeniowa” poszczególnych
elementów systemu dalece przekracza rzeczywiście istniejące („aktualizowa-
ne”) powiązania między nimi a wszystkimi pozostałymi.
Wreszcie po czwarte w ujęciu Luhmanna autopoiesis stanowi podstawowy
mechanizm funkcjonowania systemów społecznych, bez którego nie mogą
one istnieć – ani nie jest stopniowalna, ani nie ma charakteru historycznego
(nie powstaje w pewnym momencie rozwoju systemów). Autopoietyczność
jest więc cechą definicyjną wszelkich systemów społecznych, a nie szczególną
własnością niektórych z nich.
Jakkolwiek więc koncepcja prawa przedstawiona przez Luhmanna bywa
niekiedy nazywana autopoietyczną, to cecha autopoietyczności nie jest
37
specyficzna dla prawa. Jeśli prawu można przypisać posiadanie takiej wła-
sności, to jest tak dlatego, że stanowi ono jeden z podsystemów w zróżni-
cowanym funkcjonalnie społeczeństwie, a nie dlatego, że autopoietyczność
jest wyłącznie jego własnością.
Według Luhmanna autopoietyczność systemu prawnego jest więc jedynie
aspektem szerszego zjawiska autopoiesis, co sprawia, że można ją obserwować
w funkcjonalnie tych samych przejawach, co w innych podsystemach. Przy-
kładem zjawiska autopoiesis w systemie prawnym może być więc to, że strony
sporu prawnego, prezentując swoje stanowisko przed sądem, muszą przywo-
łać argumenty odpowiadające lokalnie określonym i historycznie zmiennym
warunkom dopuszczalności argumentów w takiej sytuacji: powołać się na
przepisy prawne, doktrynę, wcześniejsze orzecznictwo itd. Odpowiednio, sąd
wydając wyrok, porusza się w ramach określonych w systemie możliwości
decyzyjnych, argumentacyjnych i metodologicznych, autor zaś komentarza
do aktu prawnego – w ramach wcześniejszego dorobku nauki prawa.
Identyczne zjawiska można zaobserwować we wszystkich innych syste-
mach funkcjonalnych. Na przykład w systemie sztuki istnieją pewne – do-
rozumiane lub jawne – warunki określające, co jest dziełem sztuki (takim
warunkiem jest również odrzucenie przeświadczenia, że dzieła sztuki nie
można zdefiniować) lub czym jest krytyka sztuki. Wszelka komunikacja, któ-
ra takich warunków nie będzie spełniać (co jednak nie oznacza, że musi być
odtwórcza), nie będzie podlegać reprodukcji w systemie, tzn. zostanie odpo-
wiednio oznaczona (np. jako „zły argument”) i – najczęściej – „zapomniana”,
tzn. wyeliminowana z dalszej reprodukcji systemu. Jeśli jednak komunika-
cja jest reprodukowana, zmienia warunki wytwarzania dalszej komunikacji
w tym systemie: prezentowania argumentacji przed sądem, uzasadniania
orzeczeń sądowych, pisania literatury prawniczej, tworzenia dzieł sztuki itp.
Należy też zwrócić uwagę, że w świetle koncepcji autopoiesis opisane
prawidłowości zachodzą także w przypadku zdarzeń zaistniałych poza sys-
temem prawnym, a mających znaczenie dla funkcjonowania tego systemu.
Na przykład decyzje polityczne podejmowane w procesie legislacyjnym, aby
skutecznie stać się źródłem prawa, muszą odpowiadać wcześniej określo-
nym, prawnym warunkom wydawania takich decyzji. Podobnie, ustalenia na
temat faktów w postępowaniu sądowym muszą się zgadzać z istniejącymi
w systemie prawnym, jawnymi i dorozumianymi, kryteriami dopuszczalno-
ści dowodów. Zdaniem Luhmanna sytuacja „bezpośredniego” przeniesienia
komunikacji z jednego systemu funkcjonalnego do innego oznacza naru-
szenie ich operacyjnej zamkniętości, co jest jednoznaczne z naruszeniem
podstawowej zasady organizującej współczesne społeczeństwo, tzn. zasady
zróżnicowania funkcjonalnego.
38
Szczególną wersję autopoietycznej teorii prawa stworzył inny niemiecki

teoretyk, Gunther Teubner. W przeciwieństwie do Luhmanna nie posługiwał
się on pojęciem autopoiesis do opisania uniwersalnego zjawiska społecznego,
ale ograniczył się do wyrażenia przeświadczenia, że termin ten można wy-
korzystać do opisu systemu prawnego. Między koncepcją Luhmanna a teorią
Teubnera daje się także dostrzec dalsze różnice. Zdaniem tego drugiego auto-
poiesis można rozumieć jako zjawisko stopniowalne, historyczne i występują-
ce w tzw. systemach otwartych, a więc nie stanowiące koniecznej własności
wszelkich systemów społecznych, a jedynie szczególną cechę niektórych z nich.
Z tego punktu widzenia prawo autopoietyczne jawi się jako szczególna
forma prawa, wyróżniająca się od jego wcześniejszych, nieautopoietycznych
postaci. Prawo autopoietyczne jest więc odmianą prawa, pozbawioną sys-
temowej hierarchiczności, zmienną i procesualną, taką w której ostateczna
treść norm prawnych jest określana przez kontekst i treść innych norm, nie
zaś przez odgórne ustanowienie.
Teorię autopoiesis – zarówno w odniesieniu do prawa, jak i szerzej, jako
koncepcję socjologiczną – krytykowano z wielu stanowisk. Próbowano
zwłaszcza dowodzić, że idea ta opiera się na pominięciu roli, jaką w wytwa-
rzaniu elementów systemów społecznych odgrywa intencjonalność działają-
cych jednostek. Inny nurt krytyki zmierzał do wykazania, że w oryginalnym
rozumieniu Maturany określenie autopoiesis oznacza coś innego niż w sfor-
mułowaniu Luhmanna (można jednak sądzić, że teoria Teubnera jest bliższa
pierwotnemu ujęciu tego terminu). Podnoszono też, że teoria autopoiesis nie
może być zoperacjonalizowana i przez to nie poddaje się empirycznemu te-
stowaniu. Z innej strony próbowano dowodzić, że koncepcja ta jest trywialna
i nie wnosi nic nowego do istniejącego repertuaru socjologicznych i praw-
niczych teorii prawa. Niektórzy autorzy usiłowali wreszcie dyskredytować
autopoietyczne ujęcie prawa przez wskazanie rzekomych podobieństw, jakie
łączą je z teoriami postmodernistycznymi.
Literatura: Niklas Luhmann, Die Gesellschaft der Gesellschaft, Suhrkamp, Frankfurt am Main
1997; tenże, Autopoiesis als soziologischer Begriff, w: tenże, Aufsätze und Reden, Reclam, Stutt-
gart 2001, s. 137–159; tenże, Das Recht der Gesellchaft, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1993;
Gunter Teubner (red.), Atopoietic Law: A New Approach to Law and Society, De Gruyter, Berlin–
New York 1987; tenże, Recht als autopoietisches System, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1989;
Jan Winczorek, Zaginięcie dwunastego wielbłąda. O socjologicznej teorii prawa Niklasa Luhmanna,
Liber, Warszawa 2008.
Jan Winczorek
Zobacz także:
Luhmann Niklas; Obowiązywanie prawa; Prawo; Recepcja prawa; System prawny.
39
Autorytet i zaufanie
(ang. Respect and trust, fr. Autorité et confiance, niem. Autorität und
Vertrauen, ros. Авторитет и доверие)
Zagadnienia dotyczące autorytetu i zaufania można operacjonalizować, czyli

