Ի ՀԱՅՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ.

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ
ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ
ԵՎ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ

ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ԵՐԵՎԱՆ

2023
ՀՏԴ 27
ԳՄԴ 86.37
Գ 206

ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ

Գ 206 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ: Զրույցներ և հրապարակա-
խոսական հոդվածներ / ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆ-
ՅԱՆ.- Եր.: Արմավ, 2023.- 212 էջ:

Գրքում հրապարակագրության և զրույցների տեսքով բարձրա­

ձայն­վում են այսօրվա կարևոր խնդիրներն ու հաճախ տրվում
դրանց հաղթահարման բանալիները: Գիրքն ամբողջական է իբրև
գաղափարաբանություն և ամբողջացնում է հայ մարդու սոցիալ-քա­ղա­
քական, հասարակական և հոգևոր ըմբռնումների քարտե­զագրումը:
Այն խիստ անհրաժեշտ ու կիրառական է ամբողջ հայության համար:

ՀՏԴ 27
ԳՄԴ 86.37

ISBN 978-9939-78-260-7

© Բագրատ արքեպիսկոպոս Գալստանյան, 2023

© Արմավ հրատարակչություն, 2023
 Գիրքը հրատարակվում է
Ռաֆ­ֆի և Ար­մի­նե Ք­յոհ­նել­յան­նե­րի
և իրենց զավակների՝ Մոնթեի և Անահիտի
մեկենասությամբ
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ԵՐԿՈՒ ԽՈՍՔ

ՀՈՒՅՍԻ՜ ՀԱՅՐԵՆԻՔ, ԼՈՒՅՍԻ՜ ՀԱՅՐԵՆԻՔ

­Սի­րե­լի ըն­թեր­ցող,
Սր­տի ան­հուն ու­րա­խութ­յամբ քո դա­տին և­ ըն­թեր­ցա­նութ­յանն
եմ ներ­կա­յաց­նում «Ա­վետ­յաց Երկ­րի ­Տե­սիլ­քով» գիր­քը, ո­րը պարզ և­
ան­կեղծ զրույց­նե­րի շարք կամ զրույց է քեզ հետ մեր այ­սօր­վա դառն
ի­րա­կա­նութ­յան և ­գո­ղաց­ված ու­րա­խութ­յան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում,
և, միև­նույն ժա­մա­նակ, ան­կեղծ երկ­խո­սութ­յուն թե՛ մեր ան­ցած ճա­
նա­պար­հի և ­թե՛ մեր ա­նե­լիք­նե­րի մա­սին՝ հիմն­ված Աստ­վա­ծաշն­չի
կեն­դա­նի ապ­րող պատ­գա­մի և ­մեր ժա­ռան­գութ­յան վեր­լու­ծութ­յան
վրա: Այն պար­զա­պես մի փորձ է՝ ուր­վագ­ծե­լու մեր իս­կա­տիպ նկա­
րա­գի­րը, բա­ցա­ռիկ ինք­նութ­յու­նը և մ­ղե­լու մեզ ապ­րել մեր Ա­վետ­յաց
Եր­կի­րը կա­ռու­ցե­լու տե­սիլ­քով, ո­րը բո­լո­րիս ե­րա­զանքն ու ձգտումն
է:
­Գիր­քը բաղ­կա­ցած է եր­կու մա­սից՝ Զ­րույց­ներ և Հ­րա­պա­րա­կա­
խո­սա­կան հոդ­ված­ներ, ո­րոնք գրվել են տար­բեր հան­գա­մանք­նե­
րում և ­տողերիս հեղինակի անդ­րա­դարձն են ե­ղել մեր կյան­քում
տեղ գտած թե՛ գա­ղա­փա­րա­կան խնդիր­նե­րին և ­թե՛ ի­րա­դար­ձութ­
յուն­նե­րին:
Զ­րույց­նե­րի շար­քը պար­զա­պես հա­մա­ռո­տումն է 2021 թվա­
կան­ի սկզբից ԼՐԱՏՎԱԿԱՆ ՌԱԴԻՈ FM106.5 ռա­դիո­հա­ղոր­դում­նե­
րի հար­ցազ­րույց­նե­րի, ո­րը մեծ ձեռն­հա­սութ­յամբ ու սի­րով վա­րել է
մեր շատ սի­րե­լի ­Լի­լիթ ­Հա­րութ­յուն­յա­նը, ո­րի հա­մար իմ մե­ծա­գույն
գնա­հա­տանքն ու սերն եմ հայտ­նում ի­րեն, ինչ­պես նաև FM106.5
ռա­դիո­կա­յա­նի տնօ­րե­նութ­յանն ու աշ­խա­տա­կազ­մին այս­պի­սի
հնա­րա­վո­րութ­յան հա­մար: Այս հա­ղոր­դում­նե­րի շար­քը ծնվել է մեր
պատ­մութ­յան ա­մե­նա­դա­ժան ժա­մա­նակ­նե­րում՝ 44-օր­յա պա­տե­
րազ­մին ան­մի­ջա­պես հա­ջոր­դած ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում՝ որ­պես
ճա­նա­պար­հի ու­ղե­կից և ­մեր ծան­րա­գույն ժա­մա­նակ­նե­րի ար­ձա­
նագ­րում, ո­րը, ցա­վոք, դեռ շա­րու­նակ­վում է՝ Ար­ցախ աշ­խար­հի
5
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

շրջա­փա­կու­մով և ­գե­րութ­յամբ, մեր ներ­քին կյան­քի կո­ղոպտ­ված ու

քայ­քայ­ված ի­րա­կա­նութ­յամբ:
­Մեր ջեր­մա­գին շնոր­հա­կա­լութ­յու­նը ­Լիդ­յա ­Ման­թաշ­յա­նին, ով
ա­մե­նայն բա­րեխղ­ճութ­յամբ ու սի­րով սղագ­րեց, սրբագ­րեց և ­դա­
սա­կար­գեց ամ­բողջ զրույց­նե­րի շար­քը, ա­ռանց ում անհ­նար էր այս
գրքի լույսըն­ծա­յու­մը:
­Մե­ծա­գույն շնոր­հա­կա­լութ­յուն իմ շատ սի­րե­լի ­Ռաֆ­ֆի և Ար­
մի­նե Ք­յոհ­նել­յան­նե­րին՝ հայ­րե­նան­վեր զույ­գին, ի­րենց զա­վակ­նե­րի՝
­Մոն­թեի և Ա­նա­հի­տի հետ, ով­քեր մեծ սի­րով հանձն ա­ռան գրքի մե­
կե­նա­սութ­յու­նը և ­մեծ նվի­րու­մով մշտա­պես ա­ջակ­ցում են մեր բո­լոր
ծրագ­րե­րին և գ ­ ա­ղա­փար­նե­րին:
­Մեծ գնա­հա­տանք և շ­նոր­հա­կա­լութ­յուն «Ար­մավ» հրա­տա­րակ­
չութ­յա­նը գրքի խմբագր­ման, է­ջադր­ման և ձ­ևա­վոր­ման և, ընդ­հան­
րա­պես, հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յան հա­մար: ­
Սի­րե­լի՛ ըն­թեր­ցող,
­Հու­սամ՝ քեզ հա­մար ևս­այս գիր­քը հե­տաքր­քիր ճա­նա­պար­հոր­
դութ­յան, խոր­հե­լու և մ­տո­րե­լու ա­ռիթ կլի­նի՝ միշտ վառ պա­հե­լով
Ա­վետ­յաց Երկ­րի ­Տե­սիլ­քը՝ կա­ռու­ցե­լու այն­պի­սի եր­կիր, ո­րը կդառ­նա
մեր բո­լոր իղ­ձե­րի և ձգ­տում­նե­րի, եր­ջան­կութ­յան և­ անս­պառ ու­
րա­խութ­յան ՄԵԾ ՏՈՒՆԸ: ­Ցան­կա­նում եմ մեր այս խոս­քը ամ­փո­փել
մեծն ­Թու­ման­յա­նի մար­գա­րեա­կան շնչով, որն ինձ հա­մար հնչում է
որ­պես ա­ղոթք և կ­յան­քի բա­նաձև՝ հու­սամ նաև քեզ հա­մար.
­Բայց հին ու նոր քո վեր­քե­րով կանգ­նած ես դու կեն­դա­նի,
­Կանգ­նած խո­հո՜ւն, խոր­հըր­դա­վոր ճամ­փին նո­րի ու հը­նի.
­Հա­ռա­չան­քով սըր­տի խոր­քից խոսք ես խո­սում Աստ­ծու հետ
Ու խոր­հում ես խո­րին խոր­հուրդ տան­ջանք­նե­րում չա­րա­ղետ,­
Խոր­հում ես դու էն մեծ խոս­քը, որ տի ա­սես աշ­խարհ­քին
Ու պիտ դառ­նաս էն եր­կի­րը, ուր ձըգ­տում է մեր հո­գին― ­
Հույ­սի՜ հայ­րե­նիք,
­Լույ­սի՜ հայ­րե­նիք…

6
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ԶՐՈՒՅՑ Ա
Ավետյաց Երկրի Տեսիլքը...

Ին­չո՞ւ «Ա­վետ­յաց Երկ­րի Տե­սիլքով», ո­րով­հետև դեռ մեր վե­րան­

կա­խաց­ման պատ­մութ­յան ա­ռա­ջին օ­րե­րից՝ 90-ա­կան­նե­րին, ես
միշտ մտա­ծել, ապ­րել և տե­սել եմ նույ­նա­կա­նութ­յու­նը, սկզբուն­քը
և ճշգր­տութ­յու­նը Իս­րա­յե­լի ժո­ղո­վր­դի՝ ե­գիպ­տա­կան գե­րութ­յու­նից
ա­զա­տագր­վե­լու և­ ել­քի հետ, և մենք հենց այդ փուլն ենք մտնում՝
ան­կա­խութ­յուն և­ա­զա­տութ­յուն հռչա­կե­լով կամ Հա­յաս­տա­նի Հան­
րա­պե­տութ­յան վե­րան­կա­խաց­մամբ։
Այս պա­տե­րազ­մից հե­տո ինձ հա­մար է՛լ ա­վե­լի շեշ­տադր­ված է,
որ մենք ար­դեն 30 տա­րի է այդ­պես դե­գե­րում ենք «ա­նա­պա­տում»,
փոր­ձում ենք պե­տա­կան ինս­տի­տուտ­նե­րը կա­ռու­ցել, ինչ­պես
«ա­նա­պա­տում» էր, դա­տա­կան, տնտե­սա­կան, ռազ­մա­կան, քա­
ղա­քա­կան ամ­բողջ հա­մա­կար­գը ստեղ­ծել։ Նաև, ինձ հա­մար շատ
հստակ է, որ այդ «ա­նա­պա­տի» ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը մեր կյան­
քում 30 տա­րի շա­րու­նակ տե­ղի են ու­նե­ցել և շա­րու­նա­կում են տե­
ղի ու­նե­նալ, իսկ այս վեր­ջին ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում ա­վե­լի սուր
կեր­պով են ար­տա­հայտ­ված։ Եվ պա­տե­րազ­մից հե­տո ինձ հա­մար
շատ պարզ ու հստակ է, Սուրբ Գր­քի մար­գա­րեա­կան խոս­քե­րին
հա­մա­հունչ, որ մենք այդ քա­ռա­սուն տա­րին բո­լո­րե­լու և Ա­վետ­յաց
Եր­կիր հաս­նե­լու հա­մար տա­սը տար­վա ժա­մա­նակ ու­նենք։ Մի­գու­
ցե մե­զա­նից շա­տե­րը չտես­նեն Ա­վետ­յաց Եր­կի­րը, ինչ­պես Աստ­ված
ար­դեն պատ­գա­մել էր ա­նա­պա­տում գտնվող ժո­ղովր­դին, բայց
մենք կոչ­ված ենք այդ տե­սիլ­քով ապ­րե­լու և կա­ռու­ցե­լու մեր Ա­վետ­
յաց Եր­կի­րը:

Ես տեսել եմ հաղթանակը...

Հաղ­թա­նակն ու պար­տութ­յու­նը միայն պա­տե­րազ­մի դաշ­տում

չէին, այլ այդ պա­տե­րազ­մը վա­րե­լու կա­րո­ղութ­յունն էր ամ­բողջ
խնդի­րը։ Եվ պա­տե­րազ­մից հե­տո էլ, երբ մենք զուտ ռազ­մա­կան
ի­մաս­տով վեր­լու­ծում ենք ի­րա­վի­ճա­կը, տես­նում ենք, որ բո­լոր ճա­

7
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

կատ­նե­րով նույն բա­նա­կը մարտն­չում էր նույն բա­նա­կի դեմ՝ նույն

զին­տեխ­նի­կա­յով, բո­լոր չա­փա­նիշ­նե­րով նույ­նը, և­ո­րոշ հատ­ված­նե­
րում տար­բեր բա­նակ­ներ չկա­յին, և տես­նում ենք, որ բո­լոր ճա­կատ­
նե­րում մեր բա­նա­կը, մեր տղա­նե­րը, մեր մարտն­չող եղ­բայր­նե­րը
հաղ­թա­նակ­ներ էին ար­ձա­նագ­րում բո­լոր տե­ղե­րում, և միայն մեկ
ճա­կա­տի՝ հա­րա­վա­յին ճա­կա­տի գծով թշնա­մին հա­սավ մինչև Շու­
շի (զուտ ռազ­մա­կանն եմ ա­սում), գրե­թե 65 կմ։ Սա ուղ­ղա­կիո­րեն
խո­սում է այն մա­սին, որ պա­տե­րազ­մի դաշ­տում չէր պար­տութ­յու­
նը, պար­տութ­յու­նը բո­լոր մնա­ցած ո­լորտ­նե­րում էր, և, ա­ռա­ջին հեր­
թին, պա­տե­րազ­մը վա­րե­լու ան­կա­րո­ղութ­յան մեջ, ան­կազ­մա­կերպ­
վա­ծութ­յան մեջ։ Եվ հատ­կա­պես այն պա­րա­գա­յին, երբ փոր­ձում են
պար­տութ­յու­նը բար­դել բա­նա­կի վրա, ես հստա­կո­րեն ա­սում եմ, որ
այն­տեղ բա­նա­կի պար­տութ­յու­նը չէր։ Այն­տեղ կռվել են բա­նակն ու
ժո­ղո­վուր­դը՝ բո­լոր ա­ռում­նե­րով, բայց պե­տութ­յու­նը որ­պես մար­
մին, գոր­ծող ա­պա­րատ իր ամ­բողջ հա­մա­կար­գով ուղ­ղա­կիո­րեն
ձա­խո­ղել է ա­մեն ինչ։ Եվ սա շատ հստակ է։ Երբ տես­նում ենք ժո­
ղովր­դին՝ ի­րենց ան­հա­տա­կան մաս­նակ­ցութ­յուն­նե­րով՝ սկսած գուլ­
պա ու ցանց գոր­ծե­լուց, սնունդ մա­տա­կա­րա­րե­լուց մինչև դրոն­ներ
և­այլն բա­նա­կին մա­տա­կա­րա­րե­լը, սա խո­սում է այն մա­սին, որ պե­
տա­կան կա­ռույց­նե­րը, են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րը կազ­մա­կերպ­չա­կան
լայն ի­մաս­տով կա՛մ չեն գոր­ծել, կա՛մ չա­փա­զանց թե­րի են գոր­ծել։
Այդ ի­մաս­տով ա­սել էի, որ «պա­տե­րազ­մի գի­տակ­ցութ­յու­նը պարտ­
վեց play station-ի գի­տակ­ցութ­յա­նը», այ­սինքն՝ մենք չհաս­կա­ցանք,
թե ինչ­պի­սի պատ­մա­կան հնա­րա­վո­րութ­յուն ու­նեինք։
Պա­տե­րազմն ինք­նին սար­սա­փե­լի բան է և ինք­նին ա­նըն­դու­նե­
լի է, բայց մեզ ո­րո­շա­կի ի­մաս­տով պար­տադր­ված այս պա­տե­րազ­
մը մենք կա­րող էինք դարձ­նել մեր ամ­բողջ ա­պա­գա­յի վերջ­նա­կան
ի­մաս­տով հաղ­թա­նա­կի մի­ջո­ցը։ Եվ սա ի­րա­տե­սա­կան էր։ Երբ նա­
յում ենք պա­տե­րազ­մի ա­ռա­ջին օ­րե­րը, ա­ռա­ջին շա­բա­թը, դրա­նից
հե­տո էլ ո­րոշ օ­րեր, տես­նում ենք, թե ինչ­պի­սի խու­ճապ ու զայ­րույթ
կար թշնա­մա­կան ճամ­բա­րում՝ շտա­բի պե­տի փո­փո­խութ­յուն, թուր­
քա­կան բա­նա­կի հրա­մա­նա­տա­րա­կան կազ­մի ուղ­ղա­կի ներգ­րավ­
վա­ծութ­յուն և­այլն։ Ես չեմ խո­սում քա­ղա­քա­կան մա­սի վե­րա­բեր­յալ,
դա լրիվ այլ թե­մա է։ Մեր՝ որ­պես պե­տա­կան ա­պա­րատ, պե­տա­կան
ամ­բող­ջա­կան հա­մա­կարգ գոր­ծո­ղութ­յու­նը կա­րող էր նպաս­տել, որ

8
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

մենք, ե­թե նույ­նիսկ մեր պատ­կե­րա­ցում­նե­րով հաղ­թա­նակ չու­նե­

նա­յինք, պար­տութ­յուն հաս­տատ չէինք ու­նե­նա։
Օ­րի­նակ՝ հյու­սի­սում և հ­յու­սի­սար­ևել­յան ճա­կա­տում՝ Քար­վա­
ճա­ռի, Մա­տա­ղի­սի, Մար­տա­կեր­տի հատ­վա­ծում թշնա­մա­կան բա­
նակ­նե­րի հար­ձա­կումն ա­վե­լի քիչ չէր, քան հա­րա­վա­յին հատ­վա­
ծում։ Ինչ­պե՞ս կա­րո­ղա­ցավ նույն բա­նա­կը ոչ միայն դի­մա­կա­յել, այլ
նաև ո­րո­շա­կիո­րեն ա­ռա­վե­լութ­յուն­ներ ու­նե­նալ։ Ես չեմ ու­զում հի­
մա ա­մեն կտո­րը մեկ­նա­բա­նել, դա ի­րենք կա­րող են ա­նել։
Այս պատ­ճա­ռով եմ ա­սում՝ ես տե­սել եմ հաղ­թա­նա­կը։ Ես տե­սել
եմ, թե ինչ­պես էին մեր զին­վո­րա­կան մա­սում գոր­ծում կազ­մա­կերպ­
ված կեր­պով՝ ա­մե­նա­ծանր պայ­ման­նե­րով, բայց մեկ թիզ չնա­հան­
ջե­լու պայ­մա­նով։ Շատ բան եմ տե­սել։
Մենք ուղ­ղա­կիո­րեն պարտ­վե­ցինք մեղ­քին, սա ա­նընդ­հատ
շեշ­տել եմ և շեշ­տե­լու եմ։ Մենք պարտ­վե­ցինք մեղ­քին մեր վե­րա­
բեր­մուն­քով, ինք­նաար­դա­րաց­մամբ, մեր կազ­մա­կերպ­չա­կան գոր­
ծո­ղութ­յուն­նե­րի թե­րաց­մամբ, ձա­խող­մամբ, ա­նըն­դու­նա­կութ­յամբ։
Պետք էր ուղ­ղա­կի ան­տա­ղան­դութ­յան բա­ցա­ռիկ տա­ղանդ ու­նե­նալ,
որ հայտն­վեինք այս ի­րա­վի­ճա­կի մեջ։
Ա­յո՛, ես տե­սել, զգա­ցել ու ապ­րել եմ հաղ­թա­նա­կը, և, ցա­վոք
սրտի, ճա­շա­կել եմ նաև պար­տութ­յու­նը՝ իմ բա­ժին պար­տութ­յու­նը
և մեր ամ­բողջ պե­տութ­յան պար­տութ­յու­նը։

Այս տա­րի «պե­տա­կան այ­րե­րը» չայ­ցե­լե­ցին ա­ռաջ­նա­գիծ...

Դեկ­տեմ­բե­րի 31-ին, ա­վան­դա­բար, տղա և­աղ­ջիկ քա­ղա­քա­կան

գոր­ծիչ­ներ շտա­պում էին դիր­քեր, խրա­մատ­ներ, հագ­նում էին զին­
վո­րա­կան զգեստ­նե­րը՝ կա­մուֆլյաժ­ներ՝ ար­տաք­նա­պես շատ զին­
ված։ Իմ տե­ղե­կութ­յուն­նե­րով այս տա­րի՝ 2020 թ., չայ­ցե­լե­ցին։ Ես
չտե­սա ոչ մե­կին, չի­մա­ցա ոչ մե­կի մա­սին։ Վե­հա­փառ Հայ­րա­պետն
էր ո­րոշ դիր­քեր այ­ցե­լել, մենք՝ հոգ­ևո­րա­կան­նե­րով, մեր չա­փով ու
բաժ­նով, որ­քա­նով որ թույ­լատր­ված է։ Եզ­րա­կա­ցութ­յունս մեկն էր՝
կա՛մ բա­նակն այլևս կար­ևո­րութ­յուն չու­նի (ե­թե ու­նի, ա­պա թող
խո­սեն այդ մա­սին), կա՛մ այս տա­րի մար­դիկ ուղ­ղա­կի, եր­ևի թե,
ե­րես չու­նեին հայտն­վե­լու խրա­մատ­նե­րում, այն հո­խոր­տան­քով և­

9
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

այն վե­հութ­յամբ, որ ժա­մա­նա­կին ներ­կա­յա­նում էին և ներ­կա­յաց­

նում էին։
Եվ ին­չո՞ւ է այդ­պես։ Չեմ կա­րող ա­սել, թե ին­չու էին այս տա­րի
ան­տես­ված դիր­քե­րում, զո­րա­մա­սե­րում գտնվող մեր զին­վոր­ներն
ու սպա­նե­րը։ Մա­նա­վանդ, որ այս տա­րի այդ­քան դա­ժան ճա­նա­
պարհ ան­ցած մեր բա­նա­կը կա­րիքն ու­ներ ա­ռա­վել ﬗի­թա­րութ­
յան, ա­ռա­վել զո­րակ­ցութ­յան, ա­ռա­վել վե­րա­կանգ­նու­մի տե­սիլք մա­
տա­կա­րա­րե­լուն, ա­ռա­վել մեծ խնամ­քի և խ­նա­մա­տա­րութ­յան։ Եվ,
ի վեր­ջո, մենք հսկա­յա­կան թվով սպա­ներ, զին­վոր­ներ ենք զո­հա­
բե­րել, կորց­րել բո­լոր զո­րա­մա­սե­րում, և­ այն տղա­նե­րը, ո­րոնք ողջ
են, նրանք ﬗի­թա­րութ­յան կա­րիք ու­նեն, ո­րով­հետև ի­րենց ան­մի­
ջա­կան զի­նա­կից ըն­կեր­նե­րին են կորց­րել մար­տի դաշ­տում, եր­ևի
թե, նաև դա­ժան պայ­ման­նե­րով։ Ես սա ա­սում եմ ընդ­հա­նուր բա­
նա­կի տրա­մադ­րութ­յամբ, ո­րով­հետև ե­թե ա­մե­նա­ծանր ու դժվար
ժա­մին մենք խնա­մա­տա­րութ­յուն չենք ցու­ցա­բե­րում, մեր սի­րով,
գուր­գու­րան­քով ի­րենց չենք քա­ջա­լե­րում և­ոտ­քի կանգ­նե­լու տե­սիլ­
քը մա­տա­կա­րա­րում, էլ ո՞ր ժա­մա­նակ։ Այն ժա­մա­նակ ա­սում էին՝
բա­նա­կը հաղ­թա­կան է, մար­տու­նակ է, բո­լոր խնդիր­ներն ինչ­պես
ու­զենք կլու­ծենք, ո­րին, թերևս մաս­նա­կից էլ չէին ի­րենք։ Այդ ժա­
մա­նա՞կ էր ա­վե­լի կար­ևոր, թե՞ հի­մա, երբ բա­նա­կը դրա կա­րիքն
ու­նի։ Բ­նա­կա­նա­բար՝ կա­րիքն ու­նե­նա­լու ժա­մա­նակ։ Եվ մարդ­կա­յին
ի­մաս­տով էլ եմ ա­սում հենց այն զին­վոր­նե­րի ու սպա­նե­րի հա­մար,
ո­րոնք մար­տի դաշ­տում մե­ծա­թիվ զի­նա­կից ըն­կեր­ներ են կորց­րել,
ո­րոնք մարտնչել են մինչև վեր­ջին վայրկ­յա­նը, և­ ո­րոնք պար­տութ­
յու­նը չեն տե­սել, և­ ո­րոնք հաղ­թա­նա­կած են մեկ­նել այս աշ­խար­
հից և­ ըն­կեր­նե­րին այդ հաղ­թա­նա­կի ճա­նա­պար­հը շա­րու­նա­կե­լու
պատ­գամ թո­ղել։ Այս տա­րի պե­տա­կան պաշ­տոն­յա­ներ չկա­յին, ուղ­
ղա­կի բա­ցա­կա էին։

Ե­կե­ղե­ցին հի­շո­ղութ­յուն ու­նի... Հոգ­ևո­րա­կա­նութ­յունն ա­ռաջ­

նագ­ծում էր...

Այս պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին մեզ հա­մար՝ բո­լոր հոգ­ևո­րա­կան­

նե­րիս հա­մար, Հա­յոց Հայ­րա­պե­տի օրհ­նութ­յամբ և թե­լադ­րան­քով,
շատ բնա­կան հո­գե­վի­ճակ էր՝ գտնվել ա­ռաջ­նագ­ծում։ Բ­նա­կան

10
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

մղում էր դա, և­ է, և մ­նա­լու է մշտա­պես ու որ­ևէ ձևով դա չի ընդ­

հատ­վե­լու կամ փո­փոխ­վե­լու։
Այս պա­տե­րազ­մի օ­րե­րին մեր գնդե­րեց եղ­բայր­նե­րից եր­կու­սը
զոհ­վե­ցին, մի քա­նի ծանր, հաշմ­ված վի­րա­վոր­ներ ու­նե­ցանք, մեր
Հայր Մկր­տիչն ան­հայտ կո­րած է, ու­նենք ո­րո­շա­կի հո­գե­բա­նա­
կան, հոգ­ևոր խնդիր­ներ ու­նե­ցող հոգ­ևո­րա­կան­ներ, ո­րոնք դա­ժան
պատ­մութ­յուն­նե­րի մի­ջով են ան­ցել և, այ­դու­հան­դերձ, շա­րու­նա­
կում են մնալ հոգ­ևոր ծա­ռա­յութ­յան մեջ, ո­րով­հետև ե­կե­ղե­ցին հի­
շո­ղութ­յուն ու­նի։ Մարդ­կանց հա­մար հի­շո­ղութ­յու­նը կար­ծես ձեռք­
բե­րո­վի է։ Այդ­պես չէ։ Ե­կե­ղե­ցին հա­մա­կար­գա­յին, ինս­տի­տու­ցիո­նալ
հի­շո­ղութ­յուն ու­նի, շատ ճիշտ գնա­հա­տում է ար­ժեք­նե­րը՝ մշտա­
պես փայ­փա­յած պե­տա­կա­նութ­յան տե­սիլ­քը: Ե­կե­ղե­ցին ան­ցել է
նաև Հայ­րե­նի­քը պե­տութ­յան վե­րա­ծե­լու ճա­նա­պար­հը, և­ այդ­տեղ
շատ կար­ևո­ր դե­րա­կա­տա­րութ­յուն է ու­նե­ցել և­ ու­նի Հա­յոց բա­նա­
կը։ Մենք տա­րի­նե­րի, ե­թե չա­սեմ դա­րե­րի ե­րա­զանք ենք ու­նե­ցել սե­
փա­կան բա­նակն ու­նե­նա­լու, Հա­յոց բա­նակն ու­նե­նա­լու՝ ի­մա­նա­լով,
որ մեր բա­նա­կը պատ­մութ­յան հո­լո­վույթ­նե­րում որ­քան խնդիր­ներ է
կա­տա­րել օ­տար պե­տութ­յուն­նե­րի հա­մար, ե­ղել է լա­վա­գույն­նե­րից
լա­վա­գույ­նը, և­ ա­մե­նադժ­վար պայ­ման­նե­րում ա­ռաջ­նա­յին նշա­նա­
կութ­յուն է ու­նե­ցել։ Այ­սինքն՝ բո­լոր պե­տութ­յուն­նե­րը շատ լավ են
հաս­կա­ցել, թե ինչ­պի­սի ո­գի ու կամք ու­նի հայ մար­դը և, բնա­կա­նա­
բար, նրա­նից ձևա­վոր­վող բա­նա­կը։ Մեր թշնա­մի­ներն էլ շատ լավ
են ի­մա­ցել և­ այ­սօր­վա թշնա­մի­ներն էլ՝ ադր­բե­ջա­նա­թուր­քա­կան
թշնա­մի­ներն էլ գի­տեն, ո­րոնք ռազ­մի դաշ­տում մշտա­պես ճա­շա­կել
են Հա­յոց զեն­քի ու բազ­կի ու­ժը։ Հան­կարծ այս­պես տկա­րաց­նե­լու
այդ գոր­ծըն­թա­ցը մեզ կտրե­լու է նաև այդ հի­շո­ղութ­յու­նից: Եվ ե­կե­
ղե­ցին, բնա­կա­նա­բար, միշտ գտնվե­լու է բնա­կան դաշ­նութ­յան մեջ
իր բա­նա­կի հետ՝ թե՛ ծա­ռա­յութ­յան ի­մաս­տով, թե՛ նաև այն փայ­
փա­յե­լու, գուր­գու­րե­լու, վե­րա­կանգ­նե­լու, քա­ջա­լե­րե­լու ի­մաս­տով և
բո­լոր ա­ռում­նե­րով՝ բնա­կան գոր­ծակ­ցութ­յամբ։
Ա­վե­լաց­նեմ նաև, որ վե­րան­կա­խա­ցու­մից հե­տո զուտ հայ­կա­
կան ազ­գա­յին նկա­րագ­րով եր­կու ինս­տի­տուտ­ներ կան, ո­րոն­ցից
մե­կը կյան­քի է կոչ­վել, մյու­սը՝ վե­րա­կանգն­վել։ Դա Հա­յոց բա­նակն է,
որ կյան­քի է կոչ­վել (­խորհր­դա­յին շրջա­նին մենք մեր սե­փա­կան՝ Հա­
յոց բա­նա­կը չու­նեինք) և­երկ­րոր­դը՝ ե­կե­ղե­ցին է, որ ա­զատությունն­

11
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ունի գոր­ծելու, վե­րա­կազ­մա­կերպ­վե­լու, իր հի­շո­ղութ­յու­նը վերս­տին

թար­մաց­նե­լու և նաև շա­րու­նա­կա­կա­նութ­յունն ա­պա­հո­վե­լու թե՛
ազ­գի և թե՛ պե­տութ­յան։
Այս օ­րե­րին մենք՝ ե­կե­ղե­ցա­կան­ներս, բազ­մա­թիվ քննար­կում­նե­
րի մեջ ենք Վե­հա­փառ Հայ­րա­պե­տի գլխա­վո­րութ­յամբ և, բա­ցի այդ,
նաև մե­ծա­գույն ա­ռա­քե­լութ­յուն ենք ի­րա­կա­նաց­նում մեր ժո­ղովր­դի
կյան­քում՝ այս հո­գե­բա­նա­կան վի­ճա­կից դուրս հա­նե­լու և մե­ծա­պես
ﬗի­թա­րե­լու։ Թե՛ պա­տե­րազ­մի օ­րե­րին և թե՛ հի­մա, թե՛ ա­ռաջ­նա­
գծում և թե՛ թի­կուն­քում մե­ծա­գույն ա­ռա­քե­լութ­յուն ենք ի­րա­կա­
նաց­նում։ Ու­զում եմ խո­սել թի­կուն­քի մա­սին, ո­րը չեր­ևա­ցող է։ Մենք
մշտա­պես ներ­կա ենք գտնվել մեր զոհ­ված եղ­բայր­նե­րի, զա­վակ­
նե­րի հո­գե­հան­գիստ­նե­րին, հու­ղար­կա­վո­րութ­յուն­նե­րին, մինչև հի­
մա։ Մենք ներ­կա ենք այդ ըն­տան­իք­նե­րի կյան­քում. այդ պա­հե­րին
ու այդ վայրկ­յան­նե­րին ոչ ոք չկա նրանց ﬗի­թա­րող, նրանց հետ
խո­սող, նրանց հետ ար­տաս­վող՝ այդ նույն ժա­մին ձեռ­քը բռնե­լով,
նրանց հետ փոր­ձե­լու այդ հո­գե­վի­ճա­կից մ­խի­թա­րութ­յուն գտնե­լու։
Այս ի­մաս­տով հու­ղար­կա­վո­րութ­յուն­նե­րը ոչ միայն ծի­սա­կան պարզ
կար­գեր ու ա­րա­րո­ղութ­յուն­ներ են, այլև այդ ամ­բող­ջն ապ­րելն է մեր
սի­րե­լի ըն­տա­նիք­նե­րի հետ։ Մենք նաև այ­ցե­լում ենք մեր զոհ­ված
եղ­բայր­նե­րի, մեր զա­վակ­նե­րի, մեր ան­մա­հութ­յան ճամ­փորդ­նե­
րի, մեր հե­րոս­նե­րի տնե­րը։ Այդ դեպ­քե­րի ամ­բողջ ըն­թաց­քից հե­տո
նաև այ­ցե­լում ենք ի­րենց՝ տես­նե­լու, ապ­րե­լու, հաս­կա­նա­լու, թե ինչ
վի­ճա­կում են գտնվում, հատ­կա­պես հոգ­ևոր ի­մաս­տով, բայց նաև
նյու­թա­կան ա­ռու­մով։ Հի­մա՝ այս փու­լում, մենք հատ­կա­պես այդ
ա­ռա­քե­լութ­յունն ենք ի­րա­կա­նաց­նում, որ կա­րո­ղա­նանք մարդ­կանց
վե­րա­կանգ­նել, ար­ժա­նին մա­տու­ցել և­ ար­ժա­նին հա­տու­ցել։ Ո­րով­
հետև մենք գնա­հա­տում ենք, որ մենք այ­սօր ապ­րում ենք նրանց
կյան­քի հաշ­վին, և յու­րա­քանչ­յու­րը պետք է այդ­պես մտա­ծի։ Մեր
տղա­նե­րը, մեր եղ­բայր­նե­րը զուտ ի­րենց կա­րիք­նե­րի ու հա­ճույք­նե­
րի հա­մար չեն գնա­ցել նա­հա­տա­կութ­յան, այլ ի՛նձ հա­մար են գնա­
ցել, մեր պե­տութ­յան հա­մար են գնա­ցել, մեր գո­յութ­յան ու ար­ժա­
նա­պատ­վութ­յան հա­մար են գնա­ցել։
Այս փու­լում այդ ա­ռա­քե­լութ­յունն ենք ի­րա­կա­նաց­նում՝ մեր
ըն­տա­նիք­նե­րի հետ միա­սին այդ ճա­նա­պար­հը քայ­լե­լու՝ փոր­ձե­
լով նաև մեր պատ­գամ­նե­րով, ու­ղերձ­նե­րով մեր ժո­ղովր­դին այն

12
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

գի­տակ­ցութ­յա­նը բե­րել, որ այս­պես շա­րու­նա­կելը կոր­ծա­նա­րար

է և, ընդ­հա­նուր առ­մամբ, սա մեր պե­տութ­յան անվ­տան­գութ­յան
խնդիրն է, և մենք պի­տի կա­րո­ղա­նանք շու­տա­փույթ մեր խնդիր­նե­
րը լու­ծել։ Մենք չենք խու­սա­փում նաև պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նից,
ո­րով­հետև սա մեր եր­կիրն է, մեր Հայ­րե­նիքն է, մեր պե­տութ­յունն է,
մեր կեն­սագ­րութ­յունն է, և մենք պատ­րաստ չենք այն որ­ևէ կեր­պով
որ­ևէ մե­կին զի­ջե­լու։

Սա իմ, մեր կեն­սագ­րութ­յունն է...

Մեզ նաև մե­ղադ­րում են քա­ղա­քա­կա­նութ­յա­նը խառն­վե­լու մեջ։

Ես հստակ ա­սում եմ. նախ՝ մեր երկ­րում քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն գո­
յութ­յուն չու­նի, և թող որ­ևէ մեկն ինքն ի­րեն չխա­բի, ինք­նա­խա­
բեութ­յամբ չզբաղ­վի, թե ին­քը քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն է ա­նում այս
երկ­րում՝ մեր սի­րե­լի, համ­բու­րե­լի Հա­յոց աշ­խար­հում, երկ­րոր­դը՝
ա­մեն ինչն է քա­ղա­քա­կա­նաց­ված՝ հաց գնե­լուց մինչև տար­բեր
խնդիր­նե­րի մա­սին խո­սե­լը, և­ եր­րոր­դը՝ սա մեր Տունն է, մեր Հայ­
րե­նի­քը, մեր Պե­տութ­յու­նը, ի՛մ Պե­տութ­յունն է, ի՛մ Հայ­րե­նիքն է։
Ան­կախ իմ ու­նե­ցած ծա­ռա­յա­կան աս­տի­ճա­նից և կո­չու­մից, ես սե­
փա­կա­նութ­յան զգա­ցում ու­նեմ իմ Պե­տութ­յան, իմ Հայ­րե­նի­քի և­իմ
ժո­ղովր­դի նկատ­մամբ, և­եր­բեք ինձ օ­տար չէ իմ ժո­ղո­վուր­դը։ Ես ո՛չ
պաշ­տոն­յա­յի հո­գե­բա­նութ­յուն ու­նեմ, ո՛չ հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­
կեր­պութ­յուն ներ­կա­յաց­նո­ղի, այլ դա­րե­րով մեր եր­կի­րը, ժո­ղո­վուրդն
ու ազ­գը փայ­փա­յած՝ իմ սխալ­նե­րով, թե­րութ­յուն­նե­րով, վայ­րէջք­նե­
րով, վե­րելք­նե­րով, 21-րդ դար հասց­նո­ղի հո­գե­բա­նութ­յամբ։ Այս ե­կե­
ղե­ցին այդ մեծ գործն է ա­րել՝ հասց­րել է 21-րդ դար։ Եվ ե­թե սրա­նից
ա­վե­լին ի­րենք կա­րող են ա­նել, թող ա­նեն, դա ի­րենց կո­չումն է։

***
Երբ այ­ցե­լում, մաս­նակ­ցում էինք մեր նա­հա­տակ եղ­բայր­նե­րի
հո­գե­հան­գիստ­նե­րին, հու­ղար­կա­վո­րութ­յուն­նե­րին, երբ ապ­րում
էինք այդ զգաց­մուն­քա­յին վայրկ­յան­նե­րը, կրում էինք ցա­վը, այդ
ըն­թաց­քին շատ բան պարզ­վեց ինձ հա­մար, մեր ազ­գի, ժո­ղովրդի
ի­րա­կան՝ խոր­քով ար­տա­հայտ­ված նկա­րա­գի­րը, մեր բո­լոր ըն­տա­
նիք­նե­րում ի­րենց զա­վակ­նե­րի մեկ­նու­մի (ես խու­սա­փում եմ «կո­

13
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

րուստ» ա­սե­լուց) հետ ի­րենք ցա­վում ու սգում էին Հայ­րե­նի­քի կո­

րուս­տի հա­մար, նույ­նիսկ կա­րող եմ ա­սել՝ ա­վե­լի էին ցա­վում Հայ­
րե­նի­քի՛ հա­մար։ Սա ինձ ա­մեն ան­գամ ա­վե­լի մեծ հայտ­նա­գոր­ծութ­
յան առջև էր դնում՝ իմ սի­րե­լի ժո­ղովր­դի զգաց­մունք­ներն ար­տա­
հայտ­ված տես­նե­լիս։
Ես ձեզ շատ օ­րի­նակ­ներ կա­րող եմ տալ, բայց միայն 2-ը ա­սեմ.
Ա­ռա­ջի­նը՝ Գան­ձա­քար հա­մայն­քում մեր սի­րե­լի նա­հա­տակ եղ­
բայր Վազ­գեն Գ­րի­գոր­յա­նի ըն­տա­նիք այ­ցե­լե­լիս իր 3 զա­վակ­նե­
րին հարց­նում էի՝ ինչ են ու­զում դառ­նալ։ Տ­ղան ա­սաց՝ ռազ­մա­կան
բժիշկ, աղ­ջիկ­նե­րից մեկն ա­սաց՝ ոս­տի­կան, 9-ամ­յա փոք­րիկ Նա­րեն
ա­սաց՝ տան­կիստ։ Երբ հարց­րի՝ ին­չո՞ւ ես ու­զում տան­կիստ դառ­
նալ, ա­սաց՝ որ­պես­զի հայ­րի­կիս գոր­ծը ա­վար­տեմ։
Երկ­րոր­դը՝ Արծ­վա­բերդ հա­մայն­քում մեր զոհ­ված զին­ծա­ռա­յող
Ար­կադիա Դալ­լաք­յա­նի հու­ղար­կա­վո­րութ­յան ժա­մա­նակ՝ հրա­ժեշ­
տի պա­հին, իր 16 տա­րե­կան աղջ­նա­կը հետև­յալն ա­սաց՝ հայ­րիկ,
ես քո պատ­ճա­ռով չեմ ա­մա­չե­լու, ո­րով­հետև դու ինձ ա­մա­չե­լու տեղ
չես թո­ղել, դու պատ­վով ես գնա­ցել այս ճա­նա­պար­հը։
Ես կա­րող եմ այս­պի­սի տասն­յակ օ­րի­նակ­ներ բե­րել։

Մենք մեր վեր­ջին խոս­քը դեռ չենք ա­սել...

