How Came The Bible

How came the BIBLE Diploma
DAW KABA 1
CHYUM LAIKA NGU AI HPA RAI TA

(What is the Bible?)
Chyum laika ngu ai gaw Karai Kasang a myit ra ai lam hpe shinggyim masha ni
kaw shapraw shadan dan ai lam hpe ka mazing da ai re.
Grau htum ai hte chyoi pra ai wenyi n gun myit shadut ya ai hku nna masat da ai
laika re. Hpa mi rai rai, n dai laika buk ni gaw nawku htung laili laika hku nna nga lai
wa sai re.
Chyum laika buk kata na laika buk ni (books and writings) gaw chyoi pra ai shing
n rai ahkaw ahkang nga ai laika buk ni hku nna masat daw dan hkrum na hpe yaw shada
nna ka da ai ni gaw n rai nga ai. Ga shadawn: Kasa Pawlu a laika ni gaw, nawku hpung
hta ta tut hkrum kadup nga ai mang hkang ni hpe hparan na matu ka ai laika ni (sh)
makam masham sharin shaga lam ni, langai hkrai hte seng ai lam ni hte seng ai laika ni
re. Kasa Pawlu hku nna chyoi pra ai chyum laika hta lawm wa na re ngu na n myit mada
da ai.
Chyum laika hpe Makam htung hta hkan nna jai lang ai lam n bung nga ai.
(1) Jews masha ni a chyum laika ni gaw buk 39 re (O.T).
(2) Protestant ni a chyum laika gaw buk 39 (O.T) hte buk 27 (N.T) = 66.
(3) Roman Catholic ni a chyum laika gaw buk 46 (O.T 39 + Apocrypha 7) hte buk 27 (N.T)
= 73.
Hkalup Hkristan Chyum laika buk hta laika buk 66 (OT = 39, NT = 27) lawm ai.
Dai laika ni hpe laika ka sara 40 e ka da ai re. Aten kaga ga, shara kaga ga hta asak
hkrung nna shaning 1600 ning laman aten hta sak hkrung ai masha ni rai ma ai.
Hkristan hpung masha ni lang ai chyum laika hta Ga shaka dingsa buk 39 hte Ga shaka
ningnan buk 27 a mying ni
Ga Shaka Dingsa Laika Ni Ga Shaka Ningnan Laika Ni
1. Ningpawt Ninghpang Laika 1. Mahte Laika

2. Pru Mat Wa Ai Laika 2. Marku
3. Jaw Jau Laika 3. Luka
4. Bu Hkawm Laika 4. Yawhan
5. Tara Jahprang Laika 5. Kasa Laika
6. Yawshu Laika 6. Roma Laika
7. Tara Agyi Laika 7. I Korinhtu Laika
8. Ruhta Laika 8. II Korinhtu Laika
9. I Samuela Laika 9. Galati Laika
10. II Samuela Laika 10. Ehpesu Laika
11. I Hkawhkam Laika 11. Hpilipi Laika
12. II Hkawhkam Laika 12. Kolose Laika
13. I Hkawhkam Labau Laika 13. I Htesaloni Laika
14. II Hkawhkam Labau Laika 14. II Htesaloni Laika
15. Ezra Laika 15. I Timohti Laika
16. Nehemia Laika 16. II Timohti Laika
17. Eshta Laika 17. Titu Laika
18. Yoba Laika 18. Hpilemon Laika
19. Shakawn Kungdawn Laika 19. Hebre Laika
20. Ga Shagawp Laika 20. Yaku Laika
21. Hpaji Ningli Laika 21. I Petru Laika
22. Shawlumon a Mahkawn ga 22. II Petru Laika
Manmaw Ginwang Chyum Jawng Page 1 of 30
23. Esaia Laika 23. I Yawhan Laika
24. Yeremia Laika 24. II Yawhan Laika
25. Sharung Shayawt Laika 25. III Yawhan Liaka
26. Ezekela Laika 26. Yuda Laika
27. Daniela Laika 27. Shingran Laika
28. Hosea Laika
29. Yoela Laika
30. Amo Laika
31. Obedia Laika
32. Yona Laika
33. Mihka Laika
34. Nahum Laika
35. Habaku Laika
36. Zehpani Laika
37. Hagi Laika
38. Zahkari Laika
39. Malahki Laika
Laika ka sara ni gaw, hkawhkam ni, hkawhkam kasha ni (Kings and princes), ga
shagawp sara ni (poets), myit sawn ninghkring ni (philoshpers), myihtoi ni (prophets)
hte asu ya magam gun ni (statesmen) rai ma ai. Nkau mi gaw hpaji ninghkring ni rai
nna nkau mi gaw jawng n lung ga ai nga hkan sha ai masha ni rai ma ai. Laika ka sara
ni gaw, ga amyu hpan masum (3) kaw na langai mi hpe madung la nna ka ma ai. OT
hpe gaw Hebre (Hebrews) law malawng asung jashawn lang ma ai. Aramaic ga hpe
gaw, OT kaw daw chyen mi hte shawng daw na NT laika ni hpe ka ai NT laika ka sara
ni lang ai. NT a matu Yesu hte shawng na Nawku hpung aten hta Greek ga hpe madung
la nna ka ma ai. OT gaw Yuda chyum laika ni rai nna, NT hte kaga laili laika (writings)
ni gaw Yesu hta 1st Century (tsaban langai) na masha ni ka lang ai re.
"Bible" ngu ai ga hkum gaw Greek ga "Biblos" ngu ai ga kaw na byin pru wa ai
ga re.
"Testament" (ga shaka) ngu ai gaw "covenant" shing nrai, "agreement" ngu ai
lachyum re. OT gaw Yesu Hkristu garai ndu sa ai ten na hke hkrang la ai lam hte seng
nna Karai Kasang hte masha lapran ga shaka da ai lam re. NT gaw Yesu du sa ai hpang
na hkye hkrang la ai lam hte seng nna Karai Kasang hte masha lapran ga shaka da ai
lam re.
Ga shaka dingsa OT hta, tara hte seng ai ga shaka hpe mu lu ga ai. NT hta gaw
Hkristu hku nna lu la ai chyeju tara ga shaka hpe mu tam nga ai.
OT hta n pawt hpang nna NT hta wa jahkum shatsup nga ai. OT na lam ni gaw
Sina bum grupyin na lam ni rai nna, NT gaw wudang kawng grupyin na lam ni re.
Chyum laika gaw maumwi langai, laika buk langai, labau langai, shi a labau langai rai
nga ai. OT gaw Mawshe hte matut mahkai ai lam rai nna, NT gaw Yesu Hkristu hte
matut mahkai nga ai (Yawhan 1:17).
OT gaw NN. 1:1 hte hpang nna, NT gaw Hkristu hte hpang ai (Mt. 1:1). Adam
kaw nna Abraham du hkra gaw shinggyim masha amyu baw sang a labau, dai gaw amyu
mungdan langai mi (Hebre amyu mungdan) a lam hpe hkai dan ai rai nga ai. Abraham
kaw nna Hkristu du hkra gaw, lata la ai amyu a labau hte Masha langai mi a lam - Masha
kasha (Hkristu) a lam hpe ka da ai rai nga ai.
Yesu Hkristu kaw nna gaw nawku hpng a labau hpe lu la saga ai. OT gaw NT a
npawt nhpang rai nna NT gaw grau greng ai hkrang hpe gaw gap da sai (super structure).
OT hte NT lahkawng yan gaw langai hte langai a matu ahkyak ai hte matut manoi rai
nga ma ai. Ningnan gaw dingsa hta shang lawm nga ai, daingsa gaw ningnan hta sang
lang dan nga ai. Ningnan gaw dingsa hta makoi rawng nga ai (n shamu shamawt ai,
unmoved mover). Dingsa gaw ningnan hta dan dawng nga ai. Chyum liaka hpe lachyum
pru ai hku yaw shada ai hte ahkyak shatai na gaw n nga n mai ahkyak ai lam rai nga
ai.▲
A. Chyum Laika Hpe Hkaja Ai Lam (The Study of the Bible)
Chyum laika hpe lai ladat (3) hku hkaja ai lam.

1. Laili laika hku hka ja ma ai.
Laika ka sara a lam, laika ka ai nhtoi, yaw shada ai lam, ka da aihkrang shing
nrai shinggyin mahkawng ai lam hte laika buk langai hkrai a byin wa ai lam ni hpe
hka ja ai re. Ndai laika buk ni gaw manghkang ni hte seng ai shing n rai laili laika
byin wa, nga wa na lam ni hte seng nna mai byin ai lam ni hte matut mahkai nga ma
ai.
2. Dawdan masat la na zawn re kaw du hkra hka ja ma ai.

Dawdan masat la ai (canon) hpe hkaja ai shaloi dai laika buk ni gaw chyum laika
hta bang shalawm na matu hpa majaw mai masat ai ngu ai hte kaga laika ni hpe lata
shaw kau ai lam ni hte seng ai ga san hpe mahtai jaw lu hkra shakut shaja ra ai.
"Canon" (dawdan masat ai) ngu ai ga hkum gaw, Greek ga hkum re. Lachyum
gaw dum preng ai shingna (straight rod) ngu ai kaw na sa wa ai re. Greek ga mung
Hebre ga "shadawn ai" ngu ai ga lachyum kaw na shap la ai re (Ezle. 40:3,5). Latin ga
"Norma, lachyum "rule" or "norm" or "standard" (kaja dik, jaw dik ai madang) ngu ai
ga hkum hte mung bung nga ai.
Chyum laika hpe dawdan masat la ai gaw Hkristan re. Hkrak hkrak masat
dawdan ai lam nambat langai lang galaw ai gaw AD 380 ning hta ICONIUM ngu ai
kaw na Bishop kaba Amphilochius ngu ai wa re ai.
Dawdan masat shagrin ai lam hpe hkaja ai shaloi:
(a) Laili laika hpe shapraw ai asung jashawn ai, jep jen ai, lahkawn shinggyin
mahkawng la ai hte bai jep jen (re-edicted) ai lam galaw ai.
(b) Dai hpang aten kadun shing n rai aten galu hkring la ai hpang she Chyum
laika hku nna (sh) chyoi pra ai hte ahkaw ahkang nga ai laika hku nna hkap
la shagrin da ma ai.
3. Nawku dawjau n gun la ai hkridun hku nna hkaja ma ai.

Myit mada ai hte yaw shada ai lam gaw langai hkrai asak hkrung lam hta graum
ai lam the lam madun ai lam hpe lu la na matu ra.▲
B. Laili Laka Buk Ni Pru Wa Ai Lam (Emergence of Writings)
Laika ka ai gaw tsaban 15 a shawng daw hta Palastina mung e shingni hpaji (art)
hpe shaman shakyang ai lai re. Raitim, Hebre hku nna ka shapraw da ai lam garai n nga
ai ten re. Babelon e laika ka ai hkang gaw Wedge-shaped hpun tawng daw ni hte hkrang
shapraw ai kum la laika hkum ni hpe lang ma ai. Ndai lai masa gaw Alphabet a ning
shawng re. Egutu ni a laika ka ai lam gaw 3100 BC aten kaw nna nga nga sai. Moi na
Egutu masha ni a laika ka ai lai gaw sumla soi shapraw ai lai rai malu ai. Egutu ni a

Hieroglyphs - sumla hkrang laika hpe shaning tsaban law law Hebre masha ni Egutu na
pru mat wa ai ten ni hta lang lai wa masai.
Hkanan mung e wa nga ai ten hta gaw Babelon ni a uniform hkang hte matut
mahkai nna ka lang ma ai.
Hebre laika hkum hte seng nna, galu kaba wa ai lam hpe hkaja ai shaloi
Phoenicians hte Aromeans ni hte bung ai Semitic laika hkum ni kaw na galu kaba wa ai
re.
Yuda mungdan nga grin ai ten hta n dai laika hkum hkrang hpe jai lang masai.
Shawng nnan na laika hpe Samaritan Pentateuch (Samari tara laika buk ni) hta mu lu
ai.
Jiwoi Jiwa hkring htawng hte maren nga yang, Ezra Babelon na jut mali re
Square laika hkrang hpe la wa ai hpang kaw nna shawng na laika hkrang ni hpe Yuda
masha ni kabai kau masai. Raitim, Babelon na wa ai hpang e,
(1) shawng e lang nga ai Hebre laika hkrang hpe grau loi hkra bai lajang lang ma
ai.
(2) Suri, Arabia ni hta lang taw nga ai laika ni ka-up galai shai wa sai.
(3) tsawm htap ai chyoi pra ai laika buk ni galaw na matu shatawng shada da ai
lam langai mi re.
Hebre ga hpe bawng dung mat wa ai ten du hkra shaga hkrat wa ai hpang laili
laika gaw hpaji chye ai Yuda masha ni kaw ngam nga ai hpang du hkra pyi naw rai nga
ai. Hebre laika hpe ka ai shaloi hkra kaw na pai de ka wa ai hte (consonant) ngu ai ga
kanu laika ni sha nga ai, vowel ngu ai a, a, e, e ni hpe gaw hti ai ni bang jahprng la ai
re.▲
C. Laika Ka Na Mtu Arung Arai Ni (Material for Writings)
1. Shan Hpyi (Leather)

Sagu hpyi, bainam hpyi ni hpe 2000 BC daram jau ai kaw na laika ka na arung
arai hku hkyen lajang lang nga sai. Di hta grau jau kaw na pyi lang ang masai (Ezra
6:1,2; Esther 6:1).
2. Papyrus
Papyrus hpe lang wa ai gaw 2000 BC kaw nna rai sai hte Greek hte Roma
mungkan ni hta 500 BC kaw na AD 400 du hkra lang nga sai re. Septuagint (LXX) hpe
papyrus laika katsu hta ka da ai hte dai gaw NT na laika buk ni hte bung nga ai. DAi
laika buk ni gaw AD tsaban langai hta ka da ai laika katsu ni re. Raitim, papyrus hpe
codex hkrang hku mung lang ma ai. Shing nrai mai katsu hkum ba kau ai baw nam lap
hkrang hku galaw da ai re. (Codex - shawng shawng na laika buk hkrang re. Latin ga
Codex or Candex "Tree-Trunk" hpun lap laika langai hte langai hpe kahtap da ai hku
galaw ai re.)
3. Velllum or Parchment
Grau hkrak nna sagu kasha, bainam kasha ni a hpyi hte galaw la ai Vellum or
Parchment ngu ai laika ka arung arai re. Tsaban 4th Cen. Ad a ka ang daw aten kaw nna
papyrus a malai lang da ai re. 4th AD kaw nna hkum tsup ai NT laika buk ni hpe Vellum
hta mu lu ai. Shawng dik htum NT laika a daw ahkyep manuscript hpe gaw AD 200
ning daram hta papyrus a ntsa kaw ka da ai hpe chye lu ai.▲