na wiele sposobów przekładać na konkretne procedury badawcze. Można,
po pierwsze, starać się normatywnie ustalić, jak należy dążyć do zyskania
autorytetu i zaufania oraz jak ich nie stracić, jak pielęgnować uzyskany au-
torytet i zaufanie oraz jak znosić ich brak mimo podejmowanych starań.
Można, po drugie, starać się odpowiedzieć na pytania faktualne, tj. dotyczące
obserwowalnych faktów, jak autorytet i zaufanie łączą się z różnymi wzorami
osobowymi i czy każdy, kto w jakiejś dziedzinie jest uznawany za wzór oso-
bowy, jest również traktowany jako osoba z autorytetem i godna zaufania.
I wreszcie, po trzecie, można dążyć do ustalenia, jak wielość lub niedostatek
autorytetów i osób godnych zaufania wpływają na stosunki międzyludzkie,
jak wzmacniają lub osłabiają respekt dla prawa oraz jak wpływają na zbioro-
we samopoczucie i na – jak to określał Émile Durkheim – les représentations
collectives, czyli wyobrażenia zbiorowe.
Autorytet to czyjaś ogólnie uznana powaga, szczególny szacunek, to zna-
czenie i uznanie, które komuś się przypisuje, dlatego że w jakiejś dziedzinie
jest osobą godną zaufania, miarodajną, taką na której bez wahania można po-
legać. Ktoś więc cieszy się autorytetem, jeśli wielu ludzi obdarza go wysokim
poważaniem, szacunkiem, uznaniem i jest on dla nich źródłem miarodajnych
sądów. Zdanie osoby cieszącej się autorytetem nie tylko jest brane pod uwa-
gę, lecz częstokroć jest wiarygodnym drogowskazem, jak należy postępować.
Istotnym składnikiem autorytetu jest zaufanie. Osobę, która cieszy się
autorytetem, obdarza się zaufaniem, albowiem przypisuje się jej nie tylko
wysokie kompetencje (wiedzę, umiejętności czy doświadczenie), lecz również
walory moralne, takie jak uczciwość, prawość, sprawiedliwość, prawdomów-
ność, szczerość, szlachetność intencji i bezstronność werdyktów. Poglądy
autorytatywne przypisuje się tylko osobom, które uznaje się za miarodajne
i wiarygodne.
Społeczna rola autorytetów polega na tym, że ludzie, którzy w danym
środowisku cieszą się autorytetem, wskazują, pośrednio lub bezpośrednio,
jak należy postępować, co wolno, a czego nie wolno, co jest chlubnym postęp-
kiem, a co nie przystoi lub bezpowrotnie hańbi. Są oni punktem odniesienia
formułowanych ocen, standardów i wzorów zachowania.
Tworzenie się autorytetów odbywa się w drodze swoistego plebiscytu
społecznego przez zgodne, względnie powszechne przypisywanie niektórym
40
osobom (a także zbiorowościom, organizacjom czy instytucjom) szczegól-

nych kompetencji, wiarygodności i zaufania oraz innych wspomnianych wy-
żej cech. Jest to proces długotrwały i bardzo złożony.
Jakie kompetencje najczęściej wchodzą w grę w procesie tworzenia się
autorytetu? Po pierwsze kompetencje w sferze działania, a więc autorytet de-
cydenta (przywódcy, założyciela, wodza, kierownika). Po drugie kompetencje
w sferze wiedzy, a więc autorytet eksperta (znawcy, specjalisty, biegłego). Wy-
sokie kompetencje merytoryczne, wsparte cenionymi walorami etycznymi,
a co za tym idzie, autorytet zazwyczaj przypisuje się ludziom, których uznaje
się za miarodajnych bądź w sprawach wiedzy, bądź w sprawach działania,
bądź w jednych i drugich. Im większy respekt ludzie okazują merytorycznym
kompetencjom decydentów i ekspertów (np. w dziedzinie prawa) oraz ich
postawie etycznej, tym większy jest ich rzeczywisty autorytet.
Autorytety kreują przede wszystkim ci, którzy już mają autorytet. Ludzie
miarodajni powołują się na innych ich zdaniem miarodajnych, wskazują na
nich, przytaczają ich wypowiedzi, a opinia publiczna na ogół ten werdykt ak-
ceptuje, zwłaszcza jeśli odpowiednie wskazania i przywołania powtarzają się
dostatecznie często. W ten sposób tworzą się i funkcjonują elity, a więc kręgi
ludzi „wybranych”, uznawanych za najlepszych pod jakimś względem, za tych
którzy w swojej klasie czy dziedzinie aktywności uzyskali najwyższe noty.
Każda elita – polityczna, prawna, literacka czy naukowa – jest wyłaniana
przede wszystkim według walorów osobistych (cnót, przymiotów, szczegól-
nych zdolności) i zasług, przy czym główną rolę w rekrutacji do elity nowych
członków odgrywają dotychczasowi członkowie elity (o nowych laureatach
Nagrody Nobla w znacznej mierze decydują uprzedni laureaci, Kapitułę Orła
Białego tworzą osoby już uhonorowane tym odznaczeniem, elita uczonych
decyduje o laureatach nagród państwowych w dziedzinie nauki itp.).
Status członka elity na ogół łączy się z przypisywanym autorytetem
i uznaniem. Są one tym wyższe, im ów status jest trudniej osiągalny. Istnieją
różne publiczne kręgi elekcji i promocji autorytetów. W sprawach mniej do-
niosłych, codziennych czy dość banalnych (jak w kwestiach mody czy muzyki
popularnej) ogromną rolę odgrywają środki masowego przekazu, kreując
częstokroć ulotne, połowiczne, a nawet pozorne autorytety. W sprawach
donioślejszej wagi w elekcję autorytetów zaangażowane są elity środowi-
skowe. Poszczególne środowiska – prawnicze, socjologiczne czy historyczne
– tworzą własne autorytety, przypisując niektórym swoim przedstawicielom
wyjątkowe, trudno osiągalne kwalifikacje, kompetencje, umiejętności, znaw-
stwo lub cnoty moralne.
Ze względu na charakter przypisywanych niektórym osobom kompeten-
cji można wyróżnić kilka rodzajów autorytetu: 1) autorytet charyzmatyka,
41
czyli osoby mającej niemal nadludzkie zdolności i umiejętności; 2) autory-

tet mistrza, znawcy prawdy i sensu życia (mędrca, przewodnika, wieszcza,
profetyka); 3) autorytet wybitnego praktyka, tj. znawcy dobrych rozwiązań
problemów praktycznych (eksperta, biegłego, terapeuty); 4) autorytet klasy-
ka w jakiejś dziedzinie, tzn. kogoś kto wyznaczył nowe horyzonty poznaw-
cze lub miary stylu (np. w prawie, socjologii, muzyce, poezji); 5) autorytet
zwierzchnika (przełożonego, kierownika), tj. osoby, która z powodzeniem
kieruje zespołem podwładnych, mając na względzie dobro całego przedsię-
wzięcia i personelu w nie zaangażowanego.
Autorytetem może być nie tylko jednostka (np. wybitny mąż stanu, taki
jak Gandhi, czy prawnik, jak Leon Petrażycki), lecz także cała zbiorowość
(np. profesorowie uniwersytetu czy członkowie Trybunału Konstytucyjnego).
Autorytet może być również przypisany instytucji (np. Międzynarodowemu
Trybunałowi Sprawiedliwości czy stołecznemu wydziałowi prawa), a nawet
doktrynie, idei czy ideologii.
Zasięg autorytetu nie zawsze współwystępuje z jego trwałością. Bywa
autorytet szeroki (względnie powszechny) i trwały, bywa też autorytet sze-
roki, lecz nietrwały. Ponadto są autorytety wąskie (środowiskowe) i zarazem
trwałe oraz wąskie i nietrwałe. Sprawne funkcjonowanie instytucji politycz-
nych, prawnych, gospodarczych i samorządowych zależy od tego, w jakiej
mierze kierujące nimi osoby cieszą się powszechnym i trwałym autorytetem,
a więc są szanowane i poważane.
Rozwój społeczny zależy nie tyle od czynników materialnych, produk-
cji i technologii, ile w głównej mierze od panujących obyczajów, etyki,
prestiżu prawa, specyficznego ducha przedsiębiorczości i współdziałania,
a także od sposobów kreowania autorytetów i okazywanego im posłuchu.
Paradoksem współczesnego świata jest to, że mimo ogromnego postępu
technologicznego (w elektronice, biomedycynie czy fizyce molekularnej)
w przemianach cywilizacyjnych coraz bardziej rośnie znaczenie kultury du-
chowej. Technologia staje się coraz bardziej uniwersalna (o czym świadczy
upowszechnienie się telewizji, komputerów, telefonów komórkowych, in-
ternetu), kultura natomiast pozostaje partykularna, podobnie jak – w skali
globalnej – prawo.
Wprawdzie współczesna teoria neoklasyczna w ekonomii zakłada, że
ludzie wolą zaspokajać własne potrzeby niż działać dla dobra ogółu, ale nie
zawsze przedkładają wartości materialne ponad wszelkie inne, są bowiem
sytuacje, kiedy gotowi są poświęcić własne życie i życie najbliższych, aby
dochować wierności uznawanym ideałom, rodzimym autorytetom i zasadom
prawa. W podejmowanych wyborach życiowych ludzie często kierują się po-
czuciem obowiązku prawnego, wiernością zasadom moralnym lub zaufaniem,
42
jakim darzą bliskie sobie osoby. Nie wszystkie więc poczynania są nastawione
na osiągnięcie osobistej lub partykularnej korzyści.
Efektywnie funkcjonujące instytucje – polityczne, gospodarcze, prawne –
cechuje kultura zaufania wyrażająca się w rzetelności, dotrzymywaniu umów,
solidności i uczciwości ich działań. Zaufanie redukuje koszty transakcji, ro-
dzi bowiem przekonanie, że partner interakcji nie wyrządzi nam szkody, że
można z nim bezpiecznie współpracować i zawierać długoterminowe umo-
wy. Obok zaufania osobistego, które opiera się na przekonaniu, że druga
osoba ma wobec nas życzliwe zamiary i gotowa jest nam w razie potrzeby
pomóc, szczególnie ważne jest zaufanie instytucjonalne. Istnieje ono wów-
czas, gdy cały system instytucjonalny gwarantuje bezpieczeństwo transakcji,
umowy i wszelkich innych poczynań. Petenci ufają, że w gmachu sądu nie
staną się ofiarą przestępstwa, że w banku nikt ich nie oszuka, że w piekar-
ni nie zostaną otruci, a na uczelni żaden wykładowca nie będzie celowo
rozmijał się z prawdą.
Miarą zaufania jest intensywność kontroli – prawnej i pozaprawnej. Im
kontrola jest słabsza, im mniej rozbudowane są agendy kontrolne, tym więk-
sze jest zaufanie obywateli do państwa, jego instytucji i innych form życia
zbiorowego. Niski poziom zaufania i brak autorytetów w stosunkach urzędo-
wych, gospodarczych czy pracowniczych powodują nie tylko wzrost kosztów
działań kontrolnych, lecz także straty spowodowane niezawarciem transakcji
i porozumień, zerwaniem umów itp. Obawa przed wprowadzeniem w błąd,
korupcją czy oszustwem powstrzymuje przed kontaktami z instytucjami, do
których nie ma się zaufania.
Zła reputacja organów prawnych, ich negatywny wizerunek w odbiorze
społecznym, ma nie tylko dla wymiaru sprawiedliwości, lecz także dla jej
bliższego i dalszego otoczenia społecznego wiele negatywnych konsekwencji.
Jedną z nich jest właśnie brak zaufania do prawa i tych wszystkich, którzy peł-
nią funkcję kontrolerów prawnych. W atmosferze przeświadczenia, że „nie ma
ludzi uczciwych”, w klimacie powszechnej podejrzliwości, że każdy „ma coś
na sumieniu”, łatwo dochodzi do nadużyć, multiplikowania się korupcyjnych,
wielopiętrowych porozumień, instrumentalnego traktowania przepisów praw-
nych. Miejsce zaufania i uczciwości zajmują uznaniowość i nieskrępowana
żadnymi ograniczeniami interesowność. Powstają w ten sposób dogodne wa-
runki do kształtowania się moralności krańcowej. Nie polega ona na jawnym
i ostentacyjnym łamaniu norm prawnych i zasad moralnych, lecz na zbliżaniu
się do krańca tego, co prawnie dozwolone, na oscylowaniu wokół granicy
tego, co moralnie dopuszczalne, na balansowaniu na krawędzi zła, skrajne-
go egoizmu i braku skrupułów. W takich zwłaszcza warunkach maksyma
Benjamina Franklina: honesty is the best policy, zyskuje szczególną aktualność.
43
Literatura: James Coleman, Social capital in the creation of human capital, „American Journal
of Sociology” 1988, t. 94, s. 95–120; Anna Lewicka-Strzałecka, Etyczne standardy firm i pra-
cowników, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1999; Amartya Sen, On Ethics and Economics,
Wiley–Blackwell, Oxford 1991; Piotr Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Znak,
Kraków 2007; Marek Żyromski, Teorie elit a systemy polityczne, Wydawnictwo Naukowe UAM,
Poznań 2007.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Godność prawa; Legitymizacja prawa; Prawo a moralność; Praworządność; Prestiż prawa;
Przymus prawny.
44
C
Carbonnier Jean
(20 IV 1908–28 X 2003)
Carbonnier Jean
Wybitny cywilista, socjolog prawa, inspirator