Մենք չկա­րո­ղա­ցանք ա­վար­տել պա­տե­րազ­մը, սա պի­տի լի­ներ

մեր վերջ­նա­կան խոս­քը, բայց ա­սում եմ՝ մենք դեռ ա­վար­տե­լու ենք։
Ես վե­րամ­բարձ պո­ռո­տա­խո­սութ­յուն չեմ ու­զում ա­նել, ես պա­տաս­
խա­նատ­վութ­յուն եմ կրում՝ պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն եմ կրում այդ
ար­յան և կ­յանք­նե­րի դի­մաց, և­ ա­սում եմ՝ ա­յո՛, մենք ա­վար­տե­լու
ենք պա­տե­րազ­մը, ա­վար­տե­լու ենք մեր փա­ռա­հեղ հաղ­թա­նակ­նե­
րով։ Սա էլ մեզ հա­մար օ­րի­նակն ու ճա­նա­պարհն է, որ մենք կա­րո­
ղա­նանք իս­կա­պես վե­րա­կանգն­վել՝ հո­գով վե­րա­կանգն­վել, մեղ­քից
հրա­ժար­վե­լով վե­րա­կանգն­վել, մեղ­քի բո­լոր աս­տի­ճան­նե­րով, բո­լոր
ո­լորտ­նե­րում, ուղ­ղութ­յուն­նե­րով հրա­ժար­վել՝ չար­չիութ­յու­նից հրա­
ժար­վել, առևտ­րա­պաշ­տութ­յու­նից հրա­ժար­վել, մեզ պար­տա­դրվող
կեղծ տնտե­սա­կան չա­փա­նիշ­նե­րից հրա­ժար­վել, կո­րուստ­նե­րի
դի­մաց ինչ-որ բա­նով կա­շառ­վե­լուց հրա­ժար­վել։ Ա­յո՛, մենք պետք

14
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

է կա­րո­ղա­նանք մեղ­քին պարտ­ված լի­նե­լը գի­տակ­ցել, ըն­դու­նել,

զղջալ, քա­վել և­այդ­պես շա­րու­նա­կել։
Դիր­քե­րում, խրա­մատ­նե­րում, դի­տա­կե­տե­րում մեր տղա­նե­րի
ա­ռա­ջին գործը ե­ղել է կա՛մ մա­տուռ կա­ռու­ցե­լը, կա՛մ խա­չը բարձ­
րաց­նե­լը, ի­րենց ինք­նութ­յան հետ հաշտ լի­նե­լը։ Դի­տա­կե­տի նեղ
անց­քի վրա, որ մի աչ­քը միշտ այն­տեղ է, մյուս աչ­քը՝ դե­պի թշնա­
մին, գրված է՝ «Աստ­ված պա­հա­պան հայ զին­վո­րին», և դա գրված
է հենց ի­րենց՝ զին­վոր­նե­րի ձեռ­քով։ Սա հոգ­ևոր այն մեծ նե­րուժն ու
լիցքն է, ո­րով յու­րա­քանչ­յուր զին­վո­րա­կան ապ­րում է։ Մի ա­ռի­թով
ա­սել եմ՝ ա­ռաջ­նագ­ծում, խրա­մա­տում ապ­րող զին­վո­րը, զին­վո­րա­
կա­նը, սպան չի կա­րող հա­վատ­քով չլի­նել, ան­կա­րե­լի է դա։ Եվ մենք
նաև այս ճա­նա­պար­հով ենք մեր բա­նա­կը տես­նում, հոգ­ևոր հրե­
ղեն գնդե­րի ներ­կա­յութ­յունն ենք տես­նում։
Սար­դա­րա­պա­տի ճա­կա­տա­մար­տից ա­ռաջ, երբ Գ­ևորգ Ե Սու­
րեն­յանց կա­թո­ղի­կոսն ուղ­ղա­կի իր ան­մա­հա­շունչ խոս­քով վե­րա­
կեն­դա­նաց­րեց Հա­յոց սպա­յա­կան կազ­մը, բա­նա­կը, զին­վոր­նե­րին,
ժո­ղովր­դին և կո­չեց մար­տի, կազմ­վեց հոգ­ևո­րա­կան­նե­րի՝ մա­հա­
պարտ­նե­րի գուն­դը՝ Գա­րե­գին ար­քե­պիս­կո­պոս Հով­սեփ­յան­ցի
գլխա­վո­րութ­յամբ։ Թուր­քա­կան բա­նա­կի՝ թուրք Վե­հիբ փա­շա­յի
վկա­յութ­յունն այն էր, որ երբ սպի­տա­կազ­գեստ, խա­չե­րը կրծքնե­
րին այդ գուն­դը դուրս ե­կավ խրա­մատ­նե­րից, նրանց թվում էր, թե
երկն­քից հրեշ­տակ­նե­րի գնդերն են ի­ջած կռվում։ Եվ այս­պես է ե­ղել
ար­ցախ­յան այս վեր­ջին պա­տե­րազ­մի օ­րե­րին։ Ես տե­սել եմ մեր
ե­րի­տա­սարդ հրեշ­տա­կա­կերպ զին­վոր­նե­րին։ Ես կտրա­կա­նա­պես
ար­գե­լել եմ մեր զին­վոր­նե­րին՝ ե­րի­տա­սարդ առ­յուծ­նե­րին, «ե­րե­
խա» ան­վա­նել։ Ես տե­սել եմ, թե նրանք ինչ­պի­սի հանգս­տութ­յամբ
էին վե­րա­բեր­վում պա­տե­րազ­մին, որ­քան էլ որ ի­րենք գի­տեին՝ ինչ է
կա­տար­վում, որ­քան էլ որ ըն­կեր­ներ ու­նեին զոհ­ված։ Ես տե­սել եմ,
թե ինչ­պես էին ի­րենք վե­րա­բեր­վում ա­մե­նին, ինչ­պի­սի քմծի­ծա­ղով,
ար­դեն հաղ­թա­նա­կած մար­դու զգա­ցու­մով, մա­հը հաղ­թած մար­դու
զգա­ցու­մով։ Սա է մեր նկա­րա­գի­րը։

15
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԶՐՈՒՅՑ Բ
Ա­ռաջ­նոր­դը նա է, ով ա­զատ է կա­պանք­նե­րից և սե­փա­կան
բեռով չի ա­ռաջ­նոր­դում...

Մեր երկ­խո­սութ­յու­նը կամ զրույ­ցը միտ­ված է լի­նե­լու Ա­վետ­յաց

Երկ­րի Տե­սիլ­քի ի­րա­կա­նա­ցու­մը պատ­րաս­տե­լուն։ Այն շատ մեծ
գա­ղա­փար է, բայց այս օ­րե­րին մենք ի­րա­վունք չու­նենք չօգտ­վե­լու
այն ճա­նա­պար­հից, ո­րով մարդ­կա­յին փոր­ձա­ռութ­յունն ան­ցել է, և­
այն ճա­նա­պար­հից, որն արդ­յունք­ներ է ար­ձա­նագ­րել, հատ­կա­պես
Աստ­վա­ծաշն­չի՝ դա­րե­րի մի­ջով ան­ցած ի­մաս­տութ­յան, գի­տե­լի­քի,
փոր­ձա­ռութ­յան և, ա­մե­նա­կար­ևո­րը, ուղ­ղութ­յան՝ այդ տե­սիլ­քի փո­
խանց­ման ի­մաս­տով։
Նախ, Ա­վետ­յաց Եր­կի­րը ա­զա­տագր­ված ժո­ղովր­դի վերջ­նա­
հանգր­վանն ու­նե­նա­լու գա­ղա­փարն է։ Այն հո­ղա­յին կամ սահ­մա­
նա­յին պա­րու­նա­կութ­յուն չու­նի միայն, այլ ամ­բող­ջա­կան գա­ղա­փա­
րի մա­սին է, և, բնա­կա­նա­բար, ժո­ղո­վուր­դը հանգր­վա­նում է ինչ-որ
տա­րած­քում, ո­րը դարձ­նում է Հայ­րե­նիք, Հայ­րե­նի­քը վե­րա­ծում է
պե­տութ­յան, պե­տա­կա­նութ­յան՝ բո­լոր պե­տա­կան հա­մա­կար­գե­րով,
և­այդ­պես գոր­ծում և­ապ­րում է՝ դառ­նա­լով ամ­բող­ջա­կան ազգ։
Ես չեմ ու­զում մտնել խո­հա­փի­լի­սո­փա­յա­կան տա­րած­քը դա բա­
ցատ­րե­լու հա­մար, բայց Ա­վետ­յաց Երկ­րի գա­ղա­փա­րին հան­դի­պում
ենք Աստ­վա­ծա­շունչ մատ­յա­նում, երբ հյուս­վում էր Իս­րա­յե­լի ժո­
ղովր­դի ա­զա­տագ­րութ­յան պատ­մութ­յու­նը:
Ի­մի­ջիայ­լոց, որ­պես­զի հաս­կա­ցո­ղութ­յան ի­մաս­տով պատ­կե­րա­
ցում­նե­րը ճիշտ լի­նեն, ըստ մեր ե­կե­ղե­ցու Հայրե­րի, աստ­վա­ծա­բան­
նե­րի, ե­կե­ղե­ցա­բան­նե­րի, Սուրբ Գր­քի մեկ­նա­բան­նե­րի, երբ խո­սում
ենք «Իս­րա­յե­լի ժո­ղո­վուրդ» հաս­կա­ցութ­յան մա­սին, ի նկա­տի չու­
նենք հատ­կա­պես հրեա ժո­ղովր­դին: Սա մի ժո­ղովրդի պատ­մու­
թյուն չէ, այլ՝ փրկութ­յան ճա­նա­պար­հոր­դութ­յան մեջ գտնվող ժո­
ղովր­դի, մարդ­կութ­յան պատ­մութ­յունն է, Ա­վետ­յաց Երկ­րին ձգտող
և հաս­նող ժո­ղովր­դի պատ­մութ­յունն է, ա­զա­տագ­րութ­յան և­ ա­զա­
տութ­յան խորհր­դով ապ­րող ժո­ղովր­դի պատ­մութ­յունն է։ Երբ մենք
փոր­ձում ենք ինք­նաքն­նութ­յամբ սեր­տել այդ պատ­մութ­յու­նը, այն
16
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

դառ­նում է մեր հա­յե­լին՝ ազ­գի, պե­տութ­յան ձևա­վոր­ման ի­մաս­տով

և թե ինչ ար­ժեք­նե­րով է պայ­մա­նա­վոր­ված այն։
Այս ա­ռու­մով, Աստ­վա­ծա­շուն­չը («Ե­լից գիր­քը» մեզ պատ­մում է
ա­զա­տագ­րութ­յան պատ­մութ­յու­նը, այ­նու­հետև «Երկ­րոր­դումն Օ­րի­
նա­ցը» ա­վե­լի խոր­քա­յին ի­մաս­տով է խո­սում օ­րենք­նե­րի կազ­մա­վոր­
ման մա­սին) շատ կար­ևոր շեշ­տադ­րում է կա­տա­րում, որ Ա­վետ­յաց
Երկ­րի վերջ­նա­հանգր­վա­նը գա­ղա­փարն է։ Իս­րա­յե­լի ժո­ղո­վուր­դը
ա­նա­պա­տի մի­ջով տար­վում է մարդ­կա­յին ի­մաս­տով բնա­կութ­յան
«ա­մե­նա­վատ» տա­րած­քը, բայց այդ վատ տա­րած­քի գա­ղա­փա­րա­
բա­նութ­յու­նը կապ­ված չէ զուտ հո­ղա­յին տա­րած­քի հետ, այլ թե ինչ­
պես ժո­ղո­վուրդն այդ տա­րած­քը կվե­րա­ծի իր հա­մար Հայ­րե­նի­քի,
ո­րը հոգ­ևոր ար­ժեք է, և Հայ­րե­նի­քից ծնվե­լով՝ կվե­րա­ծի պե­տա­կա­
նութ­յան, որն ար­դեն հա­մա­կար­գա­յին ար­ժեք է։ Այն հո­գու, գա­ղա­
փա­րի ամ­փո­փողն է և կա­ռուց­վում է այն հա­մա­կար­գե­րի, են­թա­կա­
ռուց­վածք­նե­րի, գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի, գոր­ծա­ռույթ­նե­րի վրա, ո­րով
այդ հո­գին մար­մին է ստա­նում։ Սա շատ կար­ևոր սկզբունք է։
Հետ­ևա­բար, երբ մենք դի­տար­կում ենք Աստ­ծո խոս­տու­մը
Ա­վետ­յաց Երկ­րի գա­ղա­փա­րի մա­սին, այն­տեղ նյու­թա­կա­նաց­ված
պայ­մա­նա­կա­նութ­յուն կա՝ «մեղ­րի և կա­թի եր­կիր»։ Մեղ­րը և կա­թը
սոսկ մեղ­րը և կա­թը չեն, այլ Աստ­ված խո­սում է ա­ռա­տութ­յան մա­
սին, ա­ռողջ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի մա­սին, զար­գա­նա­լու մա­սին և­
այս­պես շա­րու­նակ։ Այ­սինքն՝ այն օրհն­ված, բա­րե­բեր վի­ճա­կը, երբ
որ­պես անձ, որ­պես հան­րութ­յուն, և հան­րութ­յու­նից դե­պի Հայ­րե­
նիք կազ­մա­վո­րող, ար­դեն քո սե­փա­կա­նը դար­ձող տա­րած­քի վրա
և՛ ար­յուն ես թա­փում, և՛ քրտինք ես դնում՝ աշ­խա­տան­քի ի­մաս­
տով, և՛ ծնում ես ամ­բողջ պե­տութ­յունն ու պե­տա­կա­նութ­յու­նը։

Ստ­րու­կը չի կա­րող ա­զա­տութ­յա­նը տեր լի­նել, ա­զա­տութ­յու­նը

ա­զա­տագր­վա­ծին է վա­յել...

Ինչ­պես Աստ­վա­ծաշն­չում ա­մեն տեղ, Ա­վետ­յաց Երկ­րի տե­սիլ­քով

Աստ­ված մարդ­կանց նյ­ութա­կա­նաց­ված պատ­կե­րացումնե­րին հա­
մա­պա­տաս­խան հոգ­ևոր բո­վան­դա­կութ­յուն է հա­ղոր­դում։ Այս­տեղ
ա­մե­նա­մեծ խոր­հուրդն ա­զա­տութ­յան խոր­հուրդն է։
Ա­նա­պա­տը, որ­տե­ղով անց­նում էր Ե­գիպ­տո­սից ա­զա­տագր­ված

17
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ժո­ղո­վուր­դը, պատ­մա­կա­նո­րեն և հի­մա էլ գո­յութ­յուն ու­նի՝ Ե­գիպ­տո­

սից դե­պի այ­սօր­վա Ե­րու­սա­ղեմ գնա­ցող ճա­նա­պարհն է։ Ով­քեր ե­ղել
են՝ գի­տեն, որ ամ­բողջն ա­նա­պա­տա­յին տա­րածք է, և զար­մա­նա­
լի է նույ­նիսկ, թե ինչ­պես կա­րե­լի է այդ ա­նա­պա­տա­յին տա­րածքն
իր վերջ­նա­հանգր­վա­նով հա­մա­րել դե­պի Ա­վետ­յաց Եր­կիր ըն­թա­ցող
ճա­նա­պարհ։ Այդ ա­նա­պա­տը միայն ֆի­զի­կա­կան տա­րածք չէ, այն
խոր­հուրդ ու­նի։ Ա­նա­պա­տը մաք­րութ­յան, մաքր­վե­լու խոր­հուրդն է։
Այս­տեղ շատ կար­ևոր դի­տար­կում պետք է ա­նենք: Ն­րանք
դուրս էին գա­լիս ե­գիպ­տա­կան գե­րութ­յու­նից, ո­րը նյու­թա­կան գե­
րութ­յուն է, քա­ղա­քա­կան գե­րութ­յուն է, ար­ժեք­նե­րի գե­րութ­յուն է։
Այս պատ­մութ­յու­նը ինք­նութ­յան պայ­քա­րի, ճնշվա­ծութ­յան գե­րութ­
յու­նից ա­զա­տագր­վե­լու պատ­մութ­յուն է։
Ին­չո՞ւ 40 տա­րի։ Ե­թե վերց­նենք աշ­խար­հագ­րա­կան տա­րա­
ծութ­յու­նը Ե­գիպ­տո­սի և Ա­վետ­յաց Երկ­րի միջև ու հաշ­վի առ­նենք,
որ քայ­լել են (այ­սօր մե­քե­նա­յով ըն­դա­մե­նը 4 ժամ­վա հե­ռա­վո­րութ­
յուն է), մի քա­նի օր­վա պատ­մութ­յուն է դա, սե­պենք՝ 40 օր։ Բայց
ին­չո՞ւ 40 տա­րի։ Այդ 40 տա­րին մաքր­վե­լու ամ­բողջ ճա­նա­պարհն է,
գե­րութ­յան հի­շո­ղութ­յու­նը մաք­րե­լու ճա­նա­պարհն է` շատ կար­ևոր
պատ­գա­մով՝ ստրու­կը չի կա­րող ա­զա­տութ­յա­նը տեր լի­նել, ա­զա­
տութ­յու­նը ա­զա­տագր­վա­ծին է վա­յել։ Ա­զա­տագր­վա­ծը միայն կհաս­
կա­նա ա­զա­տութ­յան ար­ժե­քը։
Վե­րա­դառ­նանք մե­րօր­յա կյան­քին և­ ի­րա­կա­նութ­յա­նը։ Մենք
հռչա­կել ենք ան­կախ Հա­յաս­տան կամ վե­րան­կա­խա­ցած Հա­յաս­
տան։ Ի­մի­ջիայ­լոց, ես մեր­ժում եմ «եր­րորդ հան­րա­պե­տութ­յուն» կո­
չե­լը, ոչ միայն ար­ժե­քա­բա­նա­կան ի­մաս­տով, այլ որ մենք ան­կա­խա­
ցել ենք խորհր­դա­յին շրջա­նից։ Ա­ռա­ջին՝ մենք վե­րան­կա­խա­ցել ենք՝
կապ­ված լի­նե­լով 1918-1920թթ-ի ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տութ­յա­նը: Եվ
երկ­րորդ՝ ե­թե մենք հռչա­կում ենք «եր­րորդ հան­րա­պե­տութ­յուն»,
ու­րեմն մենք կրում ենք գե­րութ­յան մեջ գտնվե­լու ամ­բողջ պա­տաս­
խա­նատ­վութ­յու­նը, մենք շա­րու­նա­կում ենք կրել խորհր­դա­յին շրջա­
նի այդ ոչ ա­զատ ինքնության, գա­ղա­փա­րա­բանության ամ­բողջ
պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը և մեղ­քը։ Երբ մենք ա­սում ենք «եր­րորդ
հան­րա­պե­տութ­յուն», ու­րեմն մենք օր­գա­նա­կան շա­րու­նա­կությունն
ենք այս­պես կոչ­ված երկ­րորդ հան­րա­պե­տութ­յա­ն։ Ցա­վոք, ոչ ոք չի
ցան­կա­նում անդ­րա­դառ­նալ այս փաս­տին, սա մենք կրում ենք մեր

18
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

մտա­ծո­ղութ­յան մեջ։ Մենք շա­րու­նա­կում ենք երկ­րորդ հան­րա­պե­

տութ­յան ա­վան­դույթ­նե­րը՝ գե­րութ­յան կնի­քը:
40 տա­րի դե­գե­րելն այդ գե­րութ­յան հի­շո­ղութ­յան ջնջումն էր։
Մար­դիկ, ա­նա­պա­տում գտնվե­լով, հա­մա­ռո­րեն հի­շում էին այդ գե­
րութ­յու­նը, հա­մա­ռո­րեն դժգո­հում ու գան­գատ­վում էին՝ ա­սե­լով,
որ Ե­գիպ­տո­սում լավ էին ապ­րում, չէ՞ որ այն­տեղ միս կար, չէ՞ որ
այն­տեղ ջուր կար, չէ՞ որ այն­տեղ կաթ կար, սոխն ու սխտորն էին
կա­րո­տում։ Եվ այս­պես շա­րու­նակ գան­գատ­վում էին՝ ե­րա­նութ­յամբ
հի­շե­լով գե­րութ­յան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը։ Եվ ի­րենց ա­ռաջ­նորդ­
ներն ստիպ­ված էին լի­նում նրանց հա­մար հայ­թայ­թել այն, ինչ որ
տրվեց ժո­ղովր­դին ա­նա­պա­տում՝ լո­րա­մար­գի, մա­նա­նա, ջուր և­
այլն, ո­րը կա­պում ենք աստ­վա­ծա­յին հրաշ­քի հետ։ Սա նրա հա­մար
էր, որ­պես­զի ի­րենք սկսեն վարժ­վել ա­նա­պա­տի կամ ա­զա­տութ­յան
սննդին և­ ոչ թե գե­րութ­յան հի­շո­ղութ­յան սնն­դին։ Ս­րանք նյու­թա­
կա­նաց­ված խոր­հուրդ­ներ են, սա միայն պատ­մութ­յուն չէ։ Եվ շատ
կար­ևոր է, որ մենք հի­շենք, որ Աստ­վա­ծաշն­չում միայն պատ­մութ­
յուն­ներ չեն, որ մեզ փո­խանց­վում են, այլ՝ խոր­քա­յին, բո­վան­դա­կա­
յին խոր­հուրդ­ներ, ո­րոնք ուղ­ղա­կիո­րեն կապ­ված են մեր կյան­քի
հետ։ Պետք է այդ աչ­քով ըն­թեր­ցենք Սուրբ Գիր­քը։
Ա­նա­պա­տում 40 տար­վա դե­գե­րու­մը սոսկ ա­նա­պա­տում քայ­լե­
լու պատ­մութ­յուն չէ։ Այն գե­րութ­յան անց­յա­լից կտրե­լու, մաք­րե­լու,
հի­շո­ղութ­յու­նը ջնջե­լու խոր­հուրդն է։ Աստ­ված ա­սում է՝ Ա­վետ­յաց
Եր­կի­րը կտես­նեն նրանք, ով­քեր ա­նա­պա­տում են ծնվել, նրանք,
ով­քեր մաքր­վե­լու խորհր­դով և գոր­ծըն­թա­ցով են ան­ցել, և միայն
նրանք կհաս­կա­նան, թե ինչ է Ա­վետ­յաց Եր­կի­րը, նրանք կկա­րո­ղա­
նան կեր­տել, ստեղ­ծել, կա­ռու­ցել այդ եր­ջա­նիկ պե­տութ­յու­նը, ո­րին
մարդ­կութ­յունն ընդ­հան­րա­պես ձգտում է։

Ա­ռաջ­նոր­դութ­յուն...

Այս ա­զա­տագ­րութ­յան պատ­մութ­յան մեջ շատ կար­ևոր է ա­ռաջ­

նոր­դութ­յու­նը։
Գոյություն­ ունի ա­ռաջ­նորդության երկու ձև՝ կա­ռա­վար­չա­կան
ա­ռաջ­նոր­դութ­յուն, ո­րը կա­ռա­վա­րիչն է, կա­ռա­վա­րում է, և մ­յու­սը՝
գա­ղա­փա­րա­կան ա­ռաջ­նոր­դութ­յուն։ Այս եր­կու­սը պետք չէ շփո­թել։

19
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Ան­պայ­ման չէ, որ գա­ղա­փա­րա­կան ա­ռաջ­նոր­դը լավ կա­ռա­վա­րիչ

լի­նի կամ հա­կա­ռա­կը։ Ս­րանք ա­ռաջ­նոր­դութ­յան տար­բեր կեր­պեր
են։ Լավ կա­ռա­վար­չութ­յու­նը շատ կար­ևոր է, բայց միայն լավ կա­
ռա­վար­չութ­յամբ կա­րող է չստաց­վել հա­մայն­քը, հա­սա­րա­կութ­յու­նը,
եր­կի­րը, պե­տութ­յու­նը ար­ժեք­նե­րի մի­ջո­ցով ա­ռաջ­նոր­դե­լը։ Մ­յուս
կող­մից էլ, ար­ժեք­նե­րով գա­ղա­փա­րա­կան ա­ռաջ­նոր­դը մի­գու­ցե
շատ վատ կա­ռա­վա­րիչ լի­նի և ձա­խո­ղի ա­մեն ինչ։
Եվ սա տես­նում ենք «Ե­լից» գրքում՝ եր­կու ան­ձով պայ­մա­նա­
վոր­ված: Տես­նում ենք Մով­սես մար­գա­րեին, որ գա­ղա­փա­րա­կան
ի­մաս­տով էր ա­ռաջ­նոր­դում և տես­նում ենք իր եղ­բո­րը՝ Ա­հա­րո­նին,
ո­րը կա­ռա­վա­րում էր՝ ի­րա­կա­նաց­նե­լով այդ ամ­բողջ ժո­ղովր­դի կա­
ռա­վար­չութ­յան գոր­ծը։
Այս ըն­թաց­քում ժո­ղո­վուր­դը սոսկ չէր դե­գե­րում։ Տես­նում ենք
զար­գաց­ման շատ կար­ևոր հանգր­վան­նե­րը՝ հա­մա­կար­գա­յին կազ­
մա­վոր­ման ըն­թաց­քը։ Նախ, ա­ռա­ջոր­դութ­յան բա­ժա­նու­մը՝ Մով­սես
մար­գա­րեն որ­պես գլուխն ու Աստ­ծո կող­մից ուղ­ղութ­յամբ ա­ռաջ­
նոր­դո­ղը և Ա­հա­րո­նը որ­պես կա­ռա­վա­րիչ, որ կա­ռա­վա­րում էր այդ
ժո­ղովր­դին։ Կար­ևոր մեկ այլ բա­ղադ­րիչ ևս­ առ­կա է: Երբ Մով­սե­սը
կոչ­վում էր ա­ռաջ­նոր­դութ­յան, նա զգում էր պա­տաս­խա­նատ­վու­
թյան ամ­բողջ ծան­րութ­յու­նը և մեր­ժում էր Աստ­ծուն՝ ստանձ­նելու
այդ պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը՝ դա պայ­մա­նա­վո­րե­լով իր մարմ­նա­
կան ա­րա­տով (խո­սե­լու դժվա­րութ­յամբ), և սա­կայն այդ պատ­ճա­
ռով ի­րեն որ­պես օգ­նա­կան՝ կա­ռա­վա­րիչ, Ա­հա­րո­նը կարգ­վեց։ Ա­հա­
րո­նը նաև քա­հա­նա­յութ­յան խոր­հուրդն ու­նի, իսկ Մով­սե­սը՝ պե­տու­
թյան, պե­տա­կա­նութ­յան խոր­հուր­դը։ Այս­պի­սով, Ա­հա­րո­նը հոգ­ևոր
խորհուրդն է պա­րու­նա­կում, Մով­սե­սը՝ մարմ­նա­վոր։ Ս­րանք շատ
կա­րևոր բա­ղադ­րիչ­ներ են, ո­րոնք չեն կա­րող տա­րան­ջատ­վել միմ­
յան­ցից։
Եվ ի՞նչ տե­ղի ու­նե­ցավ։ Նախ՝ օ­րեն­քը տրվեց, բայց հըն­թացս
Ա­հա­րո­նին հանձ­նա­րար­վեց միայ­նակ չկա­ռա­վա­րել, այլ ստեղծ­վեց
տա­րեց­նե­րի խոր­հուր­դը, այ­սօր­վա եզ­րա­բա­նութ­յամբ՝ խորհրդա­
րա­նը։ Այ­սինքն՝ դրվեց խորհր­դա­րա­նա­կան կար­գը։ Ս­տեղծ­վեց
խոր­հուր­դը, ո­րը պետք է կա­ռա­վա­րեր Ա­հա­րո­նի և Մով­սե­սի հետ։
Ե­թե այ­սօր­վա բա­ռա­պա­շա­րով ա­սենք, ժո­ղովրդա­վա­րա­կան ինս­
տի­տու­ցիո­նալ հիմ­քը դրվեց հա­մայն­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի ներ­

20
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

գրավ­վա­ծութ­յամբ, ո­րոնք տա­րեց­ներն էին, ցե­ղե­րի ներ­կա­յա­ցու­

ցիչ­ներն էին, ոչ թե որ­ևէ մե­կի ցան­կութ­յամբ՝ հա­մակ­րան­քով կամ
հա­կա­կրան­քով։

Տն­տե­սութ­յու­նը մի­ջոց է և­ոչ պաշ­տա­մունք ...

Տն­տե­սութ­յու­նը սկսեց կար­գա­վոր­վել. մա­նա­նա­յի նշա­նա­կը

տնտե­սութ­յան կար­ևո­րութ­յան մա­սին է։ Տն­տե­սութ­յու­նը չի կա­րող
բա­ցաս­վել, բա­ցառ­վել կամ հա­մար­վել ա­նի­մաստ, այլ հա­կա­ռա­
կը՝ կե­րակ­րողն է, մի­ջոցն է։ Բայց մա­նա­նան պաշ­տա­մունք չէ, ո­րի
մա­սին հե­տո Հի­սուս ա­սում է. «­Ձեր հայ­րե­րը կե­րան մա­նա­նան և
մե­ռան»։ Դուք ցան­կա­նում եք մե­ռած ար­ժե­քը պաշ­տա­մունք դարձ­
նել։ Այն պի­տի ծա­ռա­յի ձեզ և դուք այն պետք է դարձ­նեք մի­ջոց,
ոչ թե գերն­պա­տակ։ Այ­սինքն՝ մեր խնդիր­նե­րի հիմ­քը տնտե­սութ­
յու­նը, տնտե­սա­կան մի­ջոց­նե­րը գերն­պա­տակ դարձ­նելն է, դրա հա­
մար կյան­քում գոր­ծա­րա­րա­կան վայ­րագ մի­ջամ­տութ­յուն է տե­ղի
ու­նե­նում՝ մարդ­կանց շա­հա­գոր­ծե­լու, մարդ­կանց ի­րա­վունք­նե­րից
զրկե­լու, գեր­շա­հույթ ստա­նա­լու, տնտե­սա­կան իշ­խա­նութ­յուն ու­նե­
նա­լու, և­այդ մի­ջո­ցով նաև քա­ղա­քա­կան իշ­խա­նութ­յուն ու­նե­նա­լու,
նաև տնտե­սա­կան կա­րո­ղութ­յուն­նե­րով քա­ղա­քա­կան իշ­խա­նութ­
յուն­նե­րին ի­րենց ծա­ռա­յեց­նե­լու, և­այս­պես շա­րու­նակ։ Հետ­ևա­բար,
Հի­սուս ու­ղիղ ա­սում է, թե՝ ձեր հայ­րերն այդ մա­նա­նան կե­րան և
մե­ռան, հետ­ևա­բար այն պաշ­տա­մունք չի կա­րող լի­նել։ Այ­սինքն՝
մա­նա­նան մի­ջոցն էր, որ մար­դիկ շա­րու­նա­կեն ի­րենց կյան­քը, կեն­
սա­գոր­ծու­նեութ­յու­նը։

Գե­րա­գույն ար­ժե­քից պետք է բխեն մեր գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը...

Այս­պես, ստեղծ­վե­ցին քա­ղա­քա­կան, դա­տա­կան, տնտե­սա­կան

ռազ­մա­կան, հա­մա­կար­գե­րը, տրվե­ցին օ­րենք­նե­րը և­ այս­պես կար­
գա­վոր­վե­ցին բո­լոր ո­լորտ­նե­րը, բայց ոչ մե­կը խո­չըն­դոտ չհան­դի­
սա­ցավ մյու­սին, չմի­ջամ­տեց մյու­սի գոր­ծու­նեութ­յա­նը, այլ ընդ­հա­
կա­ռա­կը՝ փոխլ­րաց­րին։ Ան­շուշտ, Մով­սեսն էր վեր­ջին հաշ­վով ո­րո­
շում­ներ կա­յաց­նո­ղը, բայց նաև ո­րո­շում­ներն ու ա­ռաջ­նոր­դութ­յու­նը
ի­րա­կա­նա­նում էին քննարկ­ման արդ­յուն­քում։ Նա նախ խո­սում էր

21
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Աստ­ծո հետ, փնտրում էր ուղ­ղութ­յու­նը, այ­սինքն՝ ինքն ի­րեն տես­

նում էր նախ գե­րա­գույն ար­ժե­քի մեջ։ Այ­նու­հետև խո­սում էր կա՛մ
Ա­հա­րո­նի, կա՛մ խորհր­դի հետ և­ ա­պա ժո­ղովր­դի հետ, ու կի­րա­
ռե­լի էին դարձ­նում գա­ղա­փա­րը։ Սա չա­փա­զանց հատ­կան­շա­կան
է և շատ կար­ևոր, որ հա­կա­ռակ գոր­ծըն­թա­ցը տե­ղի չէր ու­նե­նում,
ինչ­պես այ­սօր տե­ղի է ու­նե­նում. բարձ­րա­գույ­նից էին գա­լիս դե­պի
կյանք՝ կի­րա­ռե­լիութ­յուն, և­ոչ թե կի­րա­ռե­լիութ­յու­նից բարձ­րա­նում,
ձգտում էին հաս­նել վե­րի­նին։
Տաս­նա­բան­յա օ­րեն­քի սկիզբն ար­դեն այդ­պես է.
Ես եմ քո Տեր Աստ­վա­ծը, Ին­ձա­նից բա­ցի այլ աստ­ված­ներ չպի­
տի լի­նեն քեզ հա­մար (Ե­լից 20:2-3),
Վեր­ևում՝ երկն­քում, ներք­ևում՝ երկ­րի վրա, և­երկ­րի խոր­քի ջրե­
րի մեջ ե­ղած որ­ևէ բա­նի նմա­նութ­յամբ քեզ կուռ­քեր չպի­տի կեր­տես
(Ե­լից 20:4),
Քո Տեր Աստ­ծո ա­նու­նը զուր տե­ղը չպի­տի ար­տա­սա­նես (Ե­լից
20:7),
Շա­բաթ օ­րը սուրբ պա­հիր (Ե­լից 20:8),
Այ­սինքն՝ դա­դար տուր կյան­քիդ մեջ, իսկ այ­սօր­վա աշ­խար­հը
թե­լադ­րում է մեզ՝ ա­րա­գութ­յան մեջ ո­րո­շում­ներ կա­յաց­նել, խո­սել
և գոր­ծել։ Դա­դար տուր, դա­դա­րի ժա­մա­նակ ու­նե­ցիր, դուրս ա­րի
ի­րա­վի­ճա­կից, նա­յիր ի­րա­վի­ճա­կին, գնա­հա­տիր և­ այդ­պես շա­րու­
նա­կիր:
Պատ­վիր, հար­գիր քո հորն ու մո­րը՝ մե­ծե­րիդ, ծնող­նե­րիդ (Ե­լից
20:12),
Չս­պա­նես (Ե­լից 20:13),
Չշ­նա­նաս (Ե­լից 20:14),
Չ­գո­ղա­նաս, չկո­ղոպ­տես (Ե­լից 20:15),
Ս­րանք միայն ֆի­զի­կա­կան ար­ժեք­ներ չեն։
Քո հար­ևա­նի դեմ սուտ վկա­յութ­յուն մի՛ տուր (Ե­լից 20:16),
Ու­րի­շի ու­նեց­ված­քի վրա աչք չդնես՝ ո՛չ քո մեր­ձա­վո­րի տան, ո՛չ
նրա ա­գա­րա­կի վրա աչք մի՛ ու­նե­ցիր (Ե­լից 20:17)։
Ս­րանք հան­րա­յին կյան­քի հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ստեղծ­ման,
կա­նո­նա­վոր­ման շատ կար­ևոր թե­լադ­րանք­ներ են, ո­րի գա­գա­թը,
սկիզ­բը, ա­կուն­քը «Ե՛ս եմ քո Տեր Աստ­վա­ծը»-ն­ է, դու քեզ հա­մար
կյան­քում պաշ­տա­մունք դարձ­նե­լու ու­րիշ բա­ներ չփնտրես՝ ո՛չ

22
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

մարդ, ո՛չ կեն­դա­նի, ո՛չ այլ բա­ներ։ Ու­րեմն, գե­րա­գույն ար­ժե­քից են

բխում մեր գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը, սա է ամ­բողջ պատ­գամն ու թե­լա­
դրան­քը, մենք ստո­րա­կա ար­ժեք­նե­րով չենք կա­րող բարձ­րա­նալ, չի
կա­րող լի­նել այդ­պես։

Կո­շիկ­ներդ հա­նի՛ր քո ոտ­քե­րից, ո­րով­հե­տև այն վայ­րը, ուր

կանգ­նած ես դու, սուրբ հող է...

«Ա­վետ­յաց Եր­կիր»՝ ա­վե­տի­սով եր­կիր, բա­րի­քի եր­կիրն է, սա

այն գա­ղա­փարն է, ո­րին են­թա­գի­տակ­ցո­րեն կամ նույ­նիսկ ան­գի­
տակ­ցո­րեն մեր ա­մե­նօր­յա կեն­ցա­ղա­վա­րութ­յամբ ձգտում ենք մենք,
փոր­ձում ենք այդ Ա­վետ­յաց Եր­կի­րը ստեղ­ծել՝ փոքր կամ մեծ։ Այս­
տեղ խոսքն ընդ­հան­րա­կան կյան­քի բա­րի­քի մա­սին է։
Եր­կու հան­գա­մանք կա, ո­րոնք պետք է ան­պայ­ման ընդգ­ծել և
ն­շել։ Ա­ռա­ջի­նը, որ Մով­սես մար­գա­րեն ա­ռաջ­նոր­դութ­յու­նը ստանձ­
նե­լուց ա­ռաջ, երբ ան­կեզ մո­րե­նու պատ­մութ­յան մեջ հան­դի­պեց
Աստ­ծուն, կո­շիկ­նե­րը հա­նե­լու պատ­գամ ստա­ցավ տե­ղան­քի մա­
սին, ո­րով­հետև այդ տե­ղը սուրբ հող է (Ե­լից 3:1-5)։ Այ­սինքն՝ ե­թե
դու ստանձնում­ ես ա­ռաջ­նորդությունը, պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­
նը, գնում ես դե­պի ա­զա­տութ­յուն, և նաև պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն
ու­նես մի ամ­բողջ ժո­ղո­վուրդ, ազգ ա­ռաջ­նոր­դե­լու, ու­րեմն պի­տի
նախ­կին բո­լոր կաշ­կան­դում­նե­րից ա­զատ­ված լի­նես։ Քեզ կա­պան­
քող բո­լոր եր­ևույթ­նե­րը պետք է քանդ­ված լի­նեն՝ քո մտքի, հո­գու,
գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի, մտադ­րութ­յուն­նե­րի մեջ։ Երբ ոտ­քերդ դնում ես
այդ տե­ղան­քի վրա և­ար­դեն ստանձ­նում ես պա­տաս­խա­նատ­վութ­
յու­նը (կո­շիկ­ներդ հա­նիր, այս վայ­րը սուրբ հող է), չես կա­րող քո
բե­ռով ու­րիշ­նե­րին ա­ռաջ­նոր­դել այն­տեղ, որ­տեղ դու ո՛չ ե­ղել ես, ո՛չ
ե­րա­զել ես, ո՛չ էլ գի­տես ինչ է, և մի բան էլ դու բեռդ բե­րում ես բար­
դե­լու այդ ժո­ղովր­դի վրա։
Հենց այդ պատ­ճա­ռով ես մի ան­գամ ա­սել եմ՝ մենք ա­պա­գա­յից
պի­տի գանք ներ­կա, ոչ թե անց­յա­լով՝ որ­պես մար­դիկ։ Մեր տե­սիլ­
քով պի­տի գանք ներ­կան կա­ռու­ցե­լու, հասց­նե­լու այդ ա­պա­գա­յին,
ոչ թե մեր անց­յա­լի կեղ­տոտ բե­ռով։ Ա­նընդ­հատ ու­զում ենք ﬗրճվել
ա­պա­գա­յի մեջ անց­յա­լից շա­լա­կած մեր բե­ռով, ո­րը պար­զա­պես
քայ­քա­յիչ է:

23
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Երկ­րորդ պա­րա­գան, որն ինձ հա­մար կար­ևո­րա­գույն եր­ևույ­թը

կամ պատ­գամն է, այն է, որ ճիշտ այն պա­հին, երբ Մով­սես մար­գա­
րեն Աստ­ծո հետ խո­րը, մեծ ապ­րու­մով, զգա­ցու­մով հան­դի­պու­մից
հե­տո բե­րում էր տաս­նա­բան­յա պատ­վի­րան­նե­րը՝ ա­ռաջ­նոր­դութ­
յան վկա­յա­կա­նը, իջ­նե­լով լե­ռից (լե­ռը մաք­րութ­յան խոր­հուրդն ու­
նի), տես­նում է, որ ժո­ղո­վուր­դը ոս­կե հորթ է կա­ռու­ցել և­ այդ պաշ­
տա­մուն­քի մեջ է։ Այ­սինքն՝ մաք­րութ­յան մեծ խոր­հուր­դը բախ­վում
է մարդ­կանց կեն­ցա­ղա­յին կամ այլ ճա­նա­պարհ ընտ­րած հո­գե­վի­
ճա­կի հետ։ Եվ այս պատ­ճա­ռով եմ ա­սում, որ չի կա­րող ստո­րի­նից
բարձ­րա­նալ գե­րա­գույն ար­ժե­քին, այլ գե­րա­գույն ար­ժեք­նե­րից է
գա­լիս, տա­րած­վում և կի­րա­ռե­լի դառ­նում մարդ­կանց կյան­քում։
Եվ ի՞նչ տե­ղի ու­նե­ցավ այ­նու­հետև, ո­րը խոր­քա­յին նշա­նա­կութ­
յուն ու­նի։ Ոս­կե հոր­թը կա­ռուց­վել էր մարդ­կանց ոս­կի­նե­րից, այ­
սինքն՝ մարդ­կանց մեղ­քերն էին դրված այն­տեղ՝ փայ­լուն էին, գրա­
վիչ էին, ինչ­պես այ­սօր։ Մով­սե­սը հա­լեց­րեց հոր­թը, փո­շի դարձ­րեց,
ջրով խառ­նեց և­ այդ մարդ­կանց ստի­պեց ուտել՝ սպա­ռել մեղքը։
Մարդիկ­ ընդունե­ցին ի­րենց գոր­ծա­ծի պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը,
մե­ղա­վո­րութ­յու­նը՝ յու­րա­քանչ­յուրն իր չա­փով, և չինք­նաար­դա­րա­
ցան, չպատ­ճա­ռա­բա­նե­ցին նրա ու­շա­նա­լով կամ այլ հան­գա­ման­
քով, թե­պետ Ա­հա­րո­նը փոր­ձեց այդ պա­հին ո­րոշ ար­դա­րա­ցում­ներ
փնտրել։ Մար­դիկ ըն­դու­նե­ցին մեղ­քը և­ այդ պատ­ճա­ռով, այդ ճա­
նա­պար­հի մեջ, օ­րեն­քը երկ­րորդ ան­գամ տրվեց՝ երկ­րորդ հնա­րա­
վո­րութ­յուն ստեղ­ծե­լով: Եվ այդ ամ­բողջ դե­գե­րում­նե­րին, ա­պա հա­
մա­կար­գե­րի ստեղծ­մանն հա­ջոր­դեց այս ողջ պատ­մութ­յան ամ­բող­
ջա­ցու­մը, վերջ­նա­կե­տը՝ Տա­ճա­րի կա­ռու­ցու­մը։
Այ­սինքն՝ գե­րա­գույն ար­ժե­քից դե­պի հա­սա­րա­կութ­յուն՝ կի­րա­
ռե­լիութ­յուն, և­ այս ամ­բող­ջը պար­փա­կում է Տա­ճա­րի կա­ռու­ցու­մը։
Մար­դիկ չմնա­ցին փո­ղո­ցում, չմնա­ցին փո­ղո­ցի ար­ժե­քի մեջ, այլ վե­
րաձգ­տե­ցին դե­պի Տա­ճա­րը, դե­պի հոգ­ևոր բարձ­րա­գույն ար­ժեք­
նե­րը, գի­տակ­ցութ­յու­նը, կյան­քը, որն էլ դուռն էր՝ մուտք գոր­ծե­լու
հա­մար Ա­վետ­յաց Եր­կիր։
Սա է ամ­բողջ պատ­մութ­յու­նը, թե ինչ­պես է հան­րութ­յու­նը կա­
ռուց­վում, թե ինչ­պես է պե­տութ­յու­նը հիմ­նադր­վում, կա­ռուց­վում և
գոր­ծում, և դ­րա վրա է բարձ­րա­նում այդ եր­կա­րատև, հաս­տա­տուն,

24
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

քայլ առ քայլ զար­գա­ցող շեր­տը, ո­րը մենք կո­չում ենք պե­տա­կա­

նութ­յուն, և­ո­րը հենց Ա­վետ­յաց Երկ­րի Տե­սիլքն է։
Ի­րա­կա­նում, այս պայ­քա­րը հա­վեր­ժա­կան է։ Ե­թե հա­վեր­ժա­կան
չլի­ներ, մենք այ­սօր չէինք լի­նի նույն ի­րա­վի­ճա­կում։ Իս­րա­յե­լա­ցի­նե­
րը կամ հրեա ժո­ղո­վուր­դը լա­վա­գույնս ըն­դու­նել են դա, սե­փա­կա­
նաց­րել են, ա­նընդ­հատ հղում կա­տա­րե­լով թար­մաց­րել են ի­րենց
հա­մա­կար­գա­յին հի­շո­ղութ­յու­նը։ Վեր­ջինս կար­ևո­րա­գույն դե­րա­կա­
տա­րութ­յունն ու­նի։ Ն­րանք չեն փոր­ձել ի­րենց այս կամ այն քա­ղա­
քա­կան, կու­սակ­ցա­կան նպա­տակ­նե­րի կամ շա­հե­րի հա­մար փլել
հա­մա­կար­գե­րը, յու­րա­քանչ­յուր, այս­պես կոչ­ված, նո­րի հետ ոչն­չաց­
նել ա­մեն ինչ և հատ­կա­պես հի­շո­ղութ­յան հան­գա­ման­քը։ Ն­րանք
ա­նընդ­հատ հի­շում են, և­ այ­սօր գո­յութ­յուն ու­նե­ցող «­Լա­ցի Պա­տը»
դրա լա­վա­գույն ար­տա­հայ­տութ­յունն է։ Այն­տեղ՝ «­Լա­ցի Պա­տի»
մոտ, հի­շում են հատ­կա­պես ի­րենց մեղ­քե­րը, ոչ ձևա­կան կամ պար­
տա­կա­նութ­յուն կա­տա­րե­լու հա­մար, այս­պի­սով, ո­րո­շա­կի խոր­քա­
յին ապ­րու­մով նյու­թա­կա­նաց­նե­լով ի­րենց հոգ­ևոր պատ­մութ­յու­նը:
Այս­պես է քրիս­տո­նեա­կան ըն­կա­լու­մը՝ Աստ­ծո Որ­դու մար­դա­ցու­մը.
մար­դե­ղա­ցու­մը նյու­թա­կա­նա­ցումն է՝ նյու­թի և հո­գու հա­վա­սա­րա­
կից լի­նե­լով։ Մեր քրիս­տո­նեա­կան հա­վա­տամ­քը շատ խոր­քա­յին
ա­ռու­մով նյու­թա­կա­նա­ցած, մարմ­նա­ցած Աստ­ծո ա­ռաջ­նոր­դութ­յան
մա­սին է։ Ա­ներ­ևույթ Աստ­ված չի ա­ռաջ­նոր­դում, այլ մար­մին է վերց­
րել, մարմ­նին ար­ժեք է տվել, նյու­թին ար­ժեք է տվել, խոս­քը գործ
է դարձ­րել, հա­վատ­քը, գա­ղա­փա­րը դարձ­րել է շո­շա­փե­լի, կի­րա­ռե­
լի։ Մենք, դժբախ­տա­բար, ա­վան­դութ­յուն­նե­րը կորց­նե­լով, հենց այս
վեր­ջին վե­րան­կա­խաց­ման շրջա­նին շատ հար­ձա­կում­ներ ենք ու­
նե­ցել մեր ե­կե­ղե­ցու վրա, ո­րը միակ կա­ռույցն է, որ պա­հում է հի­շո­
ղութ­յան և շա­րու­նա­կա­կա­նութ­յան թե­լը։
Մեզ հա­մար կար­ևո­րագույն խն­դիրն այ­սօր դաշ­տում գա­ղա­փա­
րա­բա­նութ­յան բա­ցա­կա­յութ­յունն է, ոչ թե մեկ գա­ղա­փա­րա­բա­նութ­
յան, այլ, ընդ­հան­րա­պես, գա­ղա­փա­րա­կան խո­սակ­ցութ­յան վեր­
լու­ծութ­յան, քննա­կան մտքի: Մեր ցա­վոտ ի­րա­կա­նութ­յունն այ­սօր
կա՛մ հայ­հո­յանք է, կա՛մ փա­ռա­բա­նութ­յուն։ Սա մե­ծա­գույն ճգնա­
ժամն է՝ գա­ղա­փար­նե­րի և­ար­ժեք­նե­րի ճգնա­ժա­մը։

25
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԶՐՈՒՅՑ Գ
Տա­ճա­րը հաղ­թե­լու է փո­ղո­ցին...