D. Chyum Laika Buk Na Chyum Ga Daw Ni (The Text of the Bible)
Chyum laika buk a laika hkrang npawt (manuscripts) a npawt madung ni, moi
na laili laika magam bungli ni hta ginlen lang ai majaw mat mat ai. NT laika buk ni hpe
gaw papyrus hta ka hpang ai re rai tim dai mai sau gaw na na nhkam ai. Dai majaw
shawng nnan na laika ni gaw hten mat ai, mat mat ai.
Dai majaw, OT hte NT yan a laika buk ni a chyum daw ni gaw mi shawng nnan
na gaw tup hkrak n rai sana re ngu masat da lu ai. Anthe lu da ai yawng gaw kaan
(copies) she rai na re. Hpang na Hebre OT manuscript dingsa dik gaw Hkrsitu a hpang
tsa ban 10th aten e galaw ai she rai sai, rai timung tara laika (Pentateuch - OT a shawng
na laika buk manga) a manuscripts hpe tsa lam shaning ni jau nna ka da ai re ngu kam
ai.
Moi na masha ni chyum ga daw ni hpe kanan ka la ai shaloi ta hte ka ai re majaw
shut ai ni grai lawm sana re. Laika ka jak (printing) gaw AD 15th tsaban ka-ang daw hta
sha pru wa ai (c. 1450). Mahtai gaw, chyum laika buk lahkawng pyi gaw tup hkrak n
bung na re. Kanan ka ai hta shut ai lam ni gaw:
(1) ka gashawt shut ai
(2) myi yu shut ai
(3) na la shut ai
(4) myit la shut ai
(5) galai kachyai rai shut ai ni rai na re.
Chyum daw ni hpe galai kau nna shut ai hpe sharai la lu ai. Jahpai ai (reasoning) ni gaw:
(a) mabyin langai hpe myit hkrum ai lam (kabu gara shiga laika ni)
(b) shaw la shut ai hpe sharai ai, grau nna OT kaw na NT de shaw bang ai lam
ni re (Esaia 61:1-2, Luka 4:18-19).
(c) makam hkridun (doctrine) hpe hti ai hte sharai la ai lam.
Prat dep chyum ninghkring ni hku nna npawt nhpang chyum daw ni hpe bai gaw
gap na shakut shaja ma ai. Dai hpe Textual Criticism (chyum daw hkrang dinglun ai
lam) ngu ma ai. Yaw shada ai lam gaw, mi nnan na chyum laika hpe mai byin ai daram
bai gaw gap na matu re. Textual scholars ni hpe lower critics (lawu tsang dinglun ai ni)
ngu ma ai.▲

DAW KABA 2
GA SHAKA DINGSA
(The Old Testament)
A. OT Hpe Hkaja Ai Shaloi Mu Lu Ai Lam Ni
OT hpe laili laika hku nna hkaja ai hta ru npawt (2) lawm ai.
1. Laika buk law law hpe hkring htawng hku masat ai lam
Ga shagawp (poetry), hkring htawng mahkawn ga, maumwi ni hku nna ga hte
tsun dan hkrat wa ai lai, hkrang gran da ai lai hku nna hkringhtawng ni hpe hkrang
shapraw hkrat wa sai. Myi hte mu lu ai hta na hte na la ai hku nna tsun shalai mat wa ai
htunghking masa (folklore) hpe law malawng lang lai wa sai. Hpang e she laika hku
nna bai ka da mat wa ai re hpe maram chye la lu ai.
2. Labau sara ni hku nna wang lu wang lang n gup hte labau hkai dan mat wa ai
hpe masat masa la ai lam
Israela amyu ni bu hkawm nga ai ten kaw nna OT gaw laili laika byin wa na
maka pru sai hpe dam lada hkap masat la sai. Pru mat wa ai laika 21:17-18 hta bungli
galaw ai shaloi na mahkawn ni lawm ai. Ndai hkring htawng ni hpe lawu de na hkrang
hku shalai jaw hkrat wa ma sai.
(1) Tribal and War Songs

Amyu bawsang (tribal) hte hpyen majan mahkawn ga ni-dai ni gaw makam
masham hte seng ai chyoi pra ai mahkawn ni hte; mungkan hte seng ai mahkawn ni rai
na re.
Deborah a mahkawn gaw 12 BC daram hta ka ai rai nna OT hta jau dik ka da ai
laika re. Tara Agyi laika hpe gaw 5 BC hta ka da ai re ngu kam ma ai. Kaga ga shadawn
gaw, Tara Jahprang 33 hta rawng ai Mawshe a shaman ga ni re (shi si na shawng e).
(2) Ga Shingni (prose) hte Maumwi

Ga shadawn, Isak a num hkungran ai lam hpe ningpawt ninghpang daw kaba 24
hta mu lu ai Ningpawt Ninghpang 18 hta Abraham hte shi kaw sa ai manam ni a lam
rawng ai.
(3) Hkinjawng ni a shingran ga ni hte matsun maroi ga ni

Ndai hta chyoi pra ai lam a matu ginra hta hkan nna, hkan sa na Tara ga ni,
matsun maroi ga ni, Nawku dawjau lam ni, poi shingra nin hte seng ai lam ni lawm nga
ai raitim, n dai lam ni hta makau grupyin na htung lailen ni (grau nna Hkanan ni a htung
lai) kayau taw nga ai.
Hkinjawng ni a lit kaba gaw, Hkan Sa na htung tara ni hte lai masa ni hpe nhten
n mat hkra kyem mazing hkrat wa na matu rai nga ai (Yeremia 18:18). Malahki 2:7 hta,
lama wa n dai tara ni hpe ka tawn da sai rai yang gaw hkinjawng ni dai li hpe n la ra na
re. Dai majaw, n dai htung lai masa tara ni mahkra hpe hkinjawng ni gaw n gup hku nna
mazing sumhting let shalai hkrat wa ai re hpe chye lu ai.

(4) Hpaji Ga Ni (Wise Sayings)

OT hta hpaji ga ni law law lawm nga ai. Ga shadawn, Tara Agyi 14:14 hta
Samson a hpaji ga lawm ai. Yawhtam a gumwai ga ni nkau mi mung lawm ai.
(5) Myihtoi ni a shingran ga ni

Kaja wa tsun ga nga yang, n dai OT hta rawng ai shakawn kungdawn ga ni, Tra
ga ni, myihtoi shingran ga ni mahkra hpe moi shawng na masha ni gaw, laika hte atsawm
ka matsing da na matu yaw shada ai lam hpa n nga ai. Shanhte a yaw shada ai hta, ban
prat shagu na masha ni gaw shakawn kungdawn ga ni hpe mahkawn shakawn hkrat wa
na matu ahkaw ahkang nga ai ni masat da ai tara ni hpe matut manoi hkan sa na matu,
myihtoi shingran ga ni hpe ahkaw ahkang hte htawn tsun ai hpe madat mara hkan sa
nga u ga, n gup hku nna tsun ai mahkra hpe matsing hkrat wa na hpe myit mada ai lam
sha nga ai.
Daini na OT laika buk ni hta lawm nga ai laika buk ni gaw laika ga hku garai n
ka da yang, n gup hku nna tsun htinglet hkrat wa ai jiwoi maumwi ga rai nga ai.
Maumwi n kau mi hpe masha langai mi (sh) masha u hpung langai mi e sha hkai
hkrat wa ai n re sha, masha u hpung law law e hkai hkrat wa ai maumwi ga ni lawm nga
ai.
4th BC aten hta dai ni anhte lang nga ai OT hta na tara laika ni hte myihtoi laika
ni hpe ka da ngut chyalu rai sai lam chye lu ai. 1st BCf a jahtum daw de gaw daini na
OT yawng ngu na daram hpe laika hku nna atsawm sha ka da ngut chyalu rai sai lam
chye lu ai.▲
B. OT Na Laili Laika
OT na laika ni a dawchyen ni hpe n law htum 7th BC hte 8th BC daram kaw nna
ka da sai ngu kam ai. Hpa ning dang kalang re lam n nga ai. Hpa mi rai rai, 4 th BC hta
gaw tara laika hte myithoi laika ni hpe daini na hkrang hkrak ka da sai. 1st century BC
a jahtum daw de gaw OT yawng hpe hkrang hkrak gaw shapraw da lu sai.
1. Chyum Laika Hpe Masat Shinggyin La Ra Ai Lam

Masat shinggyin la ai ngu ai gaw, ka tawn ai laika ni law law hta na, laika nkau
mi hpe alak mi shaw la nhtawm ahkaw ahkang nga ai hte chyoi pra ai laika ni ngu masat
shagrau shareng la ai lam hpe ngu mayu ai rai nga ai.
Israela masha ni a myit hta shareng ai laika ni hpe masat shinggyin la na sai ngu
myit la ai gaw grai na sai. 2nd century BC daram kaw nna gaw n dai lam hpe grau nna
ahkyak dat wa ma ai hte ta tut galaw sa wa masai. Raitim, AD 100 ning daram hkan du
hkra tup hkrak garai n masat shangut la lu ma ai lam hpe mung mu chye lu ai.
Ndai gaw laika nkau mi hpe alak mi di nna lata masat shagrau shareng la ra ai
lam gaw byin nga masa manghkang nkau mi e shadut ai lam ni a majaw rai nga ai. Dai
lam ni gaw:
(a) Nawku dawjau lam manghkang

621 BC ning hta mu la ai tara jahprang (Deuteronomy) hpe hkaw hkam Yoshia
gaw ahkaw ahkang nga ai laika re ngu lata masat la sai hte dai laika hta lakap nna, shi
gaw nawku dawjau lam hpe jasan jaseng a lam galaw hpang sai (II Hkawhkam 22:13).
Ndai laika hpe hkawhkam Manashe a lak htak e masha marai langai (sh) wu hpung
langai e makoi magap rai ka mazing da ai re ngu hkap la nga ma ai. Ndai laika gaw,
ahkaw ahkang lu ai laika hku nna shawng nnan masat la hkrum ai OT laika mung rai
nga ai. Hkawhkam Yoshia gaw mai gan nawku htung masa ni hpe jahkoi jahtum kau na
matu hte nawku dawjau lam hpe jasan jaseng na matu, ndai tara laika (Deut.) hpe ahkaw
ahkang nga ai laika langai hku masat la nna lang sai.
Ndai zawn rai ai lam gaw NT prat hta mung pru wa sai. Shut shai ai sharin shaga
lam ni (Doceticism, Gnosticism) hpe n gun jaw ai laika ni law law pru wa ai shaloi, kaja
wa teng man ai Hkristan sharin shaga lam ni hte seng ai laika ni gaw gara re ngu masat
la ra wa ai aten pru wa ai.
(b) Mung masa hte htunghking masa manghkang

Mung masa shamu shamawt ai lam mung, nawku dawjau lam hta grau ahkyak ai
shara e ginsup nang nga ai. 2nd century BC hta Suri hkawhkam Antiochus Epiphini gaw
Yuda nawku htung hpe jahten kau na shakut ai shaloi, Yuda ni a Tara laika ni hpe hkan
jahten kau ai hta n ga, kadai mung dai tara laika ni n hku na, n madu da lu na , n madat
yang si ari jaw na ngu ai tara jahkrat wu ai. Ndai zingri zingrat lam grau n du ai kaw
nna, Yuda nawku htung gaw Heleni mungkan chyam bra nga chyalu rai nga sai. Ndai
zawn re ai aten hta makoi magap hku nna Yuda shingran laika ni law law mung pru wa
sai. Ndai laika ni gaw masha law law hpe lam shadam kau lu ai masu laika ni re ngu
nna Yuda ningbaw ningla ni mu ma ai majaw, gara mahtang teng man ai hte ahkaw
ahkang nga ai laika ni re ngu ai hpe masat shagrin da na matu ra wa sai.
AD 70 ning hta Yerusalem mare hte Nawku htingnu hpe Roma hpyen bu kaba
Titus e jahten kau hkrum ai hpang, Yuda ningbaw ni gaw shanhte a makam masham hta
naw ngam nga ai sut rai ni hpe mazing shareng nhtawm, nawku dawjau lam hpe bai
gaw gap na matu shakut ma ai. Ngam nga ai sut rai ni hta, dai chyoi pra ai chyum laika
ni, Tara laika ni, myihtoi laika ni hte kaga laika ni mung lawm nga ai. Raitim, ndai No.3
ngu na laika (writings) ni hpe gaw hkrak rai garai n masat da lu ma ai lam chye lu ai.
2. Chyum Laika Hpe Masat Dawdan Ai Kasi/Hpunda

Chyoi pra ai hte ahkaw ahkang nga ai chyum laika ni re ngu masat dawdan da
hkrum na matu dai laika ni hta gingdan ai hpunda ngu ra nga ai. Chyum laika ni yawng
ngu na daram gaw shanhte hpe garai n masat dawdan, garai n mazing la kau nna, shanhte
hta laklai ai hpunda ni nga chyalu rai nga sai lam hta lawu na lam ni lawm nga ai.
(a) Moi prat na laika (Antiquity)

OT yawng hpe ndai hku masat la ai re ngu gaw n tsun lu ai. Raitim, shawng na
laika manga hte dai laika ni a arawng sadang shingkang gaw, moi chyaloi nhkoi na lam
ni hpe madun dan nga ai. Jiwoi maumwi masa hku nna mung, n dai laika (Pentateuch)
ni hpe Mawshe ka ai re ngu hkap la ma ai.
(b) Nawku dawjau ai lai masa (Liturgy)

Nawku dawjau ai lam hte seng nna, nawku htung mastun maroi ni hpe san seng
ai hte ahkaw ahkang lu la na matu, daru magam hte san seng ai lam hpe nawku dawjau
ai htunghking hta bang la ma ai (eg. Pru. 34:15 hte Shakawn Kungdawn Laika).
3. OT hpe masat shinggyin la ai lam

Hebre chyum laika OT hpe hpan (3) hku garan ginhka da nga ai. Dai ni gaw:
(a) Tara Laika (Law)
(b) Myihtoi Laika (Prophets)
(c) Kaga Laika (Writings) rai ma ai.