wielu reform legislacyjnych we Francji.
Studia prawnicze ukończył na uniwersyte-
cie w Bordeaux w 1932 r. Od 1937 do 1955 r.
był profesorem uniwersytetu w Poitiers, a także
dziekanem wydziału prawa. Potem, do 1976 r.,
wykładał na Sorbonie. W 1965 r. objął tam po
Georges’u Gurvitchu wykład z socjologii prawa.
W 1968 r. założył Laboratorium Socjologii Prawa.
Przewodniczył także komitetowi redakcyjnemu
„L’Année Sociologique”, czasopismu założonemu
w 1898 r. przez Émile’a Durkheima. Należał do współzałożycieli Institute
for the Sociology of Law w Oñati i wraz z Renato Trevesem i Masaji Chibą
przewodniczył uroczystości inauguracyjnej w 1989 r.
Problematyce socjologicznoprawnej Carbonnier poświęcił wiele prac,
w większości wielokrotnie wznawianych, a zwłaszcza: Sociologie juridique
(1968), Flexible droit: textes pour une sociologie du droit sans rigueur (1969);
Essais sur les lois (1995).
Według Carbonniera zadaniem socjologii prawa jest badanie zjawisk
prawnych jako faktów społecznych. W tym znaczeniu socjologia prawa jest
nauką pomocniczą socjologii ogólnej, podobnie jak np. psychologia prawa
czy etnologia prawa. Na wiedzę o prawie składają się według Carbonniera
cztery dziedziny: systematyzacja prawa, interpretacja prawa, tworzenie norm
i właśnie socjologia prawa.
W wydanej po raz pierwszy w 1968 r. książce Sociologie juridique przedsta-
wił socjologię prawa jako dyscyplinę, która sytuuje się na pograniczu prawa
i socjologii. Wyróżnił przy tym wąskie i szerokie rozumienie socjologii pra-
wa i ukazał różnice między ujmowaniem prawa w socjologii i w dogmatyce
prawa. Dalsze fragmenty książki są poświęcone związkom między socjolo-
gią prawa a innymi dyscyplinami, zwłaszcza filozofią prawa, historią prawa,
prawem porównawczym, a także relacjom prawa z naukami społecznymi
– socjologią religii, socjologią polityki, ekonomią, polityką oraz demografią
i lingwistyką. Kolejnym zagadnieniem są działy socjologii prawa wyróżnio-
ne według dziedzin prawa, którymi socjologia prawa się zajmuje, oraz ze
względu na osoby uczestniczące w stanowieniu i stosowaniu prawa. Po tej
charakterystyce Carbonnier zaprezentował szczegółowe dyscypliny socjologii
prawa, do których zaliczył: etnologię prawną, antropologię prawa, społeczną
i indywidualną psychologię prawa, psychologię sądową, psychoanalizę pra-
wa i psychopatologię prawa. Książkę zamykają uwagi o tendencjach zmian
45
Carbonnier Jean
w socjologii prawa, które wyrażają się we wzroście obiektywizmu i posze-

rzeniu niedogmatycznych badań nad prawem.
Pod tym samym tytułem (Sociologie juridique) ukazało się w 1994 i 2004 r.
zupełnie zmienione i poszerzone (do 416 stron) wydanie książki. We wstępie
Carbonnier przedstawił miejsce socjologii prawa w systemie wiedzy (pozna-
nia). W części pierwszej zajął się poszukiwaniem korzeni socjologii prawa,
poczynając od Monteskiusza, a kończąc – poprzez Marksa i Nietzschego – na
jej dwudziestowiecznych amerykańskich i europejskich przedstawicielach.
W części drugiej omówił socjologię prawa jako profesję, którą uprawiają
zarówno socjologowie, jak i prawnicy. Pierwsi prowadzą przede wszystkim
badania nad społeczną recepcją prawa stanowionego, drudzy usiłują rozwią-
zać kwestie praktyczne, dotyczące głównie stosowania prawa. Ostatnia, trze-
cia część książki jest zatytułowana nieco prowokacyjnie: Czym jest to prawo,
któremu nie musimy wierzyć? Odpowiedź autora jest godna socjologa prawa:
nie musimy wierzyć temu prawu, którym zajmują się prawnicy, albowiem
prawo w ujęciu naukowym to coś zupełnie innego i znacznie poważniejszego;
jego istotę próbuje uchwycić socjologia prawa.
Carbonnier nie miał wątpliwości, że we współczesnych społeczeństwach
socjologia prawa przyczynia się do ustalenia wytycznych dla polityki legi-
slacyjnej. Umożliwia również lepsze rozumienie prawa przez dostarczanie
rzetelnych informacji o jego zróżnicowaniu i funkcjonowaniu, a także o tym,
w jakiej mierze jest ono skuteczne.
Niektóre z wyrażanych poglądów Carbonnier miał możliwość weryfi-
kować, występując w roli legislatora. W latach 1964–1970 był głównym
autorem reformy francuskiego kodeksu cywilnego i wydatnie przyczynił się
do zrównania sytuacji prawnej dzieci urodzonych w związkach małżeńskich
i pozamałżeńskich, a także do wprowadzenia zasady, że wzajemna zgoda
stron jest wystarczającą przesłanką orzeczenia rozwodu. Uzasadnieniem
tych i innych pomniejszych zmian w prawie rodzinnym były wyniki so-
cjologicznych badań opinii publicznej, którymi Carbonnier kierował. Od-
rzucił tym samym wizerunek prawodawcy, który swoje decyzje podejmuje
zza biurka, nie interesując się stosunkiem adresatów do projektowanych
zmian w prawie.
Carbonnier wniósł do socjologii prawa wiele elementów wiedzy filozo-
ficznej, historycznej, a nawet teologicznej. Pisał o roli pamięci zbiorowej
w tworzeniu prawa, o wpływie zwyczajów i religii na prawo, o czynnikach,
które powodują, że regulacje prawne nie działają skutecznie, a także o równo-
ści wobec prawa i w prawie oraz o pluralizmie prawnym. Był przy tym scep-
tyczny co do kulturowych i cywilizacyjnych walorów prawa, dostrzegał jego
strukturalne i funkcjonalne ograniczenia. Przestrzegał też przed nadmierną
46
Chiba Masaji
wiarą w prawo i w jego innowacyjne możliwości. W życiu społecznym do-