Ա­նա­պա­տում դե­գե­րող ժո­ղովր­դի պատ­մութ­յունն ամ­փոփ­վում

է Տա­ճա­րի կա­ռուց­ման պատ­գա­մով: Սուրբգ­րա­յին այդ պատ­կե­րը
շատ կար­ևոր շեր­տեր և խոր­քեր ու­նի: Նախ, զար­գաց­ման ըն­թաց­
քի ա­վար­տը Տա­ճա­րի կա­ռուց­ման թե­լադ­րութ­յունն է՝ ման­րակր­կիտ
ցու­ցում­նե­րով, թե ինչ­պի­սին պետք է լի­նի տա­ճա­րը՝ ինչ չա­փե­րով
և հա­մա­մաս­նութ­յու­ննե­րով։ Սա ա­վարտն է, ո­րը սկիզբ է դնում նոր
կյան­քի։ Այ­սինքն՝ ան­ցած ամ­բողջ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծի և գա­լիք
ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծի օր­գա­նա­կան միութ­յունն է, ո­րը տե­ղի չի ու­
նե­նում այլ կեր­պով, քան ար­ժեք­նե­րի փո­խանց­մամբ։
Ա­նա­պա­տում ժո­ղո­վուրդն ան­հա­տից (ե­սա­կենտ­րո­նութ­յու­նից)
աս­տի­ճա­նա­բար տե­ղա­փոխ­վում էր դե­պի հա­մա­կարգ, պե­տութ­յուն,
և, այս­պի­սով, ձևա­վոր­վում էր ազ­գը՝ հիմն­ված ո­րո­շա­կի սկզբունք­
նե­րի, գա­ղա­փար­նե­րի, ար­ժեք­նե­րի վրա: Տես­նում ենք նաև ար­ժեք­
նե­րի ա­ռա­ջին բա­խու­մը՝ տաս­նա­բան­յա պատ­վի­րան­նե­րը՝ հոգ­ևոր
մեծ ար­ժե­հա­մա­կար­գը, և դ­րան զու­գադր­վող ոս­կե հոր­թը, այ­սինքն՝
նյու­թի և հո­գու բա­խու­մը (ոչ ինչ­պես քրի­ստո­նեութ­յան մեջ՝ նյու­թի
և հո­գու փոխլ­րա­ցումն ու շա­րու­նա­կա­կա­նութ­յու­նը)։
Տաս­նա­բան­յա պատ­վի­րան­նե­րը ոչ միայն պատ­վի­րան­ներ են
և­ օ­րենք­ներ, այլև՝ ար­ժեք­ներ։ Դա այն գա­ղա­փա­րա­բա­նութ­յունն է,
այն ար­ժեք­ներն են, ո­րոնց վրա պետք է հիմն­վի պե­տութ­յու­նը՝ գա­
լիք Ա­վետ­յաց Եր­կի­րը։
Տաս­նա­բան­յա պատվի­րա­նը սկսում է ա­մե­նա­կար­ևոր հայ­տա­
րա­րութ­յամբ՝ «Ես եմ քո Տեր Աստ­վա­ծը», այ­նու­հետև՝ «Ինձ­նից բա­
ցի ու­րիշ աստ­ված­ներ չու­նե­նաս, կուռ­քեր չկա­ռու­ցես երկ­րի վրա,
երկն­քում, ծո­վե­րի տակ, գետ­նի տակ, հնա­րա­վոր բո­լոր վայ­րե­րում
և մի­ջա­վայ­րե­րում, Իմ ա­նու­նը զուր տե­ղը չտաս, չստես, չգո­ղա­
նաս, չշնա­նաս, մե­ծե­րին կհար­գես, շա­բաթ օ­րը սուրբ կպա­հես,
աչքդ ու­րի­շի ու­նեց­ված­քին չդնես»։ Ս­րան­ցից յու­րա­քանչ­յու­րը մի
կա­րևոր սկզբուն­քի ար­տա­հայ­տութ­յուն է։ Ս­րանք զուտ մա­կե­րե­սա­
յին օ­րենք­նե­րի թե­լադ­րութ­յուն­ներ չեն, այլ՝ սկզբունք­ներ, ո­րոնց վրա
26
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

պետք է կա­ռուց­վի ամ­բողջ հա­մա­կար­գը։ Այդ սկզբունք­նե­րը մինչև

հի­մա ի­րա­կան են։
Այ­սօր հան­րութ­յու­նը կա­ռու­ցե­լու մեր ա­ռա­քե­լութ­յան մեջ
սկզբունք­նե­րը չեն գոր­ծում, այլ գոր­ծում է այ­սօր­վա աշ­խար­հի թե­
լադ­րած ար­ժեք­նե­րի տե­ղատ­վութ­յու­նը և հար­մար­վո­ղա­կան հա­րա­
բե­րա­կա­նութ­յու­նը։ Ամ­բողջ աշ­խար­հին միաց­նող գա­ղա­փա­րա­բա­
նա­կան թե­լը դար­ձել է միայն «ի­րա­վուն­քի տե­սութ­յու­նը»՝ բա­ցար­
ձակ ի­մաս­տով։ Ի­րա­վունքն իր բա­ցար­ձա­կաց­ման գա­ղա­փա­րով,
ա­ռանց հա­մադ­րելի լինելու պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան հետ (պա­
տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը միայն են­թադր­վում է, բայց չի կի­րառ­վում),
դառ­նում է կրոն, և­ այ­սօր­վա աշ­խար­հի՝ այս­պես կոչ­ված նոր աշ­
խար­հի, կրո­նը ի­րա­վուն­քի տե­սութ­յունն է։ Ի­րա­վուն­քի տե­սութ­յունն
էլ գոր­ծում է աղ­ճատ­ված: Շատ հա­ճախ աշ­խար­հի հզոր­նե­րը ո­րո­
շում են, թե ով ի­րա­վունք ու­նի և­ով չու­նի։ Մեր վեր­ջին պա­տե­րազ­մը
կամ, ընդ­հան­րա­պես, Ար­ցախ­յան հար­ցը դրա լա­վա­գույն ար­տա­
հայ­տութ­յունն է: Ըստ այդմ՝ Ար­ցա­խը ի­րա­վունք չու­նի ի­րա­վունք
ու­նե­նա­լու, մինչ­դեռ աշ­խար­հում նմա­նա­տիպ շատ կոնֆ­լիկտ­ներ,
հա­կա­մար­տութ­յուն­ներ կան, որ­տեղ ո­րո­շա­կիո­րեն գոր­ծել է ի­րա­
վունք ու­նե­նա­լու­ի­րա­վուն­քը։
Այս ի­մաս­տով անհ­րա­ժեշտ է անդ­րա­դառ­նալ ևս մեկ խնդրի.
մարդ­կա­յին ի­րա­վունքն ի­ջեց­վել է ան­հա­տա­կա­նութ­յան կամ ան­հա­
տա­պաշ­տութ­յան աս­տի­ճա­նի։ Ի­րա­վուն­քի բա­ցար­ձա­կաց­ման հետ­
ևան­քով մարդ­կութ­յունն այ­սօր ըն­կել է ար­ժեք­նե­րի տե­ղա­տվութ­յան
ծի­րից ներս, և մեր եր­կի­րը բա­ցա­ռութ­յուն չէ: Օ­րենք­նե­րի մշա­կու­
մը և դ­րանց բո­վան­դա­կութ­յու­նը կամ օ­րենք­ներն ինք­նին խո­սում
են այն ար­ժեք­նե­րի, ար­ժե­հա­մա­կար­գի մա­սին, որ տվյալ եր­կի­րը,
պե­տութ­յու­նը և ժո­ղո­վուր­դը դա­վա­նում է կամ ստիպ­ված է լի­նում
դա­վա­նել։ Տաս­նա­բան­յա­յում սահ­մա­նում է՝ «Ես եմ քո Տեր Աստ­վա­
ծը». սա բա­ցար­ձակ ար­ժեք է, որ­տե­ղից բխում են մնա­ցած բո­լոր
դրույթ­նե­րը, այ­սինքն՝ դրանք օ­րենք­ներ են, ո­րոնք փո­խա­դրվում
են բա­րո­յա­կան հար­թութ­յուն, մար­դուն դաս­տիա­րա­կում են, ուղ­
ղութ­յուն են տա­լիս և­ար­տա­հայ­տում են այն ար­ժե­հա­մա­կար­գը, որ
այդ հա­սա­րա­կութ­յու­նը դա­վա­նում է։ Հի­մա վերց­նենք մեր եր­կի­րը՝
«Լան­զա­րո­տեի կոն­վեն­ցիա», «Ս­տամ­բուլ­յան կոն­վեն­ցիա», «Ըն­
տա­նե­կան բռնութ­յան օ­րենք», «­Գեն­դե­րա­յին հա­վա­սա­րութ­յան»

27
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

և զա­նա­զան այլ օ­րենք­ներ։ Ան­կախ նրա­նից՝ մենք ըն­դու­նում ենք

թե չենք ըն­դու­նում, ինչ­պի­սի վե­րա­բեր­մունք ու վեր­լու­ծութ­յուն ու­
նենք, սրանք այն չա­փա­նիշ­ները, ուղ­ղութ­յուն­ներն ու ար­ժեք­ներն
են, ո­րոնք ներդր­վում են կամ փո­խանց­վում են հա­սա­րա­կութ­յա­նը,
և հա­սա­րա­կութ­յու­նը կամ պե­տութ­յունն այլևս պետք է ապ­րի այս
ար­ժեք­նե­րով։ Դ­րանք ո­րո­շա­կի պատ­գամ­նե­րով բա­րո­յա­կան հար­
թութ­յան մեջ դի­տարկ­վող գա­ղա­փար­ներ են, ո­րոնք տրվում են այդ
հան­րութ­յա­նը՝ վե­րած­վե­լով «ար­ժե­քի», հա­մա­կար­գի և մ­տա­ծո­ղու­
թյան։ Ի վեր­ջո, դրանք ներդր­վում են դպրոց­նե­րում, հա­մալ­սա­րան­
նե­րում և կր­թա­կան զա­նա­զան մա­կար­դակ­նե­րում, դրանք տար­
փող­վում են մա­մու­լով և զանգ­վա­ծա­յին լրատ­վա­կան մի­ջոց­նե­րով,
սոց­ցան­ցե­րով, ի­րա­վա­պաշտ­պան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րով (վեր­
ջի­ննե­րից ո­րոշ­ներն ի­րենց գո­յութ­յունն են ա­պա­հո­վում նման նա­
խա­ձեռ­նութ­յուն­նե­րով և­ այդ մի­ջո­ցով հարս­տա­նում են, ո­րոշ­ներն
էլ նոր են ստեղծ­վում՝ ա­ռիթն օգ­տա­գոր­ծե­լով): Այ­սինքն՝ հան­րա­յին
կյան­քի ար­ժե­քա­յին հա­մա­կար­գը սկսում է խարխլ­վել։
Մեկ օ­րի­նակ բե­րեմ այս ա­ռու­մով, որ­պես­զի ա­վե­լի պարզ լի­նի:
Ես ա­նընդ­հատ խո­սել եմ մեր սահ­մա­նադրության մա­սին: Մեր սահ­
մա­նադ­րութ­յու­նը չի սահ­մա­նում, թե ո՞րն է ըն­տա­նի­քը։ Դ­րա­նից
բխած «Ըն­տա­նե­կան օ­րենս­գիրքն» էլ չի սահ­մա­նում, թե ինչ է ըն­
տա­նի­քը։ Այ­սինքն՝ խարխլ­ված է ըն­տա­նի­քի ըն­կա­լու­մը և­ ըն­տա­
նի­քի ար­ժե­քը դառ­նում է այդ­պի­սին։ Նշ­վում է, թե վե­րոնշ­յալ­նե­րից
են­թադ­րե­լի է, թե ինչ է ըն­տա­նի­քը, սա­կայն սկզբուն­քը, գա­ղա­փա­
րա­բա­նութ­յու­նը չի կա­րող լի­նել են­թադ­րե­լի։
Որ­պես այս գա­ղա­փա­րի շա­րու­նա­կութ­յուն՝ մեր Տե­րը շատ հե­
տաքր­քիր, խոր­քա­յին ար­տա­հայ­տութ­յուն ու­նի. «­Նախ խնդրե­ցե՛ք
Աստ­ծո ար­քա­յութ­յու­նը և ն­րա ար­դա­րութ­յու­նը, և­ այդ բո­լո­րը Աստ­
ված ձեզ ա­վե­լիով կտա» (­Մատթ. 6:34)։ Մի՛ փնտրեք ան­կար­ևոր­ներն
ու երկ­րոր­դա­կան­նե­րը՝ փոր­ձե­լով դրանք հար­մա­րեց­նել ար­քա­յութ­
յան գա­ղա­փա­րին, այլ հա­կա­ռա­կը՝ վերց­րեք բարձ­րա­գույ­նը՝ Աստ­ծո
ար­քա­յութ­յու­նը, և­ա­պա ձեր բո­լոր գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը բխեց­րեք այդ
սկզբուն­քից: Նույն սկզբունքն է, ինչ որ տաս­նա­բան­յան՝ ժո­ղովր­դին
ազգ դարձ­նե­լու, պե­տութ­յան վե­րա­ծե­լու գա­ղա­փա­րը, ճա­նա­պար­
հը և­ըմբռ­նու­մը։ Մեր այս գա­ղա­փա­րա­բա­նա­կան դա­տար­կութ­յու­նը
հասց­նում է այն աս­տի­ճա­նին, որ քա­ղա­քա­կան գոր­ծի­չը կամ կու­

28
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

սակ­ցութ­յու­նը չի կա­րո­ղա­նում պե­տութ­յան տե­սիլքն ու նպա­տա­կը

սահ­մա­նել՝ այն ձևա­կեր­պե­լով որ­պես «լավ պե­տութ­յուն» ու­նե­նա­
լու ցան­կութ­յուն: Պատ­կե­րաց­նո՞ւմ եք՝ որ­քան ա­մորֆ է, ա­նո­րոշ և­
անն­պա­տակ: Ի՞նչ է նշա­նա­կում «լավ պե­տութ­յուն». ո­չինչ ա­ռա­վել,
քան հա­մա­կար­գա­յին մտքի և գա­ղա­փա­րա­կան ա­ռաջ­նոր­դութ­յան
կա­տար­յալ սնան­կութ­յուն կամ բա­ցա­կա­յութ­յուն, ո­րը մեր ի­րա­կա­
նութ­յունն է։ Ս­րան շատ գե­ղե­ցիկ ձևով ծա­ռա­յում են սո­ցիա­լա­կան
ցան­ցե­րը, ո­րոնք կոչ­ված են հան­րա­յին մի­ջա­վայր ստեղ­ծե­լու, բայց
տե­ղի է ու­նե­նում հա­կա­ռա­կը՝ ան­հա­տի շեշ­տադ­րում, ի­րա­վուն­քի
շեշ­տադ­րում, ան­հա­տին ի­րա­վուն­քի, գա­ղա­փա­րի, կար­ծի­քի պար­
տադ­րում և­այլն։
Ինչ­պե՞ս է ե­կե­ղե­ցին ար­ժեք­նե­րը որ­դեգ­րել և կի­րա­ռել. ներդր­վել
է հրա­պա­րա­կա­յին խոս­տո­վա­նութ­յան հա­մա­կար­գը, որ­տեղ խոս­
վում է մեղ­քե­րի մա­սին։ Այ­սինքն՝ ինք­նա­հա­յե­ցողութ­յան է հրավի­
րում մար­դուն՝ հնա­րա­վո­րութ­յուն և մի­ջա­վայր ստեղ­ծե­լով դրանց
մա­սին մտա­ծե­լու։ Մար­դը գոր­ծում է այդ հա­մա­կար­գի մեջ։ Այ­սինքն՝
սրանք միայն սահ­ման­ված, ձևա­կան թե­լադ­րանք­ներ չեն, այլ՝ ինք­
նա­ճա­նա­չո­ղութ­յան և միմ­յանց նկատ­մամբ խնամք տա­ծե­լու մի­
ջա­վայր, հա­սա­րա­կութ­յուն կեր­տե­լու, ժո­ղովր­դից ազգ դառ­նա­լու,­
ար­ժե­քա­յին դա­վա­նանք ու­նե­նա­լու և­ այն կի­րա­ռե­լու նպա­տա­կով
սահ­ման­ված ճշմար­տութ­յուն։
Ինչ­պե՞ս կա­րող ենք այդ ար­ժեք­նե­րը սահ­մա­նել։ Այն ան­հա­տա­
կան ջան­քե­րով չի լի­նում, ո­րով­հետև դրանք շատ քիչ արդ­յունք­ներ
են ար­ձա­նագ­րում, այլ հա­մա­կար­գա­յին՝ սահ­մա­նե­լով պե­տութ­յան
սկզբունք­նե­րը, թե ինչ է դա­վա­նում այն՝ օ­րենք­նե­րից ու խորհր­դա­
նիշ­նե­րից սկսած մինչև կա­ռա­վա­րում։

Մեր Ե­ռա­գույն դրո­շը...

Մի քա­նի կեն­ցա­ղա­յին օ­րի­նակ­նե­րով փոր­ձենք ա­վե­լի հաս­կա­

նա­լի և­ըն­կա­լե­լի լի­նել։ Ես տա­րի­նե­րով տվայ­տել եմ, որ­պես­զի մենք
ու­նե­նանք դրո­շի մեկ տար­բե­րակ։ Մեր պե­տութ­յան դրո­շը ե­րեք
տար­բե­րա­կով է, մինչ­դեռ սահ­մա­նադ­րութ­յան մեջ դրո­շի գույ­նե­րը
սահ­ման­ված են։ Մենք ու­նենք կար­միր, կա­պույտ, նարն­ջա­գույն, ու­
նենք կար­միր, կա­պույտ, ծի­րա­նա­գույն և­ու­նենք կար­միր, կա­պույտ,

29
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

դե­ղին գույ­նե­րով ե­րեք տար­բեր դրոշ­ներ։ Հի­մա, երբ այս ե­րեք դրոշ­
նե­րը մեկ տե­ղում ծա­ծան­վում են, ինչ­պե՞ս պետք է հաս­կա­նալ, թե
որն է Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յան դրո­շը։ Մար­դիկ կա­րող են
ա­սել՝ հի­մա դա ի՞նչ կար­ևոր հարց է։ Ա­յո՛, կար­ևոր է, ո­րով­հետև
դա քո տեսքն է, պատ­կերն է, վե­րա­բեր­մունքն է թե՛ երկ­րիդ մեջ, թե՛
ար­տա­քին աշ­խար­հում: Այդ դրո­շի ներ­քո է գոր­ծում քո բա­նա­կը՝ քո
զա­վակ­ներն են գնում հե­րո­սութ­յան ու նա­հա­տա­կութ­յան։ Երբ մենք
տե­սան­յու­թե­րով տես­նում ենք մեր դրո­շի ա­նար­գու­մը թշնա­մու կող­
մից, ան­պատ­վութ­յուն ենք զգում։ Այ­սինքն՝ մեզ նույ­նիսկ թե­լադ­րե­լի
չէ այդ զգա­ցու­մը, այդ զգա­ցու­մը բնա­կան է, ո­րով­հետև դրոշն իմ
պատ­կերն է, իմ հա­վա­քա­կան ին­քնութ­յան, ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան,
գո­յութ­յան ար­տա­հայ­տութ­յունն է։ Հի­մա մենք քա­նի՞ տե­սա­կի ինք­
նութ­յուն ու­նենք։ Դուրս գանք, շրջենք և կ­տես­նենք նույ­նիսկ մեր
սրբա­զան վայ­րում՝ Ե­ռաբ­լու­րում, պե­տա­կան շեն­քե­րի վրա, մար­զա­
կան խա­ղե­րի ժա­մա­նակ, բո­լոր տե­ղե­րում տար­բեր տե­սա­կի դրոշ­
ներ են։ Սա խոր­քա­յին ար­ժեք ու­նի։ Սա նշա­նա­կում է, որ ան­հա­
տի զգա­ցո­ղութ­յունն ա­վե­լի մեծ է, քան հան­րութ­յան և պե­տութ­յան,
ո­րով­հետև՝ ես ինչ­պես նա­խընտ­րում եմ, այդ­պես էլ ներ­կա­յաց­նում
եմ իմ պե­տութ­յան դրո­շը՝ իմ ինք­նութ­յան ար­տա­հայ­տութ­յու­նը։

«­Մի կտոր հա­ցի» պատ­մութ­յու­նը...

Այլ կեն­ցա­ղա­յին օ­րի­նակ՝ փո­ղո­ցա­յին առև­տու­րը, մա­նա­վանդ

այս վեր­ջին՝ covid-ի շրջա­նին տե­ղի ու­նե­ցող։ Ա­նընդ­հատ խո­սում
են՝ covid է, ե­կե­ղե­ցում շատ ժո­ղո­վուրդ չլի­նի (ե­կե­ղե­ցին իր կար­
գու­կա­նո­նի մեջ փոր­ձում է պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան բա­ժի­նը կրել
բարձ­րա­գույն ի­մաս­տով), բայց ա­մե­նուր տես­նում ենք փո­ղո­ցա­յին
առև­տու­րը։ Երբ խոս­վում է այդ մա­սին, ին­չո՞վ են պա­տաս­խա­նա­
տու­նե­րը դա պայ­մա­նա­վո­րում։ Ա­սում են՝ մար­դիկ «մի կտոր հաց»
են վաս­տակում։ Ու­րեմն, դա ձեր՝ կա­ռա­վա­րիչ­նե­րիդ, պա­տաս­խա­
նատ­վութ­յունն է, որ այդ մար­դիկ «մի կտոր հա­ցը» վաս­տա­կեն ար­
ժա­նա­պա­տիվ կեր­պով՝ մա­քուր պայ­ման­նե­րում, և նաև մա­քուր
պայ­ման­ներ ա­պա­հով­վեն նրանց հա­մար, ով­քեր պի­տի գնեն դա,
հատ­կա­պես երբ հռչա­կել եք, որ covid-ի պայ­ման­նե­րում պետք է մե­
կու­սա­նալ։ Սա ի՞նչ է նշա­նա­կում։ Սա նշա­նա­կում է, որ հա­մա­կար­
գը վե­րա­բեր­մունք չու­նի, որ գա­ղա­փար և սկզ­բունք չկա։
30
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

Թա­փա­ռող աղ­բը...

Եր­րոր­դը՝ մեր Հայ­րե­նի­քով շրջող տոպ­րակ­ներն ու աղ­բը։ Սա

հա­մայն­քում ապ­րող ան­հա­տի պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան խնդիր
լի­նելուց ա­վե­լի հա­մա­կար­գա­յին խնդիր է։ Բ­նա­կա­նա­բար, այս­տեղ
դե­րա­կա­տա­րութ­յուն ու­նեն կրթութ­յունն ու դաս­տիա­րա­կութ­յու­նը։
Սա­կայն ի՞նչ կա սահ­ման­ված հա­մա­կար­գա­յին ի­մաս­տով՝ կան­
խար­գե­լե­լու, դաս­տիա­րա­կե­լու, կրթե­լու և, միև­նույն ժա­մա­նակ,
այն­պի­սի մի­ջո­ցա­ռում­ներ ձեռ­նար­կե­լու, որ այդ մար­դիկ պատժ­վեն։
Մարդն ա­սում է՝ դա իմ ի­րա­վունքն է, այս տոպ­րակն ինձ դուր չի գա­
լիս, ես նե­տում եմ։ Նա այլևս պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն չի կրում, իր
ի­րա­վունքն է գոր­ծադ­րում։ Ինչ­պե՞ս է գոր­ծում հա­մա­կար­գը դրա դի­
մաց, ի՞նչ կեր­պով, ի՞նչ ե­ղա­նակ­նե­րով, սահ­մա­նում կա՞, սկզբունք
կա՞, որ օ­րի­նակ՝ այս ա­րար­չա­գոր­ծութ­յու­նը մեր պա­տաս­խա­նատ­
վութ­յունն է, մեր Հայ­րե­նի­քը մեր պա­տաս­խա­նատ­վութ­յունն է, այլ
ոչ թե լղոզ­ված «մեր»-ի, այլ՝ հա­մա­կար­գի՝ գոր­ծե­լու, կրթե­լու, շեշ­
տադ­րում­ներ կա­տա­րե­լու, մշա­կե­լու, մարդ­կանց ներգ­րա­վե­լու, այդ
ամ­բողջ աշ­խա­տան­քը հա­մա­կար­գե­լու։ Աշ­խար­հում չկա մի ժո­ղո­
վուրդ կամ մարդ, որ նույն խնդիր­ներն ու­նե­ցած չլի­նի կամ չու­նե­նա,
հարցն այն է, թե ինչ­պե՞ս է հա­մա­կարգն ար­ձա­գան­քում այդ բո­լո­
րին, ինչ­պե՞ս է հա­մա­կար­գը թե­լադ­րող դառ­նում՝ մարդ­կանց այդ
ճա­նա­պար­հով ա­ռաջ­նոր­դե­լու գոր­ծում։

Աստ­ված պատ­գա­մում է, բայց գոր­ծադ­րող­նե­րը, ի­րավի­ճա­կի

թե­լադ­րող­նե­րը մար­դիկ են...

Այս պա­հին, երբ խո­սում ենք պատ­վի­րան­նե­րի օ­րի­նա­կով,

դրանք սահ­ման­ված սկզբունք­ներ են, որ գոր­ծող հա­մա­կար­գը թե­
լադ­րում է։ Ան­շուշտ, Աստ­ծուց է գա­լիս, Աստ­ված է պատ­գա­մում,
բայց գոր­ծադ­րող­նե­րը, ի­րա­վի­ճա­կի թե­լադ­րող­նե­րը մար­դիկ են,
ստեղծ­ված այն ինս­տի­տուտ­ներն ու հա­մա­կար­գը, որ այդ պա­հին
գոր­ծում էր և շա­րու­նա­կում է գոր­ծել՝ մեզ հա­մար որ­պես օ­րի­նակ
ծա­ռա­յե­լով։

31
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

«Այլևս Եր­բե­քը» որ­պես հա­մա­կարգ...

Խո­սենք Իս­րա­յել պե­տութ­յան մա­սին, ինչ­պե՞ս են ի­րենք զար­

գաց­նում պե­տութ­յու­նը։ Նախ, գո­յութ­յուն ու­նեն սկզբունք­նե­րը, որ
այս կե­տից ու գծից այն կողմ չի կա­րե­լի անց­նել, ի­րենք գոր­ծում են
այս­պի­սի գա­ղա­փա­րա­բա­նա­կան դաշ­տում։
Վերց­նենք մեր ցե­ղաս­պա­նութ­յան գա­ղա­փա­րը և հա­մե­մա­տենք
Հո­լո­քոս­տի ըն­կալ­ման հետ։ Երբ Իս­րա­յել պե­տութ­յու­նը կամ հրեա
ժո­ղո­վուրդն ա­սում է՝ «Այլևս եր­բեք», նա այն դարձ­րել է սկզբուն­քա­
յին բա­նաձև, հա­յե­ցա­կարգ, մտա­ծո­ղութ­յուն, ո­րով­հետև ին­քը Հո­
լո­քոստ է տե­սել, ան­ցել է դա­ժան ճա­նա­պար­հով, և դա իր հա­մար
հա­մա­կարգ է դարձ­րել, «Այլևս եր­բեք»-ն­ այդ հա­մա­կար­գի ա­նունն
է։ Թե՛ ան­հա­տա­պես, թե՛ ըն­տա­նի­քով, թե՛ որ­պես պե­տութ­յուն ա­մե­
նաչն­չին իսկ վտան­գի պա­րա­գա­յին գոր­ծում է «Այլևս եր­բեք»-ի
սկզբուն­քը, արթ­նա­նում է հի­շո­ղութ­յու­նը, որ «ես ան­ցել եմ այս կրա­
կի մի­ջով, իմ ժո­ղո­վուրդն ան­ցել է այս կրա­կի մի­ջով»։ Այս սկզբուն­
քը նաև փո­խանց­վել է բո­լոր ո­լորտ­նե­րին՝ կրթա­կան, տնտե­սա­կան,
ա­ռող­ջա­պա­հա­կան, ար­տա­քին հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի և­ այլն։ Եվ
այս բո­լոր ո­լորտ­նե­րի մեջ լա­վա­գույ­նը լի­նե­լու ձգտումն է՝ պե­տութ­
յու­նն ամ­բող­ջա­կան և հ­զոր ու զար­գա­ցող հիմ­քե­րի վրա տես­նե­լու
ա­ռա­քե­լութ­յամբ։ Այ­սինքն՝ Հո­լո­քոս­տը դար­ձել է հա­մա­կարգ, իսկ
մեզ մոտ զգաց­մունք է։ Երբ մենք ա­սում ենք «այլևս եր­բեք», շատ
հա­ճախ չենք էլ հաս­կա­նում, թե ին­չու ենք ա­սում։ Մենք ար­դար
ի­րա­վուն­քով կռվում ու պայ­քա­րում ենք աշ­խար­հի հետ, աշ­խար­հի
դեմ, որ­պես­զի ճա­նա­չեն հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նը, բայց զու­գա­
հե­ռա­բար ի՞նչ ենք ա­րել, որ այդ ամ­բողջ գա­ղա­փա­րա­բա­նութ­յու­նը
չմնա միայն զգաց­մուն­քա­յին՝ զո­հի մա­կար­դա­կի վրա, այլ դառ­նա
հա­մա­կարգ, որ յու­րա­քանչ­յուր հայ մարդ դպրո­ցում, աշ­խա­տա­վայ­
րում, ար­տա­քին աշ­խար­հի հետ որ­ևէ հա­րա­բե­րութ­յան մեջ գոր­ծի
այս սկզբուն­քով՝ մտա­ծե­լով, որ ինքն ան­ցել է տա­ռա­պան­քի այս
ճա­նա­պար­հով, իր ժո­ղո­վուրդն ան­ցել է այս կրա­կի ճա­նա­պար­հով,
հա­սել է ոչն­չաց­ման եզ­րին, և, հետ­ևա­բար, ի­րա­վունք չու­նի կրկին
թույլ տա­լու դա, և­ այս պատ­ճա­ռով կրթութ­յու­նը պետք է լի­նի լա­
վա­գույ­նը, տնտե­սութ­յու­նը պետք է լի­նի բարձ­րա­գույ­նը, ա­ռող­ջա­

32
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

պա­հա­պան հա­մա­կար­գը պետք է լի­նի ա­մե­նա­զար­գա­ցա­ծը, տեխ­

նո­լո­գիա­կան զար­գա­ցու­մը՝ բա­ցար­ձակ մրցակ­ցութ­յուն չու­նե­ցո­ղը,
բա­նա­կը պետք է լի­նի ա­մե­նա­մար­տու­նա­կը, անվ­տան­գութ­յան բո­
լոր խնդիր­նե­րը լու­ծո­ղը, բա­նա­կի յու­րա­քանչ­յուր զին­վորն ու սպան
պետք է ու­նե­նա բարձ­րա­գույն ար­ժե­քը, ո­րով­հետև նա պե­տութ­
յան, ինք­նութ­յան, գո­յութ­յան և­անվ­տան­գութ­յան ե­րաշ­խա­վորն է և
պետք է գոր­ծի «Այլևս եր­բեք» սկզբուն­քով։
Սա ամ­բող­ջա­կան, հա­մա­լիր մո­տե­ցում է պա­հան­ջում, ոչ թե
զգաց­մունք։ Սոսկ չենք պատ­մում, թե մեր մեծ հայ­րերն ու մայ­րերն
ինչ­պես են ան­ցել սրի ճա­նա­պար­հով և վատ զգում դրա հա­մար՝
լա­ցե­լով, ցավ ապ­րե­լով ու, մի­գու­ցե, մի քա­նի խիստ դա­տա­պար­
տող ար­տա­հայ­տութ­յուն­ներ ա­նե­լով ի­րա­գոր­ծող­նե­րի հաս­ցեին,
ա­ղա­ղա­կե­լով, որ «այլևս եր­բեք» չպետք է կրկնվի, և գ­նում մեր սո­
վո­րա­կան կյան­քին: Մեզ հա­մար ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նը գոր­ծող հո­վա­
նի, հա­մա­կարգ չդար­ձավ, և­այդ պատ­ճա­ռով էլ տե­ղի ու­նե­ցավ այս
պա­տե­րազ­մը։ Մենք մե­ծով ու փոք­րով այդ դաս­տիա­րա­կութ­յան ճա­
նա­պար­հի մեջ չմնա­ցինք։
Այ­սօր մեզ հա­մար կար­ևո­րա­գույն ձեռ­նար­կում պետք է լի­նի
մեր պե­տութ­յան գա­ղա­փա­րա­կան հիմ­քե­րը սահ­մա­նե­լը և դ­րանք
հան­րա­յին ար­ժեք դարձ­նե­լը։ Մեր գա­ղա­փա­րա­բա­նութ­յան հիմ­քում
պետք է լի­նի մեր ինք­նութ­յա­նը հա­րիր քրիս­տո­նեա­կան ըն­կա­լու­մը,
վար­քա­գիծն ու մտա­ծո­ղութ­յու­նը, ո­րը հա­զա­րամ­յակ­նե­րով փորձ­
վել և քն­նութ­յուն է բռնել։ Ք­րիս­տո­նեա­կան ըն­կա­լումն ան­բա­ժա­նե­լի
կեր­պով ըն­դե­լուզ­ված է մեր ազ­գա­յին նկա­րագ­րին։ Այդ հի­շո­ղութ­
յամբ մեր Սուրբ Ե­կե­ղե­ցին ապ­րել է՝ ազ­գա­յին տարրն ու նկա­րա­գի­
րը եր­բեք չբա­ժա­նե­լով հոգ­ևոր բո­վան­դա­կութ­յու­նից։

33
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԶՐՈՒՅՑ Դ
Ք­րիս­տո­նեութ­յու­նը՝ որ­պես ինք­նութ­յան վե­րա­դարձ...

Ք­րիս­տո­նեութ­յան ըն­դու­նու­մը շատ խոր­քա­յին նշա­նա­կութ­յուն

ու­նե­ցող ի­րա­դար­ձութ­յուն է մինչև այ­սօր, և մենք, այն վեր­լու­ծե­լով,
պետք է կա­րո­ղա­նանք ար­տա­ցո­լումն ու անդ­րա­դար­ձը տես­նել նաև
այ­սօր­վա լույ­սի ներ­քո կամ այդ ի­րա­դար­ձութ­յան լույ­սի ներ­քո գնա­
հա­տել այս օ­րը:
Հարկ է անդ­րա­դառ­նալ քրիս­տո­նեութ­յան ըն­դուն­ման հան­գա­
ման­քին, և­ այս ծի­րից ներս նաև բազ­մա­թիվ մե­ղադ­րանք­նե­րին,
քննա­դա­տութ­յուն­նե­րին՝ գիտ­նա­վո­րի և տ­գե­տի, ինք­նա­հաս­տատ­
վող­նե­րի և­այդ ար­ժե­հա­մա­կար­գից վա­խե­ցող­նե­րի կող­մից։ Եր­բեմն
մար­դիկ վա­խե­նում են ըն­դու­նել քրիս­տո­նեա­կան ար­ժե­հա­մա­կար­
գը, քա­նի որ այն շատ մեծ պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն է են­թադ­րում։
Ի՞նչ գա­ղա­փա­րա­բա­նութ­յուն է դրված մեր ազ­գա­յին ինք­նութ­
յան, մեր մտա­ծո­ղութ­յան հեն­քում: Ամ­բողջ երկ­խո­սութ­յան ճա­նա­
պար­հոր­դութ­յու­նը սկսե­ցինք տաս­նա­բան­յա­յից, և­ այս զրույ­ցը նա­
խոր­դի օր­գա­նա­կան շա­րու­նա­կութ­յունն է։ Տաս­նա­բան­յա­յում բա­
ցար­ձակ հռչա­կում է կա­տար­ված՝ «Ես եմ քո Տեր Աստ­վա­ծը»։ Սա
այն բա­ցար­ձակ ար­ժեքն է, ո­րի շուրջ ոչ մի զի­ջում կամ մի­ջին ճա­
նա­պարհ գո­յութ­յուն չու­նի։
Երբ մենք քննում ենք քրիս­տո­նեութ­յան ըն­դուն­ման պատ­մութ­
յունն իր հոգ­ևոր խո­րը բո­վան­դա­կութ­յու­նից դուրս, պետք է նաև
գնա­հա­տենք և վեր­լու­ծենք, թե ինչ­պի­սին էր ի­րա­վի­ճակն այն ըն­
դու­նե­լու ժա­մա­նակ։ Ա­ռա­ջի­նը, որ միշտ ինձ գրա­վել է, այն է, որ
մենք ու­նեինք պե­տութ­յուն, թա­գա­վո­րութ­յուն, ո­րի ղե­կա­վար­նե­րը՝
թա­գա­վո­րա­կան ըն­տա­նի­քը, հա­յեր չէին, այլ՝ պարթև­ներ։
Հի­մա կգտնվեն պատ­մա­բան­ներ, որ պարթև­նե­րին կբխեց­նեն
հա­յե­րից, բայց փաստ է, որ նրանք պարթև­ներ էին։ Հա­յաս­տա­
նում Ար­շա­կուն­յաց հարս­տութ­յան հիմ­նադ­րու­մը տե­ղի ու­նե­ցավ Տր­
դատ Ա-ով (Ք.Հ. 52թ)։ Այլ հարց է, որ ե­րեք դար ապ­րե­լով հայ­կա­կան
մթնո­լոր­տում, մի­ջա­վայ­րում և­ ար­ժեք­նե­րով, ո­րոնք ի դեպ այդ­քան
էլ հստակ և սահ­ման­ված չեն, տե­ղի պի­տի ու­նե­նար Ար­շա­կուն­յաց
34
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

հարս­տութ­յան բնա­կան հար­մա­րե­ցում հայ­կա­կան մի­ջա­վայ­րին և­

ոչ թե մի­ջա­վայ­րի հար­մա­րե­ցու­մը ի­րենց։
Տր­դատ Գ ար­քա­յի գա­հա­կալությամբ (287-330), հե­տա­գա գոր­
ծու­նեութ­յամբ և ք­րիս­տո­նեութ­յան ըն­դուն­մամբ է տե­ղի ու­նե­նում
ազ­գա­յին ինք­նութ­յան վառ ար­տա­հայ­տութ­յունն ու բյու­րե­ղա­ցու­մը:
Ան­շուշտ, հոգ­ևոր բո­վան­դա­կութ­յունն ինք­նին ա­մե­նա­կար­ևորն է,
ո­րով­հետև այդ հիմ­քի վրա են տե­ղի ու­նե­նում մյուս բո­լոր գոր­ծո­
ղութ­յուն­ներն ու ձեռ­նար­կում­նե­րը, բխում բա­րո­յա­գի­տա­կան ար­
ժեք­նե­րը: Այն հիմքն է նաև անձ­նա­կան զգա­ցում­նե­րի, ապ­րում­նե­
րի, աստ­ված­ճա­նա­չո­ղութ­յան: Այ­դու­հան­դերձ, մենք պետք է դի­
տար­կենք նաև քա­ղա­քա­կան, տնտե­սա­կան և կ­րո­նա-մշա­կու­թա­
յին եզ­րա­շեր­տով։
Ի՞նչ կա­տար­վեց։ Ինչ­պես նշե­ցի, պատ­մութ­յու­նը դի­տար­կենք
հոգ­ևոր բո­վան­դա­կութ­յու­նից մի պահ կտրվե­լով։ Վեր­լու­ծե­լով այդ
օր­վա Հա­յաս­տա­նի և ն­րա շուրջ տե­ղի ու­նե­ցող ի­րե­րի դրութ­յու­նը՝
Հ­ռո­մի և Սա­սան­յան Ի­րա­նի միջև առ­կա աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան
մրցա­վազ­քը, նաև Հա­յաս­տա­նը ի­րենց ազ­դե­ցութ­յան տի­րույ­թում
կամ են­թա­կա­յութ­յան ներ­քո ու­նե­նա­լու ձգտու­մը, ակն­հայտ է ընդ­
հա­նուր առ­մամբ ար­ժե­հա­մա­կար­գա­յին նույ­նութ­յու­նը՝ կրո­նա­կան
ու դա­վա­նա­կան գրե­թե նույ­նա­կան դրսևո­րու­մով, ո­րոնք եր­կուսն
էլ պաշ­տա­մուն­քա­յին նույն հա­մա­կարգն ու­նեին՝ սոսկ ա­նուն­նե­րով
տար­բեր և գոր­ծա­ռույթ­նե­րը փոքր ինչ փո­փոխ­ված։ Նույն պաշ­տա­
մուն­քա­յին հա­մա­կար­գը գոր­ծում էր Հա­յաս­տա­նում, ո­րոշ չա­փով
հայ­կա­կան հնչե­ղութ­յամբ ա­նուն­նե­րով։ Մ­յուս կող­մից ի­րա­կա­նաց­
վող քա­ղա­քա­կան ճնշում­ներն ու ազ­դե­ցութ­յուն­նե­րը գոր­ծադր­վում
էին Հա­յաս­տա­նի՝ դե­պի ար­ևելք կամ արև­մուտք կողմ­նո­րոշ­ման
խնդի­րը լու­ծե­լու հա­մար։ Փաս­տա­ցի, Հա­յաս­տա­նը գտնվում էր այս
ե­րեք շեր­տե­րով՝ հոգ­ևոր, մշա­կու­թա­յին ազ­դե­ցութ­յուն­նե­րի ու քա­
ղա­քա­կան ճնշում­նե­րի ներ­քո և կոչ­ված էր, ինչ­պես մեր պատ­մութ­
յան ողջ ըն­թաց­քին ու նաև այ­սօր, այդ քա­ղա­քակր­թա­կան կողմ­նո­
րո­շու­մը հայտ­նել՝ կա՛մ դե­պի արև­մուտք (Հ­ռոմ), կա՛մ դե­պի ար­ևելք
(Ի­րան)։
Ի՞նչ ա­րեց Տր­դատ ար­քան: Նա մեր­ժեց բո­լոր ազ­դե­ցութ­յուն­
նե­րը և գ­նաց դե­պի իր ժո­ղովր­դի ա­կուն­քը, իր ամ­բողջ մտա­ծո­
ղութ­յու­նը ձևա­վո­րեց սե­փա­կան ինք­նութ­յան և­ իր կողմ­նո­րո­շու­մը