Ndai laika ni yawng hpe kahkyin dat yang, daini anhte lu da ai OT hta rawng ai laika
buk 39 byin wa ai hta, ndai laika ni hpe Yuda ni gaw kaga laika ni hta grau nna chyoi
pra ai hte Karai Kasang a wenyi nsa rawng ai re ngu masat la ma ai. Raitim, ndai laika
pang (3) hte ting yawng maren sha ahkawn ahkang nga ai hku nna gaw n masat la ma
ai. Shanhte hkap la shareng ai hta Tara laika hpe No.(1) , Myihtoi laika ni hpe No. (2),
kaga laika ni hpe No. (3) hku nna shareng hkap la ma ai.
(a) Tara laika ni (Law)
1. Ningpawt Ninghpang Laika

2. Pru Mat Wa Ai Laika
3. Jaw Jau Laika
4. Bu Hkawm Laika
5. Tara Jahprang Laika
OT hta shawng na laika 5 rai nga ai Mawshe a laika ni, Ningpawt Ninghpang
laika, Pru mat wa ai laika, Jawjau laika, Buhkawm laika, Tara Jahprang laika ni hpe
Yuda masha ni Babalon e bawng dung ai kaw na Ezra woi awn ai hte bai n htang wa ai
ten (400 - 3500 BC) hta ndai laika ni gaw ahkaw ahkang tup hkrak rawng ai laika ni
hku nna masat hkap la shagrau shareng nga sai hpe chye lu ai.
Ezra a prat kaw nna hpang daw de Yuda nawku htung hpe grau nna shangang
shakang mat wa ma ai hte Mawshe hpe Sina bum e Karai Kasang jaw ai re ngu hkap la
kam sham nga ai Tara laika ni hpe kaga laika ni hta grau nna sharng lang wa ma ai.
Ndai tara laika ni hpe gara aten kaw gara hku nna dawdan shagrin da nhtawm chyum
laika hku masat la ai hpe hkrak n chye lu ga ai raitim 350-300 BC aten hta ndai tara
laika ni hpe masha yawng ngu na wa daini na chyum laika hku jawm shareng lang nga
sai lam chye lu ai.
300-200 BC daw hta Yuda ni a myit masin gaw nawku htingnu kaw nna tara
laika ni maga de kayin mat wa sai hpe yu yang 200 BC shawng kaw nna ndai Tara laika
ni hpe hkap la shareng nga sai lam chye lu ai.
Ndai laika ni hta teng sha lawm ai mabyin masa ni hpe Mawshe ka da ai ngu
chye lu ai raitim, laika hta rawng ai mabyin masa ni law malawng gaw Mawshe a ten
grau byin ai hta grau hpang hkrat ai hpe hkrak tup chye lu na lam n nga ai. Ndai tara
laika ni ka ngut ai ten hpe hkrak tup chye lu na lam n nga ai. Raitim, 4 BC a hpang e ka
ngu ai lam mai byin ai hku sawn la lu ai laili laika hta laika ka ai wa a mying ka d ai
lam hpe n mu lu ai.▲
(b) OT hta na No. 2 pang ngu na myihtoi laika ni (prophets)
(i) Shawng na myihtoi laika ni (former prophets)
1. Esaia Laika
2. Yeremia Laika
3. Sharung Shayawt Laika
4. Ezekela Laika

5. Daniela Laika
Yawshu laika, Tara agyi, Samuela ni hpe laika buk langia hku masat nna, I hte
II hkawhkam laika hpe buk langai hku masat mai ai.
Yawshu laika hpe scholar ni hku nna Tara Agyi, I hte II Samuela, Ihte II
Hkawhkam laika ni rai nna, laika buk V hte kapyawn shalawm la ai majaw, laika buk 6
rai wa nna dai hpe Hexateuch ngu tsun ma ai.
(ii) Hpang na myihtoi laika ni
1. Hosea
2. Yoela
Esaia, Yeremia, Ezekela hte minor prphets (myihtoi kaji ni
3. Amo (12); -Hosea,- Malahki du hkra na laika buk ni hpe laika buk
langai hku masat n htawm, hpang na myihtoi klaika ni (later
4. Obedia propphets) ngu shamying ma ai.
5. Yona 180 BC ning hta ka ai Bensira ngu ai laika hta ndai myihtoi
laika ni hpe Yuda masha ni grau shareng ai hte manu shadan lang
6. Mihka nga sai lam ka shalawm da nga sai hpe yu yang, ndai a prat a
7. Nahum shawng kaw nna ndai myihtoi laika ni hpe Yuda masha ni a
Chyum laika hku nna masat lang nga sai lam hpe chye lu ai. Dai
8. Habaku majaw 250 BC (sh) 200 a hpang hkrat htum 175 BC ten hta ndai
myihtoi laika ni hpe Tara laika ni hta kapyawn nna chyum laika
9. Zehpani
hku masat dawdan akyu jashawn hti lang nga sai lam chye lu ai.
10. Hagi Dai majaw mung DAniela laika gaw ndai myihtoi laika ni hta n
shalawm kau ai rai nga ai. Hpa majaw nga yang, Daniela laika
11. Zehkaria gaw myihtoi laika ni hpe masat dawdan la ngut ai hpang 165 BC
12. Malahki ning daram hta she ka ai majaw rai nga ai.
(c) Kaga laika ni (writings or hagiographa)
Labau Laika Ni Hpaji Ningli Laika Ni

(History books) (Wisdom Literature)
1. Yawshu Laika 1. Yoba Laika

2. Tara Agyi Laika 2. Shakawn Kungdawn Laika
3. Ruhta Laika 3. Ga Shagawp Laika
4. 1 & 2 Samuela Laika 4. Hpaji Ningli Laika
5. 1 & 2 Hkawhkam Laika 5. Shawlumon a Mahkawn Ga
6. 1 & 2 Hkawhkam Labau Laika
7. Ezra Laika
8. Nehemia
9. Eshta Laika

OT hta Tara laika ni hte myihtoi laika ni hta jan ai laka ni hpe No.3 pang ngu na
kaga laika ni (writings) hta shalawm da ma ai. Ndai daw hpe OT chyum laika hta hpang
jahtum e she masat shinggyin shalawm bang la ai hpe chye lu ai. Ndai laika daw hta
shakawn kungdawn laika, Ga shagawp laika, Yoba laika, Shawlamun a mahkawn ga,
Ruhta, Sharung Shayawt laika, Hpaji Ningli laika, Esther, Daniela, Ezra, Nehemia,
Hkawhkam labau laika ni lawm nga ai.
Ndai daw hta na laika nkau mi hpe gaw myihtoi laika ni aten hta pyi chyum laika
hku nna masat lang nga sai hpe chye lu ai.
AD 90 daram hta gaw daini na OT hta rawng nga ai laika ni mahkra hpe OT laika
ni rai nga sai lam Tara shawng ndau shabra dat sai.▲
C. Apocrypha Hte Kaga Shinggan Laika Ni
Apocrypha laika buk ni gaw 300 BC - AD 100 laman Yuda masha ni ka tawn da
ai shinggan laika law law hta na nkau mi rai nga ai.
Ndai Apocrypha laika law malawng gaw OT no. 3 pang ngu na writings laika
buk ni hpe chyum laika hta bang shalawm na matu lata shinggyin la nga ai ten hta pru
wa ai re hpe chye lu ai.
Hebre ga hte Aramaic ga hku nna ka da ai Apocrypha laika hte shinggan laika ni
law law hpe Dead Sea makau na Qumran shara kaw na mu la ai hpe yu yang ndai laika
ni hpe shawng nnan daw hta masha law law wa grai lang sai hpe maram chye lu ai.
Hpang daw de Yuda sara ni gaw Mawshe kaw nna Alexander the Great a lapran na
myihtoi hta sha Karai Kasang a wenyi lawm ai nga nna masat ma ai majaw dai hpang e
ka ai laika ni hpe chyum laika (law), prophets, writings ni hta nbang shalawm kau ai re
ngu tsun ma ai.
Raitim, ndai hku chyu teng sai ngu mung n tsun lu ma ai. Hpa majaw nga yang,
165 BC ning daram hta she ka ai Daniela laika gaw chyum laika no. 2 pang myihtoi
laika hta she lawm nga nhtawm, 180 BC ning daram hta ka ai Hpaji Ningli laika
(Ecclesiaticus) mahtang gaw No.1 pang hta lawm nga ai. Ndai Apocrypha hte shinggan
laika ni hpe Chyum laika hta rawng ai No. 3 ngu na pang Writings ni hte rau masha
yawng grai hti lang ma ai. Raitim, hpang daw grau nna Yerusalem hten mat ai hpang
ndai laika ni hpe Hebre masha ni law malawng nan wa nhkap la wa sai hpe chye lu ai.
Grau nna shinggan laika ni hta Daniela laika hte bung ai shingran laika ni law
law lawm nga ai. Dai laika ni hta Yuda masha ni a matu lawt lu na lam myit mada shara
law law nga ai lam hpe madun da nga ai. Dai laika ni a majaw mung, Yuda masha ni
gumlau rawt nna shang lawt lu na lam tam shakut ma ai. Raitim, hpang jahtum AD 70
ning hta Yerusalem mare hpe Roma hpyen du kaba Titus sa gasat jahten ai kaw du hkra
sum mat ma ai kaw nna Yuda masha ni a myit hta shinggan laika ni hpe nkam mat ma
ai hte Torah (tara laika) hpe mahtang she bai madung shatai lang wa ai hpe chye lu ai.
Apocrypha laika buk ni hta laika 19 (sh) 13 lawm nga ai. Dai Apocrypha hta jan
nna 2nd century BC - 1st century AD laman pru wa ai kaga shinggan laika ni law law
mung naw nga ai.
Dai majaw, dai laika ni hte chyum laika ni hpe protestant hpung ni hku nna lam
(3) ginhka da nga ai.
1. Canonical - Ahkaw ahkang nga ai ngu nna masat shinggyin la ai chyum laika buk ni
2. Apocrypha - Hebre laika buk hta nlawm ai raitim Greek hte Latin Hkristan Chyum
laika buk hta lawm ai laika ni
3. Kaga shinggan laika ni
Ndai laika ni gaw Canonical hte Apocrypha hta n lawm ai rai tim, shawng na
Hkristan prat ni hta masha law law wa grau shareng let hti lang lai wa sai re. RC hpung
hta gaw, protestant hpung ni e Apocrypha jahpan hta bang tawn ai laika ni hpe Deutero
Canonical ngu nhtawm Pseudopicraphy ngu ai hpe Apocrypha ngu ma ai.
Apocrypha Laika Buk Ni:

a. Labau laika ni (Historical), I & II Maccabies, I Asdra
b. Matsun maroi (sh) maumwi mausa (legendary), hpung jat Estha (addition to
Estha), Azarich akyu hpyi ga hte shabrang masum a mahkawn ga (the song of
the three young men), Tobit, Judith ni lawm ai.
c. Myihtoi laika ni (prophetical books), Barak, Yeremia a shagun dat ai laika,
Manashe akyu hpyi ga
d. Shingran laika (Apocalyptic), II Esdra, II Didoctic, Ecclessiasticus,
Shawlamun a hpaji ga ni lawm ai.
Kaga shinggan laika ni hta jan nna kaga laika buk ni (Pseudopicrypha) mung naw nga
ai.
Ndai laika ni law malawng gaw shingran laika ni rai nga ai. Ndai laika jahpan
hte seng nna, langai hte langai hkap la ai lam nbung ai. Raitim, lawu na laika ni hpe
masha law malawng gaw shinggan laika ni hku nna hkap la da ma ai.
Shanhte hpe ka ai aten ni hpe mung kapyawn nna ka da ai. Palastina mung e
npawt nna ka da ai laika ni re.
(1) Enoch (64 BC ning daram)
(2) Jubilee laika ni (150 BC daram)
(3) Hpung kawa 12 a ga shaka laika (140-110 BC)
(4) Shawlamun a shakawn kungdawn laika ni (50 BC daram)
(5) Yoba a ga shaka (1st cen. BC)
(6) Mawshe a matsun maroi ga ni (AD 7-28)
(7) Myihtoi ni a sak hkrung lam (AD 1st cen.)
(8) Esala a Maturu (AD 1-50)
(9) Abraham a Ga shaka (AD 1-50)
(10) Abraham a shingran laika (AD 70-100)
(11) II Barak a shingran laika (AD50-100)
(12) Adam yan Ewa asak hkrung lam (sh) Mawshe a shingran laika.
Ndai laika ni hpe Nawng Si (Dead Sea) makau na Qumran kaw law malawng mu
shaw la lu ai hpe chye lu ai. Qumran shara na laika ni nkau mi hpe Hebre, nkau mi hpe
Aramaic hte nkau mi hpe kaga makoi magap ga ni hku nna ka da ai hpe mu lu ai. Ndai
laika ni mahkra gaw dai aten na masha ni a prat hta grai mying kaba lai wa sai lam re
hpe mung maram chye lu ai.▲
D. Masat Shinggyin La Ai Lam Rai N Galaw Yang OT Hpe Matsing Da Ai Lam
HebreHebre laika a dingsa dik laika hkrang gaw Hkanan (sh) Phoenician laika
re. Dai hpang e Hebre laika ni hpe Aramaic laika hkrang hku bai lang wa ai. Hpaji
Ninghkring ni gaw moi kaw nna OT hpe dingsa dik laika hkrang ni hte ka tawn da ai re
ngu kam ma ai. Dai laika hkrang ni hta man bung lawk lata laika (square script) hkrang
ru hpe mung mu lu ai. Tsaban langai BC hta man bung laika hkrang (sh) Aramaic laika
hkum ni gaw Hkanan maha ni lang ai laika hkrang hta grau jau nna pru wa ia re ngu ma
ai. Samaritan Pentateuch hpe dingsa dik ai laika hkrang ni hte ka da ai re ngu ma ai. 122
BC hta ndai chyum laika hpe Hkanan masha ni a laika hkum ni hte bai ka da ai lam mu
lu ai. Hpaji ninghkring (scholars) nkau mi gaw Septuagint hpe dingsa dik laika hkrang
ni kaw na ga gale da ai re ngu kam ma ai. 1st cen. BC hta septuagint hpe Hkanan masha
ni a laika ladat kaw nna man bung (square) laika de tsep kawp galai lang ma ai ngu kam
nga ai.
Chyum laika hpe masat dawdan la ai lam byin hkra rai n galaw ai ten hta laika
hkrang pang langai mi kaw nna langai mi de kahkyin lang ma ai. Chyum laika hpe bai
ka lajang ai ni gaw laika hpe grau kaja ai hkrang ni kaw nna gahkyin lang ai lam mai
byin nga ai.Chyum laika hpe masat shinggyin ai laika byin hkra garai n galaw ai ten hta,
Chyum laika hpe bai ka lajang ai ni gaw ra ai hku ka da ma ai ngu tsun lu ai. Hten mat
ai laika ni gaw, shaning na wa yang lata hte ka da ai majaw re ngu ma ai. DAi zawn
hten mat ai laika ni gaw n myit mada ai lam ni a majaw mung rai nga ai. Makam masham
hte seng ai laili laika ni gaw makam masham a matu ahkyak ai lam re hpe sawk masha
ni chye na wa ma ai. DAi majaw Sopherim ngu ai laika ka sara ni pru wa ai hpe mu lu
ai. Sopherim ni gaw bawng dung ai ten ni hta (Esaia aten) pru wa ai hpe chye lu ai.
Htunghking lailen hku nga yang, madung laika ka hpung gaw EZra hte rau pru wa ra ai
raitim, Yuda masha ni hpe garai nlu zinlum ai ten kaw nna laika ka sara langai hkrai
nga nga sai lam hpe mu lu ai. Dai hpe Chyum laika lam madun matsun maroi nga ma
ai.
Sopherim ni gaw chyum ga ni hpe bai htawk ka ai hte matsing da ai bungli ni
hpe sha galaw ai nrai, chyum laika hpe lachyum shaleng ai bungli ni hpe mung galaw
ma ai. Shanhte a ten hta laika hkrang ni hpe Hkanan ni kaw nna Aramaic hkrang hkum
tsup hkra gale lang ai lam mu lu ai. Shanhte aten hta chyum laika hpe masat la ai madang
byin hkra glaw hpang wa sai raitim, atsawm sha dan leng ai lam n nga ai. Ndai masha
ni gaw laika mahkawng ai, lata ai, bai ka lajang ai hte dawdan ai lam ni hpe gram lajang
ai, ahkyak ai madung hku galaw hpang wa ai lam mu lu ai. Shut ai laika ni hpe bai
byeng ai lam ni gaw Sopherim ni kaw nna hpang wa ai lam rai na re ngu sawn la lu ai.
Dai aten kaw nna Sopherim ni gaw hkungga ging ai ni rai wa nna Karai Kasang a mying
ningsang, mungga, Karai Kasang shadum ai hte Karai Kasang hpe hkra ai ga ni hpe
mahkawp maga ai lam ni galaw ma ai. Ga shaka dingsa hta ka da ai lam ni gaw nhtoi
hkrak re n nga ai, OT hte bung pre ai lam ni lak lak lai lai kahtap rawng nga ai. Sopherim
ni gaw, laika madung hpe Hkanan hkrang kaw nna man bung hkrang de gale ka ai shaloi
mi na lachyum hte bung hkra shakut gale ka da ai lam hpe mu lu ai.
Hebre Chyum Laika (Hebrew Text)
AD 100 a hpang e Sopherim (sh) laika sara ni ahkying aten ladaw ni a ningnan
de shang wa ai lam mu lu ai laika ni hpe madang nga hkra shakut ai lam, dawdan nna
text byin hkra galaw da lu sai lam hpe mu lu ai. Laika ka ai sara ni gaw, madang nga ai
Chyum laika buk ngu bawng hkrum ya ra ai. Dai majaw chyum laika (text) ngu ai gaw
hpang jahtum dawdan ngut ai laika ni rai nga ai. Ndai zawn re ai laika buk (text) ni hpe
Christian ni nga hpang wa ai shaloi dawdan ai lam hpe u lu ai. Raitim, gara hku lata la
ai ngu a tsawm nchye mat sai. Madang nga ai Chyum laika buk ni hpe lata la ai hpang
kaga laika ni hpe mung naw matut lang nga ai hpe mu lu ai.
Ga shaka dingsa na laika ni (writings) ni hta shawng ningnan na laika (writings)
ni hpe masat dingsat (sh) hpan garan da ai lam hpe mu lu ai. Sopherim ni gaw laika buk
hte seng ai masat dingsat ni hpe galaw ai hta hit ai n sen jaw na matu sharai lajang ka ai
lam mu lu ai. Hpa majaw nga yang laika ka ai ni shajan ka ai(sh) ngam da ai lam ni
mung nga na re ngu sawn la ma ai.

Dai ten a shawng ka nna, laika yan kaba ni daw kaba daw kaji ginhka da ai lam
nga ai. Raitim, laika ka sara ni gaw madang nga ai laika buk byin hkra galaw na matu
hkum tsup hkra bai byeng galaw ma ai.
AD 500-600 hta Mesorete ngu ai laika ka sara ni nga ma ai. Mesoret ngu ai gaw
“mesora” ngu ai ga kaw na yu wa ai mying re. Mesora a lachyum gaw htung lai masa
(jiwoi jiwa ni a htung lai masa) ngu ai re. Mesoret ni gaw Sopherim ni tawn kau ai
bungli hpe hta galaw ai hte shanhte a ten hta OT madang hku nna hpang jahtum daw
dan masat ai hpe mu mada lu ai. Shanhte gaw shawa hku nna jiwoi jiwa ni a htung lai
masa hte shawa yawng chyum ga ni hpe sharin la ai bungli hpe galaw masai. Babalun a
mare kaba ni, Palastina mung hte ding dung Mesopotamia du hkra pyi la sa wa ma ai.
Mying gumhkawng dik ai ginjaw shara gaw Tibera, Palastina mung re. dAi ashara kaw
na Yuda chyum ninghkring law law pru wa sai. Mosoret ni gaw Mesora hpe matsing
sumhting ai ni rai ma ai.
Mesoret ni gaw shanhte a bungli hta maju jung ai lam nga ma ai. DAw kaji ni
hpe nambat jaw ai, OT a ka-ang na chyum daw ni hpe tam la ai lam zawn re ai hpe mu
tam la ma ai. Shanhte gaw laika ni a kata e gabaw kaji (sh) kahtawk masat n nga ai
zawn re ni hpe galai kau ai lam ni hte mung seng nga ma ai. OT shabyin ai bungli hta
alaw wa shang galaw ma sai. Shanhte gaw:-
(1) Htung lai masa ni hpe jaw ai hku g byan ai lam hpe nsen masat ai lam jaw ya
masai. Raitim, laika buk hta vowel ni nlawm ai rai yang n dan leng na re. Laika
buk hpe n sen shapraw ai lai (2) nga ai. Babulun hte Tiberi lai ladat ni re. Raitim,
jahtum e Tiberi lai masa hpe mahtang hta la nna yawng lang wa sai. Raitim, Yuda
masha ni nlang ma ai. Dai gaw Mesoret ni a hkap la ai hta hkan nna nsen shapraw
ai (pronunciation) sha re.
(2) Grammar hte jahpan hpaji hta myit shang sha ma ai. Alak mi re ga hkum ni (sh)
hkrang ni hpe shaw la ai lam, ga hkum shachyaw ai lam hta galai shai ai lam,
aten mast nambat grau htum aimying ning sang pru wa ai, ga hkum ni a nambat
ni zawn re. Jahtum e gaw laika buk hta kaga ga ka da masai. Mesoret ni gaw dai
mahkra hpe jaw ai hku laika buk hta ka bang da masai.
(3) Hti ai shaloi chye na na matu nsen shapraw ai kumla, hpe mung bai matut hti wa
yang lachyum rawng nna madat ai ni myit lawm lachyum hpe chye na na matu
lajang ma ai.
(4) Laika buk a ntsa e maram masam didnglun dawdan ai lam. Laika buk langai ngai
kaw na kanan ka la ai rai tim, n hkumt sup ai lam ni hpe mu mada chye wa ma
ai. Text hpe hti ai shaloi shai hkat ai lam ni hpe mung chye la lu ma ai.
(5) Nawku dawjau ai lai kasi ni hpe (text) laika buk hte madang nga hkra galaw ai
shaloi yi ngam sharawt nna masa hte maren garan ginhka da ma ai. Kaja wa nga
yang, Mesoret ni masa rai n gran kaw nna laika daw ni garan nga chyalu rai sai.
Ndai bungli mahkra gaw Mesoret ni npawt hpang da ai nre, Sopherim ni hte de a
shawng nna pyi nga hpang magang sai re. Raitim, Mesoret ni gaw OT hpe hpang
jahtum na ninggam de du hkra la wa ai ni rai ma ai. Hebrew Text gaw kaja wa nga
yang Mesoret text re. Mesoretic text gaw madang nga ai laika buk (text) tai wa sai.▲

F. OT Chyum Laika Hpe Ga Gale Lang Ai Lam
1. Septuagint
Hebre OT kaw nna ga gale da ai Greek chyum laika rai nhtawm n dai Greek
chyum laika hte Hebre OT kaw n lawm ai kaga laika ni hta n aga gale la ai ni mung
lawm nga ai. Shawng de na Hebre kaw nna Greek de ga gale da ai laika ni hta nambat
langai a hkyak dik ai laika re.
Septuagint a npwt maumwi madung hpe gaw 2nd century BC ka-ang daw hta ka
ai Pseudompicrypha laika buk hta mu lu ai. Dai hta tsun da ai gaw, 285-247 BC laman
na Egutu hkawhkam Ptolemy II ngu ai wa gaw Alexandria wa shi a gujhkawng dik ai
laibrary kaw tawn da na matu Yuda tara hpe ga gale na ra sharawng ai shi a hpyi lajin
ai hte maren Yerusalem na hkin jawng kaba Eleazer gaw Yuda myu lakung langai mi
kaw na marai kru (6) hpra, yawng marai 72 hpe tara laika katsu hte hpawn Egutu de
shangun dat ai.
Nhtoi 72 ya laman hta dai laika katsu kaw na daw (section) langai hpra gale ngut
ai hpang ga ni hpe bai gahkyin la na dawdan myit hkrum da ma ai. Dai majaw ga gale
tawn ai (version) hpe Septuagint (nambat 1, marai 0 a ga gale da ai), kadun ai hku LXX
ka ma ai. Hpang e laika ka sara ni gaw dai mau mwi hpe marai 72 gale da sai OT hpe
akyu pru hkra grai jahtuk lajang da ma ai. 72 a myit hkrum da ai lam gaw wenyi n gun
atsam jaw ya ai bungli tai wa sai.
Law malawng hkap la ai hta, ndai bungli gaw Ptolemy II a ra sharawng ai hta
madung n re ai sha Alexandria kaw nga ai Yuda masha ni a ra kadawn hta hkan nna
gale da ai hte bung ai. 3rd century BC na Alexandria mare kaba gaw Yuda masha law
ai mare kaba re. Ndai Yuda masha ni gaw shanhte a ga hpe malap kau nna Greek ga
shaga ai Yuda ni rai ma ai.
Moi shawng de na Greek ga shaga ai mungkan na tara jawng (synagogue) ni kaw
nna myit malai wa ai Hkristan ni gaw LXX hpe shanhte a chyum laika hku lang ma ai.
Shanhte dai hpe lang ai lam gaw Yesu gaw Meshia re ngu ai hpe chye lu na matu re.
Hpa majaw nga yang Yuda ni a myit masa galai mat wa ai majaw re. AD 100 ning a
hpang jang Yuda ni gaw LXX hpe tawn kau nna dai gaw HKristan laika buk tai wa sai.
LXX hpe Hebre chyum laika hta Palestian Yuda ni nbang la ma ai.
Daini na daingsa dik sai LXX ni gaw AD 4th century hte 5th century aten na
Greek MSS kaba 3 re. Sinaticus, VAticanus hte Alexandrinus ni re. LXX gaw moi na
aten kaw nna anhte kaw du hkra OT gara hku yu wa ai lam hpe madun dan nga ai.
Kaga laika ni hpe LXX hta shalawm la ai lam langai hte langai nau wa n bung
hkat ma ai. Raitim, rap shara ai hku nna lawu na laika ni lawm nga ai hpe mu lu ai.
(1) Esdras
(2) Shawlamun a hpaji ga
(3) Hpaji Ningli Laika (Sira a hpaji ga)
(4) Yeremia shagun laika
(5) Judith
(6) Tobith
(7) Barak
(8) I,II Maccabees
Kalang lang Shawlamun a shakawn kungdawn hte Enoch a laika ni hpe mung
shalawm bang ma ai. Raitim, hpang daw de Enoch a laika hpe gaw n shalawm la masai.
Ndai kaga laika nkau mi hpe gaw moi ningnan kaw nna Greek ga hku nan ka da ai laika
ni re hpe chye lu ai.