nioślejszą rolę niż prawo odgrywają, jego zdaniem, religia, moralność, dobre
obyczaje, uczucia i style życia. Uznawał też, że intuicja socjologiczna ma
w dziedzinie prawa częstokroć większe znaczenie aniżeli znajomość kodek-
sowych paragrafów i niuansów interpretacyjnych.
Był więc Carbonnier jednym z tych niewielu dwudziestowiecznych socjo-
logów prawa, którzy nie przypisywali prawu zbyt dużej roli w życiu społecz-
nym. Uważał, że istotą stosunków międzyludzkich są zjawiska pozaprawne.
Do sfery prawa należy przede wszystkim to, co przypadkowe, a sprawy, które
trafiają do sądów, są niemal zawsze przejawem jakiejś patologii. Mimo tego
sceptycyzmu łączył przez wiele lat dociekania nad prawem z badaniami so-
cjologicznymi. Odegrał tym samym wiodącą rolę w socjologii prawa nie tylko
we Francji, lecz także w Europie.
Literatura: Simona Andrini, André-Jean Arnaud, Jean Carbonnier, Renato Treves et la sociologie
du droit: archéologie d’une discipline: entretiens et pièces, LGDJ, Paris 1995; Jean Beauchard, Alain
Bénabent, Pierre Catala, Hommage à Jean Carbonnier, Dalloz-Sirey, Paris 2007; Francesco Sa-
veiro Nisio, Jean Carbonnier: regards sur le droit et le non-droit, Dalloz-Sirey, Paris 2005; Raymond
Verdier, Jean Carbonnier. L’homme et l’oeuvre, Presses universaires de Paris Ouest, Paris 2012.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Antropologia prawa; Durkheim Émile; Legitymizacja prawa; Nadmiar prawa; Recepcja prawa.
Chiba Masaji
(17 IX 1919–17 XII 2009)
Jeden z liderów japońskiej socjologii prawa, orę-
downik i pionier antropologii prawa.
Urodził się w południowej części wyspy Hon-
siu, w Tottori. W młodości został zaadoptowany
przez rodzinę Chiba z Sendai w rejonie Tōhoku
(Prefektura Miyagi). Jeszcze przed II wojną świa-
tową studiował filozofię prawa na wydziale prawa
Uniwersytetu Tōhoku. Jego późniejsze, charakte-
rystyczne prace badawcze z dziedziny prawa mają
– jak się wydaje – związek ze środowiskiem i tra-
dycyjnym rejonem, w jakim się wychował. Napisał
pracę magisterską pt. „Prawo zwyczajowe w Strefie Wspólnego Dobrobytu
Wielkiej Azji” („The Great Asian Common Wealth of Nations”, 1948). Był to
początek jego zainteresowań charakterystycznym prawem państw azjatyckich.
47
Chiba Masaji
Po 1945 r. Chiba brał udział w ruchach społecznych na rzecz powojen-

nych reform, krytykował system cesarski, wygłaszał przemówienia na temat
reformy systemu nauczania. W 1949 r. został pełnoetatowym wykładowcą
filozofii prawa w Tokyo Metropolitan University (i był profesorem tego Uni-
wersytetu do 1982 r.). Notatki do wykładów z filozofii prawa zebrał książce
pt. Wprowadzenie do historii filozofii prawa (1964). W tym samym czasie za-
interesował się socjologią prawa, a zwłaszcza żywym prawem, czego rezul-
tatem była analiza systemu szkół rejonowych i kolejna publikacja książkowa
pt. Badania nad szkołami rejonowymi (1962). Opublikował również pracę pt.
Socjologia prawa świąt.
Punktem zwrotnym w karierze naukowej Chiby był pobyt naukowy na
Uniwersytecie Minnesota (1965–1966), gdzie studiował zagadnienia antro-
pologii prawa pod kierunkiem wybitnego uczonego E. Adamsona Hoebla
(1906–1993), autora znanych badań nad Indianami Komańczami i Czeje-
nami. Po powrocie do kraju przetłumaczył na japoński Law of Primitive Man
(1954) Hoebla oraz wznowił po trzydziestu latach, przerwane po 1948 r., ba-
dania w dziedzinie antropologii prawa. Miał już wówczas około pięćdziesięciu
lat, co wielu jego kolegów uznawało za zbyt późny wiek, by udanie powrócić
do przerwanej 20 lat temu problematyki. Chiba jednakże tym sceptycyzmem
się nie zrażał i aktywnie nawiązywał kontakty naukowe w kraju i za granicą,
zwiększał skalę prowadzonych badań i liczbę ogłaszanych publikacji.
W 1975 r. zorganizował w Tokio kongres Research Committee for the
Sociology of Law Międzynarodowego Towarzystwa Socjologicznego. W trak-
cie kongresu postacią centralną był prekursor japońskiej socjologii prawa
– Takeyoshi Kawashima. W kongresie uczestniczyli m.in. Polacy: Adam Pod-
górecki i Maria Łoś, oraz inni europejscy reprezentanci socjologii prawa. Na
propozycję Chiby zaproszono również uczonych z Azji i Afryki, głównie ze
Sri Lanki, Egiptu i Indii. Poza tym w kongresie wzięło udział trzech przed-
stawicieli Związku Radzieckiego, do tej pory krytycznie nastawionego do
socjologii prawa. (Nota bene ostatniego dnia wydali oni oświadczenie o nie-
przyjęciu teorii Adama Podgóreckiego, mimo że pochodził, jak oni, z kraju
socjalistycznego.)
W 1982 r. Chiba zorganizował grupę dziesięciu specjalistów, którzy udali
się na Sri Lankę i przeprowadzili badania nad tamtejszym prawem. Wyniki
tych badań ukazały się m.in. w książkach: Law and Culture in Sri Lanka. A Re-
search Report on Asian Indigenous Law (1984) i Pluralistyczny system prawny na
Sri Lance (Tokio 1988). Efektem pracy Chiby w tym okresie są publikacje
także powstałe na podstawie tych badań: Asian Indigenous Law (1986) i Legal
Pluralism. Toward a General Theory through Japanese Legal Culture (Tokyo 1989).
48
Chiba Masaji
Tę ostatnią książkę zadedykował Hoeblowi, którego teorie wywarły na jego

poglądy doniosły wpływ. Książka ta, wyjątkowo, została wydana w Japonii
po angielsku, dzięki czemu ceniona jest również za granicą. Szczególnym
zainteresowaniem cieszy się wśród socjologów i antropologów prawa w Azji
i Afryce. Chiba poddał krytyce dotychczasową wiedzę na temat prawa i kul-
tury prawnej w krajach pozaeuropejskich, znaną z dzieła M.B. Hookera (Legal
Pluralism, Oxford 1975). Książka Chiby wskazywała, że na rodzimą kulturę
prawną w państwach niezachodnich składają się postulaty prawne, prawo
oficjalne i prawo nieoficjalne.
Od 1983 do 1993 r. Chiba był profesorem socjologii prawa na Wydziale
Prawa Uniwersytetu Tokai, sprawował również funkcję przewodniczącego
Japońskiego Stowarzyszenia Socjologii Prawa (1988–1991). Brał ponadto
udział w założeniu Japońskiego Stowarzyszenia Antropologii Prawa i był
głównym referentem na pierwszym międzynarodowym zjeździe antropologii
prawa w 1981 r. Swoją pozycję lidera stowarzyszenia przypieczętował wyda-
niem książki Pogranicza kultury prawnej (1993).
Sprowokowany koncepcją pluralizmu prawnego Chiby Werner Menski
z Uniwersytetu Londyńskiego uznał, że kultura prawna współczesnego, glo-
balnego społeczeństwa ma charakter pluralistyczny. Sytuację tę porównał do
latawców wzbijających się w niebo: niezliczone latawce na niebie symbolizują
pluralizm kultury prawej. Menski nie znał Chiby, należy też do znacznie
młodszego pokolenia. Kiedy jednak odwiedził Japonię w 2001 r., miał okazję
z nim rozmawiać, a potem zadedykował mu swoją książkę Comparative Law
in a Global Context.
Profesor Masaji Chiba do końca życia prowadził dynamiczną działalność
naukową. Trzynastu młodych antropologów prawa, których wykształcił i mo-
tywował do prac badawczych, opublikowało dla upamiętnienia jego wkładu
do nauki książkę o kulturze prawnej w zglobalizowanym świecie (2009).
Literatura: Sandra L. Bunn-Livingstone, Juricultural Pluralism vis-à-vis Treaty Law, Kluwer, The
Hague 2002; Werner Menski, Comparative Law in a Global Context. The Legal Systems of Asia
and Africa, wyd. 2, Cambridge University Press, Cambridge 2006; Shigeru Otsuka, Professor
Masaji Chiba in Memorial, „Annales of Legal Philosophy”, Tokyo 2009, s. 185–205; Takeshi
Tsunoda, Ishida Shin-ichiro (red.), Legal Culture in the Globalized World. Legal and Anthropo-
logical Approaches, Fukumura Shuppan, Tokyo 2009 (w jęz. japońskim).
Teruji Suzuki
Zobacz także:
Antropologia prawa; Kultura prawna; Pluralizm prawny; Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne;
Prawo zwyczajowe; Tradycja prawna.
49
Critical Legal Studies