35
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

հիմ­նեց հա­յա­կենտ­րո­նութ­յան վրա։ Ք­րիս­տո­նեութ­յան ըն­դուն­մամբ

Տր­դատ ար­քան Հա­յաս­տա­նը խոր­քա­յին ի­մաս­տով տա­րան­ջա­տեց
թե՛ քա­ղա­քա­կան, թե՛ մշա­կու­թա­յին, թե՛ քա­ղա­քակր­թա­կան, թե՛
պաշ­տամունքա­յին ազ­դեցություննե­րից։ Ք­րիս­տո­նեութ­յան ըն­դու­
նումն ան­կաս­կած վե­րա­դարձն էր բուն, մա­քուր հայ­կա­կան՝ Հայ­կի
աղբ­յու­րին։ Ե դա­րի մեր պատ­միչ­նե­րը (­Մով­սես Խո­րե­նա­ցի, Ե­ղի­շե,
Կոր­յուն և­ այլն), ո­րոնց մենք ըն­կա­լում ենք որ­պես սոսկ պատ­մա­
գիր­ներ, ա­նընդ­հատ շեշ­տադ­րում են կա­տա­րում՝ հենց այս գա­ղա­
փարն ար­ծար­ծե­լով, խո­սե­լով Ընտր­յալ Ազգ լի­նե­լու մա­սին։ Տր­դատ
ար­քան ան­կա­խաց­րեց և­ա­զա­տագ­րեց Հա­յաս­տա­նը։ Նա իր գա­հա­
կա­լութ­յու­նից և ք­րիս­տո­նեութ­յան ըն­դու­նու­մից հե­տո կարճ ժա­մա­
նա­կա­հատ­վա­ծում վե­րա­կանգ­նեց Ար­տա­շես ար­քա­յի հաս­տա­տած
Ար­տա­շես­յան Հա­յաս­տա­նի՝ Մեծ Հայ­քի ամ­բող­ջա­կան սահ­ման­նե­
րը, ո­րոնք մենք կորց­րել էինք նախ­քան քրիս­տո­նեութ­յան ըն­դու­նու­
մը։ Ո­մանք փոր­ձում են փաս­տար­կել, որ Մեծ Հայ­քի սահ­ման­նե­րը
կորց­րել էինք այ­լա­զան պատ­ճառ­նե­րով, բայց ար­ձա­նագ­րենք, որ
դրանք, լայն ի­մաս­տով, մեր տի­րա­պե­տութ­յան ներ­քո չէին։ Տես­նում
ենք նաև, թե ինչ­պես Տր­դատ ար­քան սաս­տեց հյու­սիս­կով­կաս­յան
ցե­ղե­րին, կա­րո­ղա­ցավ զսպել ներ­քին՝ ազն­վա­կա­նութ­յան տար­բեր
խար­դա­վանք­նե­րը և վե­րաց­նել ա­պա­կենտ­րո­նա­ցու­մը՝ կենտ­րո­նա­
ձիգ իշ­խա­նութ­յուն հաս­տա­տե­լով: Ք­րիս­տո­նեութ­յան ըն­դու­նու­մով
վե­րարթ­նա­ցավ պե­տա­կա­նութ­յու­նը և վե­րագ­նա­հատ­վեց սե­փա­
կան ինք­նութ­յու­նը բո­լոր շեր­տե­րով՝ հոգ­ևոր, մշա­կու­թա­յին, քա­ղա­
քակր­թա­կան, քա­ղա­քա­կան։
Այ­սինքն՝ Տր­դատ ար­քան ընտ­րութ­յուն կա­տա­րեց ո՛չ դե­պի
արև­մուտք, ո՛չ դե­պի ար­ևելք, ո՛չ դե­պի հյու­սիս, ո՛չ դե­պի հա­րավ,
այլ՝ դե­պի իր սե­փա­կան ինք­նութ­յու­նը, և, այդ­պի­սով, ինքն ի­րեն զա­
տո­րո­շեց մինչ այդ պարթ­ևա­կան թա­գա­վո­րա­կան հարս­տութ­յու­
նից, ժա­ռան­գութ­յու­նից։ Այս­պես էլ ձևա­վոր­վեց ժա­մա­նա­կի ամ­բողջ
ընտ­րա­նին՝ մկրտութ­յամբ, դար­ձի պատ­մութ­յամբ։ Դար­ձի պատ­
մութ­յու­նը՝ մեր­ժելն էր այն բո­լո­րը, ինչ որ խա­թա­րում էր ազ­գա­յին
ինք­նութ­յա­նը, ազ­գի նկա­րա­գի­րը։
Պա­տա­հա­կան չէ, որ քրիս­տո­նեութ­յան ըն­դուն­մա­նը հա­ջոր­դեց
Գ­րե­րի Գ­յու­տը։ Այս մա­սին մեր հայ­րերն ա­սում են, որ Սուրբ Գ­րի­
գոր Լու­սա­վո­րի­չը Սուրբ Տր­դատ ար­քա­յի հետ միա­սին հա­յութ­յա­նը

36
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

քրիս­տո­նեաց­րեց, և­ա­պա Սուրբ Մես­րոպ Մաշ­տո­ցը, Սուրբ Սա­հակ

Պարթ­ևը և Վ­ռամ­շա­պուհ ար­քան քրիս­տո­նեութ­յու­նը հա­յաց­րին,
ո­րը տե­ղի ու­նե­ցավ շատ կարճ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում։
Ար­դեն 310-311թթ­-ին մենք տես­նում ենք ա­ռա­ջին ճա­կա­տա­
մար­տը, ո­րը Սուրբ Տր­դա­տը մղեց ի պաշտ­պա­նութ­յուն քրիս­տո­
նեութ­յան, Հ­ռո­մեա­կան կայս­րե­րից մե­կի՝ Մաք­սի­մի­նոս Դա­յա­յի
դեմ և հաղ­թա­նա­կով պսա­կեց։ Ին­չո՞ւ էր սա այդ­քան անհ­րա­ժեշտ։
Այս­պի­սի խո­շոր քա­ղա­քա­կան գործ­չի, դի­վա­նա­գե­տի, պե­տա­կան
մտա­ծո­ղի հա­մար ին­չո՞ւ էր այդ­քան անհ­րա­ժեշտ ո­գի ի բռի պաշտ­
պա­նել քրիս­տո­նեութ­յու­նը։ Մի՞­թե Տր­դատ ար­քան, այդ կար­կա­ռուն
գոր­ծի­չը չէր պատ­կե­րաց­նում՝ ինչ է ա­նում։ Մի՞­թե սոսկ ազ­դե­ցութ­
յուն­նե­րի ներ­քո էր։ Այս հար­ցադ­րու­մը եր­բեք տե­ղի չի ու­նե­ցել մեր
պատ­մագ­րութ­յան կամ պատ­մա­գի­տութ­յան մեջ։ Սուրբ Տր­դա­տը
շատ լավ էր հաս­կա­նում, թե ինչ ճա­նա­պար­հով պետք է ազ­գա­յին
ինք­նութ­յան, դի­մադ­րո­ղա­կա­նութ­յան և­ ու­ժի, ար­ժեք­նե­րի ներդ­րու­
մը կա­տար­վեր ժո­ղովր­դի կյան­քում, և­ինչ կեր­պով կա­րող էր վե­րա­
փո­խել ամ­բողջ ժո­ղովր­դին ու ազ­գին և­ ամ­րաց­նել պե­տութ­յու­նը։
Սուրբ Տր­դա­տը մե­ծա­գույն պե­տա­կան մտա­ծող, ան­գե­րա­զան­ցե­լի
պե­տա­կան այր էր և­է։
Ք­րիս­տո­նեութ­յան ըն­դուն­մամբ թու­լա­նա­լու կամ թու­լաց­նե­լու
մա­սին բո­լոր մա­կե­րե­սա­յին խոս­քե­րը, քննա­դա­տութ­յուն­նե­րը, ի­րա­
կա­նում Տր­դատ ար­քա­յին չեն էլ վե­րա­բե­րում, դրանք միտ­ված են
մեր ներ­կան տկա­րաց­նե­լուն, թու­լաց­նե­լուն, այլ ոչ թե անց­յա­լը՝ մեզ
զրկե­լով ինք­նութ­յան գի­տակ­ցութ­յու­նից, դի­մադ­րո­ղա­կա­նութ­յու­նից։

Ի՞նչն ենք փո­խա­րի­նում ին­չով...

Մենք այ­սօր Հայ­րե­նի­քի՝ Ար­ցախ աշ­խար­հի մեծ մա­սի կորս­տով,

բազ­մա­հա­զար զո­հե­րով, այդ ա­մե­նից ծա­գած բազ­մա­թիվ խնդիր­նե­
րով, խո­սում ենք տնտե­սա­կան կյան­քի զար­գաց­ման, կո­մու­նի­կա­
ցիա­նե­րի, ճա­նա­պարհ­ների բա­ցե­լու մա­սին, նա­խա­րա­րի մա­կար­
դա­կով հայ­տա­րար­վում է ադր­բե­ջա­նա-թուր­քա­կան շու­կան գրա­
վե­լու մա­սին (չեմ ա­սում շու­կա­յից գրավ­վե­լու մա­սին)։ Չա­փա­զանց
կար­ևոր է հար­ցադ­րու­մը, թե ի՞նչն ենք փո­խա­րի­նում ին­չով։ Եվ այ­
37
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

սօր­վա մեր ի­րա­կա­նութ­յու­նը բնավ եր­բեք չի կա­րե­լի քա­ղա­քա­կան

հա­մա­րել։ Սա քա­ղա­քա­կան տի­րույ­թում սո­վո­րա­կան, ա­մե­նօր­յա
բա­նա­վեճ չէ։ Սա բա­րո­յա­կան հարց է, բա­րո­յա­գի­տա­կան հարց է,
հոգ­ևոր հարց է, ար­ժեք­նե­րի հարց է։ Մենք այդ լույ­սի ներ­քո պետք
է գնա­հա­տենք, ի­րա­վունք չու­նենք ինք­ներս մեզ ի­րա­վի­ճա­կին սո­վո­
րեց­նե­լու կամ հար­մա­րեց­նե­լու, ի­րա­վի­ճա­կը սո­վո­րա­կա­նաց­նե­լու,
մեր կյան­քը սո­վո­րա­կան կեր­պով շա­րու­նա­կե­լու։
Այ­սօր «մի կտոր հա­ցի», «յո­լա գնա­լու» գա­ղա­փարն է ա­ռաջ­նայ­
նութ­յու­նը, և­ այս­տե­ղից է բխում մարդ­կանց ու­ղե­ղի մեջ նե­րարկ­
ված միտ­քը՝ «պետք է ար­տա­գաղ­թել»։
Եվ ին­չո՞ւ եմ ա­սում՝ մեր կյան­քը սո­վո­րա­կան չէ և նույ­նը չէ։ Ե­թե
նույնն է, ա­պա ո՞ւր են մեր նա­հա­տակ­ված տղա­նե­րը։ Ե­թե ի­րենք
չկան, ու­րեմն մեր կյան­քը նույ­նը չէ։ Ե­թե նույնն է, ա­պա ո՞ւր է մեր
Ար­ցա­խը, ո՞ւր է մեր հաղ­թա­նա­կի ամ­բողջ պատ­մութ­յու­նը։ Ե­թե այս
բո­լո­րը չկան, ու­րեմն մեր կյան­քը չի կա­րող նույ­նը լի­նել։ Եվ ե­թե մենք
փոր­ձենք մեզ որ­ևէ կեր­պով դնել այն­պի­սի հո­գե­վի­ճա­կում, որ «մի
բան էր՝ պա­տա­հեց, ան­ցավ», Ո՛Չ, չի կա­րող այդ­պես լի­նել։
Եվ ի՞նչն ենք փո­խա­րի­նում: Ինչ­պես կա­սեր Պո­ղոս ա­ռաք­յա­լը,
հոգ­ևոր բա­ցար­ձակ գի­տակ­ցութ­յունն ու ար­ժե­քը փո­խա­րի­նում ենք
ստա­մոք­սի պաշ­տա­մուն­քի հետ՝ այն փա­թե­թա­վոր­ված տնտե­սա­
կան զար­գա­ցում­նե­րի, կո­մու­նի­կա­ցիա­նե­րի, ճա­նա­պարհ­նե­րի «կա­
շառ­քով»։
Ես դեռ չեմ խո­սում անվ­տան­գա­յին չա­փա­զանց փխրուն ի­րա­
վի­ճա­կի մա­սին, այլ խո­սում եմ, թե ինչն ին­չով ենք փո­խա­րի­նում
և­ ին­չի մա­սին ենք մտա­ծում։ Ան­շուշտ, երկ­րին պետք է տնտե­սա­
կան կյան­քի զար­գա­ցում, դա մեր բնա­կան գո­յա­վի­ճակն է: Ա­ռանց
ա­ռողջ տնտե­սութ­յան չի կա­րող լի­նել ա­ռողջ կյանք, ա­ռողջ հա­սա­
րա­կութ­յուն և պե­տութ­յուն, ոչ ոք չի ան­տե­սում այդ փաս­տը։ Բայց
երբ ա­ռաջ­նա­յին շեշ­տադ­րում­ներն են փո­փոխ­վում, կամ ինչ-որ բա­
նի տե­ղը լցնե­լով ենք փոր­ձում ինք­նաﬗի­թա­րութ­յուն, խաբ­կանք
ու պատ­րանք ստեղ­ծել, դա ա­նըն­դու­նե­լի է։ Տն­տե­սութ­յուն­նե­րը
կստեղծ­վեն, լավ կամ վատ կլի­նեն, ինչ­պես ե­ղել է միշտ մարդ­կութ­
յան պատ­մութ­յան մեջ՝ տնտե­սա­կան ձա­խո­ղում­ներ ու վե­րելք­ներ
են ե­ղել, տա­րաբ­նույթ խնդիր­ներ են ծա­գել, ցու­ցա­նիշ­նե­րը բարձ­

38
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

րա­ցել ու ի­ջել են, բայց ո՛չ ինք­նութ­յունդ, ո՛չ Հայ­րե­նիքդ, ո՛չ պե­տութ­
յունդ վեր և վար ա­նե­լու տեղ չու­նեն, դրանք բա­ցար­ձակ ար­ժեք­ներ
են։

Սա քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն չէ...

Մեզ՝ հոգ­ևո­րա­կան­նե­րիս, մե­ղադ­րում են քա­ղա­քա­կա­նութ­յա­նը

խառն­վե­լու մեջ։ Ինչ­պե՞ս կա­րե­լի է հաս­կաց­նել մարդ­կանց, որ սա
այլևս քա­ղա­քա­կան հարց չէ, այլ՝ բա­րո­յա­կան և հոգ­ևոր, հա­վա­
նա­բար խոս­քով, պատ­մե­լով, հա­րա­բեր­վե­լով և­ ա­մե­նա­կար­ևո­րը՝
կրթութ­յամբ։ Սա քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն չէ։ Ա­ռա­ջին՝ նա­խորդ «Զ­րույ­
ցում» շեշ­տել եմ այս մա­սին, որ մեր աշ­խար­հում, մեր երկ­րում, մեր
պե­տութ­յան մեջ, մեր հան­րա­յին կյան­քում այ­սօր էլ, անց­յա­լում էլ
ա­մեն ինչն է քա­ղա­քա­կա­նաց­ված, նույ­նիսկ ըն­տա­նի­քում պարզ
զրույց­նե­րը՝ փոք­րից մինչև մեծ։ Ե­թե մենք կույր ենք և չենք ու­զում
տես­նել, դա ու­րիշ հարց։ Անզ­գամ պետք է լի­նել չանդ­րա­դառ­նա­լու
մեր ամ­բողջ ի­րա­վի­ճա­կին։
Երկ­րորդ՝ ե­թե մեզ մե­ղադ­րում են քա­ղա­քա­կա­նութ­յա­նը խառն­
ված լի­նե­լու մեջ, ա­պա պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ ինչո՞ւ էին հոգ­ևո­
րա­կան­ներն ա­ռաջ­նագ­ծում, ա­պա ընտ­րութ­յուն­ներն ի՞նչ են՝ քա­
ղա­քա­կան դրսևո­րո՞ւմ են, թե՞ ոչ։
Եր­րորդ՝ սո­ցիա­լա­կան զա­նա­զան խնդիր­նե­րի լու­ծու­մը, բե­ռը
վերց­նե­լու, նվա­զեց­նե­լու խնդիր­նե­րը ո՞ւմ գոր­ծա­ռույթն է, որ ե­կե­
ղե­ցին կա­տա­րում է։ Ին­չո՞ւ այս դեպ­քե­րում «քա­ղա­քա­կա­նութ­յան
մեջ խառն­վել» չի հա­մար­վում։ Մենք հա­վակ­նութ­յուն էլ չու­նենք
որևէ քա­ղա­քա­կան անկ­յուն գրա­վե­լու, բայց ինչ­պես շեշ­տե­ցի, այ­
սօր­վա խնդի­րը ոչ թե քա­ղա­քա­կան է, այլ՝ հոգ­ևոր և բա­րո­յա­կան։
Այս­տե­ղից բխած՝ չոր­րորդ. ինչ գու­նա­վո­րում ու­զում եք տվեք, սա
մեր կյանքն է, մեր կեն­սագ­րութ­յունն է, մեր անց­յալն ու ներ­կան է,
մեր ա­նո­րոշ ա­պա­գան է։ Մի՞­թե սա քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն է։
Եվ ա­մե­նա­վեր­ջում. իսկ ին­չո՞ւ ոչ, բո­լոր քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­
ներն ա­վե­լի՞ն են։ Որ­ևէ մե­կը կա­րո՞ղ է բա­նա­կան պա­տաս­խան
տալ՝ ին­չո՞ւ ոչ։ Այս­քա­նով հան­դերձ, բա­ցար­ձակ հա­վակ­նութ­յուն
չկա որ­ևէ կեր­պով ﬗրճվե­լու այն տի­րույ­թը, ո­րը զուտ գոր­ծա­ռույ­

39
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

թով ինձ չի պատ­կա­նում, ո­րով­հետև ես կնվա­զեց­նեմ ինքս ինձ՝ որ­

պես Աստ­ծո ծա­ռա­յութ­յա­նը և­այդ բա­ցար­ձակ ար­ժե­քի ճա­նա­պար­
հով իմ ժո­ղովր­դի հետ խո­սակ­ցութ­յուն ու­նե­նա­լու կոչ­ված անձ։ Ես
ինձ կնվա­զեց­նեմ, հա­վա­սար­վե­լով մի այն­պի­սի աս­տի­ճա­նի, որ­տեղ
ես գոր­ծա­ռույթ չու­նեմ։

Մեզ ա­պաշ­խա­րութ­յուն և դարձ է անհ­րա­ժեշտ՝ «Եր­ջա­նիկ փո­

փո­խութ­յուն»...

Հետ­ևա­բար, երբ այս բո­լո­րի մա­սին խոս­վում է, ոչ թե խոս­վում

է սրան կամ նրան պա­խա­րա­կե­լի դարձ­նե­լու, ան­հա­տա­կան կամ
անձ­նա­կան հա­մակ­րանք ու­նե­նա­լու կամ չու­նե­նա­լու նպա­տա­կով,
այլ՝ ի­րա­վի­ճա­կի գնա­հա­տա­կա­նը տա­լու և դ­րա­նից դուրս գա­լու
ճա­նա­պար­հը փնտրե­լու ցան­կութ­յամբ։ Այս ամ­բողջ ժա­մա­նա­կա­
հատ­վա­ծում մենք շեշ­տել ենք, որ մեզ ա­պաշ­խա­րութ­յուն և դարձ է
անհ­րա­ժեշտ, ինչ­պես Տր­դատ ար­քա­յի պա­րա­գա­յին էր, ինչ­պես Հա­
յոց ամ­բողջ ա­վա­գա­նին էր, ինչ­պես ամ­բողջ ժո­ղո­վուրդն էր քրիս­
տո­նեութ­յան ըն­դուն­ման ճա­նա­պար­հին։ Ե­թե այդ դար­ձը տե­ղի չու­
նե­նար, կյան­քը նո­րից կդառ­նար սո­վո­րու­թե­նա­կան։ Մեր պատ­մա­
գիր­նե­րը, մեր հայ­րե­րը հա­տուկ շեշ­տում են, որ քրիս­տո­նեութ­յան
ըն­դու­նու­մը տե­ղի ու­նե­ցավ ա­պաշ­խա­րութ­յան, դար­ձի, զղջու­մի,
բժշկութ­յան պատ­մութ­յամբ։ Բժշ­կութ­յու­նը միայն Ա­գա­թան­գե­ղո­սի
կող­մից Տր­դատ ար­քա­յի խո­զա­կերպ հի­վան­դութ­յան ու խե­լա­գա­
րութ­յան մա­սին պատ­մա­ծը չէ։ Այդ եր­ևույ­թը կամ փաս­տը զուտ
մարդ­կա­յին մտքով կա­րող ենք տար­բեր կեր­պե­րով բա­ցատ­րել։
Ք­րիս­տո­նեութ­յան ըն­դու­նու­մը դար­ձավ հի­վան­դութ­յու­նից ա­զատ­
վե­լու, հի­վան­դութ­յու­նից բժշկվե­լու պատ­մութ­յուն, այ­սինքն՝ կյան­քը
վե­րասր­բագ­րե­լու պատ­մութ­յուն։ Որ­ևէ մե­կի մտքով չան­ցավ մտա­
ծե­լ, որ ին­քը քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն է ա­նում, դա կյան­քի փո­փո­խութ­
յունն էր։
«Ա­պաշ­խա­րութ­յուն» բա­ռի հու­նա­րեն հա­մար­ժե­քը “metanoia”
բառն է, ո­րը նշա­նա­կում է «եր­ջա­նիկ փո­փո­խութ­յուն»։ Դա ոչ միայն
«փո­փո­խութ­յուն» է, այլ՝ «եր­ջա­նիկ փո­փո­խութ­յուն», երբ դու փո­
խում ես ամ­բող­ջը և­ այդ ու­րա­խութ­յունն ես ապ­րում, որ կա­րո­ղա­
40
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ցար անդ­րանց­նել, վեր կանգ­նել, սրբագ­րել, նոր կյան­քի ու­ղի հաս­

տա­տել և­ ըն­թա­նալ։ Սա է ամ­բողջ ի­րա­կա­նութ­յու­նը։ Եվ ե­թե մենք
լռութ­յամբ, հան­դար­տութ­յամբ, դա­դա­րով դա­սեր չենք քա­ղե­լու, չենք
տես­նե­լու մեր սե­փա­կան կեն­սագ­րութ­յան և­ ինք­նութ­յան ձևա­վո­
րումն ու պատ­մութ­յու­նը, չենք գնա­հա­տե­լու և մեր քայ­լերն այդ­պես
չենք դարձ­նե­լու, մեր կյանքն ա­նընդ­հատ ող­բեր­գութ­յուն­նե­րի պատ­
մութ­յուն է լի­նե­լու, մենք ա­նընդ­հատ կորց­նե­լու պատ­մութ­յուն ենք
ու­նե­նա­լու։ Երբ մենք շեղ­վել ենք այդ աստ­վա­ծա­յին՝ հոգ­ևոր մեր­
կութ­յան ճա­նա­պար­հից, ա­նընդ­հատ պատժ­վել ենք։ Մենք ա­նընդ­
հատ փոր­ձել ենք մեր ինք­նութ­յան ու կեն­սագ­րութ­յան պատ­մութ­
յու­նը գտնել այս կամ այն մի­ջա­վայ­րե­րում, ո­րոնք մեզ հետ կապ չեն
ու­նե­ցել։ Այդ­տեղ է, որ տե­ղի է ու­նե­նում նաև այ­սօր­վա հա­մա­հար­թե­
ցու­մը՝ մտքե­րի հա­մա­հար­թե­ցում, հո­գի­նե­րի հա­մա­հար­թե­ցում, ինք­
նութ­յան հա­մա­հար­թե­ցում, ազ­գա­յին նկա­րագ­րի հա­մա­հար­թե­ցում։
Թե­պետ աշ­խար­հում այ­սօր նաև հա­կա­ռակ ուղ­ղութ­յամբ շար­ժում
գո­յութ­յուն ու­նի, այ­դու­հան­դերձ, մենք մնում ենք նույն մեծ հե­ղե­ղի
առջև։ Մի ա­ռի­թով պա­տե­րազ­մում պար­տութ­յան մա­սին ա­սել եմ՝
ազ­գա­յին ինք­նութ­յան գա­ղա­փա­րը պարտ­վեց գլո­բա­լիստ­նե­րին,
ի­րա­կան Հա­յաս­տա­նը պարտ­վեց ֆեյս­բուք­յան Հա­յաս­տա­նին, այ­
սինքն՝ գլո­բա­լի­զաց­ման՝ հա­մա­հար­թեց­ման մե­ծա­գույն գոր­ծի­քին:

Ք­րիս­տո­նեութ­յու­նը մեզ այ­լութ­յուն է տվել...

Որ­պես քրիս­տո­նեութ­յունն ա­ռա­ջի­նը պե­տա­կան կրոն ըն­դու­

նած ազգ ի՞նչ ենք մենք ստա­ցել, ո՞վ ենք մենք այս մեծ հա­մաշ­
խար­հա­յին ըն­տա­նի­քում։ Ք­րիս­տո­նեութ­յու­նը մեզ այ­լութ­յուն է տվել,
ոչ թե օ­տա­րութ­յուն, ոչ թե տա­րան­ջա­տում, այլ՝ այ­լութ­յուն։ Տար­բեր
ա­ռիթ­նե­րով հնչել է այս միտ­քը, որ Հայաս­տա­նը որ­պես պե­տութ­
յուն, որ­պես ազգ, աշ­խար­հի բո­լոր պե­տութ­յուն­նե­րի շար­քին պե­
տութ­յուն­նե­րից մեկն է, պե­տութ­յուն­նե­րի շար­քի մեջ տար­բեր­վե­լու
ոչ մի ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յուն չու­նի ԱՅԼ լի­նե­լու՝ ո՛չ նկա­րագ­րով, ո՛չ
մշա­կույ­թով։ Այ­սինքն՝ բո­լոր ազ­գերն ու­նեն ի­րենց մշա­կույ­թը, ի­րենց
նկա­րա­գի­րը, ի­րենց եր­կի­րը, ի­րենց աշ­խար­հը, ի­րենց քա­ղա­քա­
կրթութ­յու­նը, բայց որ­պես ա­ռա­ջի­նը քրիս­տո­նեութ­յու­նը պե­տա­կան

41
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

կրոն ըն­դու­նած ազգ, մեր ազգն այ­լութ­յուն ու­նի՝ որ­պես ա­ռաջ­նե­կը,

անդ­րա­նի­կը քրիս­տո­նեա­կան ամ­բողջ աշ­խար­հում։
Երբ մենք նշում էինք քրիս­տո­նեութ­յան ըն­դուն­ման 1700-ամ­
յա­կը և­ ա­պա ցե­ղաս­պա­նութ­յան 100-րդ տա­րե­լի­ցը, խո­շո­րա­գույն
պե­տութ­յուն­նե­րի և կ­րո­նա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի ներ­կա­յա­
ցու­ցիչ­նե­րը, ե­կե­ղե­ցի­նե­րի պե­տե­րը ուխ­տագ­նա­ցութ­յան էին գա­լիս
Հա­յաս­տան։ Ն­րանք գա­լիս էին այն եր­կի­րը, որ­տեղ պե­տա­կա­նո­րեն
ա­ռա­ջինն է քրիս­տո­նեութ­յունն ըն­դուն­վել։ Ն­րանք գա­լիս էին ծնկի
գա­լու և համ­բու­րե­լու այն վայ­րե­րը, որ­տե­ղից ծնվել է քրիս­տո­նեութ­
յու­նը՝ որ­պես անդ­րա­նիկ պե­տութ­յուն, ազգ։
Սա կար­ևո­րա­գույն հաս­տա­տում է։ Սա ինք­նա­գո­վես­տի ա­ռիթ
չէ, այլ՝ ար­ձա­նագր­ված փաստ։ Մ­նում է, թե մենք որ­քա­նով ենք կա­
րո­ղա­նում դա շա­հեց­նել, որ­քա­նով ենք կա­րո­ղա­նում ինք­ներս մեզ
գնա­հա­տել այդ լույ­սի ներ­քո։ Երբ աշ­խար­հի տար­բեր վայ­րե­րից
ե­կած քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­ներ, հատ­կա­պես ցե­ղաս­պա­նութ­յան
նա­հա­տակ­նե­րի սրբա­դաս­ման ժա­մա­նակ, մեզ էին մո­տե­նում և­
ա­սում. «Քրիս­տո­նեութ­յան բաս­տիոնն է այս­տեղ։ Ինչ որ մենք տես­
նում ենք, զգում ու ապ­րում, մեզ հա­մար մեր կորս­տի հի­շո­ղութ­յունն
է, որ մենք ու­նե­ցել ենք։ Եվ հի­մա մենք բազ­մա­թիվ խնդիր­նե­րի առջև
ենք հենց սա կորց­նե­լու պատ­ճա­ռով։ Խնդ­րում ենք ձեզ, պա­հե՛ք սա,
չկորց­նե՛ք»։
Անշուշտ, աշ­խարհն իր ո­րո­շա­կի քա­ղա­քա­կան շա­հե­րը, կողմ­
նո­րո­շում­ներն ու դիր­քա­վո­րում­ներն ու­նի։ Ես խո­սում եմ ա­ռան­
ձին մարդ­կանց մա­սին, մար­դիկ, ով­քեր մինչև այ­սօր էլ խո­սում են,
ա­ջակ­ցում են, մաս­նակ­ցում են մեր կյան­քին։ Այդ մար­դիկ ե­կել էին
եվ­րո­պա­կան երկր­նե­րից, ա­մե­րիկ­յան մայր­ցա­մա­քից, ռու­սա­կան
շրջա­նակ­նե­րից և­այլն, նույ­նիսկ իս­լամ դա­վա­նող­ներ կա­յին նրանց
մեջ։ Այս մարդ­կանց հա­մար այ­սօր աշ­խար­հում կրո­նա­կան կողմ­նո­
րո­շում­նե­րի, կրո­նա­կան հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րի, կրո­նի հաս­տատ­
վե­լու ժա­մա­նա­կա­հատ­ված է։ Ան­շուշտ, այդ մարդ­կանց մեջ էլ կան
բա­ժա­նում­ներ, բայց նրանք այդ ըն­կա­լումն ու­նեն մեր նկատ­մամբ։
Մենք որ­քա­նո՞վ ենք փոր­ձել դա կի­րա­ռե­լի դարձ­նել թե՛ ար­տա­քին
աշ­խար­հում և թե՛ մեր ներ­սում։ Սա մեզ պետք է խո­նար­հութ­յան
բե­րի, ոչ թե հպար­տութ­յան։ Սա մեզ պետք է մեր ա­մե­նօր­յա կյան­

42
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

քում պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը զգա­լու և­ այդ պա­տաս­խա­նատ­

վութ­յամբ գոր­ծե­լու գի­տակ­ցութ­յուն հա­ղոր­դի։ Ես այս պատ­ճա­ռով
եմ ա­սում՝ մար­դիկ վա­խե­նում են այդ պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նից,
և պա­տե­րազ­մում մեր պար­տութ­յան պատ­ճառ­նե­րից մեկն էլ այն
էր, որ «պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը» պարտ­վեց «ան­պա­տաս­խա­
նատ­վութ­յա­նը»։
Ի՞նչ է բե­րել քրիս­տո­նեութ­յու­նը։ Ք­րիս­տո­նեութ­յու­նը բե­րել է
ա­ռա­քի­նութ­յան գա­ղա­փա­րը, և­ ե­թե որ­ևէ մեկն ընդ­դի­մա­նում է,
ու­րեմն ընդ­դի­մա­նում է ա­ռա­քի­նութ­յան գա­ղա­փա­րին։ Ք­րիս­տոս
ա­սում է՝ սի­րե՛ք ի­րար, հո՛ւյս ու­նե­ցեք, հույ­սո՛վ ապ­րեք, հա­վատ­քո՛վ
լցվեք, քաջ ե­ղե՛ք, կեղ­ծիք մի՛ ա­րեք, սուտ մի՛ խո­սեք, մի՛ խա­բեք
միմ­յանց, ձեր կյանքն առև­տուր մի՛ դարձ­րեք, կա­շառք մի՛ տվեք և
մի՛ ա­ռեք, գի­նուն ու կա­թին ջուր մի՛ խառ­նեք և­այս­պես շա­րու­նակ։
Հետ­ևա­բար, ընդ­դի­մա­ցող­նե­րը մեր­ժում են հենց այս ա­ռա­քի­նութ­
յուն­նե­րը: Աստ­ված մեզ այդ ամ­բողջ ար­ժեքն ու գա­ղա­փարն է փո­
խան­ցում։

43
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԶՐՈՒՅՑ Ե
Ք­րիս­տո­նեութ­յու­նը թույլ մար­դու՝ խեղ­ճի կրոն չէ...

Այս զրույ­ցը սկսենք հար­ցադ­րու­մով՝ արդ­յո՞ք պայ­քար գո­յութ­

յուն ու­նի քրիս­տո­նեութ­յան և նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան ար­ժե­հա­մա­
կար­գե­րի միջև։ Ե­թե այդ պայ­քա­րը կա, ա­պա ինչ­պի­սի՞ն է դա։ Այս
հար­ցը ոչ միայն հոգ­ևոր բո­վան­դա­կութ­յուն ու­նի, այլ նաև սո­ցիա­
լա­կան։ Գո­յութ­յուն ու­նի սո­ցիա­լա­կան մտա­ծո­ղութ­յուն, ո­րը 21-րդ
դա­րում շատ ար­տա­հայ­տիչ է։ Մենք 21-րդ դա­րում վե­րա­դառ­նում
ենք նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին՝ կապ­ված մար­
դու ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան, պատ­վի, ար­ժե­քի, հա­սա­րա­կա­կան
կյան­քի տար­բեր միա­վոր­նե­րի բա­ցատ­րութ­յան և­այլ­նի հետ։
Երբ խո­սում ենք պայ­քա­րի մա­սին, հարկ է նշել, որ նման պայ­
քարը բո­վան­դա­կութ­յուն չու­նի, քանզի քրիս­տո­նեա­կան շրջա­նը
նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան շրջա­նի տրա­մա­բա­նա­կան, օր­գա­նա­կան
շա­րու­նա­կութ­յունն է, և դա ար­տա­հայտ­վում է մի քա­նի շեր­տե­րով՝
կեր­պե­րով։
Ա­ռա­ջի­նը՝ քրիս­տո­նեութ­յան ըն­դուն­մամբ, ինչ­պես ա­սա­ցինք,
պե­տա­կան մտա­ծո­ղութ­յան, պե­տա­կան կյան­քի կա­տար­յալ ան­կա­
խա­ցում տե­ղի ու­նե­ցավ, ո­րով Տր­դատ ար­քան կա­րո­ղա­ցավ Հա­յաս­
տանն ան­կա­խաց­նել բո­լոր ա­ռում­ներով՝ մշա­կու­թա­յին, քա­ղա­քա­
կան, պաշ­տա­մուն­քա­յին-կրո­նա­կան, քա­ղա­քակր­թա­կան ի­մաստ­
նե­րով, վար­քագ­ծի ու կեն­ցա­ղի ի­մաս­տով, մար­դու ար­ժա­նա­պատ­
վութ­յան և պատ­վի ի­մաս­տով ևս՝ զուտ սո­ցիա­լա­կան դրսևոր­մամբ։
Ես «հե­թա­նո­սութ­յուն» բա­ռը չեմ ըն­դու­նում, այն գա­լիս է «էթ­նոս»՝
«ժո­ղովր­դա­յին» բա­ռից, ես ա­սում եմ՝ «նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան» և
«քրիս­տո­նեա­կան» շրջան։
Ին­չո՞ւ եմ ա­սում, որ քրիս­տո­նեա­կան շրջա­նը նա­խաք­րիս­տո­
նեա­կան շրջա­նի օր­գա­նա­կան շա­րու­նա­կութ­յունն է, ո­րով­հետև, ե­թե
մար­դու կյան­քը որ­պես օ­րի­նակ վերց­նե­լով պատ­կե­րա­վոր ընդգ­ծեմ,
սա կար­ծես մար­դու զար­գաց­ման տար­բեր ժա­մա­նա­կաշր­ջան­ներն
են՝ կա ման­կա­հա­սակ տա­րիք, պա­տա­նե­կան, ե­րի­տա­սար­դա­կան,
հա­սու­նութ­յան, ծե­րութ­յան տա­րիք: Նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան շրջա­նը
44
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

մեր ման­կա­կան տա­րիքն է, և մենք եր­բեք ի­րա­վունք չու­նենք ժխտե­

լու մեր կեն­սագ­րութ­յու­նը՝ մենք ե­ղել ենք 1 ժա­մա­կան, 1 տա­րե­կան,
10, 15, 20, 30 և հի­մա 50 տա­րե­կան։ Այս բո­լորն իմ կեն­սագ­րութ­յան
մասն են կազ­մում։ Ես չեմ կա­րող հա­կադ­րել, բայց թե՝ փոխլ­րաց­նել
և­ըն­դու­նել, որ իմ զար­գաց­ման շրջա­նը հենց այս ժա­մա­նա­կա­հատ­
վածն է իր ամ­բող­ջութ­յան մեջ։ Ինչ-որ մի հատ­վա­ծում չի ընդ­հատ­
վել դա։ Ես չեմ կա­րող այս տա­րի­քում վար­վել այն­պես, ինչ­պես իմ
ման­կա­կան շրջանն էր, չեմ կա­րող նույն միտքն ու­նե­նալ, և­ եր­բեք
էլ 5 տա­րե­կա­նում չէի կա­րող լի­նել ինչ­պես 50 տա­րե­կա­նում։ Այ­սու­
հան­դերձ, սա իմ կեն­սագ­րութ­յան ամ­բող­ջութ­յունն է։
Մեր քրիս­տո­նեա­կան տա­ճար­նե­րի կա­ռուց­ման վայ­րե­րով էլ
ենք տես­նում, որ քրիս­տո­նեա­կան շրջա­նը նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան
շրջա­նի օր­գա­նա­կան շա­րու­նա­կութ­յունն է։ Օ­րի­նակ՝ Մ­շո Սուրբ Կա­
րա­պե­տը կա­ռուց­ված է քրմա­կան հայ­տի Ին­նակն­յա տա­ճա­րի վրա,
Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միած­նի Մայր տա­ճա­րը նույն­պես կա­ռուց­ված
է նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան շրջա­նի տա­ճա­րի վրա և­այս­պես բա­զում
այլ վայ­րե­րում։
Սա օր­գա­նա­կան շա­րու­նա­կութ­յուն է՝ մտա­ծո­ղութ­յան մի աս­տի­
ճա­նից անց­նե­լու ա­վե­լի հա­սուն մտա­ծո­ղութ­յան։
Երկ­րորդ շեր­տը սո­ցիա­լա­կանն է, այ­սինքն՝ կրո­նա­կան, պաշ­
տա­մուն­քա­յին գա­ղա­փա­րա­բա­նութ­յունն ար­տա­ցոլ­վում է սո­ցիա­
լա­կան կյան­քում։
Ի՞նչ է տե­ղի ու­նե­ցել։ Երբ դի­տար­կում ենք բազ­մաստ­ված­յան
պաշ­տա­մուն­քա­յին հա­մա­կար­գը, տես­նում ենք ան­հատ աստ­
ված­ներ՝ տես­նում ենք Ա­րա­մազ­դին, Ա­նա­հի­տին, Աստ­ղի­կին, Վա­
հագ­նին, Տի­րին, Ծո­վի­նա­րին և­ այլն՝ սրան­ցից յու­րա­քանչ­յուրն իր
գոր­ծա­ռույ­թով։ Այդ հա­մա­կար­գի մեջ աստ­ված­նե­րը մեկ բնութ­յուն
չու­նեն՝ մեկ ամ­բող­ջութ­յուն չեն կազ­մում, նրանք ամ­բող­ջութ­յուն
են կազ­մում հա­մա­կար­գով։ Ք­րիս­տո­նեութ­յան պա­րա­գա­յին մենք
տես­նում ենք Սուրբ Եր­րոր­դութ­յու­նը. Հայ­րը, Որ­դին և Սուրբ Հո­գին
ան­ձեր են՝ մեկ բնութ­յամբ, էութ­յամբ կապ­ված ի­րար հետ։ Ն­րանք
կապ­ված են ի­րար հետ ոչ թե հա­մա­կար­գով, այլ էու­թե­նա­պես են
կապ­ված Միմ­յանց։ Սուրբ Եր­րոր­դութ­յու­նը ե­րեք ան­ձինք են, բայց
մեկ աստ­վա­ծութ­յուն։
Ի՞նչ է են­թադ­րում «ան­ձը»։ Այս եզ­րույ­թի սո­ցիա­լա­կան ար­տա­