2. Syriac (sh) Peshitta
Syrine ngu ai gaw Syria hte Mesopotamia ni a ga rai nna Palestina kaw shaga ai
shaloi loi li shai malu ai. Dai kaw shaga ai ga gaw Yesu aten hta Aramaic ngu chye ma
ai. OT hpe Syriac hku langai sha gale lang ai raitim, NT hpe gaw myu kaga ga di nna
ga gale lang ma ai. Ndai ga gale da ai chyum laika hpe Peshitta (sh) Peshito (kalang
lang yu yu gale da ai) ngu ai Syriac Nawku hpung hta madang nga ai chyum laika tai
wa sai. Ndai chyum laika hpe AD 2nd century (sh) 3rd century ten hta Hebre MSS kaw
na Mesopotamia e ga gale da ai chyum laika re. Hpaji ninghkring nkau mi gaw AD 5th
century hta gale da ai re nga ma ai.
Ndai chyum laika hta nnan daw de Apocrypha hpe n gale bang shalawm ma ai.
Raitim, hpang daw de Esdra hte Tobit hta jan nna kaga Apocrypha laika ni hpe ga gale
nhtawm bai bang shalawm la ma ai hpe mu lu ai. Syriac ga hku nna gale tawn ai NT
hpe gaw myu langai hku nna sha gale tawn ai hpe chye lu ai.
3. Coptic Chyum Laika (Coptic Version)
Ndai Coptic ga gale chyum laika gaw Egutu e nga ai masha ni a matu ga gale
tawn ai re. Egutu mung e Greek masha ni law law nga wa ai shaloi Egutu ga hte Greek
ga hpe gayau lang ai ga hpan langai pru wa ai hte dai ga hpe Egutu mung masha ni
yawng chye na ma ai. Coptic ngu ai gaw dai pru wa ai ga nnan hpe tsun mayu ai rai nga
ai.
Egutu mung e buga ginra hta hkan nna ga kaji amyu hpan law law mung naw
nga nga ai majaw chyum laika hpe ga hpan amyu law law hku nna ga gale da ai lam
mung chye lu ai. AD 3rd century a shawng daw kaw nna n dai Coptic hpung nga wa ai
re hpe maram chye lu ai. Hpa majaw nga yang dai ten hta chyum laika hpe Coptic ga
hku nna ga gale lang ai re hpe maram chye lu ai. Masha nkau mi gaw AD 2nd century
hta hpung de wa nna ga gale lang ai re ngu mung tsun ma ai. Coptic chyum laika hpe
LXX kaw nna ga gale lang ai re hpe chye lu ai.
Ndai Coptic chyum laika hta NT daw mung lawm nga ai rai nna, dai daw gaw
OT daw hta pyi grau nna ahkyak ai hpe mu lu ai.
4. Ethiopia Chyum Laika (Ethiopic Version)
Ethiopia mungdan gaw Egutu a dingda maga du hkra galu ai. Nubia, Sudan hte
ya na Ethiopia dingdung ni lawm ai. NN. 10:6-8, I Hkawhkam 1:8-10, NN. 2:13, Yoba
28:19, Buhkawm 12:1 (Moshe Ethiopia Num la ai lam lawm ai).
II Hkawhkam labau 12:3 hta Ethiopian ni Egutu hpe gasat ai lam rawng ai. II
Hk.Hkam Labau 14: 9-13, 16:7-9, Asa, Zerah ni masha sen mi hte rau Yuda mung kaw
sum mat ai lam rawng ai.
II HK.Hkam Labau 21:16 hta Arabia masha ni gaw Ethiopia masha ni a makau
e Nawng Hkyeng makau e sha nga ma ai. Arabian Peninsula hte Africa mung e ang ai
ni, kalang lang marai langai a up ai kata e wa nga nga ai. NT na Ethiopia gaw hkawhkam
jan Kandake up ai kata kaw nga ai ni re (Kasa 8:27).
Ndai chyum laika hpe gara chyum laika kaw npawt la nna gale ai lam hkrak n
chye lu ai raitim, AD 4th century laman hta ga gale la ai re ngu kam lu nga ai.
Ndai chyum laika hta LXX kaw lawm ai laika ni yawng lawm ai hta n ga, daini
na OT hte Apocrypha hta pyi n lawm ai kaga laika 2 Jubili laika hte Enoch a laika mung
lawm nga ai. Ga shadawn Enoch gaw Apocrypha laika re. Laika ka sara law law e Enoch
a mying hte ka da ai re. 163 - 63 BC lapran hta Chasidim (sh) Hparishe ni e ka da ai re.
Ndai gaw Hkristan pru wa na 200 ning hta Yuda makam (doctrine a matu kaja ai ru
npawt langai mi re. II Enoch hpe AD 1-50 laman e ka da ai.
5. Latin Chyum Laika (Latin Version)
Latin ngu ai gaw moi na Roma ga re. Palestina mung na Roma ga re hpe chye lu
ai (Luka 23: 38, Yh. 19:20).
Hkristan sasana Roma mare de nna du shang wa ai ten hta Greek ga hte laika hpe
masha yawng jawm lang nga ai majaw Chyum laika hpe Latin ga hku nna kaga mi n
gale ra ai hku re. Raitim, hpang daw de Roma mungdan a daw chyen rai nga ai
Mediteranian panglai a dingda maga Africa mayan de sasana du shang wa ai shaloi,
chyum laika hpe Latin ga hku nna gale lang hpang wa sai hpe chye lu ai. AD 2nd century
aten hta shawng nnan Latin chyum laika nga nga chyalu rai sai. Ndai chyum laika hpe
LXX kaw na gale la ma ai. Shawng na Latin Chyum laika hpe Africa e shawng gale
hpang masai ngu ai hpe teng ai, n teng ai chye lu na matu n loi nga ai. Hpa majaw nga
yang, Latin ga hku nna gale da ai chyum laika hpe Uropa e mung lang nga ma ai. Ndai
(2) hta na gara mahtang shawng ai hte, ndai yan gara hku matut mahkai hkat nga ma ai
hpe mung hkrak npawt gawn na mtu nloi nga ai.
Shawng nnan na Latin chyum laika gaw daini hkum tsup ai hku nna n nga sai.
Raitim, dai hta lawm ai Apocrypha ni nkau mi hte moi na Latin hpung kawa ni sharin
shaga ai ga ni hta kau chyen mi hpe gaw ahkyak ai hku nna naw hkyem mazing da nga
ma ai hpe chye lu ai.
6. Vulgate Chyum Laika (Vulgate Version)
Ndai Vulgate gaw moi shawng na Latin chyum laika dingsa ni hta grau kaja hkra
bai gram lajang ka gale da ai re.
AD 4th century daram e, moi na Latin chyum laika ni hta shut shai ai hte n jaw
ai ni grai lawm taw nga ai hpe mu mada wa ma ai majaw AD 382 hta Pope DAmascus
(AD 366-384) gaw chyum laika hpaji grai kung ai hpaji ninghkring (scholar) Jerome
ngu ai wa hpe shaga la nhtawm Latin chyum laika hpe grau kaja hkra gram lajang na lit
hpe jaw wu ai.
Jerome gaw shawng nnan e Greek chyum laika hpe madung tawn nna, Latin
chyum laika hpe ka lajang sai. Raitim, hpang daw de Greek chyum laika gaw Hebre
chyum laika hpe ndang dep nga ai lam chye la wu ai.
Shawng kaw nna shi gram lajang nga ai Chyum laika gaw shakawn kungdawn
rai nhtawm dai hpe grit htum amyu (3) hku nna garan gale da ai hpe chye lu ai.
(a) Roma Shakawn Kungdawn Laika (Roman Psalter)

Ndai gaw Septuagint hpe madung tawn nna gale da ai re hte, gram lajang ai lam
kaji kajaw mung lawm nga ai. Ndai chyum laika hpe Pope ni ra ma ai rai nna daini du
hkra Roma mare kaba na St. Peter Nawku htingnu kaba hta naw lang nga ma ai.
(b) Gaul Shakawn Kungdawn Laika (Gallican Psalter)

Ndai laika hpe Gaul e shawng nnan lang hpang sai. Jerome gaw ndai laika hpe
Hebre Chyum laika kaw na mung yu nhtawm, gale gram lajang da ai. Ndai laika hpe

Roma ni a chyum laika hta bang shalawm la ma ai hte, ya du hkra Roma nawku hpung
hta akyu naw jashawn lang ma ai.
(c) Hebre Shakawn Kungdawn Laika (Hebrew Psalter)

Ndai laika gaw, Hebre chyum laika hpe sha madung shatai yu la nhtawm gram
lajang da ai re. Ndai gaw kaga (2) hta grau kaja ai raitim mying nau wa n kaba ai.
Ndai Latin chyum laika dingsa hpe gram lajang ai lam hta Jerome grai shakut yu
ai. Raitim, shi gram lajang magang Hebre chyum laika a hkum tsup ai lam hpe grau mu
magang rai wa ai majaw, shi a gram lajang ai lam hpe n shangut da lu wu ai. Greek
Septuagint kaw nna gale da ai Latin chyum laika hpe shi gram ai hte sha myit n dik wu
ai majaw, AD 390-404 ning du hkra aten la nhtawm laika nkau mi hpe npawt kaw nna
bai gale wu ai.
Laika nkau mi I + II Samuela, I + II Hkawhkam, Ezra, Nehemia, Ningpawt
Ninghpang, Shawlamun a mahkawn ga, Pru mat wa ai laika, Jawjau laika, Buhkawm
laika, Tara Jahprang laika, Estha laika zawn re ai ni hpe gale ngut ai hte rau, ka shabra
lang ma ai. Hebre chyum laika hta Apocrypha nlawm nga ai majaw Jerome gaw Judith
hte Tobit yan hpe shagale nhtawm kaga Apocrypha laika ni hpe ngam tawn kau wu ai.
Jerome gale tawn da ai Latin Chyum laika gaw moi na Latin chyum laika dingsa
hta grau nna hkum tsup ai hte kaja ai raitim, shi gaw Hebre chyum laika hpe amdang
grai tsaw ai hte hkum tsup ai hku nna nau wa hkap la kau ai majaw, moi na Latin chyum
laika dingsa hpe kalang ta galai kau ai majaw shawa masha ni gaw shi a chyum laika
hpe shawng nnan daw hta moi na dingsa hpe daram nhkap la ma ai. Raitim, hpang daw
de gau ngwi ngwi gaw sinna Uropa hpung ni shi a laika hpe Latin chyum laika ting hta
rawng ai Apocrypha ni hte rau gumhpawn nna hkap la wa ma ai.
Jerome e gale gram tawn ai laika hte Jerome a prat garai ndu yang hkap la da ai
Latin chyum laika dingsa na Apocrypha ni hpe gumhpawn tawn da ai laika hpe Vulgate
version ngu ma ai.
Ndai Vulgate version gaw hpung hpe gram lajang ai prat du hkra sinna Uropa
dan ni de chyum laika mung tai taw nga ai.
7. Targum - Aramaic Chyum Laika
Hkristan aten ni a shawng daw e, Syria kaw nga ai masha ni gaw Aramaic masha
ni rai ma ai hte, shanhte a ga hpe Aramaic nga ma ai. Ndai ga gaw Hebre ga hte ram
ram matut nga ai.
Targum ni gaw OT daw hta na jau dik ga gale da ai re. "Targum" ngu ai gaw 'ga
gale ai lam' ngu ai re. 8th century BC kaw nna Aramaic gaw Near East du hkra chyam
bra wa ai hte gau ngwi sha tara shang masha yawng chye wa lang wa sai ga re. Daniela
hte Ezra laika a daw chyen ni gaw Aramaic hku ka da ai re. Bawngdung ai hpang kaw
nna Yuda masha ni Hebre ga shaga ai lam mat wa sai. Dai majaw OT hpe masha yawng
lang ai ga de gale ya ra wa sai.
Ru npawt hku nna gaw n gup aga hku nna ga gale ya ai lam ni rai nna gau ngwi
yat yat sha laika hte ka da ai lam hpe Hkristan ni a shawng daw na prat hta galaw da
masai. Targum ngu ai gaw chyum ga de ni hpe wanglu wanglang ga gale lang ai lam re.
Hebre ga madung hte ka da ai chyum ga daw hpe sang lang na matu, Targum hpe jai
lang ai (sh) galai lang ra sai. Targum hpe ga shagawp hku nna lang ai kaw na Yuda ni
a ra sharawng dik ai chyum laika tai wa sai. Raitim, Palastina hte Babelon ni a Targum
ni gaw shai hkat nga ai.
Talmud ngu ai gaw Targum a lachyum shaleng laika (commentary) re. Talmudist
ni gaw hti lang nga ai chyum daw ni hpe sang lang dan ai lam ni hpe hpang na kashu
kasha ni kaw ginlen hkrat wa ai lam galaw ma ai. Talmud prat gaw AD 290-500 lapran
e Tulmud gaw Yuda mungchying tara hte nawku htung tara laika ni hpe mahkawng
shinggyin ai lam galaw ma ai. Ndai kaw, hkrang daw (2) lawm ai hpe mu lu ai; Mishnah
(text) chyum daw hte Gemara (commentary) lachyum shaleng ai laika yan re hpe mu lu
ai.▲

DAW KABA 3
GA SHAKA NINGNAN
(The New Testament)
NT (New Testament) Hpang Wa Ai Lam
Septuagint gaw moi shawng nnan na Hkristan hpung ni a chyum laika rai nga ai.
Dai hpang kaga Hkristan laika ni pru wa ai shaloi dai laika ni hpe bai kahyin la nna,
Septuagint kaw gumhpawn jat nhtawm bai lang wa ma ai.
Ga shaka ningnan laika ni hpe ka ai sara ni gaw shanhte a laika ni lani mi na aten
hta NT laika buk byin wa na hpe myit mada ai lam hpa n nga ai.
Ga shadawn Kasa Pawlu a shagun dat ai laika ni, ndai NT laika nnan pru wa ai
ten hta chyoi pra ai chyum liaka ni hku nna hkap la hti ai lam mung n nga ai. Hpang
daw de she manu dan ai laika ni hku nna masha yawng hkap la hti wa ma ai. Pawlu ka
ai laika ni gaw dai aten hta byin nga ai lam ni hte manghkang lam ni hpe hparan jahpra
dan na matu ka dat ai rai nga ai. Dai majaw mung Pawlu a laika ni pru wa ai aten AD
50-60 a hpang tsawm ra na ai shaloi she dai laika ni hpe grai manu shadan wa ma ai.
Luka a laika hte Kasa laika pru wa ai shaloi AD 90 daram e she Pawlu a laika ni hpe
lahkawn shinggyin la nna ka shabra lang wa ma ai hpe chye lu ai.
Yesu aloi sha bai yu sa na re ngu myit mada ai hta n ga, Yesu hte rau nga yu sai
ni a tsun dan ai lam ni hta shamyet shanat nga ma ai majaw Yesu hkrung rawt wa ai
hpang, shaning tsawmra na ai aten du hkra kabu gara shiga laika ni hpe kadai mung nka
ma ai hpe mu lu ai. Dai hpang byin masa lama ma a majaw hte hpung kata hta ra wa ai
lam lama ma a majaw kabu gara shiga laika ni hpe ka wa ma ai lam chye lu ai. Shanhte
a yaw shada ai lam gaw Yesu a prat ahtik labau hpe tsun dan na matu n re sha, Yesu a
hkye hkrang la ai lam hpe shaleng dan na matu rai nga ai. Dai majaw mung, dai kabu
gara shiga laika ni hpe prat ahtik labau laika hku nna n mai hkap la hti nga ai.
Marku laika gaw Petru a tara hkaw ga kaw na hpe ka da ai re lam chye lu ai. Dai
aten hta shara shagu hkan zingri zingrat hkrum nga ai Hkristan ni hpe n gun jaw myit
shatsam na matu yaw shada nna ka ai rai nga ai. Mahte laika hpe gaw Yesu hpe n hkap
la ai hta n ga, shi a kabu gara shiga hte hkye hkrang la ai lam ni hpe shingdu dat kau ai
Yuda masha ni hpe kaya jahkrum na matu yaw shada nna ka ai rai nga ai. Yesu gaw
sara kaja majing re ai hku nna shaleng dan nga ai.
Luka laika hte kasa laika yan gaw kaga san san re ai n re sha, marai langai mi e
sha ka ai daw (2) lawm ai laika langai mi rai nga ai. Dai daw (2) yan hta langai hte
langai matut mahkai ai lam ni mu lu ai. Ga shadawn, Luka 12:12, 24:49 hta chyoi pra
ai wenyi a atsam sape ni a ntsa e du na lam hpe tsun da ai. Raitim gara hku nna du na
lam hpe sang lang da ai lam n nga ai. Dai lam hpe kasa laika hta grai hkum tsup ai hku
nna hpring tsup wa sai lam hpe shaleng dan nga ai. Ndai laika yan hpe AD 90 daram
hta ka da sai hte, awng dang ai sasana magam kab a lam hpe shaleng da sai. Dai sasana
gaw shawng nnan e Yuda ni kaw hpang nhtawm jahtum e maigan amyu ni kaw shakre
sai lam shaleng dan nga ai.