Critical Legal Studies (CLS) to eklektyczny kierunek w teorii prawa, a jedno-
cześnie lewicowy i centrolewicowy ruch polityczny w amerykańskich szkołach
prawa, powstały na wydziale prawa Uniwersytetu Harvarda w końcu lat 70.
XX w. i aktywny do końca lat 80. Obecnie kierunek ten stracił na dynami-
ce. Z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, gdzie jest rozwijany w zmodyfikowanej
wersji, bliższej europejskiej tradycji intelektualnej, nigdy nie zyskał większej
popularności poza kontynentem amerykańskim.
Punktem wyjścia kierunku był zauważany rozziew między prawem na-
uczanym na uniwersytetach a prawnymi i ideologicznymi konfliktami świad-
czącymi o głębokich podziałach wewnątrz społeczeństwa amerykańskiego,
co skutkowało przeciwstawieniem się formalistycznym tendencjom w ame-
rykańskiej jurysprudencji, konserwatywnym i liberalnym ujęciom w teorii
prawa, w szczególności zaś krytyką liberalnej koncepcji rządów prawa oraz
metodologii law and economics. Przedstawiciele CLS wyrażali przekonanie,
że nie da się uprawiać zobiektywizowanej nauki, oddzielającej ściśle fak-
ty od wartości i unikającej wartościowania; przejmując część argumentacji
marksistowskiej, twierdzili, że „prawo jest polityką”, że każda teoria ma cel
społeczny, a celem krytycznego analizowania prawa jest doprowadzenie do
emancypacji grup dewaloryzowanych, takich jak kobiety czy mniejszości,
w szczególności rasowe, których przedstawiciele znajdują się pod wpływem
różnych nacisków politycznych, społecznych i ekonomicznych.
Critical Legal Studies czerpały inspiracje zarówno ze szkoły frankfurckiej,
jak i z tradycji myśli socjologicznej (m.in. Maxa Webera), strukturalizmu
i poststrukturalizmu, marksizmu i teorii postmarksistowkich, wykazywały
też związek z postmodernizmem. Przynajmniej części jego przedstawicieli
przypisywano zamiar dokonania „dekonstrukcji” tradycyjnych pojęć i kon-
strukcji prawnych. Oni sami zaś mówili o demistyfikacji licznych mitów
przyjętych w teorii i w praktyce prawa.
Rozwój CLS wiąże się z pracami brazylijskiego prawnika i polityka, pro-
fesora Uniwersytetu Harvarda, a w latach 2007–2009 ministra w lewicowym
rządzie Brazylii, Roberta Mangabeiry Ungera, autora takich m.in. książek,
jak Knowledge and Politics (1975) oraz Law in Modern Society (1976). Wydana
w 1983 r. praca Ruch studiów krytycznych nad prawem (wyd. pol. 2005) stanowi
często przywoływaną prezentację umiarkowanych założeń kierunku. Zdaniem
Ungera w państwie demokratycznym zachodzi, w związku z ubieganiem się
o poparcie wyborców, szkodliwa wymiana władzy politycznej między siłami
konserwatywnymi, za którymi stoi własność, i siłami socjalistyczno-dystry-
butywnymi. W związku z tym wysunął on postulat stworzenia zdolnej do
50
koordynowania życia społecznego i samoweryfikującej się struktury insty-

tucjonalnej i realizacji wartości „wspólnoty”, tj. w prawie konstytucyjnym
kierowania się pomocą wszystkim zdefaworyzowanym, a nie mechaniczną
zasadą równości, a w prawie cywilnym bezstronnym narzucaniem aspek-
tów wspólnotowych, a nie zasadą swobody kontraktowej. „Twórcza nega-
cja” doprowadzi do stworzenia nowego, lepszego porządku społecznego,
bez niesprawiedliwej hierarchii społecznej. Prawo, które o wiele częściej
służy interesom elity własności i elity władzy, jest polityką. Dotyczy to nie
tylko stanowienia prawa, ale także jego stosowania przez sądy. Rozpoznając
sprawę, sąd bierze pod uwagę najróżniejsze argumenty ze sfery polityki, do-
tyczące moralności, sprawiedliwości rozdzielczej, efektywności ekonomicz-
nej itd. Sędziowie nie są neutralni politycznie, a za maską półmistycznego
obiektywnego porządku prawnego kryją polityczne aspekty swojej działalno-
ści. Materiał prawny (ustawy, orzecznictwo sądowe), który może zawierać
wewnętrzne sprzeczności, nie przesądza w pełni o wyniku sporu prawnego,
która to teza odpowiada stanowisku konsekwentnych realistów prawniczych.
Wśród ważniejszych przedstawicieli kierunku CLS są wymieniani, poza
Ungerem, także: Duncan Kennedy, Mark Kelman, Mark Tushnet, Morton
J. Horwitz i Karl E. Klare.
Do podstawowych zagadnień poruszanych w ramach Critical Legal Stu-
dies należą: problem fundamentalnych sprzeczności (fundamental contradic-
tions), koncepcja fałszywej konieczności (false necessity), kwestia niedetermi-
nistycznego charakteru prawa (legal indeterminacy) i jego politycznej natury
oraz formy jego legitymizacji.
Zagadnienie „fundamentalnych sprzeczności” odnosi się do obserwacji,
że we wszelkich społeczeństwach istnieje nierozstrzygnięty (i w istocie nie-
rozstrzygalny) konflikt między wspólnotowym i indywidualnym wymiarem
życia. Jakkolwiek ludzie są wolni i mogą samodzielnie decydować o swoich
działaniach, ich funkcjonowanie w świecie wymaga kontaktów z innymi ludź-
mi, co ogranicza jednostkową swobodę. W konsekwencji wolność jednostek
musi być ograniczana przez wymogi życia we wspólnocie, a wspólnotowość
nie może być bezwyjątkowa. O ile nie istnieją ostateczne lub optymalne
rozwiązania tego dylematu, o tyle wszystkie próby jego zniesienia mają cha-
rakter jedynie tymczasowy, powstają w ramach historycznie zmiennych „kon-
tekstów formacyjnych”, w których rozwiązania te pozwalają na zachowanie
elementarnego ładu i w których można je wiarygodnie przedstawiać jako
wystarczające. Nie oznacza to jednak, że są one wolne od nieusprawiedli-
wionej przemocy, przeciwnie: zazwyczaj maskują rzeczywiste relacje władzy.
Uniwersalnym rozwiązaniem sprzeczności między wolnością jednostek
a przynależnością do wspólnoty nie jest postulowana w klasycznej filozofii
51
prawa idea rządów prawa, tzn. postulat ograniczenia za pomocą norm praw-
nych zarówno indywidualnej wolności, jak i władzy sprawowanej nad jed-
nostkami przez wspólnotę. Formalna idea rządów prawa jedynie ukrywa
konflikt wolności i wspólnotowości, stanowiąc odzwierciedlenie interesów
ekonomicznie i politycznie silniejszych grup ludności. Z drugiej strony ist-
nienie systemów uzasadnianych ideą rządów prawa jest możliwe wskutek
szczególnych warunków politycznych i ekonomicznych, które pojawiły się
w świecie zachodnim wraz z nowoczesnością. Dlatego też konflikt między
wspólnotowością i wolnością reprodukuje się we wszystkich pojęciach praw-
nych, a więc może zostać ujawniony w drodze ich odpowiedniej analizy.
Zmiany społecznej nie można opisać w kategoriach praw rozwojowych
czy koniecznych etapów rozwoju historycznego. Teorie wysuwające argument
przeciwny (np. marksizm) uznaje się za opowiadające się za „fałszywą ko-
niecznością”, to jest postulujące możliwość trwałego rozwiązania fundamen-
talnych sprzeczności, i to w konkretny sposób. W rzeczywistości, zdaniem
przedstawicieli kierunku CLS, bieg dziejów jest wyłącznie efektem postę-
powania jednostek i może zostać zmieniony wskutek ich skoordynowanego
działania. Zarówno więc przeszłość, jak i przyszłość – a w ich ramach kon-
teksty formacyjne prawa i innych instytucji społecznych – mają charakter
kontyngentny, tzn. mogłyby przyjąć inną formę, niż przyjęły lub przyjmą.
Promowanie zaś przeświadczenia, że jakieś rozwiązania prawne są ostatecz-
ne, stanowi jedynie działanie legitymizujące, skrywające istniejące relacje
władzy pod fasadą obiektywnych konieczności.
Przedstawione przeświadczenia mają dalsze konsekwencje. Po pierwsze
przekonanie o fałszywości historycznych konieczności i jednocześnie o ist-
nieniu fundamentalnych sprzeczności znajduje odzwierciedlenie w dość
powszechnym wśród przedstawicieli kierunku CLS poglądzie o niedetermi-
nistycznej naturze prawa. Ma on różne wersje i był przedmiotem szerszej
debaty w amerykańskiej teorii prawa. Pewne jej elementy odbiły się echem
także w Europie kontynentalnej. Należy też podkreślić, że teza o niedeter-
ministycznym charakterze prawa, broniona przez zwolenników kierunku, nie
jest tożsama z podobnymi, wcześniejszymi twierdzeniami wypowiadanymi
w amerykańskim ruchu realistycznym. O ile realizm prawny dowodził, że
normy prawne nie determinują rozstrzygnięć sądowych, o tyle przedstawi-
ciele omawianego ruchu stoją raczej na stanowisku, że normy prawne są
wytworem warunków społecznych – kontekstów formacyjnych, które powo-
łują je do życia, ale które nie determinują ich treści. Sędziowie są, zgodnie
z tym punktem widzenia, w pewnym zakresie ograniczeni przez treść norm
prawnych, dominujące doktryny prawne czy przyjęte metody interpreta-
cji prawa, jednak treść tych norm, zawartość doktryn i charakter metod
52
mogłyby być inne, biorąc pod uwagę istniejące uwarunkowania ekonomiczne