45
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

հայ­տութ­յու­նը հետև­յալն է՝ բազ­մաստ­վա­ծութ­յան մեջ գոր­ծում են

ան­հատ­ներ, քրիս­տո­նեութ­յան մեջ՝ ան­ձինք։ Ի՞նչ է սա նշա­նա­կում։
Ան­հա­տը մե­կու­սի մարդն է։ Նա ապ­րում է նույն հա­սա­րա­կութ­յան
մեջ, բայց ան­հատ է։ Օ­րի­նակ՝ այ­սօր­վա սո­ցիա­լա­կան ցան­ցե­րը,
ո­րոնք միտ­ված են մար­դուն սո­ցիա­լա­կա­նաց­նե­լու, հա­կա­ռա­կը՝ մար­
դուն մե­կու­սաց­նում, ա­ռանձ­նաց­նում են։ Այդ մարդն ան­հատ է և­ իր
գոր­ծա­ռույթ­նե­րով բո­լո­րո­վին էլ կոչ­ված չէ հան­րա­յին կյան­քում դե­
րա­կա­տա­րութ­յուն ու­նե­նա­լու։ Նա իր ա­ռանձ­նութ­յան մեջ է, ու­նի իր
գոր­ծա­ռույթ­ներն ու այդ­պես է ապ­րում։ Եվ, հետ­ևա­բար, ան­հա­տին
վա­յել է «հա­սա­րա­կութ­յուն» եզ­րը, մինչ­դեռ ան­ձը հան­րա­յին՝ հա­մայն­
քա­յին էակ է։ Անձ ա­սե­լով են­թադր­վում է մարդ, ո­րը հա­րա­բե­րութ­
յուն­նե­րի, կա­պե­րի մեջ է, շաղ­կապ­ված է մյուս­նե­րի հետ, նա մե­կու­սի
եր­ևույթ չէ, այլ անձ է։ Սա շատ կար­ևոր ազ­դե­ցութ­յուն ու­նի մարդ­կա­
յին մտա­ծո­ղութ­յան վրա։ Ան­ձին վա­յել է «հան­րութ­յուն» եզ­րը։
21-րդ դա­րի մար­դուն հրում են ան­հա­տա­պաշ­տութ­յան, հրում
են դե­պի ան­հատ լի­նե­լու և­ ոչ թե անձ, հրում են կորց­նե­լու «անձ­
նա­կա­նութ­յու­նը», «անձ»-ութ­յու­նը, ե­թե կա­րե­լի է այդ­պես ա­սել, և
դառ­նա­լու ան­հատ, այն­պես, ինչ­պես նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան շրջա­
նին բազ­մաստ­վա­ծութ­յան հա­մա­կարգն էր։
Այս­տե­ղից բխած եր­րոր­դը՝ մար­դու ար­ժա­նա­պատ­վութ­յու­նը։
Նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան շրջա­նին մարդն ի՞նչ ար­ժեք ու­ներ։ Մար­
դը որ­պես անձ ար­ժեք չու­ներ մեծ ի­մաս­տով։ Օ­րի­նակ՝ երբ մե­ծա­
հա­րուս­տը մա­հա­նում էր, իր հետ միա­սին հու­ղար­կա­վո­րում էին իր
ծա­ռա­նե­րին՝ այլ ապ­րանք­նե­րի շար­քին նաև մարդ­կանց։ Բազ­մա­
թիվ պե­ղում­ներ դա են վկա­յում։ Այ­սինքն՝ ծա­ռա­նե­րը կամ ստրուկ­
նե­րը ապ­րան­քի ար­ժեք ու­նեին, ոչ այլ ինչ։
21-րդ դա­րում մար­դուն նույնն են ա­նում՝ ար­ժե­քը նվա­զեց­նե­լու
և­ապ­րան­քա­նի­շի վե­րա­ծե­լու, տնտե­սա­կան շա­հե­րի գե­րադ­րա­կան
աս­տի­ճա­նով մար­դուն ճզմե­լով այդ ա­նի­վի մեջ, աշ­խա­տեց­նե­լու ան­
հա­գուրդ ցան­կութ­յամբ՝ վե­րա­ծե­լով ապ­րան­քի։ Այս­տեղ ո՛չ ինք­նութ­
յուն, ո՛չ նկա­րա­գիր, ո՛չ էութ­յուն գո­յութ­յուն չու­նեն։ Մար­դը դառ­նում
է միայն ծա­ռա­յա­կան գոր­ծիք՝ ապ­րան­քա­նիշ։ Նա­խաք­րիս­տո­նեա­
կան շրջա­նին էլ մարդն ապ­րան­քի ար­ժեք ու­ներ։ Մար­դը որ­պես
Աստ­ծո ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն, որ­պես անձ, Աստ­ծո ար­տա­ցո­լանք,
ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան թագ ու պսակ՝ պատ­կե­րով և ն­մա­նութ­յամբ, ոչ

46
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

մի նշա­նա­կութ­յուն չու­ներ։ Պատ­վի և­ ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան հետ

կապ­ված նա ստո­րա­կայ­ված էր։
Ք­րիս­տո­նեութ­յու­նը սա վե­րա­փո­խեց։ Ի՞նչ կա­տար­վեց քրիս­
տո­նեութ­յան մուտ­քով։ Օ­րի­նակ բե­րեմ մեր՝ Հա­յոց կյան­քից։ Ք­րիս­
տո­նեութ­յան ըն­դու­նու­մից հե­տո տես­նում ենք շատ ա­րագ ծաղ­կող
սո­ցիա­լա­կան կենտ­րոն­նե­րը՝ խնա­մա­տա­րա­կան կենտ­րոն­ներ,
հի­վան­դա­նոց­ներ, բուժ­կե­տեր, պան­դոկ­ներ, հյու­րատ­ներ, ուր­կա­
նոց­ներ, բո­րո­տա­նոց­ներ և­ այլն։ Ս­րանք Ներ­սես Մե­ծի բա­րե­փո­
խում­ներն էին՝ օ­րենսդ­րա­կան մա­կար­դա­կով։ Քա­նի որ մար­դը ար­
ժեք ու­ներ, պետք է մար­դիկ կա­րո­ղա­նա­յին այդ խնա­մա­կա­լա­կան
կենտ­րոն­նե­րում հա­մա­պա­տաս­խան և հա­մար­ժեք խնամք և բու­
ժում ստա­նալ։ Ս­րա փո­խա­րեն, նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան շրջա­նում,
ե­թե կա­յին բո­րոտ­ներ, նրանք ա­ռանձ­նաց­ված վայ­րե­րում էին մնում՝
քա­րան­ձավ­ներ, դաշ­տեր, լեռ­ներ՝ ամ­բող­ջութ­յամբ կտրված հա­սա­
րա­կա­կան կյան­քից։ Ն­րանց ան­գամ չէին այ­ցե­լում, կար­ծես թե այդ
մարդ­կանց կե­ցութ­յան վայ­րե­րը նզով­ված վայ­րեր լի­նեին։ Այն­տեղ
մար­դիկ մա­հա­նում էին, նրանց այ­րում էին։ Դա դա­տավ­ճիռ էր:
Այ­սօր­վա տվյալ­նե­րով մենք նույն խնա­մա­տա­րութ­յունն ենք կա­
տա­րում, օ­րի­նակ՝ ու­նենք ին­ֆեկ­ցիոն կենտ­րոն: Ին­չո՞ւ ու­նենք այդ
կենտ­րո­նը, որ­պես­զի խնա­մա­կա­լութ­յուն ցու­ցա­բե­րենք մարդ­կանց
հան­դեպ։ Տե­սեք նե­րա­ռա­կան կրթութ­յու­նը։ Ար­դեն չոր­րորդ դա­
րում ստեղծ­վեց այդ հա­մա­կար­գը, Ներ­սես Մե­ծը օ­րեն­քի մա­կար­
դա­կով հա­տուկ մի­ջոց­ներ էր ձեռ­նար­կել հաշ­ման­դամ­նե­րի հա­մար՝
հիմնված քրիս­տո­նեա­կան մտա­ծո­ղութ­յան վրա՝ մար­դու ար­ժե­քը,
ար­ժա­նա­պատ­վութ­յունն ու պա­տի­վը գնա­հա­տե­լով։ Ս­րանք հստակ
փո­փո­խութ­յուն­ներ են։ Եվ այս­տեղ պայ­քար չէր, այլ՝ օր­գա­նա­կան
շա­րու­նա­կութ­յուն։
Չոր­րոր­դը՝ կրթության ոլոր­տը։ Ի՞նչ տեղի ունե­ցավ։ Նա­խաք­րիս­
տո­նեա­կան մտքով՝ ա­րիս­տո­տել­յան մտա­ծո­ղութ­յան ներդր­մամբ,
կրթութ­յու­նը միայն վե­րա­պահ­ված էր է­լի­տա­յին՝ ազն­վա­կա­նութ­
յա­նը։ Գ­րե­րի Գ­յու­տից սկսած՝ ար­դեն տես­նում ենք այս գա­ղա­փա­
րի ա­զա­տագ­րու­մը։ Կր­թութ­յու­նը ա­զա­տա­կա­նաց­վեց, որն էլ բե­րեց
ա­զա­տագ­րութ­յան։ Կոր­յու­նի նկա­րագ­րութ­յամբ՝ Մես­րոպ Մաշ­տոցն
ու Սա­հակ Պարթ­ևը՝ մեր մե­ծա­գույն սուր­բե­րը, ի­րենց ա­շա­կերտ­նե­
րի հետ միա­սին գնում էին տար­բեր գա­վառ­ներ, շե­ներ, քա­ղաք­ներ,

47
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

հա­մայնք­ներ և վերց­նում էին ու­շիմ, ըն­դու­նակ մա­նուկ­նե­րին ու

ե­րի­տա­սարդ­նե­րին, կրթում էին նրանց՝ ան­կախ նրանց սո­ցիա­լա­
կան կար­գա­վի­ճա­կից։ Ե­րե­խա­նե­րին ու ե­րի­տա­սարդ­նե­րին պատ­
րաս­տում էին որ­պես ու­սու­ցիչ­ներ և, այդ­պի­սով, զանգ­վա­ծա­յին էին
դարձ­նում կրթութ­յու­նը ոչ միայն ազն­վա­կա­նի կամ հա­րուս­տի, այլև
բո­լո­րի հա­մար։
Նույ­նը ա­ռող­ջա­պա­հութ­յան ո­լոր­տում։ Ինչ­պես ա­սա­ցի, Ներ­սես
Մե­ծի ժա­մա­նակ խնա­մա­կա­լա­կան կենտ­րոն­նե­րում ար­դեն հա­
րուստ ու աղ­քատ չկար։ Եվ դեռ որ­պես­զի այդ հաս­տա­տութ­յուն­նե­րը
ֆի­նան­սա­պես ա­պա­հով­վեն (21-րդ դա­րում դեռևս չլուծ­ված խնդիր
է ար­դար բաշ­խու­մը), դրանց կցեց ա­գա­րակ­ներ (այս մա­սին խո­
սում են Փավս­տոս Բու­զան­դը, Մով­սես Խո­րե­նա­ցին) և­ օ­րեն­քի ուժ
հաղոր­դեց, որ­պեսզի այս բոլոր հաս­տա­տութ­յուն­նե­րը նյու­թա­պես
ա­պա­հով­ված լի­նեն։ Այս ծա­ռա­յութ­յան մեջ ներգ­րա­վեց կա­մավո­րա­
կան­նե­րի։ Այ­սինքն՝ մարդ­կա­յին ար­ժա­նա­պատ­վութ­յա­նը, պատ­վին
ծա­ռա­յող մի­ջոց­ներ, հնա­րա­վո­րութ­յուն­ներ ստեղծ­վե­ցին։
Բայց այդ բո­լո­րը կյան­քի չկոչ­վե­ցին սոսկ այն պատ­ճա­ռով, որ
լավ էր դրանց լի­նե­լը, այլ, հատ­կա­պես, այն հիմն­ված էր քրիս­տո­
նեա­կան մտքի և մ­տա­ծո­ղութ­յան վրա։ Այ­սինքն՝ քրիս­տո­նեութ­յու­նը
ոչ թե ոչն­չաց­րեց նա­խըն­թաց ժա­մա­նակաշր­ջա­նի եր­ևույթ­ներն, այլ
օր­գա­նա­պես շա­րու­նա­կեց, զար­գաց­րեց, վե­րա­փո­խեց՝ հասց­նե­լով
հա­սու­նութ­յան բարձ­րա­կե­տին։
Հի­մա մենք հոգ­ևոր ի­մաս­տով ու բո­վան­դա­կութ­յամբ գտնվում
ենք այդ բարձ­րա­կե­տին, բարձ­րա­գույն ար­ժե­քի ըն­դու­նե­լութ­յան
մեջ։ Մեզ հա­մար նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան շրջա­նը մեր ժա­ռան­գութ­
յան, կեն­սագ­րութ­յան մաս է կազ­մում, և մենք ի­րա­վունք չու­նենք դա
ժխտե­լու, ոչն­չաց­նե­լու, այն­պես, ինչ­պես մեր կեն­սագ­րութ­յու­նը չենք
թաքց­նե­լու և ծած­կե­լու։ Այդ ժա­ռան­գութ­յան մաս կազ­մե­լով՝ մենք
ըն­դու­նում ենք, որ այն մեզ հա­մար նաև մշա­կու­թա­յին ար­ժեք է այն­
քա­նով, որ­քա­նով գո­յութ­յուն ու­նե­ցել է։
Ք­րիս­տո­նեութ­յու­նը հայ­կա­կա­նաց­րեց՝ մեզ մեր ինք­նութ­յանն
ու էութ­յա­նը վե­րա­դարձ­րեց։ Վ­կա Գառ­նու տա­ճա­րը և դ­րա կող­քին
քրիս­տո­նեա­կան տա­ճար­նե­րը։
Նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան տո­նա­կան շար­քի մա­սին խո­սում են
հենց քրիս­տոն­յա պատ­միչ­նե­րը, քրիս­տոն­յա հե­ղի­նակ­նե­րը, նա­

48
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

խաք­րիս­տո­նեա­կան շրջա­նի մեր ամ­բողջ մշա­կույ­թի մա­սին ծա­նո­

թա­նում ենք Սուրբ Մով­սես Խո­րե­նա­ցուց՝ հայ ե­կե­ղե­ցու ե­պիս­կո­պոս
Մով­սես Խո­րե­նա­ցուց։ Մար­դիկ մո­ռա­նում են դրա մա­սին։ Այ­սինքն՝
ե­կե­ղե­ցին ներ­կա­յաց­րել է, ծա­նո­թաց­րել է ա­զա­տութ­յան մեջ և­ոչ թե
մո­ռա­ցութ­յան մատ­նել, այ­լա­պես Մով­սես Խո­րե­նա­ցին, Ա­գա­թան­գե­
ղո­սը չէին ար­ձա­նագ­րի, Փավս­տոս Բու­զան­դը չէր խո­սի դրա մա­սին։
Մենք չենք կար­դա­ցել Մով­սես Խո­րե­նա­ցի, մենք թեր­թել ու ըն­
թեր­ցել ենք։ Պատ­մագ­րութ­յունն էլ, հատ­կա­պես խորհր­դա­յին շրջա­
նի պատ­մագ­րութ­յու­նը, խե­ղել է դա։ Մինչ­դեռ Խո­րե­նա­ցին տա­ռա­
պան­քի մեջ նշում է, որ շատ դժվար էր հայ­կա­կան վա­վե­րագ­րեր
գտնե­լը, պատ­ճա­ռա­բա­նում են, որ պա­տե­րազմ­ներ են ե­ղել, ա­վեր­
վել են և­ այլն, բայց չէ՞ որ օ­տար պա­լատ­նե­րի հետ գրագ­րութ­յուն
կա­րող էր լի­նել և­ այն­տեղ՝ օ­տար ար­խիվ­նե­րում հայ­կա­կան վա­վե­
րագ­րեր կամ զա­նա­զան այլ թղթեր պահ­պան­ված լի­նեին։ Եվ Խո­
րե­նա­ցին շատ ծանր կեր­պով պա­խա­րա­կում է նա­խաք­րիս­տո­նեա­
կան շրջա­նի մեր նախ­նի­նե­րին։ Կար­ծում եմ, Մով­սես Խո­րե­նա­ցին
բարձ­րա­գույն հե­ղի­նա­կութ­յուն է և­ ոչ ոք չի ժխտում Սուրբ Մով­սես
Խո­րե­նա­ցի ե­պիս­կո­պո­սի հե­ղի­նա­կութ­յու­նը մեր կյան­քում՝ հա­մա­
րե­լով պատ­մա­հայր, քեր­թո­ղա­հայր և­այլն։
Մով­սես Խո­րե­նա­ցին սոսկ պատ­մութ­յուն չի շա­րա­հա­րել՝ ի­րար
կողք դնե­լով պատ­մա­կան վկա­յութ­յուն­նե­րը, այլ խոր­քա­յին պատ­
գամ­ներ, ար­ժեք­ներ է փո­խան­ցել։ Հենց մե­կը՝ մեր կեն­սագ­րութ­յու­
նը կա­պե­լով Սուրբ Գր­քի ա­կուն­քի հետ՝ պա­տա­հա­կա­նութ­յու­նից
չբխեց­նե­լով հա­յոց ծա­գու­մը, այլ տա­նե­լով, մտցնե­լով հա­մաշ­խար­
հա­յին մարդ­կութ­յան և պատ­մութ­յան բնօր­րա­նի մեջ՝ ա­սե­լով, որ
մենք այս­տե­ղից ենք ծա­գել, որ­պես­զի, ով­քեր փոր­ձում են մեր ար­
ժե­քը որ­պես ժո­ղո­վուրդ նվա­զեց­նել՝ ի­մա­նան, տես­նեն, թե մեր ծա­
գու­մը որ­տե­ղից է։

Ք­րիս­տո­նեութ­յունն ա­ռա­քի­նութ­յան մա­սին է...

Ք­րիս­տո­նեութ­յու­նը ա­ռա­քի­նութ­յան մա­սին է։ Երբ դի­տար­կում

ենք նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան տո­նա­կան շար­քը, մենք գի­տե՞նք, թե
ինչ­պես էին նշվում այդ տո­նե­րը։ Մեկ օ­րի­նակ բե­րեմ. մեր աղ­ջիկ­նե­
րը խա­ղո­ղօրհ­նութ­յան տո­նի շրջա­նին կանգ­նում էին հրա­պա­րակ­

49
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

նե­րում և­ ընտ­րում էին ի­րենց սի­րեց­յալ­նե­րին՝ ի­րենց կու­սութ­յու­նը

հանձ­նե­լու նրանց։ Կամ մարդ­կա­յին զո­հա­բե­րութ­յան փաս­տը, երբ
մարդ էին զո­հում՝ ըն­ծա­յե­լով այս կամ այն աստ­ծուն՝ նրա բա­րե­
գթութ­յու­նը շար­ժե­լու հա­մար։ Ս­րանք ար­ձա­նագր­ված են։
Այս բար­քե­րը, որ գո­յութ­յուն ու­նեին նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան
շրջա­նին, բխում էին պաշ­տա­մուն­քից։ Հի­մա մենք սա կհան­դուր­
ժե՞նք, թե՞ ոչ, այ­սօր­վա մտքով կըն­դու­նե՞նք դա։ Ե­թե դա չենք ըն­
դու­նում, ա­պա նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան շրջա­նից ի՞նչն ենք ըն­դու­
նում, ո­րով էլ փոր­ձում ենք հպար­տա­նալ։
Դարձ­յալ ա­սում եմ՝ ես չեմ ան­տե­սում և չեմ ժխտում, դա իմ կեն­
սագ­րութ­յունն է, իմ հա­վա­քա­կան կեն­սագ­րութ­յունն է, բայց մենք
հա­սու­նութ­յան շրջան ու­նենք։ Դ­րանք բո­լո­րը ներմ­շա­կու­թայ­նաց­վել
են քրիս­տո­նեութ­յան մեջ՝ տա­ճար­նե­րի կա­ռու­ցու­մից սկսած մինչև
զա­նա­զան տո­նա­կան ժո­ղովր­դա­յին դրսևո­րում­ներ։ Ք­րիս­տո­նեութ­
յու­նը վերց­րել, ըն­դու­նել է այդ բո­լո­րը, չի ժխտել, այլ նե­րա­ռել է իր
մեջ, մտցրել է իր մշա­կու­թա­յին հա­մա­կար­գի, մտա­ծո­ղութ­յան մեջ
բո­լոր այն բա­րի, կրթող եզ­րե­րը, ո­րոնք կա­րող են օգ­տա­կար լի­նել
մար­դուն։
Խո­սում ենք Տեառ­նըն­դա­ռա­ջի կրա­կի մա­սին կամ Վար­դա­վա­
ռի «ջրո­ցու» մա­սին, ո­րը սրբա­գործ­վել է։ Տե­ղի է ու­նե­ցել խա­չալ­վա,
վար­դաջ­րով ցո­ղել են ի­րար, ա­ղավ­նի­ներ են բաց թո­ղել՝ որ­պես խա­
ղա­ղութ­յան ու սի­րո խորհր­դա­նիշ, ո­րոնք մենք ըն­դու­նել ենք, վերց­
րել ենք այդ բո­լո­րը, ներմ­շա­կու­թայ­նաց­րել ենք և­այդ բոլո­րին աստ­
վա­ծա­բա­նա­կան, գա­ղա­փա­րա­բա­նա­կան և վար­դա­պե­տա­կան բո­
վան­դա­կութ­յուն ենք հա­ղոր­դել, ի­մաստ ենք հա­ղոր­դել:
Օ­րի­նակ՝ Գառ­նու տա­ճա­րը, ո­րով այդ­քան հպար­տա­նում ենք,
ի՞նչ մշա­կու­թա­յին ար­տա­հայ­տութ­յուն ու­նի, ան­կեղծ կեր­պով թող
ա­սեն։ Վերց­նենք Գառ­նու տա­ճա­րը և դ­րա կող­քին օ­րի­նակ՝ Սուրբ
Հ­ռիփ­սի­մեի տա­ճա­րը։ Երբ հու­նա­կան, հռո­մեա­կան մի­ջա­վայ­րում
բազ­մա­թիվ տա­ճար­ներ տես­նենք Գա­ռու տա­ճա­րի նման, մենք
արդ­յո՞ք կտար­բե­րենք միմ­յան­ցից, բայց երբ տես­նենք քրիս­տո­նեա­
կան մեր տա­ճար­նե­րից որ­ևէ մե­կը, հա­րա­զա­տո­րեն կա­սենք, որ սա
հայ­կա­կան է։ Նույ­նիսկ չենք ա­սի՝ քրիս­տո­նեա­կան է, կա­սենք՝ հայ­
կա­կան է։
Այդ պատ­ճա­ռով եմ ա­սում, որ քրիս­տո­նեութ­յան ըն­դու­նու­մով

50
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

մենք շատ ար­ժեք­նե­րի վե­րա­տե­սութ­յուն ենք կա­տա­րել։ Վերց­նենք

հենց պարթ­ևա­կան ժա­ռան­գութ­յան ար­քա­յին, ո­րը հե­տո դար­ձավ
հայ։ Եվ ի՞նչ տե­ղի ու­նե­ցավ. Սուրբ Գ­րի­գոր Լու­սա­վոր­չով հա­յութ­
յու­նը քրիս­տո­նեա­ցավ, Սուրբ Մեր­սոպ Մաշ­տո­ցով ու Սուրբ Սա­հակ
Պարթ­ևով քրիս­տո­նեութ­յու­նը հայ­կա­կա­նա­ցավ։ Ս­րա բա­ցա­ռիկ
ար­տա­հայ­տութ­յու­նը Ե­րու­սա­ղեմն է, երբ ազգն ու կրո­նը միա­ձուլ­
ված ներ­կա­յութ­յուն ու­նեն։
Անդ­րա­դառ­նամ մյուս շեր­տին՝ քրիս­տո­նեութ­յու­նը խեղ­ճութ­յան
հետ նույ­նաց­նե­լուն։ Ա­սեմ՝ քրիս­տո­նեութ­յան շնոր­հիվ է, որ մենք գո­
յութ­յուն ու­նենք։
Օ­րի­նակ, երբ կրթութ­յունն ա­զա­տա­կա­նաց­վեց, կրթութ­յան՝ ան­
կախ սո­ցիա­լա­կան շեր­տա­վո­րում­նե­րից բո­լո­րի կյան­քում անխ­տիր
լի­նե­լու հեն­քի վրա է, որ մենք մինչև այ­սօր գո­յութ­յուն ու­նենք։ Երբ
մենք պե­տա­կա­նութ­յու­նը կորց­րել ենք, ե­կե­ղե­ցին ձևը գտել է՝ ինչ­
պես պա­հել ազ­գը, մինչև որ ե­րա­զած պե­տա­կա­նութ­յու­նը կվե­րա­
կանգն­վի։ Հիմ­քը ե­ղել է կրթութ­յու­նը։ Վերց­նենք 5-րդ դա­րը, 13-րդ
դա­րը և­ այլն, յու­րա­քանչ­յուր ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում ե­կե­ղե­ցին
պատս­պա­րել է կրթա­կան հա­մա­կարգ ստեղ­ծե­լով և դա­րե­րի վրա
տա­րա­ծե­լով ու միաց­նե­լով, շաղ­կա­պե­լով սե­րունդ­նե­րին միմ­յանց
հետ։ Սե­րունդ­նե­րի միջև մտա­ծո­ղութ­յան տա­րան­ջա­տում եր­բեք
տե­ղի չի ու­նե­ցել։ Սա բարդ գործ է։ Ես միշտ Մ­խի­թար Գո­շի օ­րի­
նակն եմ տվել, ո­րը դպրո­ց ստեղ­ծեց և­իր ա­շա­կերտ­ներն ու նրանց
ա­շա­կերտ­նե­րը 300 տա­րի շա­րու­նա­կա­բար դպրոց­ներ հիմ­նե­ցին,
ինչ­պես Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի ու Սա­հակ Պարթ­ևի կրթա­կան հա­մա­
կարգն էր։
Մ­խի­թար Գո­շի հա­մա­կար­գը 300 տա­րի ծա­ռա­յել է։ Ա­սեք
խնդրեմ՝ 30 տա­րում ի՞նչ հա­մա­կարգ եք հիմ­նել՝ բա­րե­փոխ­ված, վե­
րա­փոխ­ված, վերս­տին փոխ­ված, տա­կա­վին բա­րե­փոխ­վող և հի­մա
էլ՝ հենց այս պա­հին, չգի­տեմ ինչ ար­ժե­քա­յին հա­մա­կար­գով վե­րա­
փոխ­վող կրթա­կան հա­մա­կարգ, ո­րից օ­րի­նակ՝ զեղչ­վում է, դուրս
է գա­լիս Հայ Ե­կե­ղե­ցու Պատ­մութ­յուն ա­ռար­կան։ Ի՞նչ ար­ժե­քա­յին,
բո­վան­դա­կա­յին գա­ղա­փա­րա­բա­նութ­յուն եք փո­խան­ցում մեր սե­
րուն­դին։ Այդ հար­ցադր­ման պա­տաս­խա­նը խոր­քով չի տրվել և չեն
էլ կա­րող տալ, ո­րով­հետև ար­ժեք­նե­րի բա­խում գո­յութ­յուն ու­նի։ 300
տար­վա միա­տարր փո­խանց­վող կրթութ­յու­նը շա­րու­նա­կա­կա­նութ­

51
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

յուն և հի­շո­ղութ­յուն էր ա­պա­հո­վում, ո­րոնք կրթութ­յան եր­կու ա­մե­

նա­կար­ևոր հատ­կա­նի­շներն են։ Իսկ հի­մա՞...
Հետ­ևա­բար, մենք քրիս­տո­նեութ­յան ի­մի­տա­ցիան ենք ստեղ­ծել,
ո­րով­հետև, ե­թե մենք խոր­քով՝ կյան­քով, կեն­ցա­ղա­վա­րութ­յամբ,
բնույ­թով, ի­մաստ­նե­րով, ըն­դու­նած լի­նեինք քրիս­տո­նեութ­յու­նը, մի­
գու­ցե այլ բան կու­նե­նա­յինք և­ոչ թե այն, ինչ որ ու­նենք այ­սօր։
Ք­րիս­տո­նեութ­յու­նը եր­բեք թույ­լե­րի կրոն չէ։ Ք­րիս­տո­նեութ­յու­նը
ու­ժեղ­նե­րի կրոնն է. ե­թե մար­դը հա­վա­տում է հա­վի­տե­նա­կա­նութ­
յա­նը, ան­մա­հութ­յա­նը, հա­րութ­յան գա­ղա­փա­րին, մար­դու հա­մար
մահ գո­յութ­յուն չու­նի, մահ­վա­նը հաղ­թում է, նա ռազ­մի դաշ­տից չի
փախ­չի, հա­կա­ռա­կը՝ նա մահ­վան վրա իշ­խա­նութ­յուն կհաս­տա­տի,
ինչ­պես մեր հա­զա­րա­վոր զոհ­ված տղա­նե­րը, ո­րոնք նա­յել են մահ­
վան ե­րե­սին և հաղ­թա­նակ են կնքել մահ­վան վրա, այն­պես, ինչ­պես
Ք­րիս­տոս։ Մենք չենք կա­րող մեր հա­վատ­քի Զո­րագլ­խից տար­բեր
կերպ լի­նել։ Ե­թե տար­բեր ենք, ու­րեմն քրիս­տոն­յա չենք։ Ք­րիս­տոն­
յա­նե­րը հետ­ևում են Ք­րիս­տո­սին։
Ք­րիս­տո­նեութ­յունն ի­րա­կա­նում հաղ­թել է այն ժա­մա­նակ, երբ
նա­հա­տակ­վող մար­դիկ կրկես­նե­րում և հ­րա­պա­րակ­նե­րում ա­ներկ­
բա­յո­րեն գնա­ցել են այդ ճա­նա­պար­հով, ո­րով­հետև ի­րենք հա­վա­
տում էին ան­մա­հութ­յա­նը։
Ք­րիս­տո­նեութ­յու­նը որ­պես պե­տա­կան կրոն հռչա­կու­մից հե­տո
մենք մեր պե­տութ­յան տա­րածք­նե­րը մե­ծաց­րել ենք, մենք վե­րա­
կանգ­նել ենք Մեծ Հայ­քի ար­տա­շիս­յան սահ­ման­նե­րը։ Ե­կեք ազ­նիվ
լինենք և նա­յենք նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան շրջա­նին։ Մենք ե՞րբ ենք
կորց­րել այդ ա­մե­նը, քրիս­տո­նեա­կան շրջա­նի՞ն։ Նա­խաք­րիս­տո­
նեա­կան շրջա­նին նույ­նիսկ ար­քան հայ չէր, այլ պարթև էր։ Տիգ­րան
Մե­ծի հսկա­յա­ծա­վալ՝ Ծո­վից ծով Հա­յաս­տա­նի հետ ի՞նչ տե­ղի ու­
նե­ցավ: Տիգ­րան Մե­ծը թա­գը դրեց Պոմ­պեո­սի ոտ­քե­րի առջև՝ զի­ջե­
լով իր Ծո­վից ծով Հա­յաս­տա­նի բազ­մա­թիվ տա­րածք­ներ։ Տիգ­րան
Մե­ծի ան­մի­ջա­կան սե­րունդ­նե­րի ան­փա­ռու­նակ պատ­մութ­յա­նը նա­
յեք՝ փա­խուս­տի մեջ, դա­վա­ճա­նա­կան պատ­մութ­յուն­ներ, հայ­րը որ­
դուն, որ­դին հո­րը սպա­նե­լու պատ­մութ­յուն­ներ, դա­վադ­րութ­յուն­ներ։
Ք­րիս­տո­նեութ­յա՞նն ենք մե­ղադ­րում։ Դա քրիս­տո­նեութ­յան ըն­դուն­
ման-չըն­դուն­ման հետ կապ չու­նի, դա կապ ու­նի մար­դու բնութ­յան
հետ։

52
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

«Աստ­ված, քա­վիր ինձ՝ մե­ղա­վո­րիս» - այս հայ­տա­րա­րութ­յու­նը

մար­դու ա­մե­նա­խի­զախ աս­տի­ճա­նի ինք­նադրս­ևո­րումն է: Այն բո­լո­
րո­վին այլ նշա­նա­կութ­յուն և­ի­մաստ ու­նի և կապ չու­նի խեղ­ճութ­յան
հետ։ Սա նշա­նա­կում է՝ ես ու­զում եմ ըն­թա­նալ դե­պի իմ ան­մա­հութ­
յու­նը, քան­զի ա­մեն մարդ էլ հա­վա­տում է և կոչ­ված է դրան։ Ք­րիս­
տոս ա­մե­նաու­ժեղն էր, որ կա­րո­ղա­ցավ Իր սի­րո, տա­ռա­պան­քի
ա­մե­նա­սաս­տիկ ճա­նա­պար­հով անց­նե­լու և վեր հառ­նե­լու մի­ջո­ցով
հա­րութ­յան հաղ­թա­նակն ու­նե­նալ և նաև մեզ է հրա­վի­րում մաս­նա­
կից լի­նել այդ նույն ըն­թաց­քին։ Հետ­ևա­բար` քրիս­տոն­յան չի կա­րող
թույլ լի­նել, այլ՝ ընդ­հա­կա­ռա­կը։

53
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԶՐՈՒՅՑ Զ
Մենք Ընտր­ված Ազգ ենք...

Սա տրա­մա­բա­նա­կան շա­րու­նա­կութ­յունն է նա­խորդ Զ­րույ­ցի՝

անդ­րա­դառ­նա­լով քրիս­տո­նեութ­յա­նը՝ որ­պես մեր ժո­ղովր­դի գի­
տակ­ցութ­յան ար­ժե­հա­մա­կարգ՝ կյան­քի, կեն­ցա­ղա­վա­րութ­յան մեջ
դրա­կան ա­ռու­մով իր ու­րույն ամ­բողջա­կան դե­րա­կա­տա­րութ­յունն
ու ազ­դե­ցութ­յունն ու­նե­նա­լու ի­մաս­տով։
Մենք լսում ենք ձայ­ներ, ա­ղա­ղակ­ներ, հատ­կա­պես նրան­ցից,
ով­քեր մե­ծավ մա­սամբ տեղ­յակ էլ չեն, թե ինչ է քրիս­տո­նեութ­յու­նը,
ո­րով­հետև մեզ մա­տուց­վա­ծը ե­ղել է ոչ միայն կի­սաճշ­մար­տութ­յուն,
այլև ընդ­հան­րա­պես ե­ղել է հա­կա­ռա­կութ­յուն, հա­կադ­րութ­յուն, ե­ղել
է սուտ՝ բա­ռիս լայն ի­մաս­տով։
Այդ ա­ռու­մով, մենք կոչ­ված ենք ու­սում­նա­սի­րե­լու մեր պատ­մութ­
յունն ու այլ աչ­քով դի­տար­կե­լու ոչ միայն որ­պես թվագ­րութ­յուն­նե­
րի շա­րա­հա­րութ­յուն, այլև քննե­լու խոր­հուրդ­նե­րի, գա­ղա­փար­նե­րի
տե­սանկ­յու­նից, և փոր­ձե­լու ըն­կա­լել, թե մեզ ի՞նչ են փո­խան­ցել մեր
հայ­րե­րը։ Այս­պի­սով, քննա­կան մտքով փոր­ձենք տես­նել հին­գե­րորդ
դա­րը՝ ամ­բող­ջութ­յան մեջ գնա­հա­տե­լով։ Մենք պետք է շատ խո­
րութ­յամբ հաս­կա­նանք, թե ինչ էր դա և­ինչ տվեց մեզ։
Նա­խորդ Զ­րույ­ցի ժա­մա­նակ նշել ենք, որ մեր Հայ­րե­րը ա­սում են,
թե Սուրբ Գ­րի­գոր Լու­սա­վո­րի­չը հա­յութ­յա­նը քրիս­տո­նեաց­րեց, իսկ
Սուրբ Մես­րոպ Մաշ­տո­ցը, Սուրբ Սա­հակ Պարթ­ևը, Վ­ռամ­շա­պուհ
թա­գա­վո­րը քրիս­տո­նեութ­յու­նը հա­յաց­րին։ Սա ի՞նչ է նշա­նա­կում,
սա սոսկ գե­ղե­ցիկ ար­տա­հայ­տութ­յո՞ւն է, թե՞ այլ բան է նշա­նա­կում։
Այս­պես, Հայ Ե­կե­ղե­ցու ե­պիս­կո­պոս Սուրբ Մով­սես Խո­րե­նա­
ցիով՝ մեր մե­ծա­գույն հայ­րե­րից մե­կով, հպար­տա­նում է ողջ ժո­ղո­
վուր­դը՝ ա­ռանց ճա­նա­չե­լու, թե ինչ է ա­սել մեզ Սուրբ Մով­սես Խո­
րե­նա­ցին։ Հի­շա­տա­կում են «Ողբ»-ը, այն էլ կի­սատ-պռատ՝ միայն
«Ող­բի» ա­նու­նը, իսկ բո­վան­դա­կութ­յու­նը շատ հա­ճախ նույ­նիսկ
ա­նանդ­րա­դարձ է մնում։
Նախ, Խո­րե­նա­ցին հայ ժո­ղովր­դի ծա­գում­նա­բա­նութ­յու­նը բխեց­
նում է Սուրբ Գր­քից, նա տա­նում է մեզ Սուրբ Գր­քի՝ Աստ­վա­ծա­շնչի
54
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

աղբ­յու­րին, այն հե­ղի­նա­կա­վոր Գր­քին, որն ու­զենք թե չու­զենք, հա­

վա­տանք թե չհա­վա­տանք, մարտն­չող լի­նենք թե չմարտն­չող, այ­
սօր աշ­խար­հի մե­ծա­գույն հե­ղի­նա­կութ­յունն է որ­պես Գիրք, որ­պես
թարգ­ման­ված գրա­կա­նութ­յուն աշ­խար­հի բո­լոր ազ­գե­րի մեջ, որ­
պես ա­մե­նա­շատ ըն­թերց­ված Գիրք, այ­սինքն՝ այդ բո­լոր հատ­կա­
նիշ­նե­րով ա­մե­նա­հե­ղի­նա­կա­վոր Գիրքն է, որ մարդ­կութ­յու­նը միա­
նշա­նա­կո­րեն ըն­դու­նում է որ­պես այդ­պի­սին։ Եվ մեզ Սուրբ Մով­
սես Խո­րե­նա­ցին տա­նում և զե­տե­ղում է այդ ա­կուն­քի մեջ, ա­սե­լով՝
ա­հա­վա­սիկ հա­յութ­յու­նը, ա­հա­վա­սիկ հա­յի ինք­նութ­յու­նը, ա­հա­վա­
սիկ հա­յի նկա­րա­գիրն ու կեր­պը։ Կար­ծում եմ՝ դրա դեմ ոչ ոք հա­կա­
ռա­կութ­յուն չի կա­րող ու­նե­նալ, քա­նի որ բո­լորն անխ­տիր ըն­դու­նում
են նաև Մով­սես Խո­րե­նա­ցու հե­ղի­նա­կութ­յու­նը, կամ լսե­լով Խո­րե­
նա­ցու ա­նու­նը՝ ի­րենք ի­րենց փոր­ձում են նույ­նաց­նել այդ հե­ղի­նա­
կութ­յան հետ։
Սա ամ­բողջ հին­գե­րորդ դա­րի մտա­ծո­ղութ­յունն է, հենքն է, ո­րի
վրա կա­ռուց­վել է մեր ժո­ղովր­դի նկա­րա­գի­րը, ինք­նութ­յու­նը, ո­րա­կը
և­ամ­բող­ջա­կան պատ­կե­րա­ցում­նե­րը մեր ինք­նութ­յան մա­սին։ Ի՞նչ
է ա­սում Խո­րե­նա­ցին.
«­Հա­բե­թից ծնվեց Գա­մե­րը (­Հա­բե­թը Նո­յի որ­դին էր, և մեզ տա­
նում ուղ­ղա­կի Նո­յի ըն­տա­նի­քի մեջ է դնում), Գա­մե­րից ծնվեց Թի­
րա­սը, Թի­րա­սից ծնվեց Թոր­գո­մը (մենք մեզ թոր­գոմ­յան զարմ ենք
ան­վա­նում) և Թոր­գո­մից ծնվեց Հայ­կը»։
Հայկ Նա­հա­պե­տը ու­րիշ տե­ղից չե­կավ, «օ­դից չըն­կավ», ինչ-որ
ա­ռաս­պե­լա­կան պատ­մութ­յուն­նե­րից չծնվեց, այլ՝ ուղ­ղա­կիո­րեն, ու­
ղիղ կեր­պով Սուրբ Գր­քի՝ Աստ­վա­ծաշն­չի ա­կուն­քից: Նո­յից հե­տո
մարդ­կութ­յան վե­րա­կազ­մա­վոր­ման մեծ խորհր­դի մեջ է մեր ժո­
ղովր­դի նկա­րա­գի­րը։
«­Հայ­կից ծնվեց Ա­րա­ման­յա­կը, Ա­րա­ման­յա­կից՝ Ա­րա­մա­յի­սը,
Ա­րա­մա­յի­սից՝ Ա­մա­սիան, Ա­մա­սիա­յից Գե­ղա­մը, Գե­ղա­մից ծնվեց
Հար­ման, Հար­մա­յից ծնվեց Ա­րա­մը և Ա­րա­մից ծնվեց Ա­րա Գե­ղե­ցի­
կը»:
Յու­րա­հատ­կութ­յու­նը նաև այն է, որ սրանք ի­րա­կան հե­րոս­ներ
են, ի­րա­կան մար­դիկ են։ Որ­քան էլ մեզ փոր­ձել են ա­ռաս­պե­լա­բա­
նութ­յան, լե­գենդ­նե­րի մեջ մտցնել, Խո­րե­նա­ցին յու­րա­քանչ­յու­րի մա­
սին խո­սում է։
55
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Իսկ ին­չո՞ւ Սուրբ Գր­քից, չէ՞ որ կա­րող էր այլ տե­ղից բխեց­նել,

այս­պես կոչ­ված, ա­վե­լի «հե­ղի­նա­կա­վոր» աղբ­յուր­նե­րից, ո­րի մա­սին
հե­տա­գա­յում խո­սում է նաև Կոր­յու­նը։ Սա նշա­նա­կում է, որ մենք
այն ժո­ղո­վուրդն ենք, որն Ընտր­ված Ազգ է, սա ա­սում եմ ա­ռանց
ցե­ղա­պաշ­տութ­յան՝ նա­ցիզ­մի։ Հա­կա­ռա­կը` ա­ռանց ստո­րա­կա­յե­լու
որ­ևէ ազ­գի: Ա­ռանց ազ­գե­րի մեջ խտրութ­յուն դնե­լու` Խո­րե­նա­ցին
մեզ ցույց է տա­լիս, որ մենք Ընտր­ված Ցեղ ենք, ազգ ենք, ո­րով­
հետև գտնվում ենք ա­մե­նա­հե­ղի­նա­կա­վոր՝ Սուրբ Գր­քի՝ Աստ­ծո
շուն­չի մարմ­նա­վո­րու­մը ե­ղած պատ­գա­մի մեջ։ Մենք ա՛յս ազգն ենք,
այդ պատ­ճա­ռով էլ ե­կել, հա­սել ենք մինչև այ­սօր՝ հա­կա­ռակ բո­լոր
տվյալ­նե­րի, որ գո­յութ­յուն պի­տի չու­նե­նա­յինք։
Ի՞նչ բե­րեց քրիս­տո­նեութ­յու­նը. մտքի փո­փո­խութ­յուն, մշա­կու­
թա­յին փո­փո­խութ­յուն՝ վե­րա­դարձ դե­պի ա­կուն­քը, ան­կա­խութ­յուն,
ա­զա­տագ­րեց պե­տա­կան, մշա­կու­թա­յին, հոգ­ևոր պաշ­տա­մուն­քա­
յին ի­մաստ­նե­րով։
Մեզ հա­ճախ ա­սում են՝ գի­րը ոչն­չաց­րինք, վե­րաց­րինք և­ այլն,
և­ այլն։ Խո­րե­նա­ցին մեզ պատ­մում է, թե ինչ­պի­սին էին մեր նախ­
նի­նե­րը, թե ինչ է ե­ղել նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան շրջա­նի մեր մտա­
ծո­ղութ­յու­նը, և­ ոչ թե տա­րա­ծում է լայն զանգ­ված­նե­րի վրա, այլ՝
ա­ռաջ­նորդ­նե­րի, թա­գա­վոր­նե­րի, ազն­վա­կա­նութ­յան՝ է­լի­տա­յի վրա.
«­Կա­մե­նում եմ նաև, ա­ռանց մե­ղադ­րա­կան հի­շա­տա­կի չթող­նել մեր
հին նախ­նի­նե­րի ա­նի­մաս­տա­սեր բար­քը, այլ հենց այս­տեղ՝ մեր
գոր­ծառ­նութ­յան սկզբում, նրանց կշտամ­բան­քի խոս­քեր գրել, ո­րով­
հետև, ե­թե հի­րա­վի գո­վութ­յան ար­ժա­նի են թա­գա­վոր­նե­րից նրանք,
ո­րոնք ի­րենց ժա­մա­նակ­նե­րը գրով և պատ­մութ­յամբ հաս­տա­տե­ցին
և յու­րա­քանչ­յուրն իր ի­մաս­տութ­յան գոր­ծերն ու քա­ջութ­յունն ար­
ձա­նագ­րե­ցին վե­պե­րի և պատ­մութ­յուն­նե­րի մեջ, նրանց նման մեր
կող­մից գո­վա­սա­նա­կան խոս­քե­րի ար­ժա­նա­ցան, նաև դի­վան­նե­րի
մա­տե­նա­գիր­նե­րը, ո­րոնք այս ծանր աշ­խա­տան­քով պա­րա­պե­ցին։
Ս­րա շնոր­հիվ մենք էլ նրանց շա­րադ­րած գրվածք­նե­րը կար­դա­լիս
աշ­խար­հա­կան կար­գե­րի գի­տութ­յուն ենք ձեռք բե­րում և քա­ղա­քա­
կան կար­գեր ենք սո­վո­րում, երբ ու­սում­նա­սի­րում ենք այս­պի­սի գի­
տա­կան ճա­ռեր և պատ­մած­ներ, ինչ­պես ու­նեն քաղ­դեա­ցի­նե­րը և­
ա­սո­րես­տան­ցի­նե­րը, ե­գիպ­տա­ցի­նե­րը և հել­լեն­նե­րը։ Ս­րա հետ միա­
սին գու­ցե նաև փա­փա­գենք այն մարդ­կանց ի­մաս­տութ­յան, ո­րոնք