Yawhan a laika gaw Greek masha ni a matu yaw shada nna ka da ai rai nga ai.
AD 1st century jahtum daw de kabu gara shiga gaw Greek mungkan de du chyam mat
wa sai. Raitim Yuda masa hku nna hkaw tsun ai kabu gara shiga hpe Greek masha ni
chye na na matu n loi nga ai. Dai majaw, dai Hkritan kabu gara shiga hpe Greek ni hku
nna chye na ai hte hkap la mai ai lam nga ai, n nga ai ngu ai ga san pru wa ai. Yawhan
a kabu gara shiga hpe Greek ni hku nna aloi sha chye na mai ai hte hkap la mai ai lam
hpe mahtai jaw nga ai. Greek ni gaw Yawhan a laika lu hti ai shaloi Hkristan kabu gara
shiga lam hpe aloi sha chye na lu ma ai. Yawhan a laika gaw kabu gara shiga hpe Greek
masha ni chye na lu hkra shaleng dan nga ai.
Shingran laika gaw AD 95 ning daram hta ka da ai laika rai nna, Hkristan ni
hkrum sha na zingri zingrat lam ni hpe shaleng dan ai hte Hkristan ni hpe n gun jaw ai
laika rai nga ai.
Hebre laika mung zingri zingrat lam hpe madun ai laika langai rai nga ai. Ndai
laika hpe kasa Pawlu ka ai laika re ngu hkap la ai. Raitim, scholar ni law law wa n dai
laika hta lang ai ga hkum ni hte ga masa ni gaw Pawlu a kaga laika ni hte grai shai nga
ai majaw Kasa Pawlu a laika majing n mai byin ai ngu tsun ma ai. Ndai laika hpe
Hkristan hpung hta zingri zingrat lam du wa sai aten hta Hkristan ni hpe n gun jaw
shatsam na matu ka dat ai laika rai nga ai. Hkristan ni mahkra, makam masham lam hta
lum nai re ai masa hpe kau da nna, maja let, ngang ngang tsap nga na matu n dai laika
hta shadum da nga ai.▲
Hpung Woi Sara Laika Ni (Pastoral Letters)
I+II Timohti hte Titu laika yan gaw nawku hpung hte hpung magam gun ni hte
seng ai laika re. Hkristu aloi sha bai du sa na re ngu myit mada ai lam ni hkoi mat wa ai
ten hta Hkristan ni gaw hpung de nna gara hku nga na lam ni, Madu a myihtoi sara ni,
hpung up, hpung tau ni gara hku koi gam sadi na lam ni, chyum laika hti ai hta mahtai
jaw ai hku chye htai na lam ni hte seng nna ram ram hkum tsup hkra ka da nga ai. Ndai
laika ni hpe AD 150 daram hta ka da ai re ngu sawn la ma ai.▲
Ninggawn Shawa Laika Ni (General Letters)
Yaku, I + II Petru, Yuda laika ni hpe masha langai (sh) u hpung langai ngai a
matu alak mi san di ka dat ai lam n nga ai majaw, ndai laika ni hpe n-gawn shawa shagun
laika ni ngu shamying ma ai. Ndai laika ni hta alak mi re manghkang langai ngai hpe
hkrak shading nna ka da ai lam n nga ai hpe mu lu ai.
Yaku laika gaw grau nna Hkristan arawn alai a lam hte seng nna ka da ai hpe mu
lu ai.
I Petru gaw zingri zingrat hkrum ai Hkristan ni hpe shakut sharang rai nga na
matu hte zingri zingrat ai ni hpe hpa matai n htang na matu shadum da nga ai. Ndai laika
ni hpe singran laika a hpang AD 95 ning hkan ka ai re nga hkap la nga ma ai.
Yuda hte II Petru laika yan gaw shut ai sara masu ni a lam hte seng nna ka shaleng
da nga ai. Yuda laika gaw karai a chyeju akyu ara hpe n jaw ai, shut ai hku jai lang ai
ni a lam ka da nga ai.
II Petru gaw Yesu (2) lang du sa na lam hpe n hkap la ai hta n ga jahpoi asawng
kau ai ni hpe sadi jaw ai laika rai nga ai. Ndai laika (2) yan gaw ga grai ja ai hte sara

masu ni hpe grai shagrit jahpoi da nga ai. Ndai laika yan hpe mung AD 150 hkan ka ai
re ngu hkap la da nga ma ai.▲
Yawhan A Laika Ni
Ndai laika gaw Yesu shinggyim hkum shan hte du sa ia lm hpe n hkap la ai ni
(docetis) a majaw byin wa ai manghkang lam ni hte seng nna ka da ai re.
Ndai laika ni hta lang da ai ga ni gaw Yawhan a kabu gara shiga laika hta lang
da ai ga ni hte ram ram bung nga ai. Ndai laika ni hta Hkristan ni hpe sadi jaw ai lam ni
hta moi na kasa ni kaw nna lu la hkrat wa ai makam masham hpunda lam ni hta ngang
ngang kang kang tsap nga na matu n gun jaw shadut dat nga ai. Ndai laika ni hpe scholar
ni law malawng gaw AD 49-150 ning laman ka da ai re ngu sawn la ma ai.
Ndai laika ni mahkra gaw shanhte hpe rai n lahkawn shinggyin la ai ten hta kaga
ga rai byin pru wa ai laika ni re.▲
A. Kabu Gara Shiga Laika Ni Hpe Lahkawn Shinggyin La Ai Lam
Shawng nnan daw hta ndai laika ni gaw kaga ga rai pru wa ai hte dai laika ni hpe
hkan lahkawn shinggyin la ai lam hpa mung n nga ai.
Scholar nkau mi tsun ai hku nga yang, Marku hte Luka yan a kabu gara shiga
laika gaw Roma hpung masha ni a matu rai nna Mahte a laika gaw Antioki hpung,
Yawhan a laika gaw Ehpesu hpung a matu yaw shada nna ka dat ai re majaw n dai laika
ni gaw shara kaga ga hta bra ayai taw nga ai.
Ndai laika ni hpe AD 125 ning daram hta lahkawn shinggyin la nhtawm langai
hkrai hkrai di nna nlang ai sha yawng hpe gumhpawn nhtawm langai sha hku hti lang
ma ai. AD 150 ning daram hta ndai laika ni hpe OT hte maren mau shadan lang wa sai.
Hpung kawa Justin Martyr tsun ai hku nga yang, ndai laika ni hpe Roma nawku
hpung ni hta hti lang wa masai. Raitim, dai hta Yawhan a laika lawm, nlawm gaw
atsawm sha ndan leng nga ai. Lama wa Yawhan a laika nlawm ai raitim, dai laika hpe
Roma hpung ni chye hpang wa sai. Pawlu a laika ni hte seng nna hpa garai ntsun
shalawm ai hpe mu lu ai. Dai hpe yu yang, Pawlu a laika ni hpe grai shareng let hti lang
sai raitim, OT hte maren madang nga ai ngu nna gaw garai n hkap la ma ai hpe chye lu
ai. Hpung kawa Ireneaus (AD 200 ning daram) a lak htak hta gaw Pawlu a laika ni hpe
kaga chyum laika ni hte maren re ai madang hku nna hkap la shareng hti nga sai hpe
mu lu ai. Scholar E.G. Good Speed tsun ai hku nga yang, Pawlu a laika ni hpe Ehpesu
mare kaw nna lahkawn shinggyin la ai re ngu chye lu ai. Ndai laika ni hpe kadai wa (sh)
kadai ni lahkawn shinggyin la ai re hpe hkrak n chye lu ai. Raitim, Pawlu hpe grai tsawra
hkungga ai wa (or) masha ni woi awn nna shinggyin la ai re ngu masha yawng hkap la
nga ma ai.
B. Ga Shaka Ningnan (NT) Hpe Gawgap Masat Shinggyin La Ai Lam
NT laika ni hpe Papyrus laika ka arung arai hta ka ai re. Pawlu a laika ni mung
Papyrus hta shawng ka da ai re hpe chye lu ai. Hpa majaw nga yang nambat langai
ninggam hta chyoipra ai hte ahkaw ahkang nga ai laika hku nna rai n masat da ma ai.
(2) ngu na hta Papyrus gaw laika buk law law hpe laika katsu langai sha byin hkra galaw
na matu n loi ai.
Shawng nnan na lahkawn shinggyin la ai laika buk ni hpe ahkaw ahkang nga ai
laika ni hku nna jahpan shang galaw ai gaw ninghkap ningbaw Marcion ngu ai wa (AD
200 ning a ka-ang daw) re. Marcion gaw Yuda nawku htung hte matut mahkai ai lam
hpa rai timung sang lang kau na OT laika buk yawng hpe tawn kau ai. OT (sh) LXX
gaw dai ten na nawku hpung a chyum laika re majaw nawku hpung ni gaw dai jahpan
hpe nhkap la ma ai. Raitim, Marcion gaw NT hpe gawgap na lam waw da ai wa rai sai.
Tsaban 1 hte 2 AD na HKristan ni gaw dai tawn kau ai OT yawng hpe mung
kapyawn gumhpawn nna ahkaw ahkang nga ai laika hku hpang jahtum masat sai.
Nawku hpung gaw nkau mi hpe hkap la nna nkau mi hpe gaw naw dingdaw yu nga ma
ai.
NT laika buk gaw gau ngwi yat yat sha she byin pru wa ai re hpe chye lu ai. Ndai
NT hta gara laika ni lawm nga ai ngu ai hpe shawng nnan na hpung masha ni hku nna
tara shang masat da ai lam hpa n nga ai hpe mu lu ai. Jau htum NT jahpan hpe
Muratorian Fragments hta mu lu ai. Tsaban 18 AD hta Italy masha Ludovico Antonio
Muratori (1672-1750) wa gaw NT laika buk a daw ahkyep ni hpe mu tam la ai. Muratori
gaw matsan dinghku na pru wa ai re. Nawku hpung de du shang wa nna tara masa hta
doctor janmau hpe 1694 ning hta lu la ai. Milan na Ambros a laika dum hta amu galaw
na doctor ni law law hta lawm ai wa re. Shi hpe "Italy masha labau a kawa" ngu chye
shajang ma ai. NT laika buk mu tam ai shiga hpe AD 200 daram hta Roma kaw chye lu
sai.
Dai jahpan hta: kabu gara shiga laika 4, Pawlu a shagun dat ai laika 13, Yawhan
a shagun dat ai laika 3, Shingran laika 2 (Yawhan a shingran laika hte Petru a shingran
laika) ni lawm ai.
Ndai laika buk ni hpe ahkaw ahkang nga ai laika ni hku nna masat shinggyin wa
ai gaw Gnosticism, Doceticism ni zawn re ai shut ai sharin shaga lam ni hte seng ai
laika ni a hpyen kaw na Hkristan makam masham hpe mahkawp maga shagreng la ra
wa ai majaw mung rai nga ai.
Hpung kawa Ireneaus (AD 200) hkap la da ai NT jahpan hta: Yawhan a shagun
laika ni, I Petru, Yawhan a shingran laika, kabu gara shiga laika ni, Kasa laika hte Pawlu
a shagun dat ai laika ni lawm nga ai.
Cartage na hpung kawa rai nga ai Turtullian (AD 197-223) a NT jahpan hta: kabu
gara shiga laika 4, kasa laika, Pawlu a shagun dat ai laika ni, I Petru, I Yawhan, Yuda
hte Yawhan a shingran laika ni lawm ai hpe mu lu ai. Raitim, shingran laika hpe
chyawm gaw hpang daw de shi a laika jahpan kaw na bai shaw kau sai hpe mu lu ai.
2nd century AD jahtum daw de gaw Sinna hpung hta e dai ni anhte hkap la hti
nga ai NT laika ni yawng ngu na daram hpe ahkaw ahkang nga ai NT laika ni hku nna
hkap la nga sai hpe chye lu ai.
Raitim, NT hta lawm ai laika jahpan ni gaw shara hte shara loili naw shai hkat
nga ai hpe chye lu ai. Grau nna sinpraw hpung ni gaw NT laika jahpan hpe tup hkrak
kyet di nna masat kau na matu grai lit li taw nga ma ai.
Roma hpung gaw tsaban 3 AD jahtum daw de NT laika jahpan hpe galaw masat
lang mat wa sai lam mu lu ai. Shanhte a laika jahpan hta: kabu gara shiga laika 4, kasa
laika, Pawlu a shagun dat ai laika 13, I Petru, Yawhan a shagun laika ni, Yawhan a
shingran laika ni lawm nga ai hpe mu lu ai. Roma hpung gaw Hebre laika hpe shawng
nnan daw hta aloi sha nhkap la hkraw ma ai hpe mung mu chye lu ai.
Dai majaw 2nd century AD a jahtum daw hkan nna hpung ni gaw NT laika ni
hpe ahkaw ahkang nga ai chyum laika ni hku nna hkap masat shinggyin la mat wa sai
hpe adan sha mu chye lu ai. Raitim, shanhte hkap mast la ai laika jahpan ni chyawm
gaw shara hte shara loi li shai hkat nga ma ai hpe mu lu ai.
C. 4th hte 5th Century AD Na Hpung Kawa Ni A NT Hpe Hkap La Ai Lam
4th hte 5th century AD aten du hkra hpung kawa ni gaw ninggawn shawa shagun
laika 7, Hebre hte Yawhan a shingran laika ni hpe hkapla ai lam hta shada da n ru nra
rai ma ai hpe mu lu ai.
Sinpraw hpung na hpung kawa ni hta Nyssa hpung na hpung kawa Basil hte
Gregory yan gaw NT laika 27 ting hpe hkrak hkap la ma ai. Nazianzus hpung na
Gregory hte Iconium hpung na Amphilochus yan gaw Yawhan a shingran laika hpe
chyu sha n hkap la nna kaga 26 hpe hkap la ma ai. Cyprhus hpung Theodoret hte
Constantinople mare na John Chrystom gaw NT laika 22 hpe sha hkap la ma ai hpe mu
lu ai.
Sinpraw hpung kawa ni law malawng gaw Yawhan a shingran laika hpe shanhte
hkap la da ai NT laika jahpan hta n bang ma ai hpe mu lu ai. Daini du hkra pyi sinpraw
hpung ni law law gaw nawku jawng ni hta shingran laika hpe hti, byan, hkaw tsun ai
lam ni nau wa n galaw ma ai hpe chye lu ai. Raitim, ninggawn shawa laika 7 hpe
chyawm gaw dai aten na sinpraw hpung kawa ni law malawng hkap la da ma ai hpe mu
lu ai.
Sinna hpung hta gaw Hebre laika hpe hkap la ai lam hta myit n hkrum hkat ma
ai. 4th century AD aten hpung kawa ni rai nga ai Milan mare na Ambrose, France na
Hilary, Sardinia na Lucifer, Spain na Priscillian ni gaw Hebre laika hpe hkap la ma ai.
5th century AD hta gaw Hebre laika hpe Pawlu a laika hku nna n hkap la ma ai majaw,
sinna hpung ni hta Hebre liaka hpe aloi sha nhkap la hkraw ma ai. Jerome, Ambrose hte
Augustine ni grai shakut ai raitim, aten tsawmra na ai hpang she sinna hpung ni Hebre
laika hpe shanhte a laika jahpan hta shalawm la ma ai lam hpe mu lu ai.
Jerome gaw Hebre laika hpe Latin ni nhkap la ai atsawm sha chye sai rai tim shi
a Vulgate hta shalawm bang la ai. Augustine gaw dai laika hpe Pawlu ka ai re ngu ai
hpe nau n hkap la ai. Raitim, sinpraw hpung ni hkap la da ai re majaw ahkaw ahkang
nga ai laika hku hkap la da sai. Augustine kaup lu ai majaw Hippo hte Cartage konsi
hpung kaba ni hta Hebre laika hpe NT de shalawm la ma ai hpe chye lu ai.
Ninggawn shawa laika 7 hpe chyawm gaw sinna hpung kawa nkau mi aloi sha
hkap la ma ai. Ambrose, Hilary hte lucifer ni gaw I Petru, I+II Yawhan hte Yaku a laika
ni hpe sha hkap la ma ai. Raitim Jerome hte Augustine yan gaw 7 ting hpe hkap la ma
ai. Jerome hku nna shi a Vulgate hta dai ni yawng hpe shalawm da sai majaw sinna
hpung ni gaw dai laika yawng hpe angwi ngwi hkap la wa ma ai re ngu shcolar ni hkap
la ma ai.
D. NT Hpe Ga Gale Lang Ai Lam
Sinpraw hpung chyum laika ni gaw:

1. Syria Chyum Laika (NT)
1) Aiatessaron chyum laika
Ndai chyum laika gaw Syria masa hku ka gale da ai rai nhtawm 5th century AD
aten daram du hkra Syria hpung ni hti lang ma ai. Ndai NT hta gara laika ni lawm nga
ai hpe hkrak n tsun lu sai raitim kabu gara shiga laika ni lawm ai hpe gaw hkrak chye
lu ai.
2) Syria NT version dingsa

19th century AD du hkra Syria ga hku nna ga gale da ai Pheshitta NT version
gaw yawng a shawng na NT rai sai ngu hkap la da ai. Raitim, 1842 ning hta shawng
hkan e gale lang ai gara Syria NT hte mung n bung ai Syria NT dingsa hkyep langai mi
hpe bai mu tam ma ai. Ndai laika gaw 3rd century AD hkan e ga gale ai re ngu hkap la
nga ma ai. Dai NT hta kabu gara shiga laika 4 hte ting lawm nga ai raitim, dai laika ni
gaw matut manoi n re ai sha shara kaga ga rai lawm taw nga ma ai. Dai laika hta kabu
gara shiga laika ni hta jan nna kaga laika ni mung law alw lawm ang sai ngu sawn la lu
ai. Hpa majaw nga yang 4th century AD jahtum daw de si mat wa sai hpung ningbaw
Efren gaw kasa laika hte Pawlu a shagun dat ai laika ni hpe lachyum hpayan ai lachyum
hpyan laika ni ka da ai hpe mu lu ai.
2. Peshitta
Ndai NT gaw Syria hpung ni a chyum laika tai wa sai scholar ni tsun ai hku nga
yang ndai NT hpe 5th century AD daram hta ga gale lang sai re ngu chye lu ai.
Peshitta NT hpe Bishop Rabbula (411-435AD) gaw Greek NT kaw nna Syria ga
hku gale la nhtawm shi up hkang nga ai nawku hpung shagu hta hti lang lu na matu
mungga jahkrat nna lang lai wa sai hpe chye lu ai. Ndai Peshitta NT hta II Petru, II+III
Yawhan, Yuda hte Apocrypha NT hpe AD 508 hte 616 ning ni hta bai galaw gram ai
shaloi daini na NT 27 ting yawng hte hpe shalawm da sai lam chye lu ai.
3. Egutu (sh) Coptic NT - 2nd century AD

4. Ethiopian NT - 4th century AD
5. Arab NT - 7th century AD
6. Sinna hpung NT ni:

1) Latin version
Latin ga hku nna gale lang ai NT hpe shara hta hkan nna hpan hte hpan shai hkat
nga ma ai hpe mu lu ai Ga shadawn Africa, Uropa, Italy. Ndai Nt ni hpe Africa (sh)
Gaul kaw shawng nnan ga galw lang ang sai ngu sawn la lu ai. Hpa majaw nga yang
dai aten hta Roma e gaw Greek ga hpe grai lang nga ma ai majaw Greek masha ni gaw
Greek NT hpe chye hti chye lang ma ai.
Carthage mare na hpung kawa Cyprian (AD 200-250) gaw Latin NT kaw na ga
nkau mi hpe shi a laika ni hta ka shalawm bang lang sai hpe yu yang AD 300 a shawng
aten hta nhpang hkrat ai sha Africa mung e Latin NT laika hpe Greek kaw na byan gale
lang nga sai lam hpe maram chye lu ai. Augustine (AD 354-431) gaw Italy ga hku nna
gale da ai NT gaw kaja dik sai ngu tsun ai hpe yu yang NT hpe Italy ga hku nna Ad 3rd
century a shawng e ga gale ngut chyalu rai sai lam hpe maram la lu nga ai.
2) Vulgate version
OT daw hta Vulgate gaw Hebre kaw na ga gale la ai re raitim NT daw hta Vulgate
hpe gaw bai gram la ai mahtang she rai nga ai hpe chye lu ai. Nkam na zawn re ai NT
hpan law law pru wa ai hpe shazim kau na matu Pope Damscus gaw (AD 382) hta
scholar Jerome hpe ndai gram lajang ai lam galaw na matu shangun sai. Jerome gaw
Italy masa hku nna ka da ai Latin NT dingsa hta Greek NT hpe yu nna gram lajang ai
lam galaw wu ai. AD 404 ning hta shi gram lajang ai NT pru wa sai. Raitim shawa
masha gaw Latin NT dingsa hpe sha grau naw lang nga ma ai majaw Vulgate hpe nau
wa garai n hkap la ma ai hpe chye lu ai. Raitim hpang daw de gaw ndai Vulgate hpe
masha yawng grai hti lang wa masai re. AD 9th century hkan gaw ndai Vulgate gaw
ram ram hten za nga sai hpe mung chye lu ai.

Vulgate (AD 500-1500 lapran na lam)

Ka-ang prat ten hta Latin ga gaw Urope mugdan e masha yawng rai lang ai ga
tai wa sai. Roma mungdan Hkristan mungdan tai wa ai shaloi Latin ga du ai shara shagu
de Vulgate mung hkan du shang nga sai re. Dai majaw Vulgate hpe Spain, France hte
England mung hkan e mung lang wa masai.
Vulgate gaw kanan ka maha ni a majaw AD 9th century aten du ai shaloi ram
ram wa hten za nga sai. Dai majaw Vulgate hpe bai gram lajang ai lam ni bai galaw ma
ai. Ndai bai gram lajang ai lam hpe France mung e madung tawn nna galaw ma ai. AD
8th century hta France mung e (Emperor Charlemaing) gaw English masha New York
mare na Alevin hpe shaga nna gram lajang shangun sai. Alevin gaw amyhu myu hku
nna bra jawng taw nga ai Vulgate NT ni hpe kahkyin nna gram lajang ai lam ni galaw
sai.
France mung dingda daw na Theodulf ngu ai wa mung bra jawng taw nga ai
Vulgate ni hpe shinggyin la nna gram lajang ai lam galaw sai. Shi a gram lajang ai NT
gaw Spain mung na Vulgate hta grau nna bung ai hpe mu lu ai. AD 13th century aten
hta kalang mi bai Vulgate hpe France mung Peris dakkasu kaw nna bai gram sai hpe
chye lu ai.
3) English version
Ka-ang prat aten hta Uropa mungdan ting hta Vulgate version hpe hti lang ma
ai. Raitim, Latin ga hte laika hpe gaw lahta tsang masha ni chyu sha she atsawm sha
chye ai amajaw ndai Latin hku nna ka da ai Vulgate gaw matsan mayan masha hte hpaji
kata yu maya masha ni a matu nau wa akyu n nga ai zawn rai nga ai. Dai majaw ndai
lawu tsang masha ni a mtu shanhte chye na ai ga hte chyum laika hpe byan gale nhtawm
Karai Kasang a mungga lu sha jaw sha na matu ra nga ai.
Dai majaw Britain mung e AD 7th century kaw nna 14th century laman hta
chyum laika kaw na daw chyen nkau mi hpe English (sh) Anglo Saxon ga hku nna ga
gale lang nga sai hpe chye lu ai. AD 8th century e shakawn kungdawn laika hpe shawng
nnan ga gale nna lang hpang sai. Dai hpang kabu gara shiga laika nihpe AD 10th cetury
hta ga gale la htawm, de a hpang Tara laika 5, Yoshu, Tara Agyi laika, Hkawhkam laika,
Estha, Yoba, Judith hte Maccabees ni hpe ga gle lang ma ai.
AD 14th century aten hta English masha ni gaw laili laika hpe grai hti sharawng
wa ma ai hta n ga, nawku makam masham lam hta mung grai myit rawt shamu shamawt
wu ai aten rai nga ai. Dai aten hta John Wyclif ngu ai wa paw pru nna Pope ni a nhkru
n kaja ai lailen masa ni hpe tsun shapraw dan n htawm hpung hpe woi gram lajang ai
hte masha tsang shagu English masha ni Karai Kasang a mungga hpe lu hti na matu
Latin Vulgate hpe English ga hku gale nhtawm hpung shawa hpe hti shangun sai. John
Wyclif e ga gale da ai chyum laika hpe Wyclif chyum laika ngu shamying ma ai. Wyclif
version II ngu ai hpe mung chye lu ai.
(a) Shawng nnan na Wyclif version hpe Vulgate kaw nna gale da ai re hpe mu lu
ai. NT daw hpe 1380 ning hta gale ngut nhtawm, chyum laika buk ting hpe gaw 1382
ning hta gale ngut sai.
(b) Hpang na Wclif chyum laika: Shawng na Wyclif chyum laika gaw grai wa
hkum tsup ai lam n nga ai majaw Wyclif si mat ai hpang shi a hpang ai jawngma John
Purvey gaw Wyclif a chyum laika hpe grau nna hkum tsup ai hku bai gram lajang da ai.
Shi gaw OT daw hpe shawng gram nna NT hpe hpang e gram lajang mat wa ai. AD
1388 hta chyum laika buk ting hpe gram lajang ngut sai re. Ndai hpang na Wyclif
version hpe daini du hkra masha law law naw hti lang nga sai re.▲

E. Htang Dip Lang Ai Version Ni
AD 1450 ning daram hta htang dip gawng pru wa ai majaw chyum laika hpe
masha law law lu hti lang na matu dip shabra lang wa masai re.
1. Tyndale Version (AD 1525)

William Tyndale gaw chyum laika hpe masha yawng nlu hti dingsa chyum laika
a teng man ai lam majing hpe chye lu na nre ngu myit lu wu ai majaw masha yawng
chyum laika hti lu hkra chyum laika ga byan gale ai lam hpe galaw shakut wu ai.
England mung e shi asak hpe gyam ai ni nga ai majaw shi a English chyum laika hpe
maigan mung rai nga ai Belgium, Germany, France mung hkan e hprawng lagyim let
gale wu ai. Shi gaw scholar langai mung rai nga ai hte Hebre, Greek hte Latin ni hpe
atsawm sha chye ai wa mung re. Shi gaw Luthe gale ai version, Vulgate hte scholar
Ersmus (1516 AD) a Latin version ni hpe maram yu nhtawm, NT hpe English ga hku
nna gale wu ai. Shi a version hpe grai la hti ma ai. Tyndale gaw shi a chyum laika hpe
France mung e lagu dip wu ai. Raitim, hpyen ni dai hpe chye kau ai majaw jahkring kau
ra wu ai. Raitim, Tyndale gaw shi dip ngut ai chyum laika hpe Germany mung de lagu
la hprawng nhtawm English RC hpyen ni a loi sha n chye ya na hku nna shi a chyum
laika hkrang hpe jashai nna dip wu ai.
RC hpung ningbaw ni gaw shi a chyum laika hpe grai shing dang ma ai raitim
yu maya hpung masha ni law law wa shi a version ni hpe mari hti lang ma ai. Hpang
jahtum e RC hpung ni gaw shi a version ni hpe law law mari la nna wan hta nat kau ai
lai hku jahten ai kaw du hkra shakut yu ma ai hpe chye lu ai.
AD 1611 ning hta pru wa ai King James version (KJV) gaw ndai Tyndale version
kaw na bai galaw jahtuk la ai re hpe chye lu ai. Tyndale gaw OT hpe mung gale shakut
yu wu ai raitim Tara laika 5 hte Yona hpe sha shangut da lu wu ai. Hpang daw de
Englsih version ni hpe jahten kau na matu shakut ai lam ni loi yawm wa ai majaw
Tyndale gaw shi a version hpe hkawhkam jan Ann Bolynn hpe jaw lu ai kaw du hkra
shakut wu ai. Raitim, English RC ni gaw shi hpe naw gyam nga ma ai hte maren hpang
jahtum e Belgium kaw shi hpe nat sat kau ma ai.
2. Coverdale Version (AD 1535)

Mile Coverdale gaw William Tyndale a version, Germany version hte Latin
version ni hpe yu nna shi a English version hpe gale wu ai. Shi a version gaw 1535 e
htang dip gawng hta atsawm sha dip shabra lu ai. Shawng na English version tai wa sai.
Shi a chyum laika hta Apocrypha ni hpe shalawm da ai hpe mung mu lu ai.
3. Matthew Version (AD 1537)

Ndai version gaw Tyndale a version hte grai bung nna Tyndale a hpang hkan wa
John Rogers ga gale da ai version re. Raitim ndai chyum laika hpe ap nawng ai shani
laika a jahtum hta Thomas Matthew ngu nna ta masat ka da ai majaw Matthew version
ngu nna shamying ai re.
4. Chyum Laika Kaba (AD 1539-1541)

Ndai version gaw England mung na nawku htingnu shagu hta shawng nnan tara
shang lang hpang ai version rai sai. Ndai version gaw Matthew version hpe grau kaja
hkra galaw gram la ai re hpa mung chye lu ai.