i (zwłaszcza) polityczne.
Po drugie charakterystyczną cechą Critical Legal Studies jest przeświad-
czenie, że prawo jest z zasady polityczne. Ponieważ treść rozstrzygnięć dyk-
towanych przez prawo nie jest niepodważalna ani ze względu na logikę
rozwoju społecznego, ani z powodów intelektualnych, istnieje w nim znaczna
przestrzeń swobody decyzji. Inaczej niż sądził np. Ronald Dworkin, przed-
stawiciele kierunku nie uważają, że istnieje „jedno właściwe rozwiązanie”
problemów prawnych, ostatecznie wynikające z podobieństwa przekonań
moralnych we wspólnocie politycznej. O to, jakie będą rozstrzygnięcia praw-
ne, toczy się ich zdaniem nieustanna walka polityczna, wynikająca z ist-
niejącej struktury interesów i dominujących ideologii prawnych. Może ona
być rozgrywana jako debata w teorii prawa, jednak w istocie odzwierciedla
rzeczywiste (nawet jeśli nieuświadamiane) relacje władzy.
Po trzecie poglądy te wyznaczają cele stojące przed zwolennikami CLS.
W swoim przekonaniu biorą oni udział w sporze nie tylko intelektualnym
czy teoretycznym, ale także politycznym. Podejmując krytykę formalizmu czy
rządów prawa, są przeświadczeni, że w ten sposób przyczyniają się do podwa-
żenia relacji władzy, które tego rodzaju idee ukrywają. W efekcie ich działania
mają doprowadzić do pozytywnej zmiany społecznej, a w szczególności do
wyartykułowania teorii prawa lepiej oddającej potrzeby grup zmarginalizo-
wanych czy wykluczonych.
Tezy głoszone przez przedstawicieli i zwolenników Critical Legal Studies
spotykały się w amerykańskich środowiskach prawniczych z silną kryty-
ką. Główny zarzut dotyczył ideologizacji neutralnej dotąd debaty prawnej.
Wskazywano także, że podejmowana dyskusja metodą trashing (sprowadzania
kwestionowanych twierdzeń do ich ostatecznych, najdalej idących konse-
kwencji i następnie wykazywanie ich błędności) jest niekonstruktywna i nie
prowadzi do zastąpienia krytykowanych pojęć nowymi. Duża część twier-
dzeń formułowanych w ramach Critical Legal Studies spotkała się przeto
z bezwarunkowym odrzuceniem, a autorzy deklarujący przynależność do tej
orientacji z trudnościami w uzyskiwaniu zatrudnienia na uniwersytetach, co
według niektórych źródeł przyczyniło się do utraty dynamiki przez cały ruch.
Poza Stanami Zjednoczonymi żywotnym ośrodkiem Critical Legal Studies
jest Wielka Brytania (od 1984 r. organizowane są tam doroczne Critical Legal
Conferences oraz trzy razy w roku ukazuje się czasopismo „Law & Critique”).
W innych krajach kierunek ten nie odegrał tak istotnej bezpośredniej roli
w nauce prawa, choć spowodował powstanie takich instytucji, jak francuski
ruch Critique du Droit (od końca lat 70. XX w.). Wywarł również wpływ
na rozwój tzw. outsider jurisprudence, tj. nauki prawa uprawianej z punktu
53
widzenia kategorii osób dewaloryzowanych społecznie. Z CLS wyrosły takie

sposoby ujmowania prawa, jak feministyczna teoria prawa, według której
prawo stanowiło dotąd seksistowski instrument podporządkowania kobiety
mężczyźnie, czy krytyczna teoria rasowa (critical race theory), rozpatrująca
ustawodawstwo i orzecznictwo z punktu widzenia formalnej i praktycznej
dyskryminacji rasowej.
Literatura: Andrew Altman, Critical Legal Studies. A Liberal Critique, Princeton University
Press, Princeton 1990; Allan C. Hutchinson (red.), Critical Legal Studies, Rowman & Little-
field, Totowa 1989; Ryszard Sarkowicz, Critical Legal Studies – nowy ruch w amerykańskiej
jurysprudencji, „Państwo i Prawo” 1987, nr 3, s. 96–105; Pierre Schlag, US CLS, „Law &
Critique” 1999, nr 10(3), s. 199–210; Mark Tushnet, Critical Legal Studies. A political histo-
ry, „Yale Law Journal” 1991, nr 100(5), s. 1515–1544; Roberto Mangabeira Unger, Ruch
studiów krytycznych nad prawem, tłum. Paweł Maciejko, ABC. Oddział Polskich Wydawnictw
Profesjonalnych, Warszawa 2005.
Hubert Izdebski, Jan Winczorek
Zobacz także:
Feministyczna socjologia prawa; Legitymizacja prawa; Nierówności społeczne a prawo; Po-
nowoczesność; Rządy prawa.
54
D
Destrukcja normatywności
(ang. Destruction of normativity, fr. Destruction de la normativité, niem.

Vernichtung der Normativität, ros. Деструкция нормативности)
Sferę normatywności tworzą systemy norm (nakazów i zakazów), które

są uznawane za obowiązujące w danym społeczeństwie. Innymi słowy, to,
co obowiązuje w dziedzinie interakcji międzyludzkich, to, co jest zapisane
w prawie i normach moralnych, w zwyczajach i obyczajach, przepisach mody
i ceremoniałach towarzyskich, należy do sfery normatywności.
Zasadniczą funkcją normatywności jest regulowanie zachowań adresa-
tów norm, oddziaływanie na podejmowane przez nich wybory i decyzje.
Obowiązująca normatywność przez ciągłe porównywanie konkretnych za-
chowań z obowiązującymi standardami – sformalizowanymi (jak w wypadku
prawa) i niesformalizowanymi (jak w wypadku moralności czy obyczajów)
– wytwarza stały nacisk psychiczny na jednostki, kształtuje poczucie po-
winności, zobowiązania, szczególnego związania. Normatywność nakłada na
ludzi obowiązki i – w wypadku niektórych kategorii norm – wyposaża ich
w prawomocne roszczenia. Poza sferą normatywności rozciąga się obszar
dobrowolności, arbitralności, nieoznaczoności, braku wzorców.
Skutkiem oddziaływania normatywności może być doznawanie przez
ludzi nieodpartego przymusu wewnętrznego albo poczucie przymuszenia
zewnętrznego (opresji, skrępowania, bezalternatywności). Normy kulturowe
(zawarte w zinternalizowanych wzorach kulturowych i przekazywane z poko-
lenia na pokolenie) zobowiązują do określonego postępowania, które zostało
wyuczone (lub przyswojone) w procesie socjalizacji. Normy formalne (te-
tyczne) natomiast, zawarte w różnych, doraźnie lub względnie trwale sta-
nowionych przepisach prawnych czy porządkowych, wymuszają (pod groźbą
kar i dolegliwości) pewne zachowania lub przed pewnymi zachowaniami po-
wstrzymują. O normach tych nie można mówić, że są zinternalizowane, lecz że
są mniej lub bardziej aprobowane. Na ogół są one traktowane jako zbiór różne-
go typu ograniczeń (administracyjnych, wewnątrzinstytucjonalnych lub tp.).
O ile główną funkcją norm kulturowych jest ukierunkowywanie postaw i za-
chowań (przez socjalizację i wychowywanie), o tyle funkcją norm formalnych
jest kontrola, czy zachowania adresatów są zgodne z ustalonymi wzorcami.
Każda normatywność z uwagi na swoją ogólność i abstrakcyjność stanowi
pewne ograniczenie spontaniczności, żywiołowości, popędów i „naturalnych”
sposobów zaspokajania potrzeb. Tym samym limituje zakres dozwolonych spo-
sobów interakcji i działań jednostkowych. Legitymizacją norm kulturowych są
podzielane i przekazywane następnym pokoleniom przeświadczenia, że pewne
czyny chronią jakieś istotne dobro, inne zaś są na nie zamachem. W normach
kulturowych powinności i roszczenia są na ogół ze sobą zharmonizowane
55
(co nie znaczy, że są w pełni symetryczne, że każdej powinności odpo-