56
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

այս­պի­սի աշ­խա­տանք հանձն ա­ռան։ Ա­պա ու­րեմն, մեզ ա­մեն­քիս

հայտ­նի է մեր թա­գա­վոր­նե­րի և մ­յուս նախ­նի­նե­րի ան­փու­թութ­յու­նը
դե­պի գի­տութ­յու­նը և բա­նա­կան հո­գու ան­կա­տա­րութ­յու­նը։ Ո­րով­
հետև, թե­պետ մենք փոքր ա­ծու ենք, և շատ սահ­մա­նա­փակ թվով
և շատ ան­գամ օ­տար թա­գա­վո­րութ­յան տակ նվաճ­ված, բայց­ևայն­
պես, մեր աշ­խար­հում էլ քա­ջութ­յան շատ գոր­ծեր կան գործ­ված՝
գրե­լու և հի­շա­տա­կե­լու ար­ժա­նի, որ նրան­ցից ոչ ոք հոգ չտա­րավ գրի
առ­նե­լու։ Արդ, այն մարդ­կանց, ո­րոնք չմտա­ծե­ցին նույ­նիսկ ի­րենց
մի բա­րիք ա­նել և­ ի­րենց ան­վան հի­շա­տա­կը թող­նել աշ­խար­հում,
որ­քան կհար­մա­րի մեր մե­ղադ­րան­քը և ն­րան­ցից ա­վե­լի մեծ բա­ներ,
և­ի­րեն­ցից ա­ռաջ ե­ղած­նե­րը պա­հան­ջել։ Բայց գու­ցե մեկն ա­սի՝ այն
ժա­մա­նակ գիր ու գրա­կա­նութ­յուն չլի­նե­լու պատ­ճա­ռով ե­ղավ այդ,
կամ զա­նա­զան պա­տե­րազմ­նե­րի պատ­ճա­ռով, որ ա­նընդ­հատ մե­
կը մյու­սին հա­ջոր­դում էին, բայց ի­րա­վա­ցի չի լի­նի այս­պես կար­
ծե­լը, ո­րով­հետև պա­տե­րազմ­նե­րի միջև ե­ղել են և խա­ղաղ ժա­մա­
նակ­ներ և կա­յին պար­սից և հու­նաց գրեր, ո­րոն­ցով գրված այժմ
գտնվում է մեզ մոտ ան­թիվ քա­նա­կութ­յամբ գրութ­յուն­ներ գյու­ղե­րի
և գա­վառ­նե­րի և յու­րա­քանչ­յուր տնե­րի սե­փա­կա­նութ­յան վե­րա­բեր­
յալ (կա­դաստ­րա­յին թղթեր), և­ ընդ­հա­նուր վե­ճե­րի և դա­շինք­նե­րի
(դա­տա­կան ակ­տեր)՝ մա­նա­վանդ սե­պու­հա­կան ազն­վա­կա­նութ­յան
ծագ­ման, բայց ինձ թվում է, որ ինչ­պես այժմ, այն­պես էլ հին հա­յե­րը
չեն ու­նե­ցել սեր դե­պի գի­տութ­յու­նը և­ ի­մաս­տա­լից եր­գա­րան­նե­րը,
ուս­տի ա­վե­լորդ է մեզ այլևս խո­սել ան­բան, թու­լա­միտ և վայ­րե­նի
մարդ­կանց մա­սին»։
Սա Մով­սես Խո­րե­նա­ցու ար­ձա­նագ­րումն է՝ նա­խաք­րիս­տո­նեա­
կան շրջա­նի մեր ամ­բողջ վե­րա­բեր­մուն­քի ար­տա­հայ­տութ­յու­նը։
Շատ դա­ժան կեր­պով է ա­սում ՝ ինչ­պես այժմ, չեն ու­նե­ցել փույթ
դե­պի գի­տութ­յու­նը, ան­բան, վայ­րե­նի մար­դիկ են ե­ղել։ Շատ կա­
րևոր է, որ սա շեշ­տում է ոչ թե ժո­ղովր­դա­յին զանգ­ված­նե­րի մա­սին,
այլ՝ ա­ռաջ­նորդ­նե­րի, ո­րոնց մի­ջո­ցով էլ տե­ղի էր ու­նե­նում այդ հո­վա­
նա­վո­րութ­յու­նը։ Հենց այս ի­մաս­տով է քրիս­տո­նեութ­յու­նը մաք­րում,
հղկում մեր ամ­բողջ ու­նե­ցա­ծը և մեզ ներ­կա­յաց­նում՝ մեզ դնե­լով
մեր ինք­նութ­յան հետ ճա­նա­չե­լիութ­յան մեջ՝ բուն ինք­նութ­յա­նը ծա­
նո­թաց­նե­լով։
57
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Այ­սօր­վա խնդիր­ներն ին­չի՞ց են ծա­գում: Այ­սօր­վա մեր հան­րա­

յին, ազ­գա­յին, պե­տա­կան մտքի ամ­լա­ցած լի­նե­լու խնդի­րը որ­տե՞ղ
է: Խն­դիրն ինք­ներս մեզ չճա­նա­չելն է, մեր նկա­րագ­րի, ինք­նութ­յան
հետ հա­րա­զատ չլի­նելն է։ Մենք միայն բա­ռե­րով ենք խո­սում, միայն
խոս­քե­րի ձևա­կեր­պում­նե­րով ենք փոր­ձում ար­տա­հայ­տել այդ ա­մե­
նը։
Այ­սօր տեխ­նո­լո­գիա­կան աշ­խար­հում ենք ապ­րում, 21-րդ դա­
րի թե­լադ­րան­քը դա է, բայց մի՞­թե դա է այն գի­նը, ո­րի պատ­ճա­
ռով մենք պետք է ու­րա­նանք կամ հե­ռա­նանք մեր ինք­նութ­յու­նից և
մեր նկա­րագ­րից։ Մենք որ­ևէ կեր­պով չենք հա­կադր­վում գի­տութ­
յա­նը: Գի­տութ­յու­նը զար­գա­նում է և պետք է զար­գա­նա, ող­ջու­նե­լի
են գի­տութ­յան բո­լոր նվա­ճում­նե­րը, ե­թե ծա­ռա­յում են մարդ­կութ­յան
բա­րի­քին։ Ե­րա­նի, որ մեր աշ­խար­հը՝ Հա­յաս­տանն այդ­պես լի­ներ,
ե­րա­նի, որ մեր ի­րա­կա­նութ­յունն այդ գի­տա­կան նվա­ճում­նե­րը սե­
փա­կա­նաց­րած լի­նե­լու հան­գա­մանքն ու­նե­նար։
Մենք մե­ծա­խո­սիկ, բարձ­րա­խո­սիկ ենք՝ մենք այս ենք, մենք այն
ենք, մենք նվա­ճել ենք, մեզ մոտ զար­գա­ցած տեխ­նո­լո­գիա­ներ են
և­ այլն։ Ես վերս­տին Խո­րե­նա­ցու բա­ռե­րով պի­տի ա­սեմ՝ փույթ չկա
գի­տութ­յան հան­դեպ։ Գի­տութ­յու­նը միայն տեխ­նո­լո­գիան չէ, գի­
տութ­յու­նը հատ­կա­պես ճշմար­տութ­յան ճա­նա­չո­ղութ­յունն է՝ հա­նա­
պազ կու­սա­նեք, բայց եր­բեք չեք հաս­նի ճշմար­տութ­յան գի­տութ­յա­
նը։ Կա­րիք չկա հա­կադ­րե­լու մե­կը մյու­սին, ո­րով­հետև յու­րա­քանչ­
յուրն իր ու­սում­նա­սի­րութ­յան, վեր­լու­ծութ­յան տի­րույթն ու­նի։ Մենք
չենք կա­րող մեր ինք­նութ­յան հաշ­վին ա­սել՝ դե լավ, մո­ռա­նում ենք
այս ա­մե­նը և գ­նում ենք տիե­զեր­քը նվա­ճե­լու՝ ա­ռանց հա­յութ­յան
քրիս­տո­նեա­կան հա­մա­կարգ­ված ինք­նութ­յունն ու­նե­նա­լու։ Ն­վա­ճեք
տիե­զեր­քը, ե­թե կա­րող եք։
Երբ մենք լսում ենք Ա­րամ Խա­չատր­յա­նին, ա­ռանց ճա­նա­չե­լու
կամ ա­ռանց ի­մա­նա­լու, ու­զում ենք նույ­նա­նալ այդ ի­րա­կա­նութ­յան
հետ, ինչ­քան ու­զում է տեխ­նո­լո­գիա­պես զար­գա­ցած լի­նենք։ Կամ
հի­շենք Կո­մի­տաս վար­դա­պե­տին. երբ նրան լսում ենք, ու­զում ենք
նույ­նա­նալ։ Դ­րա­նից հրա­ժար­վող­ներն են, որ ան­հայ­րե­նիք են, ան­
դի­մա­գիծ, ան­պաշ­տա­մունք, ա­նինք­նութ­յուն։

58
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

Ի­րա­վունք չու­նենք զի­ջում­նե­րի գնալ...

Մենք ի­րա­վունք չու­նենք զի­ջում­նե­րի գնալ։ Ինք­նութ­յու­նը կորց­

րած լի­նել, նշա­նա­կում է լի­նել այն գլո­բա­լիս­տա­կան, հա­մա­հար­թե­
ցո­ղա­կան տրա­մա­բա­նութ­յան և տ­րա­մադ­րութ­յան մեջ, որ այ­սօր
մեզ ուղ­ղա­կիո­րեն պար­տադր­վում է բո­լոր ա­ռում­նե­րով: Հայ­րե­նիք
ենք կորց­րել, մեզ պար­տադ­րում են, թե՝ ճա­նա­պարհ կբա­ցենք։ Հայ­
րե­նիք ենք կորց­րել, մեզ պար­տադ­րում են, թե՝ առև­տուր կա­նենք։
Հա­զա­րա­վոր զո­հեր ու­նենք, մեզ ա­սում են՝ լավ, ո­չինչ։ Ո՞ւմ կյան­քի
հաշ­վին, ո՞ւմ գի­տակ­ցութ­յան և­ ինք­նութ­յան հաշ­վին։ Դպ­րոց­նե­րից
հան­վում են ինք­նութ­յան զո­րաց­մանն ու ճա­նա­չո­ղութ­յա­նը նպաս­
տող բո­լոր ա­ռար­կա­նե­րը և գի­տա­կար­գե­րը։ Այս ա­մե­նը կա­տար­
վում է կեղծ մա­տուց­մամբ՝ ներ­կա­յաց­նե­լու մի բան, ո­րին մենք չենք
հա­կադր­վում, ա­սե­լով, թե դա աշ­խար­հի տրա­մադ­րութ­յունն է։ Մի՛
փոր­ձեք նվաս­տաց­նել, սեղ­մել, ճզմել, վե­րաց­նել այն, ին­չը մեր սե­
փա­կան ա­կունքն ու ինք­նութ­յունն է, ո­րի մա­սին խո­սում է Սուրբ
Մով­սես Խո­րե­նա­ցին։
Մեկ այլ դրվագ ևս «Ա­րա Գե­ղե­ցիկ և Շա­մի­րամ»-ի պատ­մութ­
յունն է։ Մենք ի՞նչ գի­տենք այս մա­սին։ Մենք գի­տենք ա­ռաս­պե­լա­
բա­նութ­յուն, լե­գենդ, սի­րո պատ­մութ­յուն և­ այլն։ Բայց մի՞­թե այդ­
պես է։ Երբ Խո­րե­նա­ցին խո­սում է Ա­րա Գե­ղե­ցի­կի և Շա­մի­րա­մի
մա­սին, մեզ նաև պատ­մում է, որ երբ Ա­րա Գե­ղե­ցի­կը զոհ­վեց, Հա­
յաս­տա­նում հու­զում­ներ ա­ռա­ջա­ցան, ժո­ղո­վուր­դը չհա­մա­կերպ­վեց
այդ մտքի հետ, և ցան­կա­նում էր հա­մախմբ­վել ու հա­կա­հար­ձա­կում
գոր­ծել։ Բայց ի՞նչ տե­ղի ու­նե­ցավ, Շա­մի­րա­մը ժո­ղովր­դին ա­սաց՝ ես
«ա­րա­լեզ­ներ»-ի մի­ջո­ցով կեն­դա­նաց­րի Ա­րա­յին։ Շա­մի­րա­մը կա­ռու­
ցեց Ա­րա­յի ար­ձա­նը և, Հա­յաս­տա­նը նվա­ճած լի­նե­լով, այս ճա­նա­
պար­հով իր պաշ­տա­մուն­քա­յին հա­մա­կար­գը մտցրեց՝ Ա­րա Գե­ղե­
ցի­կի հա­րութ­յան մի­ֆը տա­րա­ծե­լով։ Եվ հու­զում­նե­րը դա­դա­րե­ցին։
Ի՞նչ տե­ղի ու­նե­ցավ: Քա­ղա­քա­կան նվաճ­մա­նը զու­գոր­դեց նաև
հոգ­ևոր նվա­ճու­մը։ Այ­սինքն՝ հոգ­ևոր ազ­դե­ցութ­յամբ կա­րո­ղա­ցավ
այդ հու­զում­նե­րը դա­դա­րեց­նել՝ մարդ­կանց ի­րենց ինք­նութ­յու­նից
կտրե­լու, իր պաշ­տա­մուն­քը թե­լադ­րե­լու (թող թե, որ Ա­րա Գե­ղե­
ցիկն էլ ժո­ղովր­դի ըն­կա­լե­լի թա­գա­վորն է) ճա­նա­պար­հով։ Մար­դիկ

59
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

կտրվե­ցին ի­րենց ինք­նութ­յու­նից, և հու­զում­նե­րը դա­դա­րե­ցին՝ չցան­

կա­ցան վե­րա­կազ­մա­կերպ­վել և Հայ­րե­նի­քը վե­րաա­զա­տագ­րել։ Շա­
մի­րա­մը այ­գի­ներ, ճա­նա­պարհ­ներ, ջրամ­բար­ներ, ջրանցք­ներ կա­
ռու­ցեց, գե­ղեց­կաց­րեց Հա­յաս­տա­նը, Հա­յաս­տա­նում ներ­դրում­ներ
կա­տա­րեց (ինչ­պես այ­սօր­վա խոս­տում­ներն են), բայց իր պաշ­տա­
մուն­քա­յին հա­մա­կար­գով կոտ­րեց մարդ­կանց դի­մադ­րո­ղա­կա­նութ­
յու­նը՝ «լավ կյան­քի» ե­րաշ­խիք­ներ տա­լով՝ իր տի­րա­պե­տութ­յան
ներ­քո շա­րու­նա­կե­լու ի­րենց «գո­յութ­յու­նը»։
Սա ոչ միայն քա­ղա­քա­կան, այլ նաև հոգ­ևոր գե­րութ­յուն էր։ Ու­
րեմն, որ­քան կար­ևոր էր դա, և­ որ­քան կար­ևոր է նաև այ­սօր։ Եվ
ա­ռա­ջին պատ­նեշ­նե­րը, որ փլում են, դա հոգ­ևոր պատ­նեշ­ներն են,
հոգ­ևոր գի­տակ­ցութ­յու­նը, այն­տեղ է պա­տե­րազ­մը։
Շուրջ 150 տա­րի ա­ռաջ անգ­լիա­ցի վար­չա­պետ­նե­րից Գ­լադս­տո­
նը հետև­յալ խոսքն է ա­սում. «Այ­սօր­վա պա­տե­րազ­մը ոչ թե մար­
տի դաշ­տում է, այլ մարդ­կանց մտքի և հո­գու մեջ։ Այն­տեղ է ի­րա­
կան հար­ձա­կու­մը տե­ղի ու­նե­նում»։ Դա հի­մա կրկնվում է, միշտ է
կրկնվում, ո­րով­հետև մարդ­կութ­յան պա­տե­րազ­մը, ինչ­պես Սուրբ
Գիրքն է ա­սում և­ ինչ­պես Վար­դա­նանք կրկնե­ցին, ոչ թե մարմ­նի
հետ է (դա միայն ար­տա­հայ­տութ­յունն է), այլ՝ հո­գու և մտ­քի աշ­
խար­հում։ Այն­տեղ է հար­ձա­կու­մը, այն­տեղ է պա­տե­րազ­մը։ Ա­ռաք­
յալն ա­սում է, և Աշ­տի­շա­տի ժո­ղո­վում հա­յոց ա­վա­գա­նին և հոգ­ևո­
րա­կա­նութ­յու­նը կրկնում է, թե «այս հա­վատ­քից մեզ ոչ ոք չի կա­րող
խախ­տել՝ ո՛չ երկ­նա­յին, ո՛չ երկ­րա­յին իշ­խա­նութ­յուն­ներ, ո՛չ հրեշ­
տակ­ներ, ո՛չ զո­րութ­յուն­ներ, ո՛չ մի այլ հար­ված, ո՛չ էլ այլ ինչ», ո­րով­
հետև մեր ինք­նութ­յունն այս­պես է՝ հիմն­ված այս խա­րիս­խի վրա։
Եվ դա մեզ տվել է քրիս­տո­նեութ­յու­նը:

Մեր յու­րա­հատ­կութ­յու­նը...

Մենք ի՞նչ ու­նեինք, որ քրիս­տո­նեութ­յու­նը ոչն­չաց­րեց: Մենք կա­

րող ենք են­թադ­րութ­յուն­ներ ա­նել, թե ինչ ու­նեինք, բայց որ­պես վկա­
յութ­յուն ու­նենք Գառ­նու տա­ճա­րը: Ե­թե որ­ևէ օ­տա­րա­կա­նի ցույց
տաս Գառ­նու տա­ճարը և փոր­ձես բա­ցատ­րել, որ սա հայ­կա­կան է,
նա չի հաս­կա­նա: Ա­յո, ար­ժեք է, բայց է հու­նահ­ռո­մեա­կան մշա­կույ­
թի ար­ժեք­նե­րից, ո՞ւր է այդ­տեղ մեր յու­րա­հատ­կութ­յու­նը։ Բարձ­րա­

60
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

խո­սիկ- մե­ծա­խո­սիկ­նե­րը, խո­նար­հութ­յուն չու­նե­ցող հպարտ քա­ղա­

քա­ցի­նե­րը մեզ կա­սեն՝ նրանք են մեզ­նից վերց­րել։ Լավ, են­թադ­րենք՝
նրանք են մեզ­նից վերց­րել, բայց չէ՞ որ Մով­սես Խո­րե­նա­ցին հենց
այդ մա­սին է խո­սում, ա­սում է՝ հել­լեն­նե­րից մենք շատ բան վերց­
րինք։ Ե­թե խո­նար­հութ­յուն չու­նեն, ամ­բար­տա­վան են, կոր­ծա­նումն
էլ շատ դյու­րին է գա­լու։ Գառ­նու տա­ճա­րի կող­քին ե­կեք տես­նենք
մեր քրիս­տո­նեա­կան տա­ճար­նե­րը, յ­ու­րա­քանչյու­րը ինք­նա­տիպ է։
Ա­սեմ ա­վելին, վերց­նենք քա­րան­ձավ­նե­րում, լեռ­նե­րում առ­կա դաջ­
վածք­նե­րը, նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան պարզ, պրիմիտիվ մարդ­կա­յին
խո­սակցություննե­րի, հա­րա­բերություննե­րի ար­ձա­նագ­րութ­յուն­նե­
րը, այդ բո­լոր նշան­նե­րից բո­լոր ազ­գերն ու­նեն։ Չե՛ք կա­րող մեր­ժել
ու ժխտել, որ­քան էլ մե­ծա­խո­սիկ, բարձ­րա­խո­սիկ և հ­պարտ քա­ղա­
քա­ցի լի­նեք, որ­քան էլ գիտ­նա­կան լի­նեք, որ­քան էլ ձեզ պատ­մա­բան
հռչա­կեք, այդ բո­լոր հիե­րոգ­լիֆ­նե­րը, պատ­կեր­նե­րը, ժայ­ռա­փոր
ար­ձա­նագ­րութ­յուն­նե­րը բո­լոր ազ­գե­րի մոտ կան։ Բայց արդ­յո՞ք բո­
լոր ազ­գե­րը խաչ­քար ու­նեն։ Աշ­խար­հի որ անկ­յու­նում էլ տե­սնեք մի
փոք­րիկ խաչ­քա­րի կտոր, կա­սեք՝ այս­տեղ հա­յութ­յուն է ե­ղել՝ ան­
կախ ձեր վե­րա­բեր­մուն­քից և հա­վատ­քի ըն­կա­լում­նե­րից։ Ին­չո՞ւ են
մեր թշնա­մի­նե­րը վե­րաց­նում մեր խաչ­քա­րե­րը, ո­րով­հետև դրանք
վա­վե­րագ­րեր են, ո­րով­հետև դրանք մեր յու­րա­հատ­կութ­յունն են,
մեր ինք­նութ­յան ցու­ցիչ­ներն են, նշան­ներն են։ Ա­յո, իռ­լան­դա­ցի­ներն
ու­նեն խաչ­քա­րեր, բայց դրանք ըն­դա­մե­նը մի քա­նիսն են, մեզ մոտ
հա­զա­րա­վոր­ներն են։ Սա զուտ մշա­կույ­թի մի­ջո­ցով, թե ինչ տվեց
մեզ քրիս­տո­նեութ­յու­նը՝ մեր յու­րա­հատ­կութ­յու­նը վե­րա­կանգ­նեց։
Նաև այդ պատ­ճա­ռով եմ ա­սում, որ մենք ընտր­ված ազգ ենք։
Մեր յու­րա­հատ­կութ­յան օ­րի­նակ է հուն­վա­րի 6-ը՝ Սուրբ Ծննդյան
տո­նախմ­բու­մը։ Սա դարձ­յալ խո­սում է մեր ա­ռանձ­նութ­յան ու
ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յան մա­սին։ Մեր խնդիր­նե­րը ծա­գում են նրա­
նից, որ մենք մեր յու­րա­հատ­կութ­յու­նը չենք արժ­ևո­րում, մեր ինք­
նութ­յան գնա­հա­տա­կա­նը չենք տա­լիս։ Կար­ծես զո­ռով փոր­ձում ենք
հե­ռա­նալ դրա­նից. մեկն ի­րեն հե­թա­նոս է հռչա­կում, մե­կը՝ գլո­բա­
լիստ, մյու­սը՝ լու­սա­վոր­յալ, մեզ էլ հա­մա­րե­լով խա­վա­րա­միտ­ներ։
Այս­պես է հա­յի նկա­րա­գի­րը, քրիս­տոն­յա հա­յի նկա­րա­գի­րը, ու­
ժեղ հա­յի նկա­րա­գի­րը, չփախ­չող հա­յի նկա­րա­գի­րը։ Գա­ղա­փա­րա­
բա­նա­կան, ար­ժե­բա­նա­կան ի­մաս­տով մենք զի­ջում և կորց­նում ենք
61
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

այն­տեղ, որ­տեղ չենք անդ­րա­դառ­նում, թե ինչ­պի­սին է մեր ինք­նութ­

յու­նը, ո­րի մա­սին խո­սում է Սուրբ Մով­սես Խո­րե­նա­ցին և մեր ամ­
բողջ Թարգ­ման­չաց սե­րուն­դը: Ե­թե մենք ըն­դու­նում ենք, որ մենք
Խո­րենա­ցու բնու­թագր­մամբ «վայ­րե­նի, ան­բան նախ­նի­նե­րի» շա­
րու­նա­կութ­յունն ենք, շատ լավ, ըն­դու­նենք, անց­նենք ա­ռաջ։ Հատ­
կա­պես այ­սօր, երբ կանգ­նած ենք մեծ դժվա­րութ­յուն­նե­րի առջև,
մենք ի­րա­վունք չու­նենք մեր ինք­նութ­յու­նը զեղ­չե­լու, հա­կա­ռա­կը՝
կոչ­ված ենք զո­րաց­նե­լու, որ­պես­զի հաս­կա­նանք՝ ինչ է տե­ղի ու­նե­
ցել մեզ հետ։ Ե­թե այդ ա­կուն­քը չըն­դու­նենք, կդառ­նանք այն, ինչ
որ աշ­խարհն ու­զում է՝ սպա­ռո­ղա­կան, քայ­քա­յող, ոչն­չաց­նող հա­
սա­րա­կութ­յուն, ո­րի հա­մար ար­ժեք չեն ու­նե­նա Հայ­րե­նիք, հե­րոս­
ներ, նա­հա­տա­կութ­յուն­ներ, ար­յուն։ Մեզ հա­մար ար­ժեք կու­նե­նա
ապ­րան­քը, ճա­նա­պար­հը, գնաց­քը, ա­պաշր­ջա­փա­կու­մը, մի կտոր
հա­ցը և­այլն։

Մար­դը ար­ժեք չու­նի ա­ռանց Աստ­ծո և Հայ­րե­նի­քի...

Այ­սօր մեր ընդվ­զու­մը դար­ձել է երկ­րից հե­ռա­նա­լը։ Դա ինք­նութ­

յան կո­րուստ է, ինք­նութ­յան հար­ված­ված, խոց­ված լի­նե­լու մա­սին
է, չգի­տակց­ված ինք­նութ­յան մա­սին է, ինք­նա­ճա­նա­չո­ղութ­յուն չու­
նե­նա­լու մա­սին է: Մենք հետ­ևո­ղա­կա­նո­րեն ինք­նութ­յու­նից հե­ռա­
նա­լու, մեր­ժե­լու, մեր ինք­նութ­յու­նը հե­տա­դի­մա­կան, խա­վա­րա­միտ
ան­վա­նե­լու ճա­նա­պար­հի մեջ ենք։ Ծաղ­րում են «հա­յու գե­նը»։ Պի­
տի ե­րա­զեք, որ հա­յու գեն ու­նե­նաք, պի­տի գի­շեր­նե­րը վեր թռչեք,
որ հա­յու գեն չու­նեք, ե­րա­զանք պի­տի լի­նի ձգտել, հաս­նե­լը այդ
ար­ժե­քին։ «Ա­վան­դա­կան ըն­տա­նիք» են ծաղ­րում։ Ոչ թե «ա­վան­դա­
կան ըն­տա­նիք» է, այլ՝ «քրիս­տո­նեա­կան ըն­տա­նիք»: Ըն­տա­նի­քում
առ­կա բո­լոր ա­ռա­քի­նի ար­ժեք­նե­րը դրանք քրիս­տո­նեա­կան են, մի՛
վա­խե­ցեք ա­սել այդ մա­սին։ Սե­րը, նվի­րու­մը, զո­հա­բե­րութ­յու­նը,
ա­զա­տութ­յու­նը, սրանք քրիս­տո­նեա­կան ար­ժեք­ներ են, ոչ թե ձեր
մտա­ծած «լու­սա­վոր­յալ­նե­րի»։ «­Լու­սա­վոր­յալ­ներն» ա­մե­նա­խա­վա­
րա­միտ­ներն են, որ­տեղ մար­դուն գնա­հա­տում են ոչ թե որ­պես աստ­
վա­ծա­յին ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն, այլ՝ որ­պես պա­տա­հա­կան ծնունդ՝
ինչ-որ կերպ աշ­խարհ ե­կած և, ու­րեմն, գո­յութ­յան ի­րա­վուն­քով։ Ա­յո,
62
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ի­րա­վունք ու­նի գո­յութ­յան, բայց պետք է գնա­հա­տել աստ­վա­ծա­յին

ար­ժե­քով։
Մար­դը ար­ժեք չու­նի ա­ռանց եր­կու կար­ևոր ճշմար­տութ­յուն­նե­
րի՝ Աստ­ծո և Հայ­րե­նի­քի։ Դեռ Խոս­րով Անձ­ևա­ցին՝ Սուրբ Գ­րի­գոր
Նա­րե­կա­ցու հայ­րը, 10-րդ դա­րում ա­սում էր, որ ա­ռանց այդ ար­ժեք­
նե­րի մար­դը հոգ­ևոր որբ է, որն այս­տե­ղից այն­տեղ է ցատ­կում, այդ
մի­ջա­վայ­րում չի ըն­դուն­վում, մյուս տե­ղում էլ ինքն ար­դեն խոր­թա­
ցած է։ Եվ դա հոգ­ևոր որ­բութ­յուն է, ինք­նութ­յուն չու­նե­ցող, ան­դի­
մա­գիծ մար­դու նկա­րա­գիրն է։ Այդ պատ­ճա­ռով էլ այ­սօր մեզ հա­մար
Հայ­րե­նիքն «ա­մեն տեղ» է։ Ս­պառ­նում են՝ կգնամ ու ե­րե­խա­նե­րիս
էլ կտա­նեմ, կգնամ ու­րիշ տեղ կապ­րեմ։ Ե­թե քո հի­վան­դա­ցած մո­րը
դու լքում ես, թող­նում ես այդ ժա­մին, ու­րեմն նրա ա­ռողջ ժա­մա­նակ
դու չես սի­րել ի­րեն, ու­րիշ բան ես սի­րել՝ իր տվածն ես սի­րել, ար­ժեք­
ներն ես սի­րել, ա­պա­հո­վութ­յունն ես սի­րել, բայց ի­րեն չես սի­րել։ Սա
մեր ինք­նութ­յա­նը օ­տա­րա­ցած լի­նե­լու մե­ծա­գույն ար­տա­հայ­տութ­
յունն է։
Ս­խալ չհաս­կա­նաք, ես չեմ դա­տա­պար­տում որ­ևէ մե­կին, որ կա­
րող է ար­տա­գաղ­թել, գնալ, ես ա­սում եմ սպառ­նա­լի­քով խո­սե­լու
մա­սին։ Ա­մեն մարդ ա­զատ է ընտ­րե­լու իր բնա­կա­վայրն էլ, կյան­քի
կեն­սա­կեր­պի ձևն­ էլ, բայց ե­թե դժվա­րա­գույն ժա­մին պա­տաս­խա­
նատ­վութ­յու­նը հա­վա­սա­րա­պես չի կրում, ու­րեմն նաև դյու­րութ­յան
ժա­մին չի կա­րող ի­րա­վունք գոր­ծադ­րել:

63
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԶՐՈՒՅՑ Է
Կր­թութ­յու­նը ա­ռա­քի­նի մարդ կեր­տե­լու ար­վեստն է...

Կր­թութ­յու­նը հան­րա­յին կյան­քի ա­ռող­ջութ­յան հիմքն է։ Շատ

կար­ևոր է, որ «կրթութ­յուն» ա­սե­լով հաս­կա­նանք նաև ամ­բող­ջա­
կան դաս­տիա­րա­կութ­յուն։ Մեր մտա­ծո­ղութ­յան մեջ եր­բեմն տես­
նում ենք սխալ շեշ­տադ­րում­ներ, երբ կրթութ­յու­նը ու­ղիղ հա­մե­մա­
տա­կան է միայն գի­տե­լիք ու­նե­նա­լուն։ Այն­պես, ինչ­պես ու­սու­ցի­
չը դա­սա­տու չէ, այդ­պես էլ՝ կրթութ­յու­նը միայն գի­տե­լի­քը չէ, կամ
կրթութ­յու­նը միայն ու­սում­նա­կան սե­ղա­նի շուրջ նստած լի­նե­լու
հան­գա­ման­քը չէ։
Կր­թութ­յու­նը, լայն ա­ռու­մով, դաս­տիա­րա­կութ­յուն է, և­այդ դաս­
տիա­րա­կութ­յու­նը բազ­մա­շերտ է՝ աշ­խար­հա­յաց­քի ձևա­վո­րում,
հմտութ­յուն­նե­րի զար­գա­ցում, գի­տե­լի­քի ձեռք­բե­րում, բո­լո­րը միա­
սին պետք է միտ­ված լի­նեն ա­ռա­քի­նի մարդ կեր­տե­լուն։ Սա ե­ղել է
մեր ե­կե­ղե­ցու միտ­քը, մտա­ծո­ղութ­յու­նը։ Մենք բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­
րում տես­նում ենք մեր հայ­րե­րի կող­մից զար­գաց­րած այդ մտա­ծո­
ղութ­յու­նը։ Ն­րանք որ­պես գա­ղա­փար, ար­ժեք փո­խան­ցում են մեզ,
որ կրթութ­յու­նը ա­ռա­քի­նի մարդ կեր­տե­լու ար­վեստն է։ Ե­թե սա չլի­
նի կրթութ­յան ա­ռանց­քում, կրթութ­յու­նը որ­պես գի­տե­լի­քի ձեռք­բե­
րում կա­րող է նաև չա­րի­քի վե­րած­վել։
Հենց այդ­պես է, որ ա­ռա­քի­նի մարդ կեր­տե­լը որ­պես կրթութ­
յան հիմք ու­նե­նա­լով, մենք ա­ռողջ հան­րութ­յուն կու­նե­նանք՝ ա­ռողջ
մտա­ծող, ար­ժեք­նե­րով ապ­րող, ար­ժեք­նե­րով մտա­ծող, այլ ոչ միայն
իր նյու­թա­կան կա­րիք­նե­րը բա­վա­րա­րե­լու պա­հանջ­ներ, տենչ ու
ձգտում ու­նե­ցող։ Ն­յու­թա­կան ար­ժեք­ներն ան­ցա­վոր են, ինչ­պես
ա­սում են մեր հայ­րե­րը։
Այս ի­մաս­տով շատ կար­ևոր է նաև կրթութ­յան այն խոր­քա­յին
նշա­նա­կութ­յու­նը, որ դարձ­յալ տվել են մեր հայ­րե­րը. «­Վարք Մաշ­
տո­ցի»-ում շատ հե­տաքր­քիր, շատ դի­պուկ պատ­կեր է ուր­վագ­ծում
Կոր­յուն վար­դա­պե­տը՝ ընդգ­ծե­լով, թե կրթութ­յունն ինք­նին ա­զա­
տագ­րութ­յան մա­սին է, մար­դուն ա­զա­տագ­րե­լու մա­սին է։ Եվ, ա­յո,
ա­ռա­քի­նի մար­դը ա­զատ մարդն է, ա­զա­տագր­ված մարդն է։
64
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

Դարձ­յալ, ինչ­պես Մով­սես Խո­րե­նա­ցու պա­րա­գա­յին էի ա­սում՝

մենք ըն­թեր­ցում ենք, կար­դում ենք, բայց շատ հա­ճախ մեր հա­
յացքն ուղ­ղում ենք դե­պի ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը, թվե­րը, դեպ­քե­
րը, բայց դրանք չեն այն պատ­գամ­նե­րը, ո­րոնք մեզ հղում են մեր
հայ­րե­րը։ Այդ պատ­ճա­ռով ո­մանք ըն­թեր­ցե­լիս կա՛մ մի­տում­նա­վոր
ձևա­խե­ղում են, կա՛մ էլ ուղ­ղա­կիո­րեն վեր­լու­ծա­կան մտքի ան­գի­
տութ­յուն ու­նեն։
Կոր­յուն վար­դա­պե­տը մեզ կրթութ­յան մա­սին հրա­շա­լի պատ­
կեր­ներ է տա­լիս, բայց մինչև այն­տեղ հաս­նե­լը, ես ու­զում եմ խո­սել
մի շատ հե­տաք­րիր մտքի մա­սին, որն ուղ­ղա­կիո­րեն շա­րու­նա­կա­
կա­նութ­յունն է Սուրբ Մով­սես Խո­րե­նա­ցու և հին­գե­րորդ դա­րի մեր
բո­լոր հայ­րե­րի։ Մենք պետք է շատ հստակ գի­տակ­ցենք, որ հին­գե­
րորդ դա­րը մեր հենքն է, մեր ա­մեն ին­չի հիմքն է՝ մինչև այ­սօր մեր
ապ­րած լի­նե­լու հիմ­քը։ Մեր բո­լոր ձա­խո­ղութ­յուն­նե­րը, նաև այ­սօր­
վա ձա­խո­ղութ­յուն­նե­րը, գա­լիս են այն անջր­պե­տից, որ գո­յութ­յուն
ու­նի այդ շա­րու­նա­կա­կա­նութ­յան միջև, երբ ընդ­հատ­վել է շա­րու­
նա­կա­կա­նութ­յու­նը, և մենք չենք ու­զում վեր­լու­ծել, հաս­կա­նալ: Մեզ
հա­մար սրանք «հին պատ­մութ­յուն­ներ» են, մա­նա­վանդ այ­սօր­վա
«լու­սա­վոր­յալ» մտքով մարդ­կանց հա­մար, ար­ժե­քա­յին հա­մա­կարգ
չու­նե­ցող մարդ­կանց հա­մար, նրանց հա­մար, ով­քեր կու­րա­նում են
դրա­մի փայ­լից։
Ես միշտ կար­ևո­րել եմ «­Վարք Մաշ­տո­ցի» գրքի ա­ռա­ջին տո­ղը,
ո­րով­հետև դա կար­ծես նպա­տա­կա­կետն է, նե­րա­ծութ­յունն է, թե
ուր է ու­զում Կոր­յու­նը մեզ հասց­նել իր պատ­մութ­յամբ։ Տե­սեք իր
գրքի նե­րա­ծա­կան ա­ռա­ջին տո­ղը.
«Աս­քա­նազ­յան ազ­գի և Հա­յաս­տան աշ­խար­հի աստ­վա­ծա­
պարգև գրի մա­սին, թե երբ և­ որ ժա­մա­նակ բաշխ­վեց, և­ ինչ­պի­
սի մար­դու ձեռ­քով ե­ղավ այդ աստ­վա­ծա­յին նոր տրված շնոր­հը,
այլև այդ մար­դու լու­սա­վոր ուս­ման և հ­րեշ­տա­կան­ման ա­ռա­քի­նի
կրո­նա­վո­րութ­յան մա­սին մտա­ծում էի մի ա­ռան­ձին մատ­յա­նի մեջ
գրված հի­շա­տակ­ներ ծաղ­կեց­նել»։ Այս հատ­վա­ծը կար­դա­լուց հե­
տո կա­րե­լի է փա­կել գիր­քը, սա ար­դեն բա­վա­րար է հաս­կա­նա­լու
հա­մար, թե ինչ է ու­զում ա­սել։ Չի սկսում գրել պար­զա­պես, թե ինչ­
պես ստեղծ­վե­ցին գրե­րը, նշա­նագ­րե­րը, այլ ա­սում է՝ Աս­քա­նազ­յան
ազ­գի և Հա­յաս­տան աշ­խար­հի Աստ­վա­ծա­պարգև գի­րը։ Հ­ղում կա­

65
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

տա­րե­լով Սուրբ Գր­քին՝ խո­սում է Աս­քա­նազ­յան ազ­գի մա­սին՝ Ա­րա­

րատ­յան աշ­խար­հից սե­րող, այ­սինքն՝ Հա­յաս­տա­նի և հա­յե­րի մա­
սին։ Կոր­յու­նը շեշ­տում է՝ Հա­յաս­տան աշ­խար­հի Աստ­վա­ծա­պարգև
գրի մա­սին: Չի խո­սում պարզ գրե­րի, նշա­նագ­րե­րի մա­սին, խո­սում
է Աստ­վա­ծա­պարգև գրի մա­սին։ Մենք գի­տենք, որ Սուրբ Մես­րոպ
Մաշ­տո­ցը տե­սիլ­քով է ստա­ցել գրե­րը։ Ո­մանք կհա­վա­տան, ո­մանք
չեն հա­վա­տա, դա ի­րենց գործն է, բայց այն ար­ժե­քը, որ տրվել են
այդ գրե­րին՝ մե­ծութ­յու­նը, Աստ­վա­ծա­պարգև լի­նե­լը, դա բարձ­րա­
գույն աս­տի­ճանն է, ու­րիշ ազ­գե­րի մոտ չկա այդ­պի­սի բնու­թա­գիր՝
Աստ­վա­ծա­պարգև գիր։ Սա Աստ­ծուց Ընտր­ված Ազգ լի­նե­լու ճիշտ
այն զգա­ցումն է, ո­րի մա­սին խո­սում էինք։ Այս­տեղ նա կա­րող էր
ու­րիշ մակ­դի­րով բնու­թագ­րել, օ­րի­նակ՝ փա­ռա­վոր գրեր, գե­ղե­ցիկ
գրեր, սքան­չե­լի գրեր, բայց ո՛չ բարձ­րա­գույն աս­տի­ճա­նը՝ Աստ­վա­
ծա­պարգև գրեր։ Սա այլ կեր­պով խո­սում է նաև կրթութ­յան կա­րևո­
րութ­յան մա­սին, բարձ­րա­գույն ար­ժեք լի­նե­լու մա­սին, ո­րին մեր հայ­
րե­րը հա­վա­տա­ցել են և փո­խան­ցել, ո­րի հիմ­քում դարձ­յալ հոգ­ևոր
գի­տակ­ցութ­յունն է։
Երբ Մաշ­տո­ցը բե­րում էր գրե­րը, Կոր­յու­նը նրան հա­մե­մա­տում է
ոչ այլ մար­դու հետ, քան Մով­սես մար­գա­րեի։ Ո՞վ էր Մով­սես մար­գա­
րեն որ­պես Սուրբ Գր­քի հե­րոս՝ ա­զա­տագ­րութ­յան խորհր­դի կրողն
ու նշա­նա­կը, գե­րութ­յու­նից դուրս հա­նե­լու, ա­ռաջ­նոր­դե­լու, նյու­թա­
կա­նից տա­նե­լու դե­պի հոգ­ևոր բար­ձունք­ներ, դե­պի Ա­վետ­յաց Եր­
կիր։ Ու­րի­շի հետ չի հա­մե­մա­տում, բա­ցի Մով­սես մար­գա­րեից։ Ին­
չո՞ւ։ Ոչ ոք չի հարց­րել մինչև այ­սօր։ Ո­րով­հետև ինչ­պես այն պա­րա­
գա­յին էր ա­զա­տագ­րութ­յան խոր­հուր­դը, այն­պես էլ մեր դեպ­քում էր
այդ նույն ա­զա­տագ­րութ­յան խոր­հուր­դը։ Ու­րեմն, այդ նշա­նագ­րե­րը,
ո­րոնց հի­մա էլ ձևա­խե­ղե­լով ա­սում են՝ «նա­խա­մաշ­տոց­յան», «մաշ­
տոց­յան», և մեզ ընկղ­մում են մի այն­պի­սի ան­հաս­կա­նա­լի բա­նա­
վե­ճի մեջ, ո­րից ելք գո­յութ­յուն չու­նի, այդ­պի­սով փոր­ձում են կոծ­կել
և ստ­վե­րել կար­ևո­րա­գույ­նը, խոր­քա­յինն ու ար­ժե­քա­վո­րը։ Իմ գնա­
հատ­մամբ, կար­ևոր չէ «նա­խա­մաշ­տոց­յան գրեր» ե­ղել են, թե ոչ,
կար­ևորն այն է, թե ինչ­պես Մես­րոպ Մաշ­տո­ցը, Սա­հակ Պարթ­ևը,
Վ­ռամ­շա­պուհ թա­գա­վո­րը կա­րո­ղա­ցան գտնել այդ բա­նա­լին ազ­գի
կյան­քի փո­փո­խութ­յան հա­մար, ո­րն ապ­րում է մինչև այ­սօր՝ 1600 և­
ա­վե­լի տա­րի­ներ։