5. Taverner Version (AD 1539)

Matthew version hpe Greek scholar Tavernor ngu ai wa bai galaw gram ai re.
Mying nau wa n kaba ai rai nna hpang daw de masha ni nau wa nlang mat wa sai.
6. Geneva Version (AD 1557-1560)

England hkawhkam Mary Tutor gaw RC rai nga ai hte maren, shi a lak htak hta
chyum laika ni hpe shamyit kau na matu shakut ai hta n ga Protestant (garan pru hpung)
ni hpe grai zingri zingrat re ai majaw, masha law law wa Geneva de hprawng sa wa ma
ai.
Geneva kaw Whithing Han gaw 1557 hta version hpe atsawm shagalaw ka
nhtawm htang dip shabra sai. Hpang daw de ndai chyum laika gaw English masha ni a
dinghku shagu hta hti lang ai chyum laika tai wa sai. Geneva e dip ai re majaw ndai
chyum laika hpe Geneva chyum laika ngu shamying ma ai.
7. Bishop Version (AD 1568)

Ndai version hpe Matthew Parker ngu ai Bishop wa woi awn ningbaw nna kaga
Bishop ni hte chyum laika kaba (the Great Bible) hpe grau kaja hkra bai gram lajang la
ai re. Elizabet I a lak htak hta protestant ni hpe zingri ai lam bai sim wa ai aten e dip
shabra ai re.
8. Ahkaw Ahkang Nga Ai Version (AD 1611)

16th century a jahtum daw de Geneva version hte bishop version yan a lapran e
shingjawng hkat ai lam ni grai nga wa ai. Hkawhkam James I gaw version lam hta mung
grai myit lawm ai wa rai nga ai hte maren, chyum laika ni langai hte langai nbung hkat
nga ai lam ni hpe shazim kau na matu 1604 Feb 4 ya hta version ni hpe bai gram lajang
na matu bai kahtap shangun sai. 1607 ning hta gram lajang ai lam hpe galaw hpang sai.
Dai gram lajang ai lam hpe Cambridge hte Oxford dakkasu na Greek hte Hebre scholar
marai 48 kaw nna 53 lawm ai hpung ni gaw hpung kaji 6 garan nna galaw ma ai. Hpung
2 gaw Westminster kaw, hpung 2 kaw Cambridge hte hpung 2 gaw Oxford kaw galaw
ma ai.
1611 ning hta ahkaw ahkang lu ai chyum laika ngu ai mying hte version nnan
hpe dip shapraw shabra dat ma ai. Ndai version ngu nna mung shamying ma ai hpe daini
du hkra mungdan ting na English version hti masha ni naw hti shareng lang nga ma ai.
9. Myen Mung Na Ga Gale Chyum Laika Ni

Chyum laika law law hpe ga amyu hpan 1200 hte n ga ai mungkan hta gale lang
na sai. Myen mung hta mung lawu na hte maren ga hpan law law gale lang nga ai.
(a) Myen ga hte ka da ai chyum laika

Adoniram Judson Myen masha ni a matu 1823 ning July shata hta NT yawng
hpe ga gale da ngu sai. 1834 ning January 31 ya hta Myen chyum laika buk ting hpe
gale da ya ngut sai. Adoniram Judson gaw shi a akyu hpyi ga hpe (record) ka matsing
da sai. Hput di let, Karai Kasang a chyeju hpe shakawn ai. Shi a bungli a ntsa e nhkum
tsup ai lam ni, shut ai lam ni, mahkra hpe mara dat ya na matu hpyi lajin ai. Karai
Kasang a matsan dum lama ai chyeju hte shi a hpung shingkang hte Myen ga hku ka da
ai chyum laika hpe akyu hpyi ap ya sai.
(b) Pu Kayin chyum laika

Rev. Durlin L. Brayton wa gaw shi a Pu Kayin chyum laika ga gale ai magam
bungli hpe 1878 ning September 17 ya hta shangut sai.
Shawng nan, Rev. Francis Mason gaw Sagaw Kayin chyum laika hpe gale ai.
Mr. Bullard mung Mahte a kabu gara shiga laika hte Yawhan a kabu gara shiga laika
hte kaga NT laika ni hpe ga gale ya sai. Raitim, 1847 ning hta shi si mat ai majaw bungli
gan hkrang mat ai. Mr. Mason wa Sagaw Kayin ga gale let Pu Kayin chyum laika mung
gale ya sai.
Shawng nnan Greek kaw na ga gale la ai Kasa laika hpe kanan 500 Rev. Bullard
galaw nna Mawlemein ( ) kaw na sasana laika dip gawng hte 1847 ning hta laika
buk galaw lu sai. Pu Kayin NT hpe 1852 ning hta Daweh ( ) kaw laika buk dip
shapraw la lu sai.
Mr. Bullard si mat ai majaw Pu Kayin chyum laika hpe ga gale ai hte bai jep jen
ai magam bungli madung gaw Rev. DL Brayton hta ang wa sai. 1847 ning, shi hkrang
sa ai asak aprat ten hta hkamja lam nau n hkrak wa sai majaw shi a shayi sha Mrs.
Brayton Rose, Kayin sara Kon Luth hte sara Myat Tha yan karum ma ai. 1884 ning
January 10-11 ya laman na chyeju dum zuphpawng hpe Wakema ( ) makau na
Thaya Gone ( ) mare hta galaw masai.
1883 ning hta American Hkalup Sasana htangdip gawng hta No. 1 lang na Pu
Kayin chyum laika buk ting hpe dip shapraw la lu masai.
(c) Jinghpaw Chyum Laika (Dr. Ola Hanson)

William Henry Roberts hte shi a jawng la sha ni gaw chyum laika hpe Jinghpaw
ga hku gale ai magam bungli hpe galaw hpang wa masai. 1885 August 2 ya hta Myen
chyum laika kaw nna Mahte a kabu gara shiga laika hpe Jinghpaw ga hku gale la ngut
masai.
Ndai magam bungli kade ahkyak nga ai lam sasana ginjaw de bai kahtap ka ka
di wu ai. Dr. Ola Hanson Rangoon de du nna 1890 ning hta bungli galaw hpang sai.
Ola Hanson gaw, Jinghpaw ga hpe grau hkap la lu ai hkrang shapraw lu na matu
Roma laika kanu kaw na la mu ai. 1893 ning kaw nna Damau Naw gaw Ola Hanson
hpe laili laika bungli hta karum sai.
1927 ning March 25-27 laman galaw ai Jubili Poi kaba hta sara kaba Dr. Ola
Hanson gaw Jinghpaw amyu sha ni yawng a malai sara Damau Naw a lata hta ga gale
ngut sai chyum laika hpe ap ya sai.
(d) Sam chyum laika

Josiah N. Cushing gaw Myen mung de 1866 ning hta du shang wa sai. 1892 ning
hta Hkalup hkawlik jawng nnan de rai n shaga la yang Sam hku chyum laika gale ya ai
hte Dictionary galaw ya sai.
(e) Sagaw Kayin chyum laika

Ko Tha Byu wa hkalup hkam la ai hpang 25 ning sha naw re ai 1853 ning hta
Sagaw Kayin chyum laika (laika man 1040 lawm ai chyum laika) buk ting hpe Saw
Cuala ngu ai wa Rev. Francis Mason hpe garum ai hte laika buk tai wa sai. 1832 ning
hta Rev. Jonathan gaw Myen laika kanu kaw na Sagaw Kayin laika kanu galaw da ya
sai.
(f) Mun chyum laika

Rev. J.R. Haswell ngu ai wa Nai Mchm Bok ngu ai Mun La hte rau chyum laika
hpe Myen kaw na gale ma ai. Sasana ni gaw Greek kaw na chyum laika hte bai jep jen
ya ma ai. No. 1 lang na NT hpe 1847 August 8 ya hta Mawlmein na sasana htangdip
gawng kaw dip la lu sai. 1914 ning hta Rev. Roberts gaw Mun- English dictionary galaw
sai hte chyum laika hpe mung shangut da ya sai. Ndai ga gale magam bungli gaw 1914
ning hta ngut sai. Hkang hte Lahu NT chyum laika ni hpe matut jat mat wa sai.
(g) Hkang chyum laika

Ndai chyum laika hpe Rev. Robert Johnson hte Rev. David Van Bik (Hahka),
Rev. Kham Khaw Thang (Tiddim), Rev. Stephen Hre Kio (Hpalam) ni galaw shangut
da sai.
(i) Lahu chyum laika

NT hpe Rev. Vincent Young, Rev. Paul Lewis, OT hpe Rev. Enoch Pun hte Rev.
Yawhan gale ya masai.
(j) Pa-O chyum laika

Pa-O chyum laika hpe 1893 ning hta Dr. & Mrs. A.H. Henderson ni Mongnai
hte Taunggyin gale ma ai. Thawngthu hku nna daw chyen hpe 1906 ning hta gale masai.
1941 ning December 16 ya hta Dr. hte Jan William Hackett Taunggyi de du nna
Pa-O ni kaw bungli galaw masai. NT laika buk 14 hpe Mrs. Hackett karum ai hte tara
hkaw sara ni, jawng sara ni ga gale nna buk (8) hpe gaw laika buk galaw shapraw ma
ai.▲
By:
Lahtaw Nang Tum
Lecturer, KTCS
July 16, 2007.

How Came The Bible

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

How Came The Bible

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

How came the BIBLE Diploma

CHYUM LAIKA NGU AI HPA RAI TA

Ga Shaka Dingsa Laika Ni Ga Shaka Ningnan Laika Ni

1. Ningpawt Ninghpang Laika 1. Mahte Laika

A. Chyum Laika Hpe Hkaja Ai Lam (The Study of the Bible)

Chyum laika hpe lai ladat (3) hku hkaja ai lam.

2. Dawdan masat la na zawn re kaw du hkra hka ja ma ai.

3. Nawku dawjau n gun la ai hkridun hku nna hkaja ma ai.

B. Laili Laka Buk Ni Pru Wa Ai Lam (Emergence of Writings)

Manmaw Ginwang Chyum Jawng Page 3 of 30

C. Laika Ka Na Mtu Arung Arai Ni (Material for Writings)

1. Shan Hpyi (Leather)

Manmaw Ginwang Chyum Jawng Page 4 of 30

D. Chyum Laika Buk Na Chyum Ga Daw Ni (The Text of the Bible)

Manmaw Ginwang Chyum Jawng Page 5 of 30

A. OT Hpe Hkaja Ai Shaloi Mu Lu Ai Lam Ni

(1) Tribal and War Songs

(2) Ga Shingni (prose) hte Maumwi

(3) Hkinjawng ni a shingran ga ni hte matsun maroi ga ni

Manmaw Ginwang Chyum Jawng Page 6 of 30

(4) Hpaji Ga Ni (Wise Sayings)

(5) Myihtoi ni a shingran ga ni

1. Chyum Laika Hpe Masat Shinggyin La Ra Ai Lam

(a) Nawku dawjau lam manghkang

(b) Mung masa hte htunghking masa manghkang

2. Chyum Laika Hpe Masat Dawdan Ai Kasi/Hpunda

(a) Moi prat na laika (Antiquity)

(b) Nawku dawjau ai lai masa (Liturgy)

3. OT hpe masat shinggyin la ai lam

Manmaw Ginwang Chyum Jawng Page 8 of 30

(a) Tara laika ni (Law)

1. Ningpawt Ninghpang Laika

(b) OT hta na No. 2 pang ngu na myihtoi laika ni (prophets)

(i) Shawng na myihtoi laika ni (former prophets)

Manmaw Ginwang Chyum Jawng Page 9 of 30

(ii) Hpang na myihtoi laika ni

(c) Kaga laika ni (writings or hagiographa)

Labau Laika Ni Hpaji Ningli Laika Ni

1. Yawshu Laika 1. Yoba Laika

Manmaw Ginwang Chyum Jawng Page 10 of 30

C. Apocrypha Hte Kaga Shinggan Laika Ni

Apocrypha Laika Buk Ni:

D. Masat Shinggyin La Ai Lam Rai N Galaw Yang OT Hpe Matsing Da Ai Lam

Hebre Chyum Laika (Hebrew Text)

Manmaw Ginwang Chyum Jawng Page 13 of 30

Manmaw Ginwang Chyum Jawng Page 14 of 30

F. OT Chyum Laika Hpe Ga Gale Lang Ai Lam

Manmaw Ginwang Chyum Jawng Page 15 of 30

2. Syriac (sh) Peshitta

3. Coptic Chyum Laika (Coptic Version)

4. Ethiopia Chyum Laika (Ethiopic Version)

5. Latin Chyum Laika (Latin Version)

6. Vulgate Chyum Laika (Vulgate Version)

(a) Roma Shakawn Kungdawn Laika (Roman Psalter)

(b) Gaul Shakawn Kungdawn Laika (Gallican Psalter)

Manmaw Ginwang Chyum Jawng Page 17 of 30

(c) Hebre Shakawn Kungdawn Laika (Hebrew Psalter)

7. Targum - Aramaic Chyum Laika

Manmaw Ginwang Chyum Jawng Page 19 of 30

NT (New Testament) Hpang Wa Ai Lam

Manmaw Ginwang Chyum Jawng Page 20 of 30

Hpung Woi Sara Laika Ni (Pastoral Letters)

Ninggawn Shawa Laika Ni (General Letters)