wiada stosowne roszczenie). Bez norm kulturowych stosunki społeczne
byłyby bezładne i chaotyczne, a ciągłość życia społecznego – niemożliwa.
W społeczeństwach ustabilizowanych, w których porządek ustrojowy
kształtował się w wyniku procedur demokratycznych, normy kulturowe
i formalne (tetyczne) nie tylko są ze sobą we względnej równowadze, ale
w dużym stopniu się pokrywają i wzajemnie wzmacniają. Tym samym są
odporne na działania, które zmierzają do podważenia ich prawomocności.
Destrukcja normatywności polega na rozpadzie norm – kulturowych i/lub
formalnych (tetycznych) — jako ogólnych reguł postępowania o powszechnej
mocy obowiązywania. Normy przestają pełnić swoje podstawowe funkcje
kontrolne, socjalizacyjne i integracyjne. Ulegają rozkładowi kryteria tego,
co obowiązuje i co nie obowiązuje. Atrofia norm powoduje, że ludzkim
interakcjom i zachowaniom brakuje regulatorów. Ludzie mają poczucie, że
znajdują się w sytuacjach, do których nie stosują się żadne normy, w których
nie obowiązują żadne reguły. Dokonując wyborów i podejmując decyzje, nie
czują się ograniczeni żadnymi restrykcjami – ani groźbą kar, ani wyrzutami
sumienia. Tracą zarazem orientację, co im wolno, a czego nie wolno, co jest
sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe, co jest słuszne, a co niesłuszne itp.
Nie wiedzą, czego powinni oczekiwać od bliźnich i jak sami powinni się do
nich odnosić. W pogoni za dochodem, zyskiem czy uznaniem nie obawiają
się napiętnowania, zniesławienia lub odrzucenia, bo wiedzą, że kryteria od-
powiedzialności są rozmyte, a pojęcia uczciwości i nieuczciwości stają się
coraz bardziej mgliste. Skoro nie istnieją jednoznaczne reguły dozwolonych
i niedozwolonych poczynań, nikt nie musi się obawiać, że spadnie na niego
odium utrudniające mu karierę lub stosunki z innymi ludźmi.
Łagodniejszą formą destrukcji normatywności jest anomia. Polega ona na
tym, że w niektórych dziedzinach życia brakuje powszechnie uznawanych,
dostatecznie ogólnych i kategorycznych norm. Deficyt takich norm może
wystąpić w stosunkach pracy, w życiu politycznym, w kręgach koleżeńskich
lub w rodzinie. Jeśli nawet członkowie tych zbiorowości lub grup społecz-
nych stosują się do jakichś reguł, są to reguły tymczasowe, prowizoryczne,
obowiązujące tylko do czasu, aż sytuacja, która je wywołała, się zmieni.
Proces destrukcji normatywności jest procesem ciągłym. W ujęciu
typologicznym można w nim wyróżnić trzy fazy, które pojawiają się z różnym
nasileniem i nie zawsze dochodzą do etapu końcowego. W pierwszej fazie
normy zatracają cechę ogólności i powszechności. Następuje ich stopnio-
we, samorzutne uszczegółowienie i relatywizacja do konkretnych warunków.
W drugiej fazie zawężają się te obszary życia społecznego i style działań
jednostkowych, które są jakimś normom, choćby sytuacyjnym, podporząd-
56
kowane. Zaczyna dominować doraźność, sporadyczność i quasi-normatywna

tymczasowość. W trzeciej fazie zanikają jakiekolwiek regulatory stosunków
między ludźmi, wszystko ma charakter okazjonalny, reguły są tworzone na
użytek określonej kategorii adresatów i odnoszą się jedynie do pewnych
typów interakcji. Wraz ze zmianą adresatów bądź okoliczności zmieniają się
przypisywane im powinności i uprawnienia, które, nota bene, coraz trudniej
od siebie odróżnić. W fazie tej powstaje wyraźna próżnia normatywna. Na
wszystkich nakazach i zakazach odciśnięte jest piętno względności. Normy
ulegają daleko posuniętej atrofii. Ich miejsce zajmuje partykularyzm, doraź-
ność, przypadkowość. Prawda jest tak wymieszana z kłamstwem, że trudno je
od siebie oddzielić. Podobnie rzecz się ma z cnotą i występkiem, szlachetnością
i niegodziwością. Obietnice do niczego nie zobowiązują, wyjaśnienia niczego
nie tłumaczą, a w wypowiadanych opiniach nie kryją się żadne przekonania.
Gdyby nawet społeczeństwo mogło osiągnąć, w pewnych szczególnych
warunkach, stan całkowitej destrukcji normatywności, z reguły nie mógłby
on trwać zbyt długo. Jest bowiem stanem „nienormalnym”, „nienaturalnym”,
„nadzwyczajnym”, podobnie jak nienaturalna dla zwyczajnego bytowania
ludzi i zwierząt jest powódź, trzęsienie ziemi, pożar czy zaraza. Jeśli ludzi na-
wiedza jakiś kataklizm, usiłują oni jak najszybciej uporać się z jego skutkami.
Podobnie jest ze stanem próżni normatywnej. Jest on tak dysfunkcjonalny,
tak doskwiera przez to, że utrudnia zaspokajanie elementarnych potrzeb,
takie wywołuje zagrożenia dla życia, zdrowia i bezpieczeństwa osobistego,
że niejako samoczynnie, na zasadzie homeostazy, następuje rekonstrukcja
struktur normatywnych. Wraz z nimi odtwarzają się wartości konstytuujące
każdy system norm. Powstrzymanie takiego procesu powoduje, że społeczeń-
stwo ulega całkowitej dezintegracji i stopniowej zagładzie. Historia jest nie
tylko cmentarzyskiem arystokracji, jak twierdził Vilfredo Pareto. Historia jest
także cmentarzyskiem cywilizacji, ustrojów, języków i społeczeństw, którym
nie udało się przezwyciężyć destrukcji normatywności.
Literatura: Andrzej Kojder, Destrukcja normatywności: jej współczesne przejawy i skutki społecz-
ne, w: Śląsk – Polska – Europa. Zmieniające się społeczeństwo w perspektywie lokalnej i globalnej.
Xięga X Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, do druku przygotowali Antoni Sułek, Marek
S. Szczepański, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1998, s. 354–370; Robert
Cummings Neville, Normative Cultures, SUNY Press, Albany 1995; Andrzej Siemaszko, Gra-
nice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1993; Judith Jarvis Thomson, Normativity, Open Court, Chicago 2008; Ralph Wedgwood,
The Nature of Normativity, Oxford University Press, Oxford 2009.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Anomia; Atrofia prawa; Norma społeczna; Postawy wobec prawa; Socjalizacja.
57
Dewiacja społeczna
Dewiacja społeczna
(ang. Social deviance, fr. Déviance, niem. Devianz, ros. Социальная
девиация)
Dewiacja społeczna (od łac. deviatio, zboczenie [z drogi]) to odstępstwo od