66
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

Այ­նու­հետև տես­նում ենք, թե ինչ­պես են գնում գյու­ղե­րը, շե­նե­րը,

ա­շա­կերտ­ներ գտնում՝ ան­կախ նրանց սո­ցիա­լա­կան կար­գա­վի­ճա­
կից, անխ­տիր բո­լո­րին և­ա­մե­նու­րեք։ Սա ի՞նչ մղում էր։ Կր­թութ­յու­
նը վե­րա­պահ­ված էր բո­լո­րին, ոչ թե նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան շրջա­նի
պես միայն ազն­վա­կա­նութ­յա­նը։ Սա է հայ ե­կե­ղե­ցու և մեր սքան­չե­լի
Սուրբ վար­դա­պետ­նե­րի ամ­բողջ էութ­յունն ու նկա­րա­գի­րը։ Կր­թութ­
յու­նը հան­րայ­նաց­վեց, բո­լո­րին հա­սա­նե­լի և մատ­չե­լի դար­ձավ, բո­
լո­րի­նը դար­ձավ՝ այդ­պի­սով դառ­նա­լով ազ­գի ա­ռող­ջութ­յան հիմ­քը։
Այ­սօր ա­սում են՝ դե ի՞նչ է ա­րել հայ ե­կե­ղե­ցին, մեր կյան­քը թու­
լաց­րել, տա­պա­լել, ոչն­չաց­րել է։ Ե­թե հայ ե­կե­ղե­ցին ոչ մի բան էլ
ա­րած չլի­ներ, միայն այս հրայր­քը և հ­րաշ­քը բա­վա­րար էր, ո­րն ազ­
գի ոչ միայն գո­յատև­ման, այլև հա­րատև­ման և զար­գաց­ման գրա­
վա­կանն է։
Գ­րե­րի գյու­տից հե­տո սկսվեց Թարգ­ման­չաց շար­ժու­մը: Թարգ­
ման­վե­ցին ոչ միայն Աստ­վա­ծա­շուն­չը, այլ նաև բժշկա­կան, փի­լի­սո­
փա­յա­կան գրքեր, անխ­տիր ա­մեն ինչ վե­րա­ծե­ցին հա­յե­րե­նի։ Եվ ոչ
միայն սոս­կա­կան թարգ­մա­նե­ցին (այ­սինքն՝ բա­ռե­րը դարձ­րին հա­
յե­րեն), այլև վե­րա­ծե­ցին հա­յե­րե­նի՝ հա­րա­զատ մեր պատ­կե­րա­ցում­
նե­րին և­ըմբռ­նում­նե­րին։
Այ­սօր էլ մեր մե­ծա­գույն խնդիր­նե­րը բխում են կրթութ­յան բա­
ցա­կա­յութ­յու­նից կամ թե­րութ­յու­նից կամ ոչ պատ­շաճ աս­տի­ճա­
նով մա­տու­ցե­լուց։ Սա նաև հա­յե­ցա­կար­գա­յին հարց է, քա­նի որ
կրթութ­յան հիմ­քում դրված չէ ա­ռա­քի­նի մարդ կեր­տե­լու գա­ղա­
փա­րը, մա­նա­վանդ հի­մա՝ վե­րա­փոխ­ված, ձևա­փոխ­ված, վերս­տին
բա­րե­փոխ­ված կրթա­կան հա­մա­կար­գը, որ հե­տո, ան­շուշտ, նո­րից
է բա­րե­փոխ­վե­լու: Ժա­մա­նա­կին «պրո­լե­տար» էին պատ­րաս­տում,
իսկ հի­մա «քա­ղա­քա­ցի», այն էլ հպարտ, բայց ոչ եր­բեք ա­ռա­քի­նի
մարդ:
Տե­սեք ինչ­պես է Կոր­յուն վար­դա­պե­տը շատ հրա­շա­լի կեր­պով,
գուր­գու­րան­քով, ջեր­մութ­յամբ ու քնքշան­քով խո­սում, ո­րը ոչ միայն
գե­ղար­վես­տա­կան ար­ժեք ու­նի, այլ նաև գա­ղա­փա­րա­կան։ Ա­սում
է. «Այն ժա­մա­նակ ան­պայ­ման սքան­չե­լի դար­ձավ մեր ե­րա­նե­լի ու
ցան­կա­լի Հա­յաս­տան աշ­խար­հը, ուր եր­կու հա­վա­սա­րա­կից­նե­
րի ձեռ­քով (­Սուրբ Մես­րոպ, Սուրբ Սա­հակ) հան­կարծ միան­գա­մից
ե­կան, հա­սան, հա­յա­բար­բառ, հա­յե­րե­նա­խոս դար­ձան օ­րե­նու­սույց

67
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Մով­սե­սը՝ մար­գա­րեա­կան դա­սի հետ, ա­ռա­ջա­դեմ Պո­ղո­սը՝ բո­լոր

ա­ռա­քե­լա­կան գնդով, Ք­րիս­տո­սի աշ­խար­հա­կե­ցույց Ա­վե­տա­րա­նի
հետ միա­սին»:
Սա Աստ­ծո հետ ա­ռան­ձին լի­նե­լու, բարձր ար­ժե­քի մեջ ապ­րե­
լու գի­տակ­ցութ­յան ուղ­ղա­կի ար­տա­հայ­տութ­յունն է։ Կոր­յու­նը չի
ա­սում՝ Սուրբ Գիր­քը թարգ­մա­նե­ցին, այլ ա­սում է՝ հա­յե­րե­նա­խոս,
հա­յա­բար­բառ դար­ձան Մով­սե­սը, Ք­րիս­տոս, ա­ռաք­յալ­նե­րը՝ բո­լո­րը,
ի­րենք սկսե­ցին հա­յե­րեն խո­սել՝ մեզ հաս­կա­նա­լի հա­ղոր­դակ­ցութ­
յամբ։ Սա շատ կար­ևոր մո­տե­ցում, ըն­կա­լում և­ըմբռ­նում է։
Ինչ­պես նշե­ցինք, Կոր­յու­նը, Մաշ­տո­ցին հա­մե­մա­տե­լով Մով­սես
մար­գա­րեի հետ, ա­սում է, որ, երբ Մով­սեսը ե­կավ տաս­նա­բան­յա
պատ­վի­րան­նե­րով, ի­րեն դի­մա­վո­րե­ցին «ոս­կե հոր­թի» պաշ­տա­
մուն­քով, բայց մեր պա­րա­գա­յին ամ­բողջ ժո­ղո­վուր­դը, ար­քան, կա­
թո­ղի­կո­սը, իշ­խան­նե­րը, ազն­վա­կան­նե­րը դուրս էին ե­կել ցնծութ­
յամբ դի­մա­վո­րե­լու։
Ի՞նչ էին այդ մար­դիկ դուրս ե­կել դի­մա­վո­րե­լու՝ զուտ նշա­նա­
գրե՞ր, ըն­դա­մե­նը տա­ռե՞ր։ Ո՛չ, կյան­քի փո­փո­խութ­յու­նը։ Այս­պես
էր ժո­ղո­վուրդն ըն­կա­լում, և­ այդ­պես էլ մեզ փո­խան­ցում է Կոր­յուն
վար­դա­պե­տը։ Հետ­ևա­բար, շատ կար­ևոր է, որ մենք անդ­րա­դարձ
ու­նե­նանք, կա­րո­ղա­նանք գնա­հա­տել, հաս­կա­նալ և մեր ժա­մա­նակ­
նե­րի վրա հղում կա­տա­րել։

Թի­րա­խը մարդն է...

Այ­սօր, հա­մաշ­խար­հա­յին ի­մաս­տով, պա­տե­րազ­մը բազ­մա­թիվ

ե­րանգ­ներ ու­նի՝ հա­մա­հար­թեց­ման (գլո­բա­լի­զա­ցիա­յի) գա­ղա­փա­
րա­բա­նութ­յան մեջ: Ամ­բողջ պա­տե­րազ­մը հա­մայն­քի, հան­րույ­թի,
հա­մայ­նա­կան միա­վոր­նե­րի դեմ է՝ ե­կե­ղե­ցա­կան, կրո­նա­կան միա­
վոր­ներ, ըն­տա­նիք, բա­նակ, դպրոց, պե­տութ­յուն՝ որ­պես ամ­բող­ջա­
կան հաս­կա­ցո­ղութ­յուն։ Շեշ­տադ­րու­մը, թի­րա­խը մարդն է՝ ան­ձը։
Փորձում­են այդ հա­մա­հար­թեց­ման թվաց­յալ գրավիչ գա­ղա­փա­ր­նե­
րով ջնջել այն մյու­սը, որ­տեղ մարդն ի­րեն ա­պա­հով է զգում, ինք­
նադրս­ևոր­վում է, ինք­նի­րաց­վում է։ Այդ մի­ջա­վայ­րը հա­մայնքն է։
Ի՞նչ անհ­րա­ժեշ­տութ­յուն կա դպրոց­ներ ու­նե­նա­լու: Դպրոցն էլ
յու­րա­հա­տուկ հա­մայնք է, այն միայն պա­տե­րը չեն, այլ մի­ջա­վայրն

68
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

է։ Հի­մա, երբ մենք ան­ցել ենք այս­պես կոչ­ված հե­ռա­վար կրթութ­

յան*, որ­քան էլ փոր­ձում ենք հա­մախմ­բել, ինչ-որ ձևով հա­սա­նե­լի,
մատ­չե­լի լի­նել՝ չի ստաց­վում։ Ա­մեն ինչ մնում է ան­հա­տի վրա՝ մար­
դը էկ­րա­նից այն կողմ է, միայն նկա­րով է ներ­կա, դա­սա­վան­դում ես,
բայց ի՞նչ ես դա­սա­վան­դում, ի՞նչ մթնո­լոր­տում՝ ո՛չ շփում կա, ո՛չ
զգա­ցո­ղութ­յուն կա, այ­սինքն՝ որ­պես անձ այլևս այդ հա­րա­բե­րութ­
յան մեջ չես, պար­զա­պես հա­մայնքդ քանդ­վում և քայ­քայ­վում է։
Հա­մայն­քի մեջ է մար­դու ար­ժե­քը։ Ա­յո, մար­դը գե­րա­գույն, բարձ­
րա­գույն ար­ժեք է՝ որ­պես աստ­վա­ծա­յին պարգև, բայց նա ստեղծ­
ված է հա­մայն­քով, մար­դը հան­րույթ է: Պե­տութ­յունն է, որ մար­դու
այդ գե­րա­գույն ար­ժե­քին ի­մաստ և բո­վան­դա­կութ­յուն է հա­ղոր­դում,
ոչ թե ինք­նին ա­ռան­ձին լի­նե­լով, նույ­նը՝ ե­կե­ղե­ցին, նույնը՝ դպրո­ցը,
նույնը՝ հա­մայ­նա­կան մնա­ցած հաս­տա­տութ­յուն­ներն ու միա­վոր­նե­
րը։
Այս ա­ռու­մով ե­կե­ղե­ցին մի քա­նի գա­ղա­փար­ներ ու­նի, ո­րոնք
ա­ռանց­քա­յին կար­ևո­րութ­յուն­ներ, շեշ­տադ­րում­ներ ու­նեն կրթութ­
յան մտա­ծո­ղութ­յան մեջ։
Ա­ռա­ջի­նը՝ ե­կե­ղե­ցին ինք­նին կրթութ­յան օ­ջախ է։ Ե­կե­ղե­ցին
կրթութ­յան օ­ջախ է ոչ թե գիր-գրա­կա­նութ­յու­նը սո­վո­րե­լու ա­ռու­մով,
այլ Աստ­ված ճա­նա­չե­լու և Աստ­ված ճա­նա­չե­լու մի­ջից մարդ­կա­յին
ար­ժեքն ու ո­րա­կը գնա­հա­տե­լու ա­ռու­մով։ Այն­տեղ է նաև, որ այդ
հա­մայն­քը ձևա­վոր­վում է՝ իր ու­րա­խութ­յուն­նե­րով ու տա­ռա­պան­
քով, զո­հա­բե­րութ­յու­նը, ճշմար­տութ­յու­նը, ար­դա­րութ­յու­նը, ա­զա­
տութ­յու­նը հռչակ­վում է բո­լո­րի հա­մար։
Երկ­րորդ պա­րա­գան ու­սուց­չի կեր­պարն է։ Ու­սու­ցի­չը շատ կա­
րևոր, ա­ռանց­քա­յին դե­րա­կա­տա­րութ­յուն ու­նի։ Մենք Հի­սու­սին
Ու­սու­ցիչ ենք ան­վա­նում, Վար­դա­պետ ենք կո­չում, դա բարձ­րա­
գույն նշա­նա­կութ­յուն ու­նի։ Այ­սօր կրթա­կան միջա­վայրում՝ դպրոց,
ԲՈՒՀ, ու­սուց­չին զուտ պար­տա­կա­նութ­յուն­ներ են տրված, եր­բեմն
էլ՝ ո­րո­շա­կի վե­րա­բեր­մունք ի­րենց նկատ­մամբ, բայց նրանց ար­
ժե­քի բարձ­րա­գույն չա­փա­նի­շա­յին գնա­հա­տում գո­յութ­յուն չու­նի՝
որ­պես հե­ղի­նա­կութ­յուն, որ­պես աղբ­յուր, որ­պես օ­րի­նակ, որ­պես
զո­հա­բե­րութ­յան խոր­հուրդ, որ­պես դաս­տիա­րա­կող, որ­պես խնա­

1 2020թ­-ին, Covid19 հա­մա­վա­րա­կի տա­րած­ման պատ­ճա­ռով, բո­լոր կրթա­կան

հաս­տա­տութ­յուն­ներն ան­ցան հե­ռա­վար կրթութ­յան
69
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

մար­կու։ Այս ա­մենն այն պատ­ճա­ռով է, որ հռչա­կել են գի­տե­լի­քա­

հենք կրթութ­յուն։ Ի­մի­ջիայ­լոց, բառն էլ, անգ­րա­գի­տա­բար, սխալ են
գոր­ծա­ծում՝ ա­սում են՝ «գի­տե­լի­քա­հեն», այ­նինչ պետք է լի­նի «գի­
տե­լի­քա­հենք»։ «­Ծո­վա­հեն» բա­ռը կա, ո­րը գո­ղա­ցո­ղի մա­սին է։ Ա­յո,
ա­կա­մա­յից ճիշտ են օգ­տա­գոր­ծում բա­ռը, քան­զի այ­սօր­վա կրթութ­
յու­նը գի­տե­լի­քա­հեն է՝ գի­տե­լիք գո­ղա­ցող։
Ա­յո, կրթութ­յու­նը, տնտե­սութ­յու­նը կա­րող են լի­նել գի­տե­լի­քա­
հենք, բայց ոչ միայն գի­տե­լի­քա­հենք պետք է լի­նեն: Ու­սուց­չի դե­
րա­կա­տա­րութ­յու­նը, ու­սուց­չի ներ­կա­յութ­յու­նը հենց այն ար­ժեք­նե­րի
մա­սին է, ո­րոնց մա­սին խո­սում էինք։ Մեր ամ­բողջ մտա­ծո­ղութ­յունն
այդ ար­ժեք­նե­րի վրա է հիմն­ված ե­ղել։ Մեր վար­դա­պե­տա­րան­նե­րը
փոքր պե­տութ­յան դե­րա­կա­տա­րութ­յուն են ու­նե­ցել: Մ­խի­թար Գո­շը,
Հով­հան­նես Սար­կա­վա­գը, Վա­նա­կան վար­դա­պե­տը, Ներ­սես Շ­նոր­
հա­լի հայ­րա­պե­տը և­ այ­լք շա­րու­նա­կա­կան դպրոց­ներ են ստեղ­ծել՝
ու­սուց­չի, վար­դա­պե­տի ա­ռանց­քի շուրջ կազմ­ված։ Այս դպրոց­նե­րը
միայն գի­տե­լի՞ք էին փո­խան­ցում։ Ո՛չ, հո­գի էին փո­խան­ցում, մարդ
էին կեր­տում, մարդ էին ստեղ­ծում՝ ա­ռա­քի­նի մարդ, խնա­մում էին,
ուղ­ղութ­յուն էին հա­ղոր­դում։
Այ­սօր յու­րա­քանչ­յուրս էլ, ե­թե ցան­կա­նանք որ­ևէ թե­մա­յի մա­սին
տե­ղե­կութ­յուն, գի­տե­լիք ստա­նալ, կա­րող ենք փնտրել և անմի­ջա­
պես գտնել հա­մա­ցան­ցում և­ որ­ևէ մե­կի կա­րիքն էլ չու­նե­նալ, բայց
այն մնա­ցա­ծը հնա­րա­վոր չէ ստա­նալ՝ ուղ­ղոր­դե­լը, ա­ռաջ­նոր­դե­լը,
ճա­նա­պարհ ցույց տա­լը, խնամ­քը։ Ի վեր­ջո, ոչ բո­լորն են կա­րո­ղութ­
յուն­նե­րով հա­վա­սար։ Հա­մայն­քի մի­ջա­վայ­րում կա­րո­ղութ­յուն­նե­րով
տար­բեր մար­դիկ են, բայց հա­մայն­քը ոչ թե լղո­զում, սվա­ղում է՝ բո­
լո­րին հա­վա­սա­րեց­նում, այլ՝ մե­կը մյու­սին լրաց­նե­լու ա­ռա­քի­նութ­
յամբ և ճշ­մար­տութ­յամբ, բո­լո­րին դարձ­նում է նույն սկզբունք­նե­
րը կրող և, մի տե­սակ, նույն կա­րո­ղութ­յուն­ներն ու­նե­ցող ան­ձինք,
ո­րով­հետև մե­կը մյու­սով լրաց­նում են։ Օ­րի­նակ՝ մեկն ու­նի լավ հի­
շո­ղութ­յուն, մյու­սը՝ ու­ժա­յին կա­րո­ղութ­յուն­ներ, և ս­րանք հա­մայն­քի
կյան­քում ի­րար լրաց­նում են, ոչ թե հա­կադր­վում։ Հա­մայն­քի կյան­
քում դա է ճշմար­տութ­յու­նը, ինչ­պես և դպ­րո­ցում, ինչ­պես և դա­սա­
րա­նում։ Սա կար­ևո­րա­գույն սկզբունք պետք է լի­նի։
Գի­տե­լի­քը ստա­նում ենք և դառ­նում ի՞նչ։ Գի­տե­լի­քով կա­րող ես
ա­տո­մա­յին ռումբ ստեղ­ծել և նե­տել այս կամ այն ժո­ղովր­դի վրա,

70
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

բայց գի­տե­լի­քով նույն ա­տո­մա­յին, մի­ջու­կա­յին միա­վո­րը կա­րող ես

դարձ­նել լույ­սի աղբ­յուր։ Հետ­ևա­բար, ա­ռաջ­նա­յի­նը գի­տե­լի­քը չէ,
այլ՝ նպա­տա­կը, թե ին­չին ես այն ծա­ռա­յեց­նում։ Սա նույնն է, ինչ
կրթութ­յան պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը։

Կր­թութ­յու­նը պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն է...

Գո­յութ­յուն ու­նի կրթութ­յան ի­րա­վունք և պա­տաս­խա­նատ­վութ­

յուն։ Սա­հակ Պարթևն ու Մես­րոպ Մաշ­տո­ցը հենց դա են ա­րել,
քրիս­տո­նեութ­յու­նը դա է բե­րել, մա­նա­վանդ հայ քրիս­տո­նեութ­յու­նը։
Յու­րա­քանչ­յուր մարդ կրթութ­յան ի­րա­վունք ու­նի, բայց, միև­նույն
ժա­մա­նակ, պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն ես կրում դրա հա­մար թե՛
որ­պես պե­տութ­յուն, թե՛ որ­պես կրթա­կան հա­մա­կարգ, թե՛ որ­պես
մար­դիկ, մշակ­ներ՝ անձ­նա­պես կամ որ­պես որ­ևէ հաս­տա­տութ­յան
ներ­կա­յա­ցու­ցիչ։ Ինչ­պի­սի՞ կրթութ­յուն ես դու փո­խան­ցում մարդ­
կանց, ինչ­պի­սի՞ դաս­տիա­րա­կութ­յուն ես տա­լիս, արդ­յո՞ք քո գա­ղա­
փար­նե­րի, հա­յե­ցա­կար­գի հեն­քը ա­ռա­քի­նի մարդ ստեղ­ծելն է։
Կար­ծում եմ, որ մեր այ­սօր­վա բո­լոր խնդիր­նե­րի հիմ­նա­կան
ա­ռանց­քը կազ­մում են հենց կրթութ­յան (դաս­տիա­րա­կութ­յամբ
կրթութ­յան)՝ ամ­բող­ջա­կան կրթութ­յան նկատ­մամբ ու­նե­ցած մեր
թե­րի պատ­կե­րա­ցում­նե­րը, խոր­քա­յին, շա­րու­նա­կա­կան, ա­կուն­քից
ե­կող ճշմար­տութ­յուն­ներն ու­սում­նա­սի­րած լի­նե­լու, ա­ռա­քի­նի մարդ
ստեղ­ծե­լու գա­ղա­փա­րա­բա­նութ­յան ա­ղա­վա­ղու­մը։

Ըն­տա­նի­քը կրթութ­յան օ­ջախ է...

Այժմ խո­սենք ըն­տա­նի­քում կրթութ­յան մա­սին։ Մենք հռչա­կել

ենք, որ ըն­տա­նիքն ա­մե­նա­կար­ևոր միա­վորն է, այդ՝ ա­մե­նա­կա­
րևոր միա­վոր լի­նե­լը չա­փա­զանց­րել ենք, և, միև­նույն ժա­մա­նակ,
ա­մե­նա­կար­ևոր բջիջն ու միա­վո­րը լի­նե­լով հան­դերձ, այ­սօր ըն­տա­
նի­քը թի­րախ է։ Ս­րա մա­սին հե­տա­գա­յում ա­վե­լի հան­գա­մա­նա­լից
կխո­սենք։ Կր­թութ­յու­նը, ինչ­պես ար­դեն ա­սա­ցինք, մի­ջա­վայ­րա­յին
է։ Ըն­տա­նի­քից ի՞նչ ենք ակն­կա­լում՝ սի­րո մթնո­լորտ, ջեր­մութ­յուն,
փո­խա­դարձ հաս­կա­ցո­ղութ­յուն ծնող­նե­րի միջև, պա­տաս­խա­նատ­
վութ­յան զգա­ցո­ղութ­յուն ե­րե­խա­նե­րի ու միմ­յանց հան­դեպ, հան­

71
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

դեպ ըն­տա­նի­քի՝ որ­պես ամ­բող­ջութ­յուն։ Այդ­պի­սի մի­ջա­վայ­րում

մե­ծա­ցող ե­րե­խան հա­սա­րա­կութ­յան մեջ այլ կերպ չի կա­րող լի­
նել։ Քա­ջութ­յան, ա­րիութ­յան, ծա­ռա­յութ­յան, զո­հա­բե­րութ­յան բո­լոր
օ­րի­նակ­ներն ա­ռա­ջի­նը ծնվում են տան մեջ, ե­րե­խա­յի աչ­քի առջև
են, պետք չէ խո­սել դրանց մա­սին, պետք է ապ­րել դրանք։ Սա բա­
ցար­ձակ ճշմար­տութ­յուն է։ Ոչ թե այ­սինչ գա­ղա­փա­րի մա­սին խո­
սեք տան մեջ, այլ ապ­րեք դա։ Ըն­տա­նիքն ա­մե­նաա­պա­հով, բայց,
միև­նույն ժա­մա­նակ, այս օ­րե­րին՝ 21-րդ դա­րի շրջագ­ծից ներս, ա­մե­
նավ­տանգ­ված եր­ևույթն է։ Հետ­ևա­բար, ըն­տա­նի­քը մենք պետք է
դի­տար­կենք որ­պես շատ կար­ևոր միա­վոր, քա­նի որ տար­բեր ինս­
տի­տուտ­նե­րի, հա­մա­կար­գե­րի թու­լաց­ման կամ բա­ցա­կա­յութ­յան
ժա­մա­նակ ըն­տա­նիք­նե­րով ենք ե­կել, հա­սել այս օ­րե­րին։

Ե­կե­ղե­ցին ԱՅԼՈՒԹՅԱՆ մի­ջա­վայրն է, ար­յուն մղող սիրտն է...

Անդ­րա­դառ­նանք Սփյուռ­քին: Ե­կե­ղե­ցին ոչ միայն հոգ­ևոր քա­

րոզ­չութ­յան բնօր­րանն է, այլ նաև հա­վա­քա­վայրն է, սո­ցիա­լա­կան
հա­վա­քի վայրն է, շատ տե­ղե­րում, որ­տեղ դպրոց չկա՝ կրթա­կան
միա­վորն է, մարդ­կանց՝ ի­րար հան­դի­պե­լու պարզ մի­ջա­վայրն է։ Այս
բո­լո­րի պատ­ճառն այն է, որ ե­կե­ղե­ցին այ­լութ­յուն ու­նի՝ այ­լութ­յուն
տվյալ մի­ջա­վայ­րից՝ կա­նա­դա­կան, ա­մե­րիկ­յան, ուկ­րաի­նա­կան,
ռու­սա­կան և­ այլ մի­ջա­վայ­րից։ Մա­նա­վանդ ե­րի­տա­սարդ­նե­րի հա­
մար, որ այն­տեղ են ծնվել, մե­ծա­ցել, ո­մանք, դժբախ­տա­բար, նաև
լե­զուն չեն խո­սում, այդ մի­ջա­վայ­րը, ո­րում ի­րենք ապ­րում են, հա­
րա­զատ մի­ջա­վայր է ի­րենց հա­մար։ Բայց երբ մուտք են գոր­ծում
հայ ե­կե­ղե­ցի, նրանք այլ բան են տես­նում, որն ի­րենց մի­ջա­վայ­րի
հետ հա­մա­հունչ չէ՝ տար­բեր է, ԱՅԼ է, ի­րենք ի­րենց հար­ցադ­րում են
կա­տա­րում՝ սա ի՞նչ է, որ ինձ հա­րա­զատ է։ Այդ պատ­ճա­ռով տո­
նե­րը, Սուրբ Պա­տա­րա­գը, բո­լոր մյուս ա­րա­րո­ղութ­յուն­նե­րը դառ­
նում են այդ ԱՅԼՈՒԹՅԱՆ վայ­րը, ինք­նութ­յան փնտրտու­քի վայ­րը։
Ե­թե մի­ջա­վայրն էլ ի­րենց հա­մար հա­ճե­լի է դառ­նում, ա­պա ոչ միայն
ի­րենք են ներգ­րավ­վում, այլև փոր­ձում են ու­րիշ­նե­րի ևս ներգ­րա­վել,
ո­րով­հետև ինք­նութ­յան հա­րա­զա­տութ­յունն են տես­նում, որն այլ է
այն մի­ջա­վայ­րից, որ­տեղ ի­րենք ծնվել, մե­ծա­ցել են։ Ե­կե­ղե­ցին դառ­
նում է ի­րենց հոգ­ևոր Հայ­րե­նի­քը և­ի­րենց բուն Հայ­րե­նի­քի հի­շե­ցու­

72
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

մը, թե ինչ­պի­սին է դա։ Եվ այդ պատ­ճա­ռով է, որ ե­կե­ղե­ցին դառ­նում

է հա­մայն­քի ա­ռանց­քը, կենտ­րո­նը։
Ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նից հե­տո նրանք, որ մա­զա­պուրծ թողել էին
մեր Հայ­րե­նի­քը և խու­սա­փե­լ սպանվելուց, հաստատվել էին տար­
բեր երկրնե­րում։ Ն­րանք ո­չինչ չու­նեին, երբ ե­կան լի­բա­նան­յան,
սի­րիա­կան քա­ղաք­նե­րը, որ­տեղ թի­թեղ­յա տնակ­նե­րի մեջ էին ապ­
րում՝ ա­նո­րոշ ա­պա­գա­յով, չգի­տեին՝ ինչ են ա­նե­լու, ինչ­պես են հաց
վաս­տա­կե­լու, բայց նրանք ա­մեն ին­չից ա­ռաջ ի­րենց ձեռ­քե­րով կա­
ռու­ցե­ցին ի­րենց ե­կե­ղե­ցի­նե­րը, ի­րենց դպրոց­նե­րը, ա­պա դրա­նից
հե­տո միայն կազ­մա­կեր­պե­­ցին ի­րենց կյան­քի շա­րու­նա­կա­կա­նութ­
յու­նը։ Եվ, փառք Աստ­ծո, մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րը բազ­մա­թիվ հա­
ջո­ղութ­յուն­ներ ու­նեն ար­ձա­նագ­րած հենց Մի­ջին Ար­ևել­քում, ո­րը,
դժբախ­տա­բար, դարձ­յալ պա­տե­րազմ­նե­րի պատ­ճա­ռով ստիպ­ված
ե­ղավ քայ­քայ­վել։
Ե­կե­ղե­ցին կար­ծես այն ար­յունն ու ա­վիշն է, ո­րը մարմ­նին մինչև
վեր­ջին վայրկ­յանն էլ կեն­դա­նութ­յուն է տա­լիս, այն ար­յուն մղող
սիրտն է, ո­րով­հետև դա­րե­րի փոր­ձա­ռութ­յունն է ան­ցել։ Սա է կա­
րևո­րը։ Մարդ պետք է ուղ­ղա­կի դի­տա­վո­րութ­յուն ու­նե­նա մտքի մեջ
այդ փոր­ձա­ռութ­յու­նը չտես­նե­լու, դրա­նից չօգտ­վե­լու հա­մար։
Ամ­փո­փե­լով վե­րո­բեր­յալ ամ­բողջ Զ­րույ­ցը՝ կա­րող ենք շեշ­տել
հետև­յա­լը.
ա. Ք­րիս­տո­նեութ­յան ըն­դու­նու­մը ոչ միայն հա­վատ­քի կամ կրո­
նի փո­փո­խութ­յունն էր, այլ նաև ար­ժե­հա­մա­կար­գա­յին և մ­տա­ծո­
ղութ­յան փո­փո­խութ­յուն, ո­րի ա­ռանց­քը մար­դու ար­ժե­քի և­ ար­ժա­
նա­պատ­վութ­յան գնա­հա­տումն է՝ մար­դը որ­պես բարձ­րա­գույն էակ,
ո­րի արդ­յուն­քում տե­ղի ու­նե­ցան այն սո­ցիա­լա­կան մտա­ծո­ղութ­յան
բա­րե­փո­խում­նե­րը, ո­րոնք ար­ձա­նագր­ված են Սուրբ Ներ­սես Մե­ծի
օ­րոք (Դ դար), ո­րի տրա­մա­բա­նա­կան շա­րու­նա­կութ­յու­նը հա­սավ Ե
դարը և­ամ­բող­ջա­ցավ Թարգ­ման­չաց շար­ժու­մով:
բ. Թարգ­ման­չաց շար­ժու­մը չի սահ­մա­նա­փակ­վում միայն Ե դա­
րով, այլ բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րի մե­ծա­գույն ի­րա­դար­ձութ­յունն է և
տա­րած­վում է մեր ամ­բողջ մտա­ծո­ղութ­յան, գա­ղա­փա­րա­բա­նութ­
յան, գի­տակ­ցութ­յան և­ ողջ պատ­մութ­յան, ինք­նութ­յան, ար­ժե­հա­
մա­կար­գի վրա՝ լի­նե­լով հիմ­քը և հիմ­նադ­րութ­յու­նը:

73
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

գ. Ե դա­րի մեր բո­լոր պատ­միչ­նե­րը խո­սում են ա­ռանձ­նաշ­նորհ­

յալ և Ընտր­ված Ազգ լի­նե­լու գա­ղա­փա­րա­բա­նութ­յան մա­սին, ո­րի
հեն­քի վրա են կա­ռուց­վում մեր ողջ պատ­մութ­յունն ու ըմբռ­նում­նե­
րը մինչև այ­սօր:
դ. «Աս­քա­նազ­յան ազգ» - սա Կոր­յու­նի գոր­ծի ա­ռա­ջին իսկ ար­
տա­հայ­տութ­յունն է, ո­րի վրա նա կա­ռու­ցում է ամ­բողջ գրութ­յու­
նը: Աս­քա­նազ­յան ազ­գը Հա­յոց ազգն է: Մեր Թարգ­մա­նիչ­նե­րը հայ
ժո­ղովր­դին այս­պես են կո­չել՝ նկա­տի ու­նե­նա­լով Աստ­վա­ծաշն­չի
հետև­յալ խոս­քը. «Հ­րա­ման տվեք Ինձ­նից Ա­րա­րատ­յան թա­գա­վո­
րութ­յանն ու Աս­քա­նազյան գնդին» (Ե­րե­միա ԾԱ 27): Նույ­նը խո­սում
է Ծնն­դոց Ժ:3 և Ա Մ­նա­ցոր­դաց Ա:5 գրքե­րում իբրև Նո­յի որ­դի Հա­
բե­թի թոռ, ո­րին հղում է կա­տա­րում նաև Մով­սես Խո­րե­նա­ցին: Սա
վկա­յում է մեր պատ­միչ­նե­րի մտա­ծո­ղութ­յան մա­սին, որ մենք Աստ­
վա­ծաշնչ­յան ժո­ղո­վուրդ ենք:
ե. «Աստ­վա­ծա­պարգև գիր» - սոսկ գրե­րի գյուտ, տա­ռե­րի նշան­
ներ չէին, այլ՝ Աստ­վա­ծա­պարգև գրեր: Այն­քան հա­մա­պար­փակ է
Գ­րե­րի Գ­յու­տի ի­րա­դար­ձութ­յու­նը, որ այլ բա­նի հետ չի կա­րող հա­
մե­մատ­վել, քան Աստ­վա­ծա­պարգև լի­նե­լը, այ­սինքն՝ սա պա­տա­հա­
կան դեպք չէր, այլ՝ մի ամ­բողջ ժո­ղովր­դի ար­ժե­հա­մա­կար­գի ձևա­
վո­րու­մը:
զ. «Տր­ված Աստ­վա­ծա­յին նոր շնորհ» - Գ­րե­րի Գ­յու­տը չե­ղավ տա­
ռան­շան­ներ գրե­լու մի ա­ռիթ, այլ կապ­վեց տե­սիլ­քի հետ՝ որ­պես մե­
ծա­գույն շնորհ: Այն­քան մեծ կար­ևո­րութ­յուն ու­նի այդ սխրան­քը, որ
այլ կերպ, առանց աստ­վա­ծա­յին միջամտության, չէր կա­րող լինել:
Խորհր­դա­յին պատ­մագ­րութ­յան բա­նա­վե­ճում Սուրբ Մես­րոպ Մաշ­
տո­ցը, Սուրբ Սա­հակ Պարթ­ևը և Վ­ռամ­շա­պուհ թա­գա­վո­րը ըն­կալ­
ված են որ­պես պարզ գրեր ստեղ­ծող­ներ՝ Գ­րե­րի Գ­յու­տի բա­նա­վե­ճը
տե­ղա­փո­խե­լով կեղծ տի­րույթ՝ բա­ժա­նելով անպտուղ՝ նա­խա­մաշ­
տոց­յան կամ մաշ­տոց­յան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի: Ե­թե այն լի­ներ զուտ
տա­ռան­շան­ներ ստեղ­ծե­լու պատ­մութ­յուն, պար­զա­պես ար­ժեք չէր
ու­նե­նա:
է. Ա­զա­տագ­րութ­յան խոր­հուր­դը - Մես­րոպ Մաշ­տո­ցը հա­մե­
մատ­վում է սուրբգ­րա­յին Մով­սես մար­գա­րեի հետ, ով ա­ռաջ­նոր­դեց
ժո­ղովր­դին գերությունից ա­զա­տագրության: Այ­սինքն՝ կրթ­ությունը

74
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

հոգ­ևոր ա­զա­տագ­րութ­յան, ար­ժե­հա­մա­կար­գա­յին փո­փո­խութ­յան

հիմքն է:
ը. Ժա­մա­նա­կա­կից աշ­խար­հում խոս­վում է կրթութ­յան բարձ­
րա­գույն նշա­նա­կութ­յան մա­սին, կրթութ­յան ի­րա­վուն­քի մա­սին,
մատ­չե­լիութ­յան և հա­սա­նե­լիութ­յան, պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան,
ան­խտրութ­յան մա­սին՝ ան­կախ սո­ցիա­լա­կան և ն­յու­թա­կան կա­րո­
ղութ­յուն­նե­րից, ո­րը Ե դա­րում ար­դեն մեր հայ­րե­րը գնա­հա­տել, ըն­
կա­լել և­ի­րաց­րել են: Այ­սօր­վա բո­լոր գա­ղա­փար­նե­րը դրված են Սա­
հակ - Մես­րոպ­յան գա­ղա­փա­րա­բա­նութ­յան հիմ­քում: Հետ­ևա­բար,
սա է ամ­բողջ խոր­հուր­դը և­ ոչ թե տա­ռեր ստեղ­ծե­լու պար­զու­նակ
ներ­կա­յա­ցու­մը:
թ. «Այդ ժա­մա­նակ ան­պայ­ման սքան­չե­լի դար­ձավ մեր ե­րա­նե­լի
և ցան­կա­լի Հա­յաս­տան աշ­խար­հը» - ե­րա­նե­լի և ցան­կա­լի Հա­յաս­
տան աշ­խար­հը սքան­չե­լի դար­ձավ, այ­սինքն՝ հիմ­նո­վին փո­փո­խութ­
յան հիմ­քը դրվեց, ամ­բողջ տիե­զեր­քը հա­յա­բար­բառ, հա­յե­րե­նա­խոս
դար­ձավ: Կար­ևո­րա­գույն շեշ­տադ­րում է ա­ռանձ­նաշ­նորհ­յալ լի­նե­լու
մա­սին Կոր­յու­նի չքնաղ գե­ղար­վես­տա­կան ար­ձա­նագ­րու­մով:

75
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԶՐՈՒՅՑ Ը
Վար­դա­նանց հե­րո­սա­մար­տը հեգ­նել, ծաղ­րել են, ո­րի հե­
տևանքն այ­սօր ճա­շա­կում ենք...

Ինչ­պես նշել ենք, մեր զրույց­նե­րը միտ­ված են Ա­վետ­յաց Եր­կի­րը

տես­նե­լուն՝ մաքր­վե­լու, մաք­րա­գործ­վե­լու, սրբա­գործ­վե­լու մի­ջո­ցով։
Մինչև մենք մեր պատ­մութ­յան, մեր ինք­նութ­յան խոր­քե­րը չհաս­
կա­նանք, չտես­նենք, այս մա­կե­րե­սայ­նութ­յան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի
պաս­տա­ռից ու քո­ղից ան­դին չթա­փան­ցենք, չենք կա­րո­ղա­նա վե­
րա­կանգն­վել։ Սա միան­շա­նակ է։
Բազ­միցս շեշ­տել ենք, որ ե­կե­ղե­ցին հի­շո­ղութ­յուն ու­նի, և սա
պա­տա­հա­կան ար­տա­հայ­տութ­յուն չէ։ Այդ հի­շո­ղութ­յու­նը սոսկ հի­
շո­ղութ­յուն կամ պատ­մա­կան անց­յալ չի կա­րող մնալ, այլ փո­խանց­
վե­լով, վեր­լուծ­վե­լով և կի­րա­ռե­լի դառ­նա­լով է վե­րած­վե­լու ի­րա­կա­
նութ­յան՝ սահ­մա­նե­լով այն սկզբունք­ներն ու չա­փա­նիշ­նե­րը, ո­րոն­
ցով ապ­րել են, և թե այ­սօր ապ­րող­ներս ինչպես ենք կա­րո­ղա­նալու
ա­պա­հո­վել այդ շա­րու­նա­կա­կա­նութ­յու­նը։
Այ­սօր տես­նում ենք, թե ինչ­պես են մար­դիկ հե­շտութ­յամբ հրա­
ժար­վում ինք­նու­թե­նա­կան ար­ժեք­նե­րից՝ նույ­նիսկ չսահ­մա­նե­լով
այն նպա­տա­կը, թե ին­չի հա­մար են ու­զում ապ­րել։ Դա ես նմա­նեց­
նում եմ կեն­դա­նա­կան կյան­քին, ո­րին անդ­րա­դառ­նում է Ե­ղի­շեն իր
գոր­ծի նա­խա­բա­նում։ Հարկ է նշել, որ մեր հայ­րե­րը որ­ևէ բան գրե­
լիս ան­պայ­մա­նո­րեն սկսում էին կար­ևոր նա­խա­բա­նով՝ սահ­մա­նե­
լով գրութ­յան նպա­տա­կը և գա­ղա­փա­րա­կա­ն պարունակը:

Կ­յան­քը գե­րա­գույն պարգև է, բայց ոչ՝ գե­րա­գույն ար­ժեք...

Մով­սես Խո­րե­նա­ցու պա­րա­գա­յին տե­սանք, թե ինչ­պես էր ծանր

կեր­պով պա­խա­րա­կում՝ ընդգ­ծե­լով գի­տութ­յան ու կրթութ­յան
նկատ­մամբ բա­ցար­ձակ ան­փու­թութ­յունն ու ան­տար­բե­րութ­յու­նը:
Կոր­յու­նը խո­սում էր Աս­քա­նազ­յան ազ­գի, Աստ­վա­ծա­պարգև գրե­րի
և­ ամ­բողջ գա­ղա­փա­րա­կան հեն­քի մա­սին։ Հի­մա՝ Ե­ղի­շեն։ Թ­վում
է, թե կա­րող էր սոսկ ար­ձա­նագ­րել ի­րա­դար­ձութ­յունն ու դրվագ­նե­
76
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

րը և վերջ, բայց նա սկսում է կար­ևո­րա­գույն հռչա­կու­մով՝ նա­խա­

պատ­րաս­տե­լով մեր միտ­քը հե­տա­գա ըն­թաց­քի հա­մար. «Ն­րանք,
ում հո­գի­նե­րը թու­լա­ցած են երկ­նա­վոր ա­ռա­քի­նութ­յու­նից, սաս­տիկ
երկ­յու­ղի մեջ է ըն­կած նրանց մարմ­նի բնութ­յու­նը՝ ա­մեն հող­մից
շարժ­վում է, ա­մեն խոս­քից վրդով­վում է, ա­մեն բա­նից՝ դո­ղում։ Այդ­
պի­սի մար­դը ե­րա­զա­կան բա­նե­րով իր կյան­քը անց­կաց­նում է, իսկ
մահ­վան ժա­մա­նակ էլ ան­դառ­նա­լի կորստ­յան է մատն­վում։ Ինչ­պես
որ հնում մեկն ա­սել է՝ մահ չի­մաց­յալ մահ է, մահ ի­մաց­յալ՝ ան­մա­
հութ­յուն։ Ով որ չգի­տե, թե ինչ է մա­հը՝ վա­խե­նում է մա­հից, իսկ ով
գի­տե մա­հը՝ նրա­նից չի վա­խե­նում»։ Ին­չո՞ւ է այս մա­սին խո­սում,
ո­րով­հետև նա­խա­պատ­րաս­տում է մեզ, նա­խա­պատ­րաս­տում է
մեծ, կար­ևոր գա­ղա­փա­րի, որ կյան­քը ինք­նա­բուն, ինք­նին գե­րա­
գույն ար­ժե­քը չէ, այլ այդ կյան­քի մեջ ստեղծ­ված կար­ևո­րա­գույն գա­
ղա­փար­ներն են, ո­րի հա­մար դու կյանքդ կա­րող ես նույ­նիսկ զո­հել։
Ա­նընդ­հատ շեշտ­վում է, որ կյան­քը գե­րա­գույն ար­ժեք է, բայց
կյան­քը գե­րա­գույն պարգև է, իսկ գե­րա­գույն ար­ժեքն այդ կյան­քի
մի­ջից ծնվող եր­ևույթ­նե­րը, գա­ղա­փար­նե­րը, սկզբունք­ներն են՝ պե­
տութ­յու­նը, Հայ­րե­նի­քը, ըն­տա­նի­քը։ Ար­ժեք­նե­րը սրանք են, ո­րոնց
ծա­ռա­յութ­յան է կոչ­ված կյան­քը և­ ոչ թե կյան­քը կոչ­ված է կյան­քին
ծա­ռա­յութ­յան։ Այս մա­սին է խո­սում Ե­ղի­շեն, ա­սում է՝ նրանք, ով­
քեր մա­հը չեն ճա­նա­չում՝ վա­խե­նում են, երկ­յու­ղի մեջ են, հո­գի­նե­րը
կապ­ված չեն երկ­նա­վոր ա­ռա­քինություննե­րին, գա­ղա­փար­նե­րին,
ար­ժեք­նե­րին, նրանք պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նից և մ­յուս բո­լոր
ար­ժեք­նե­րից խու­սա­փե­լու և կ­յան­քը խո­տի ար­ժեք դարձ­նե­լու կոչ­
ված մար­դիկ են։ Ի­րենք կար­ծում են՝ դա հեշտ կյանքն է, բայց դա
դժնդակ տա­ռա­պանք է։

Պա­տաս­խա­նա­տու եմ, բայց մե­ղա­վո­րը չեմ...