kulturowych standardów normatywnych. Jest integralną częścią życia spo-
łecznego, a zarazem obiektem szczególnego społecznego zainteresowania
zarówno członków społeczności, jak i wyspecjalizowanych służb społecznych.
W każdej społeczności występują bowiem kontrowersyjne, niezrozumiałe
zachowania, sytuacje, wydarzenia, które rozpoznawane są jako niezgodne
z przyjętymi w niej wartościami i normami. Zjawiska dewiacyjne stanowią
zazwyczaj wyzwanie dla porządku społecznego i egzekwującej przestrzeganie
jego zasad oficjalnej i nieoficjalnej kontroli społecznej.
Wprowadzenie pojęcia dewiacji społecznej do socjologii pozwala na włą-
czenie ogółu tego rodzaju zjawisk do jednej kategorii analitycznej, która
wyznacza przedmiot systematycznych badań i teorii naukowych. Dewiacja
społeczna została pomyślana jako projekt terminu obiektywnego i neutral-
nego w takim sensie, który nie występuje w pojęciu ‘patologia społeczna’
czy ‘dezorganizacja społeczna’. Te ostatnie zawężają obszar zainteresowań
nauki do tzw. dewiacji negatywnej, ocenianej jako społecznie niepożądana
i destrukcyjna.
Próby naukowego rozumienia i wyjaśniania fenomenu dewiacji społecz-
nej zaowocowały powstaniem wielu propozycji teoretycznych. Niektóre sta-
nowiska w zamierzeniu ich twórców były formułowane jako konkurencyjne
w stosunku do pozostałych, choć z perspektywy czasu można je uznać raczej
za komplementarne. Wyróżnia się dwa główne paradygmaty konceptualizo-
wania problematyki dewiacji społecznej: paradygmat normatywny, inaczej
zwany etiologicznym, oraz paradygmat interpretatywny, zwany też paradyg-
matem reakcji społecznej.
Paradygmat normatywny, rozwijany głównie w teoriach funkcjonalno-
strukturalnych, przyjmuje, że dewiacją społeczną są wszelkie przypadki od-
stępstw od wartości i norm społecznych – moralnych, prawnych, obyczajo-
wych. W tym podejściu, bliskim koncepcji patologii społecznej, nie poświęca
się zbyt wiele uwagi kwestiom normatywności, traktowanej w zasadzie jako
konsensualna. Wartości i normy społeczne, których naruszenie definiuje de-
wiację społeczną, ujmowane są jako istniejące obiektywnie. Status dewianta
społecznego jest statusem osiągniętym przez sprawcę w wyniku jego zaan-
gażowania w zachowanie dewiacyjne.
58
Dewiacja społeczna
Paradygmat interpretatywny lub reakcji społecznej rozpowszechnił się

w socjologii dewiacji w latach 60. ubiegłego wieku, choć pewne idee, do
których nawiązuje, zostały ukształtowane w początkowym okresie rozwo-
ju socjologii. Dewiacją społeczną proponuje się w nim określać przypadki
różnorodności ogółu bogatego wachlarza cech i zachowań jednostek, które
wykraczają poza granice społecznej tolerancji i które należą, używając sfor-
mułowań Ervinga Goffmana, do kategorii społecznie zdyskredytowanych
lub dyskredytowalnych. W przeciwieństwie do przyjętej w paradygmacie
normatywnym koncepcji homogenicznej i konsensualnej kultury, w tej per-
spektywie przyjmuje się założenie różnorodności wartości we współczesnym
społeczeństwie, na podstawie której ewentualny konsens kulturowy jest do-
piero społecznie konstruowany. Teoretycy tego kierunku zainteresowani są
procesami społecznego nadawania znaczeń, w tym znaczeń dewiacyjnych,
pewnym cechom lub zachowaniom jednostek w procesach ich interpretowa-
nia i definiowania, jakie zachodzą w interakcjach społecznych między tymi
jednostkami a tzw. społecznym audytorium uosabiającym reakcję społeczną
wobec ich cech lub zachowań. Status dewianta społecznego jest statusem
przypisanym sprawcy w następstwie społecznego wartościowania jego za-
chowania lub cechy jako dewiacyjnych przez formalne i nieformalne gremia
egzekutorów reguł społecznych. Zagadnienie normatywności jest tu analizo-
wane nie tyle jako wyznacznik i podstawa zachowań domniemanego dewian-
ta (jaką normę społeczną złamał?), ile jako wyznacznik i podstawa reakcji
społecznej na jego zachowanie (jakiej normy społecznej złamanie zostało
mu przypisane?).
Przedmiotem socjologii dewiacji jest złożona, ujawniająca się w wielu
rozmaitych konfiguracjach relacja między określonym zachowaniem (lub
cechą), normą społeczną, od której jest odstępstwem, a społecznym (choć
niekoniecznie zawsze zgodnym) wartościowaniem takiego odstępstwa.
Ostatecznie zakres pojęciowy dewiacji społecznej, rozumianej czy to jako
złamanie reguły, czy jako nietolerowane społecznie zróżnicowanie lub od-
mienność, pozostaje niedomknięty, a zarazem bardzo pojemny. Obejmuje
zarówno odbiegające od społecznych oczekiwań, kontrowersyjne cechy jed-
nostek lub grup, np. wygląd, język, ubiór, wyznanie religijne lub wszelkie
innego typu przekonania czy poglądy, a także odbiegające od społecznych
oczekiwań, kontrowersyjne zachowania, kształtowane na ich podstawie role
i relacje społeczne. W świetle tych definicji dewiacją społeczną są nie tylko
przypadki łamania aktualnie obowiązujących przepisów prawa, co oznacza,
że zakres konceptualizowania dewiacji społecznej jest na ogół szerszy od za-
kresów pojęć przestępstwa czy przestępczości. Mieści się w nim różnorodny
59

1 B 33966 C

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

1 B 33966 C

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1 B 33966 C

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==

Profil kolorów: Coated - FOGRA27 (ISO 12647-2:2004)

Tłumaczenie tytułów opracowań na język angielski, francuski i niemiecki

Tłumaczenie tytułów opracowań na język rosyjski

Projekt okładki i stron tytułowych oraz rysunki

ISBN 978-83-235-1465-7 (PDF)

© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014

Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

Przedmowa (Andrzej Kojder) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Patologia instytucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

Socjologia prawa jako dziedzina wiedzy akademickiej istnieje w świecie około

nowe wyrażenia i koncepcje. Te, o których można sądzić, że się utrwaliły,

Kim są adresaci tej książki? Są nimi w pierwszej kolejności studenci,

i nakazów, jest w znacznej mierze zakorzenione w czasie minionym, w spo-

społeczeństwach, powodują, iż prawo w coraz większym zakresie istnieje

zanurzona w pozytywistycznych miazmatach teoria prawa, dla której plura-

większym stopniu tolerancją, altruizmem i dobrocią. W historii dawniejszej

i zachowań ludzi w skali masowej. Niemniej współcześnie problematyka

za miarodajne źródło wiedzy o dwóch pierwszych wymienionych dyscy-

Na wszelkiego rodzaju pomoc redaktorzy mogli liczyć ze strony Wy-

Warszawa, w sierpniu 2013 r.

Taka sytuacja jest zresztą bardziej prawdopodobna niż „pustka normatywna”,

tyle z konfliktami grupowymi o podłożu strukturalnym, co ze szczególnym

Antropologia prawa jest subdyscypliną antropologii, badającą kulturowe

prawa zależy od definicji samego prawa, jednak tradycyjnie antropologia

jako wzajemność negatywna, zdepersonalizowana i formalna, a więc na

Według rozmaitych przekazów historycznych geneza prawa ginie w mrokach

Pierre Joseph Proudhon (1809–1865) był także przeświadczony, że prawa to:

niejednakowi, różni ich zwłaszcza położenie ekonomiczne. Kiedy zostanie

szczegółowe zagadnienia socjologii prawa mogą być powiązane ze szczegóło-

przestrzegania etycznych standardów przez przedstawicieli zawodów praw-

Ideą autonomii jest myśl o samodzielności, samorządności i samookreśleniu

autonomii w odniesieniu do prawa łączy się jednak szczególnie z określoną

Odmiennie można mówić o autonomii prawa w kontekście myśli kantow-

Określenie autopoiesis (w formie przymiotnikowej: autopoietyczny) zostało

przeprowadził rozróżnienie pojęć praxis i poiesis. Praxis oznacza produkowa-

Szczególną wersję autopoietycznej teorii prawa stworzył inny niemiecki

Zagadnienia dotyczące autorytetu i zaufania można operacjonalizować, czyli

osobom (a także zbiorowościom, organizacjom czy instytucjom) szczegól-

czyli osoby mającej niemal nadludzkie zdolności i umiejętności; 2) autory-

Wybitny cywilista, socjolog prawa, inspirator

w socjologii prawa, które wyrażają się we wzroście obiektywizmu i posze-

wiarą w prawo i w jego innowacyjne możliwości. W życiu społecznym do-

Po 1945 r. Chiba brał udział w ruchach społecznych na rzecz powojen-

Tę ostatnią książkę zadedykował Hoeblowi, którego teorie wywarły na jego

Critical Legal Studies

koordynowania życia społecznego i samoweryfikującej się struktury insty-

mogłyby być inne, biorąc pod uwagę istniejące uwarunkowania ekonomiczne

widzenia kategorii osób dewaloryzowanych społecznie. Z CLS wyrosły takie

Hubert Izdebski, Jan Winczorek

(ang. Destruction of normativity, fr. Destruction de la normativité, niem.

Sferę normatywności tworzą systemy norm (nakazów i zakazów), które

(co nie znaczy, że są w pełni symetryczne, że każdej powinności odpo-

kowane. Zaczyna dominować doraźność, sporadyczność i quasi-normatywna

Dewiacja społeczna (od łac. deviatio, zboczenie [z drogi]) to odstępstwo od

Paradygmat interpretatywny lub reakcji społecznej rozpowszechnił się

You might also like