Ե­ղի­շեն շա­րու­նա­կում է. «Եվ այս բո­լոր չա­րիք­նե­րը մար­դու

միտքն են մտնում ա­նու­սում­նութ­յու­նից, անկր­թութ­յու­նից։ Կույ­րը
զրկվում է ա­րե­գա­կի ճա­ռա­գայթ­նե­րից, իսկ տգի­տութ­յու­նը զրկում
է կա­տար­յալ կյան­քից։ Լավ է աչ­քով կույր լի­նել, քան մտքով կույր։
Ինչ­պես հո­գին է մեծ մարմ­նից, այն­պես էլ մտքի տե­սո­ղութ­յու­նը մեծ
է մար­մին­նե­րի տե­սո­ղութ­յու­նից։ Ե­թե մե­կը շատ ճո­խա­ցած լի­նի

77
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

աշ­խար­հա­կան մե­ծութ­յամբ, իսկ մտքով ա­վե­լի աղ­քատ լի­նի, այն­

պի­սին ո­ղոր­մե­լի է շա­տե­րից, ինչ­պես որ տես­նում էլ ենք ոչ միայն
հա­սա­րակ մարդ­կանց մեջ, այլև նրա մեջ, որ ա­մե­նից մեծն է։ Ե­թե
թա­գա­վո­րը ի­մաս­տութ­յունն ի­րեն ա­թո­ռա­կից չու­նի, չի կա­րող իր
վի­ճա­կի մեջ վա­յե­լուչ լի­նել։ Իսկ ե­թե մարմ­նա­վոր բա­նե­րի վե­րա­բեր­
մամբ այս­պես է, որ­քան ա­վե­լի ևս հոգ­ևոր բա­նե­րի։ Ամ­բողջ մարմ­
նի կեն­դա­նութ­յու­նը հո­գին է, իսկ մար­մինն ու հո­գին կա­ռա­վա­րո­ղը
միտքն է։ Եվ ինչ­պես որ մի մար­դու վե­րա­բեր­մամբ այդ­պես է, այն­
պես էլ ամ­բողջ աշ­խար­հի։ Թա­գա­վո­րը միայն ի­րեն հա­մար չէ պա­
տաս­խա­նա­տու, այլ նաև նրանց հա­մար, ո­րոնց կորստ­յան պատ­
ճառ է ե­ղել»։ Սա շատ կար­ևոր հայ­տա­րա­րութ­յուն է։
Այս­պի­սով, Ե­ղի­շեն մեզ պատ­րաս­տում է հե­տա­գա ա­սե­լիք­նե­րի
հա­մար, թե ինչ­պի­սի ճա­նա­պար­հով են անց­նում մեր նախ­նի­նե­րը,
և, ա­յո, այ­սօր­վա մեր կա­ռա­վա­րիչ­նե­րին է ա­սում։ Ի­րենք պա­տաս­
խա­նա­տու են կարգ­վել մեր կյանք­ե­րի հա­մար, ինչ ձևով ու­զում եք
ըն­դու­նեք դա՝ ընտ­րութ­յամբ, չընտ­րութ­յամբ, ինչ հա­մա­կար­գով՝
նշա­նա­կութ­յուն չու­նի, և­ այդ պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան բա­ժի­նը՝
ժո­ղովր­դին կորստ­յան մատ­նե­լու բա­ժի­նը, ամ­բող­ջութ­յամբ պետք է
ստանձ­նեն ի­րենք։ Եվ պետք է ստանձ­նեն ոչ թե ա­սե­լով՝ ա­յո, մենք
պա­տաս­խա­նա­տու ենք, այլ կրեն դրա հա­մար­ժեք պա­տաս­խա­նը,
պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը։
«­Պա­տաս­խա­նա­տու եմ, բայց մե­ղա­վո­րը չեմ» ար­տա­հայ­տութ­
յան լա­վա­գույն դրսևո­րու­մը դրախ­տի կյան­քում մար­դու և Աստ­ծու
խո­սակ­ցութ­յունն է։ Աստ­ված մար­դուն մշա­կող ու պա­հա­պան կար­
գեց դրախ­տում՝ ե­դե­մա­կան այ­գում, և­ երբ մար­դը մեղք գոր­ծեց,
Աստ­ված հարց­րեց՝ ի՞նչ ա­րե­ցիր։ Ա­դա­մը պա­տաս­խա­նեց՝ ա­յո, ես
պա­տաս­խա­նա­տու եմ պահ­պա­նութ­յան հա­մար, բայց ես չեմ մե­
ղա­վո­րը, մե­ղա­վո­րը այս կինն էր, այն օ­ձը, այն մյու­սը (­Գիրք ծննդոց
Գ:12-13 «Ա­դամն ա­սաց. «Այս կի­նը, որ տվե­ցիր ինձ, նա՛ տվեց ինձ
ծա­ռի պտղից, և­ ես կե­րա»։ Տեր Աստ­ված ա­սաց կնո­ջը. «Այդ ի՞նչ
ես ա­րել»։ Կինն ա­սաց. «Օ­ձը խա­բեց ինձ, և­ես կե­րա»)։ Եվ վեր­ջում
նույ­նիսկ ա­սաց՝ Դու ես մե­ղա­վո­րը, Դու այս բո­լո­րին ստեղ­ծե­ցիր։
Եվ մարդն ան­կում ապ­րեց, և­ ոչ թե միայն մարդն ան­կում ապ­
րեց, այլ իր հետ ամ­բողջ ա­րար­չա­գոր­ծութ­յունն ան­կում ապ­րեց՝
մեղ­քի տի­րա­պե­տութ­յան տակ ընկ­նե­լով։ Մար­դը կո­չու­մից զրկվեց,

78
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ըն­կավ մեղ­քի տի­րա­պե­տութ­յան տակ, դրա հա­մար էլ մա­հը գո­յութ­

յուն ու­նի։ Մահ­վան բուն պատ­ճա­ռը մեղքն է, իսկ մեղ­քի պատ­ճառն
էլ ան­կումն է, այն ան­կու­մը, որն աստ­վա­ծա­յին ներ­կա­յութ­յու­նից,
ե­րա­նա­կան ներ­կա­յութ­յու­նից, վա­յե­լուչ ներ­կա­յութ­յու­նից զրկվելն
էր։ Այս ա­մե­նը հենց այն պարզ պատ­ճա­ռով, որ մար­դը չկանգ­նեց
Աստ­ծու առջև ա­սե­լու՝ ա­յո՛, ես գոր­ծել եմ սա, և­ես էլ պատ­րաստ եմ
պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը կրե­լու։ Մար­դը չա­սաց դա՝ չա­պաշ­խա­
րեց, չզղջաց, այլ փոր­ձեց ճա­նա­պարհ­նե­րը գտնել ար­դա­րա­նա­լու
հա­մար՝ կար­ծե­լով, որ ին­քը միշտ մնա­լու է պա­հա­պան և­ իշ­խան
այն ի­րա­վի­ճա­կին, ո­րի մեջ ին­քը կարգ­ված էր։ Այդ­պես չէ։ Դա ան­
կու­մի պատ­ճառն է, և­ ոչ միայն իր ան­հա­տա­կան, այլև ամ­բողջ
ա­րար­չա­գոր­ծութ­յան՝ հան­րութ­յան, ո­րի մա­սին էլ խո­սում է Ե­ղի­շեն։

Մենք մեզ ա­նընդ­հատ ծաղ­րել ենք «բա­րո­յա­կան հաղ­թա­նակ»-

ով...

Այժմ վե­րա­դառ­նանք, թե ինչ­պի­սի ի­րա­վի­ճակ էր Վար­դա­նանց

պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում։ Չեմ ու­զում շատ ման­րա­մաս­
նել, թե ինչ դեպ­քեր տե­ղի ու­նե­ցան, ինչ նա­մա­կագ­րութ­յուն­ներ
ե­ղան, այս բո­լո­րի մա­սին խո­սել են, բայց, ինչ­պես միշտ, կեղ­ծել են
այդ բո­լո­րը։ Եվ շատ հա­ճախ կեղ­ծել են՝ ծաղ­րե­լով, չարչր­կե­լով, հեգ­
նան­քով «բա­րո­յա­կան հաղ­թա­նակ» ա­սե­լով։ Ս­րանք մի­տում­նա­վոր
ար­վող, բայց մեզ ան­մեղ թվա­ցող եր­ևույթ­ներ են, ո­րոնք եր­կար տա­
րի­նե­րով, դան­դաղ թույ­նի պես կա­թեց­վում են` թու­նա­վո­րե­լով մեր
միտ­քը, որ­պես­զի այդ­տեղ մենք ա­նընդ­հատ կաս­կած­ներ ու­նե­նանք,
և մենք էլ դառ­նանք գոր­ծիք նույ­նութ­յամբ վար­վե­լու հա­մար։
Եվ ի՞նչ է ստաց­վում։ Ս­տաց­վում է, որ ամ­բողջ հա­սա­րա­կութ­
յու­նը, ազ­գը սկսում է թմրել, ծաղ­րան­քի մտա­ծո­ղութ­յուն ձևա­վո­
րել, սկսում է վե­րա­բեր­մուն­քը թու­լա­նալ՝ սո­վո­րել, ու­սա­նել, ճշմար­
տութ­յամբ, ի­մաս­տութ­յամբ հաս­կա­նալ փոր­ձե­լու փո­խա­րեն, թե ինչ
պատ­գամ են փո­խան­ցել, ին­չու է Ե­ղի­շեն այս­քա­նը գրել մեզ հա­մար։
Դեռ մի բան էլ ա­սում են՝ նա Մա­մի­կոն­յան տան գրա­գիրն էր և­այդ­
քա­նը, ու­րեմն այդ­պես պետք է գրեր, և­այլն։ Ո՛չ։ Որ­քան էլ, նա Մա­
մի­կոն­յան տան գրա­գիրն էր, նա պատ­գամ ու­ներ փո­խան­ցե­լու, ինչ­
պես մեր մյուս մեծ հայ­րե­րը, ո­րով­հետև նրանք չէին ապ­րում միայն

79
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ի­րենց ժա­մա­նա­կի 2, 3, 10, 20 տար­վա ժա­մա­նա­կով, ապ­րում էին

տա­րա­ծութ­յու­նից դուրս, ի­րենք մեզ էին տես­նում այ­սօր, մեր մա­սին
էին գրում, այս գիր­քը, որ հա­սել է մեր ձեռ­քը, այդ մա­սին է, իմ կեն­
սագ­րութ­յան փաս­տա­թուղթն է սա։ Եվ ես կոչ եմ ա­նում, որ մար­դիկ
կար­դան, ըն­թեր­ցեն, հաս­կա­նան, ա­ռանձ­նա­նան, մի պահ դուրս
գան այս կեղ­տոտ ի­րա­կա­նութ­յու­նից, փոր­ձեն այս գիրքն ըն­դու­նել
որ­պես հա­յե­լի և տես­նեն՝ ին­չի մա­սին է այն ի­րա­կա­նում:

Ապ­րել ար­ժա­նա­պա­տիվ գո­յութ­յամբ...

Այժմ անդ­րա­դառ­նանք բուն Վար­դա­նանց պա­տե­րազ­մին և

պատ­ճառ­նե­րին։ Մենք պատ­ճառ­նե­րը գի­տենք ընդ­հա­նուր առ­
մամբ՝ որ­պես հա­վատ­քի ու Հայ­րե­նի­քի պա­տե­րազմ՝ «վասն հայ­րե­
նեաց եւ վասն հա­ւա­տոյ»։ Այն մինչև այ­սօր նույնն է մնա­ցել։ Ե­ղի­
շեն ընդգ­ծում է նաև խոր­քա­յին շեր­տե­րը՝ սո­ցիա­լա­կան, հան­րա­յին
կյան­քի կար­ևոր դրույթ­նե­րը, ազ­գի ինք­նութ­յու­նը, ինք­նու­րույ­նութ­
յու­նը, ինք­նիշ­խա­նութ­յու­նը։
«Ա­ռա­ջին՝ ե­կե­ղե­ցու ա­զա­տութ­յու­նը ծա­ռա­յութ­յան տակ դրեց»
- այ­սինքն՝ ա­ռա­ջին թի­րա­խը ինք­նութ­յան հոգ­ևոր հիմ­նաս­յու­
նը, հոգ­ևոր հա­մա­կար­գը քան­դելն էր, դի­մադ­րո­ղա­կա­նութ­յու­նը,
պաշտ­պա­նու­նա­կութ­յու­նը տկա­րաց­նե­լը և վե­րաց­նե­լը։ Հազկերտն
ա­ռա­ջին հար­վա­ծը հոգ­ևոր ինս­տիտուտին, հոգ­ևոր դի­մադ­րո­ղա­
կա­նութ­յա­նը, հոգ­ևոր գի­տակ­ցութ­յանն էր հասց­նում։ Հա­մաշ­խար­
հա­յին փորձն էլ է այդ­պես, մա­նա­վանդ 1991թ­-ի Պար­սից Ծո­ցի պա­
տե­րազ­մից հե­տո: Այն­տեղ, որ­տեղ զեն­քը չի գոր­ծում, թույլ է, չեն
կա­րո­ղա­նում ո­չինչ ա­նել, փոր­ձում են այդ ամ­բողջ հա­մա­կար­գը,
եր­կի­րը, ազ­գը տա­պա­լել հոգ­ևոր հար­ձա­կու­մով, ար­շա­վով՝ տար­
բեր ուղ­ղութ­յուն­նե­րով ներ­թա­փան­ցե­լով՝ «հան­դուր­ժո­ղա­կա­նութ­
յան», «խղճի ա­զա­տութ­յան», «ի­րա­վուն­քի» պաս­տա­ռի ներ­քո և
կա­մաց-կա­մաց քայ­քա­յել դի­մադ­րո­ղա­կա­նութ­յու­նը՝ սպա­նե­լով, գի­
տակ­ցութ­յու­նը խլե­լով։ Սա հենց ա­ռա­ջին քայլն է։ Սա միայն ե­կե­
ղե­ցու ա­զա­տութ­յան մա­սին չէր, այլ այդ դի­մադ­րո­ղա­կա­նութ­յու­
նը, հո­գևոր անվ­տան­գութ­յունն ու պատ­նե­շը քան­դե­լու մա­սին էր,
որ­պես­զի կա­րո­ղա­նան շատ հեշ­տութ­յամբ հա­ջոր­դա­կան քայ­լերն
ի­րա­կա­նաց­նել։ Արդ­յո՞ք այ­սօր նույ­նը տե­ղի չի ու­նե­նում:

80
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

Երկ­րորդ՝ «վան­քե­րում բնակ­ված միայ­նակ­յաց քրիս­տոն­յա­

նե­րին նույն աշ­խար­հագ­րի տակ գցել» - ի՞նչ էին վան­քե­րը՝ այն
պաշտ­պա­նա­կան բեր­դերն էին, այն վայ­րերն էին, որ­տեղ կրթութ­
յու­նը, գի­տութ­յու­նը, մշա­կույթն էին զար­գա­նում։ Այս եր­կուսն ի­րար
հետ փոխ­կա­պակց­ված են. թի­րախն ուղ­ղա­կիո­րեն հոգ­ևոր դի­մադ­
րո­ղա­կա­նութ­յու­նը, անվ­տան­գութ­յու­նը, պաշտ­պա­նու­նա­կութ­յու­նը,
գի­տակ­ցութ­յու­նը, ինք­նութ­յունն էին ու դրա­նից բխած կրթութ­յու­նը։
Ի՞նչ է այ­սօր տե­ղի ու­նե­նում մեզ մոտ։ Ա­վե­լի պա­կա՞ս է։ Ո՛չ։ «­Քա­
ղա­քա­կիրթ» պաս­տա­ռի ներ­քո նույն եր­ևույթ­նե­րը կրկնվում են:
Եր­րորդ՝ «երկ­րի հարկն ա­վե­լի ծան­րաց­րեց» - այ­սինքն՝ սո­ցիա­
լա­կան կախ­վա­ծութ­յան մեջ դրեց, ա­վե­լի ծան­րաց­րեց բե­ռը, և,
հե­տևա­բար, ժո­ղո­վուր­դը ծա­ռա­ցավ տնտե­սա­կան կախ­վա­ծութ­
յու­նից, գե­րութ­յու­նից ա­զա­տագր­վե­լու հա­մար՝ մեր­ժե­լով ապ­րել
հոգևոր և տն­տե­սա­կան կա­տար­յալ ստրկութ­յան մեջ: Ս­րա մա­սին
խո­սե՞լ են մեր պատ­մա­բան­նե­րը։ Չեմ կար­ծում, թե խո­սել են։
Չոր­րորդ՝ «նա­խա­րար­նե­րին բան­սար­կութ­յամբ թշնա­մաց­րեց
միմ­յանց հետ և­ ա­մեն տան մեջ խռո­վութ­յուն գցեց» - ազն­վա­կա­
նութ­յա­նը՝ քա­ղա­քա­կան ընտ­րա­նուն, պաշ­տոն­նե­րով, խոս­տում­նե­
րով կա­շա­ռե­լով, բա­ժան-բա­ժան ա­նե­լով փոր­ձեց քան­դել ներ­քին
միա­բա­նութ­յու­նը և, բնա­կա­նա­բար, ոչն­չաց­նել որ­ևէ դի­մադ­րութ­
յուն, որ երբ­ևէ կա­րող էր տեղ գտնել։ Այդ պատ­ճա­ռով էլ, հե­տա­գա­
յում՝ 428 թ­-ին այդ նույն նա­խա­րար­նե­րը գնա­ցել էին Սուրբ Սա­հակ
կա­թո­ղի­կո­սին հա­մո­զե­լու՝ սե­փա­կան թա­գա­վո­րին հե­ռաց­նե­լու և
ն­րա փո­խա­րեն պար­սիկ պաշ­տոն­յա կար­գե­լու՝ դրա­նից բխող բո­լոր
հետ­ևանք­նե­րով։ Իսկ ի՞նչ պա­տաս­խա­նեց Սուրբ Սա­հա­կը. «Ես իմ
հի­վանդ գառ­նու­կին չեմ փո­խի ա­ռողջ գայ­լի հետ, ո­րի գո­յութ­յունն
ար­դեն իսկ սպառ­նա­լիք է մեզ հա­մար»: Սա բարձ­րա­գույն վկա­յութ­
յունն է հայ ե­կե­ղե­ցու՝ սե­փա­կան պե­տութ­յան և պե­տա­կա­նութ­յան
կրո­ղը լի­նե­լու:
Հին­գե­րորդ՝ «բայց ա­մե­նից վատ­թա­րը սա էր, ո­րով­հետև նա, որ
երկ­րի հա­զա­րա­պետն էր, հա­մար­վում էր քրիս­տոն­յա աշ­խար­հա­
կան­նե­րի վե­րա­կա­ցու հայ­րը, սրա դեմ գրգռե­լով՝ ապս­տամ­բութ­յուն
հա­րու­ցեց, և ն­րան գոր­ծից հա­նե­լով՝ նրա փո­խա­րեն մի պար­սիկ
բե­րեց մեր աշ­խար­հը և մի մոգ­պե­տի էլ աշ­խար­հիկ դա­տա­վոր կար­
գեց, որ­պես­զի ե­կե­ղե­ցու փառ­քը նսե­մաց­նի» - դա­տա­կան հա­մա­

81
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

կար­գը ե­կե­ղե­ցունն էր, սե­փա­կան հայ­կա­կանն էր։ Ե­ղի­շեն հա­տուկ

շեշ­տում է «մի մոգ­պե­տի էլ աշ­խար­հիկ դա­տա­վոր կար­գեց»՝ փո­
խա­րի­նեց ամ­բող­ջը, այ­սինքն՝ դա­տա­կան հա­մա­կար­գը վերց­րեց իր
տի­րա­պե­տութ­յան և­ իշ­խա­նութ­յան ներ­քո։ Թի­րախ­նե­րը՝ հոգ­ևոր,
տնտե­սա­կան, դա­տա­կան հա­մա­կար­գերն էին, և­ այն ղե­կա­վա­րը՝
հա­զա­րա­պե­տը, որն այդ պա­հին ղե­կա­վա­րում էր Հա­յաս­տա­նը՝ վե­
րաց­վեց։ Այ­սինքն՝ ինք­նու­րույ­նութ­յան, ա­զա­տութ­յան կա­տար­յալ
կո­րուստ, կա­տար­յալ ձա­խո­ղում, կա­տար­յալ գե­րե­վա­րութ­յուն։ Այդ
պա­հին Հա­յաս­տա­նը մարզ­պա­նութ­յուն էր, բայց ղե­կա­վար­վում էր
գրե­թե ան­կախ կար­գա­վի­ճա­կով, և, բնա­կա­նա­բար, ըն­թա­նա­լու էր
պե­տութ­յուն, թա­գա­վո­րութ­յուն դառ­նա­լու ճա­նա­պար­հով, ո­րը ձեռն­
տու չէր թշնա­մուն։ Ն­րանք տես­նում էին այդ ըն­թաց­քը, հե­ռան­կա­րը,
որ, ի վեր­ջո, Հա­յաս­տա­նը դառ­նա­լու է ան­կախ թա­գա­վո­րութ­յուն և
դա ըն­դու­նե­լի չէր ի­րենց հա­մար, և­ ա­մեն ի­մաս­տով ջանք էին թա­
փում, որ­պես­զի քայ­քայ­վի այդ միա­բա­նութ­յու­նը։
Սա տե­ղա­փոխ­վում է մեր ի­րա­կա­նութ­յուն, ո­րում տա­րի­ներ
շա­րու­նակ և­ այ­սօր կա­մաց-կա­մաց, կա­թիլ առ կա­թիլ ա­մեն ինչն
ար­ժեզր­կե­լով, ա­մեն ին­չը վար­կա­բե­կե­լով, հե­ղի­նա­կութ­յուն­նե­րին
վե­րաց­նե­լով, բո­լոր տե­սա­կի պատ­նեշ­նե­րը, պահ­պա­նութ­յան գո­տի­
նե­րը՝ թե՛ մարդ­կա­յին, թե՛ ըն­կա­լում­նե­րի ի­մաս­տով, ո­րոնք կա­րող
էին այս կամ այն ձևով դի­մադ­րո­ղա­կա­նութ­յուն դրսևո­րել, դի­մադ­
րել, նաև ներ­սից զո­րաց­նել՝ քան­դե­լով, քայ­քա­յե­լու շար­ժումն է տե­
ղի ու­նե­ցել։ Դ­րա հա­մար էլ հետ­ևան­քը մենք այ­սօր կրում ենք ծանր
կեր­պով։
Բո­լոր տկա­րա­միտ­նե­րի հա­մար եմ սա ա­սում և բո­լոր նրանց,
ո­րոնք, դա­վադ­րա­բար, փոր­ձում են Վար­դա­նանց սխրան­քը նվա­
զեց­նել, սահ­մա­նա­փա­կել, տե­ղա­փո­խել քա­ղա­քա­կան դաշտ, Վա­
սակ Ս­յու­նու մա­սին խո­սել որ­պես մե­ծա­գույն դի­վա­նա­գե­տի, ո­րը
պատ­րաստ էր ա­մեն ինչ զի­ջել՝ ինք­նութ­յուն, տա­րածք­ներ, գի­տակ­
ցութ­յուն և­այլն, բայց ինչ-որ կեր­պով փշրանք­ներ պա­հել կամ երևի
դա էլ չպա­հել։ Եվ դա հա­մար­վում է «դի­վա­նա­գի­տութ­յուն»։ Իսկ
Վար­դա­նանց գոր­ծա­ծը, այն, որ պատ­րաստ էին նա­հա­տակ­վե­լու,
զոհ­վե­լու, բայց չկորց­նե­լու վե­րոնշ­յալ­նե­րը, ծաղ­րան­քով հա­մար­վում
է «բա­րո­յա­կան հաղ­թա­նակ»։
82
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

Բայց Վար­դա­նանց պա­տե­րազմն այդ­տեղ՝ Ա­վա­րայ­րում, չի վեր­

ջա­նում։ Այդ դա­ժան կո­րուստ­նե­րով ճա­կա­տա­մար­տից հե­տո, երբ
սպա­րա­պե­տը զոհ­ված էր, երբ ազն­վա­կա­նութ­յան մեծ մա­սը նա­հա­
տակ­ված էր, ե­կե­ղե­ցու սպա­սա­վոր­նե­րը կա­թո­ղի­կո­սի գլխա­վո­րութ­
յամբ գե­րե­վար­ված էին, երբ ժո­ղո­վուր­դը զրկված էր ա­ռաջ­նոր­դութ­
յու­նից, նրանք կա­րող էին շատ հան­գիստ հա­մա­ձայ­նա­գիր, կա­պի­
տու­լյա­ցիա ստո­րագ­րել և­ա­սել՝ ինչ կա­րո­ղա­ցանք, դա էլ փրկե­ցինք։
Բայց այդ­պես չվար­վե­ցին, պայ­քա­րը շա­րու­նակ­վեց, շա­րու­նակ­վեց
մոտ 33 տա­րի, և, ի վեր­ջո, կնքվեց Ն­վար­սա­կի դաշ­նա­գի­րը, ո­րը
ա­զա­տագ­րութ­յան փաս­տա­թուղթ դար­ձավ հա­յութ­յան հա­մար։
Ա­վա­րայ­րի ճա­կա­տա­մար­տով ոչ թե վեր­ջա­նում էր այդ պա­տե­
րազ­մը, այլ՝ սկսվում։ Ամ­բողջ ժո­ղո­վուր­դը պատ­րաստ էր զրկանք­
ներ և տա­ռա­պանք­ներ կրե­լ, ո­րի լա­վա­գույն վկա­յութ­յու­նը «փափ­
կա­սուն տիկ­նանց» մա­սին Ե­ղի­շեի նկա­րագ­րած դրվագն է՝ որ­պես
հա­վա­քա­կան խորհր­դա­նի­շը ան­տե­ղի­տա­լի պայ­քա­րի: Բո­լո­րիս
քաջ հայտ­նի է այդ ա­նան­ցա­նե­լի նկա­րագ­րութ­յու­նը հա­յոց տիկ­
նանց մա­սին, ով­քեր ապ­րում էին փափ­կութ­յան մեջ, սո­վոր էին ապ­
րել բաս­տե­ռուն­նե­րի՝ բազ­մոց­նե­րի մեջ, ե­րե­նե­րի մսով ու կա­թով էին
սնվում, հի­մա գնում էին բո­բիկ ոտ­քե­րով, քայ­լում էին ա­նա­պատ­
նե­րի մեջ, դժվա­րութ­յուն­նե­րի մեջ, գի­շեր­նե­րը խո­տե­րի վրա էին
քնում, խոտ էին ու­տում՝ ի­րենք ի­րենց զրկում էին։ Այ­սինքն՝ ամ­բողջ
ազ­գը պատ­րաստ­ված էր այդ պա­տե­րազ­մին, որ­քան էլ ու­զում էր
տևել դա, ամ­բող­ջը տրա­մադ­րել էին զուտ մեկ բա­նի հա­մար՝ ապ­
րել ար­ժա­նա­պա­տիվ գո­յութ­յամբ, ի­րենց սե­փա­կան ինք­նութ­յամբ,
ի­րենց սե­փա­կան կա­ռա­վար­մամբ, ի­րենց սե­փա­կան հա­վատ­քով, և­
ո՛չ օ­տա­րի թե­լադ­րան­քով՝ ինչ­պի­սին էլ լի­նեն այդ ու­ժե­րը, ինչ­պի­սի
հզո­րութ­յուն էլ ու­նե­նան։ Սա է Ե­ղի­շեի պատ­մութ­յան ամ­բողջ պատ­
գա­մը, ոչ թե դի­վա­նա­գի­տութ­յուն ա­նել - չա­նե­լը։
Ա­յո, դի­վա­նա­գի­տութ­յու­նը չա­փա­զանց անհ­րա­ժեշտ է, բայց ի
գին ին­չի՞, ին­չի՞ հաշ­վին, ի՞նչ ես զի­ջում, ին­չո՞ւ ես զի­ջում, զի­ջա­
ծիդ դի­մաց ի՞նչ ես ստա­նա­լու։ Եվ, ի վեր­ջո, որ­քա՞ն կա­րե­լի է հույ­
սը դնել ար­տա­քին ու­ժե­րի վրա և ներ­քին այդ ամ­բողջ ի­րա­կա­նութ­
յու­նը, էութ­յու­նը, բո­վան­դա­կութ­յու­նը չզո­րաց­նել, որ­քա՞ն կա­րե­լի
է մա­կե­րե­սա­յին ար­ժեք­նե­րով խա­բել կամ ինք­նա­խա­բեութ­յամբ
զբաղ­վել։ Ս­րա տե­սա­նե­լի հետ­ևանքն էլ վեր­ջին օ­րե­րի շու­կա­նե­րի

83
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ու խա­նութ­նե­րի հեր­թերն են*, մարդ­կանց ար­ժե­հա­մա­կար­գա­յին

ամ­բողջ փո­փո­խութ­յու­նը: Ին­չո՞վ ենք փո­խա­րի­նել մեր բարձ­րա­
գույն ար­ժեք­նե­րը, մե՞նք ենք մեզ դարձ­րել երկ­նա­վոր ա­ռա­քի­նութ­
յու­նից թու­լա­ցած, թե՞ նաև այն ա­ռաջ­նոր­դութ­յու­նը, ո­րը պետք է,
որ այս ժո­ղովր­դին սնու­ցեր բարձր ար­ժե­քով, իր ինք­նութ­յան հա­րա­
զա­տութ­յան նկա­րագ­րով, և­ այդ­պի­սով պատ­րաստ­վեր, ո­րով­հետև
մենք գտնվում էինք և գտնվում ենք նույն պա­տե­րազ­մա­կան ի­րա­
վի­ճա­կում։ Եվ դեռ չման­րա­մաս­նենք Ա­վագ Շա­բա­թին կա­տար­ված
ուրաց­ման հայ­տա­րարություննե­րը Թուրքիա­յի հետ հա­րա­բե­րութ­
յուն­նե­րին առնչ­ված, որ այ­սօր­վա մեր կա­ցութ­յու­նը «մի­գու­ցե լա­վա­
գույն շանսն» է։ Դ­րանք տե­ղի են ու­նե­ցել Ա­վագ Շա­բա­թին։ Դե ա­սեք,
որ սրանք պա­տա­հա­կան են։ Ես էլ ա­սում եմ՝ ո՛չ, պա­տա­հա­կան
չեն։ Այն ապ­րում­նե­րը, պատ­կե­րա­ցում­նե­րը, այն բա­ցա­ռիկ ճշմար­
տութ­յուն­նե­րը, որ գո­յութ­յուն են ու­նե­ցել Հի­սու­սի ժա­մա­նակ Աստ­
ված - մարդ հա­րա­բե­րութ­յան մեջ և, ընդ­հան­րա­պես, մեր հոգ­ևոր
կյան­քի, պատ­մութ­յան, մար­դու գո­յութ­յան հետ կապ­ված, դրանք
այ­սօր վե­րակրկն­վում և վե­րապր­վում են։ Ընտ­րութ­յան հարց է ուղ­
ղա­կի՝ ի՞նչն ենք մենք ընտ­րում, որ­տե՞ղ ենք դնում մեր գան­ձը, որ­
տե՞ղ ենք դնում մեր սիր­տը։ Ե­ղի­շեն հենց դրա մա­սին է խո­սում.
«Ն­րանք, ում հո­գի­նե­րը թու­լա­ցած են երկ­նա­վոր ա­ռա­քի­նութ­յուն­
նե­րից ե­րա­զա­գետ են, և մահ­վան ժա­մա­նակ էլ անգ­յուտ կորստ­յան
են մատն­վե­լու»: Սա բա­ցա­ռիկ հայ­տա­րա­րութ­յուն է և պետք է ու­
սա­նե­լի դառ­նա ա­մեն ա­ռա­վոտ ու գի­շեր բո­լո­րի հա­մար, հատ­կա­
պես նրանց հա­մար, ով­քեր մեր կյան­քի պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան
կրող­ներն են։ Երբ Վար­դա­նը նա­խա­րար­նե­րի հետ Տիզ­բո­նում ար­
տա­քուստ ու­րա­նում է, վե­րա­դար­ձին նույն փափ­կա­սուն կա­նայք,
մշակ­նե­րը, հոգ­ևոր դա­սը, հան­րութ­յու­նը, բո­լորն ապս­տամ­բութ­յան
դրոշ էին բարձ­րաց­րել, ո­րով­հետև հա­վատն ու­րա­ցող ա­ռաջ­նորդ­
ներ ի­րենց պետք չէին։

* 2021թ-ի ատ­կա­կան տո­նե­րից ա­ռաջ խա­նութ­նե­րում հավ­կի­թի դե­ֆի­ցիտ էր, մեծ

հեր­թեր և­ ի­րա­րան­ցու­մ: Մար­դիկ ստիպ­ված են ե­ղել ժա­մե­րով հերթ կանգ­նել: Ո­րոշ
վա­ճա­ռա­կե­տե­րում սահ­մա­նա­փա­կել էին հավ­կի­թի վա­ճառ­քի քա­նա­կը՝ յու­րա­քանչ­
յուր քա­ղա­քա­ցի կա­րող էր գնել ա­ռա­վե­լա­գույ­նը 10-15 հավ­կիթ։
84
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

Ինք­ներս մեզ հաղ­թե­լով...

Այ­սօր, այդ ի­մաս­տով, հան­րա­յին դի­մադ­րութ­յու­նը տկար է, ո­րի

պատ­ճա­ռը մեկն է՝ տա­րի­նե­րով այդ ան­մեղ թվա­ցող թմրան­յու­թը
լցրել են մեր ու­ղե­ղի, մեր սրտե­րի մեջ՝ հե­ռուս­տա­ցույ­ցով, հու­մո­րա­
յին հա­ղոր­դում­նե­րով, ո­րոնց վրա մենք ծի­ծա­ղել ենք, ա­մեն տար­
բե­րակ օգ­տա­գոր­ծե­լով՝ թա­փան­ցե­լու մար­դու սրբա­զան աշ­խար­հը,
այն­տեղ պա­տե­րազմ մղե­լու և­ այն­տեղ մեզ պար­տութ­յան մատ­
նե­լու։ Սա հետ­ևանքն է այդ ներ­քին պար­տութ­յան, ներ­քին կյան­
քում պար­տութ­յան։ Մենք ընդար­մա­ցանք և չ­փոր­ձե­ցինք ինք­ներս
մեզ շքե­ղաց­նել, ինք­ներս մեզ հղկել, վե­րասր­բագ­րել։ Այդ ար­ժեք­նե­
րը մեր աչ­քի առջև մեր իսկ ձեռ­քե­րով տկա­րաց­րինք, թու­լաց­րինք,
դարձ­րինք ա­ռո­չինչ՝ կրթութ­յան, գի­տութ­յան մա­կար­դա­կի վրա, հա­
սա­րա­կա­կան, անձ­նա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի մեջ։
Սա է կյան­քի գաղտ­նի­քը կամ բնավ էլ գաղտ­նիք չէ՝ ե­թե ու­
զում ես հաղ­թել, նախ հաղ­թիր այդ մար­դու ներ­քին գի­տակ­ցութ­
յա­նը, ինք­նութ­յա­նը։ Նախ այն­տեղ հաղ­թիր պա­տե­րազ­մը։ Ար­տա­
քի­նը հաղ­թե­լը դրսևոր­ման հարց է։ Հի­սուս այդ պատ­ճա­ռով եր­բեք
չէր խո­սում հետ­ևանք­նե­րի մա­սին, նա խո­սում էր պատ­ճառ­նե­րի
մա­սին։ Նա ա­սում է. «Լ­սե՞լ եք պատ­վի­րա­նը՝ մի՛ սպա­նիր, ես ձեզ
ա­սում եմ՝ նույ­նիսկ մի՛ բար­կա­ցեք ա­նի­մաստ տե­ղը», ո­րով­հետև
այդ բար­կութ­յունն է բուն էութ­յու­նը, սպա­նելն ուղ­ղա­կի բար­կութ­յան
դրսևո­րումն է։
Մեր պար­տութ­յու­նը մեր մտքե­րի ու հո­գի­նե­րի մեջ է տե­ղի ու­նե­
ցել։ Մենք նույ­նիսկ ջանք չենք թա­փել, որ ընդ­դի­մա­նանք, կռվենք,
այլ՝ ա­նընդ­հատ ան­մեղ, գե­ղե­ցիկ ել­ևէ­ջում­նե­րով, ի­րա­վունք­նե­րի ու
ա­զա­տութ­յուն­նե­րի քա­րո­զութ­յամբ, մեր սխրանք­նե­րի, հե­րո­սա­կան
դրվագ­նե­րի, պատ­մութ­յան ու­սու­ցո­ղա­կան մա­սե­րի վե­րա­բեր­յալ
հպան­ցիկ, ծաղ­րան­քով, ծա­ծուկ կեր­պով այդ թույ­նը նե­րար­կե­լով՝
հա­սել ենք այս օր­վան:
Ես հա­վա­տում եմ հրաշ­քին, հա­վա­տում եմ նաև այն տե­սիլ­քին,
որ, ի վեր­ջո, մեր սե­փա­կան ա­մո­թի զգա­ցու­մը, խայ­տա­ռա­կութ­յան
զգա­ցու­մը գո­նե ինչ-որ ձևով կցնցեն մեզ և, ինք­ներս մեզ հաղ­թե­
լով, կկա­րո­ղա­նանք վե­րա­կանգ­նել մեր ամ­բող­ջա­կան նկա­րա­գիրն
ու ար­ժա­նա­պատ­վութ­յու­նը։
85
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԶՐՈՒՅՑ Թ

Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դը ուժ է ստա­նում Ե­ռաբ­լու­րից... Զո­հի ինք­

նութ­յու­նից՝ հաղ­թո­ղի ինք­նութ­յուն...

2015թ­-ին, երբ մենք նշե­ցինք ցե­ղաս­պա­նութ­յան, մեր մեծ զո­հե­րի

100-րդ տա­րե­լի­ցը, Հայ Ե­կե­ղե­ցին սրբա­դա­սեց ցե­ղաս­պա­նութ­յան
նա­հա­տակ­նե­րին՝ մեր մեծ հայ­րե­րին ու մայ­րե­րին։ Սա շրջա­դար­
ձա­յին կետ էր ըն­կա­լում­նե­րի, զգա­ցում­նե­րի, մտա­հե­ղա­փո­խութ­յան
ի­մաս­տով: Ուղ­ղա­կի պարզ ա­սեմ, որ մենք մինչև այդ Տի­րոջն էինք
դի­մում ի­րենց հո­գի­նե­րի խա­ղա­ղութ­յան հա­մար, հի­մա ի­րենց ենք
դի­մում, որ­պես­զի մեզ հա­մար բա­րե­խոս լի­նեն և­ա­ռաջ­նոր­դեն մեզ։
Այ­սինքն՝ հոգ­ևոր դաշ­տում այդ փո­փո­խութ­յու­նը շատ զգա­լի է, և
դա պետք է տե­ղա­փոխ­վեր մեր կյան­քի մնա­ցած ո­լորտ­նե­րը, բո­լոր
հա­մա­կար­գե­րի մեջ: Այն պետք է ամ­բող­ջութ­յամբ զգա­ցո­ղութ­յան,
մտա­ծո­ղութ­յան մաս դառ­նար։ Ինձ թվում է, որ ցե­ղաս­պա­նութ­յան
հի­շա­տա­կու­մը մեզ հա­մար, ցա­վա­լիո­րեն, մեկ օր է ըն­դա­մե­նը: Մենք
մեկ օր՝ ապ­րի­լի 24-ին, հա­մազ­գա­յին հան­դի­սա­վո­րութ­յամբ նշում
ենք և­ ա­պա անց­նում մեր սո­վո­րա­կան գոր­ծե­րին։ Այն եր­բեք մեզ
հա­մար ներ­քին քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն, մտա­ծո­ղութ­յուն, ուղ­ղութ­յուն
չի դառ­նում։
Ա­յո՛, այդ օ­րը մեկ­նա­կետն է, այդ օ­րը միշտ նշվե­լու է, հի­շա­տա­կի
և բա­րե­խո­սութ­յուն հայ­ցե­լու օր է, այն­տե­ղից պետք է բխեն մեր բո­
լոր մնա­ցած գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը։
Ապ­րի­լի 24-ի հա­ջորդ օ­րը մենք կար­ծես նույն ե­րեկ­վա ժո­ղո­
վուր­դը չենք՝ ամ­բող­ջա­կան ի­մաս­տով՝ թե՛ քա­ղա­քա­կան, թե՛ հա­
րա­բե­րութ­յուն­նե­րի և թե՛ այլ ա­ռում­նե­րով։ Այն ար­տա­հայտ­ված չէ
մեր պե­տա­կան և­ այլ հա­մա­կար­գե­րում, ո­լորտ­նե­րում, գոր­ծո­ղութ­
յուն­նե­րում, մեր կեն­ցա­ղա­վա­րութ­յան մեջ, վարք ու բար­քում և­այս­
պես շա­րու­նակ: Հետ­ևա­բար, շատ կար­ևոր է մեզ հա­մար, որ այն
դառ­նա մեր մտա­ծո­ղութ­յու­նը, այլևս փո­փոխ­ված մտա­ծո­ղութ­յու­նը՝
զո­հի հո­գե­բանությունից ա­զա­տագր­ված և­ իր կյան­քի, գոյության,

86
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան հա­մար մշտա­կան պայ­քա­րի մեջ գտնվող և

տ­ևա­պես չհոգ­նող ժո­ղովր­դի, ազ­գի հո­գե­բա­նութ­յու­նը։
Ես չեմ կա­րող աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան ի­մաս­տով որ­ևէ վեր­լու­
ծութ­յուն կա­տա­րել, դա թող փոր­ձա­գետ­ներն ու մաս­նա­գետ­ներն
ա­նեն, մենք պետք է դա բա­րո­յա­կան տի­րույ­թում դի­տար­կենք։ Այս­
քան տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում մեզ ու մեր խնդիր­նե­րը մեծ ու փոքր
տե­րութ­յուն­ներն ա­նընդ­հատ օգ­տա­գոր­ծել են: Մեր հար­ցե­րը, հատ­
կա­պես ցե­ղաս­պա­նութ­յան այս մեծ ող­բեր­գութ­յունն են օգ­տա­գոր­
ծել՝ մեկ տա­րի մո­տեց­րել են, մյուս տա­րի՝ հե­ռաց­րել, այս տա­րի ճա­
նա­չե­ցին, մյուս տա­րի, ով գի­տի, ու­րիշ բան կա­նեն։ Կ­վար­վեն այն­
պես, ինչ­պես ի­րենց ձեռն­տու է։ Այ­սինքն՝ մենք դե­րա­կա­տար չենք,
որ­քան էլ որ գնա­հա­տե­լի են հատ­կա­պես սփյուռք­յան մեր բո­լոր
կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի ջան­քե­րը, ո­րոնք աշ­խար­հի բո­լոր ծա­գե­
րում տա­րի­նե­րով մարդ­կա­յին, նյու­թա­կան ռե­սուրս­ներ են ներդ­րել,
որ­պես­զի ար­դա­րութ­յու­նը հաղ­թա­նա­կի, բայց այ­սօր մենք ու­նենք
այն, ինչ ու­նենք։ Մենք եր­բեք դաս չենք քա­ղում, այլ զգաց­մուն­քով
ենք ա­ռաջ­նորդ­վում և­ ոչ թե քա­ղա­քա­կա­նութ­յամբ, բա­նա­կա­նութ­
յամբ, կյան­քի ուղ­ղութ­յուն և մեզ հա­մար որ­պես անվ­տան­գութ­յան
ու պաշտ­պա­նութ­յան մի­ջոց դարձ­նե­լով: Վեր­ջին պա­տե­րազ­մը և
մեր ան­կախ Հա­յաս­տա­նի 30 տա­րի­նե­րը մեզ օ­րի­նակ։
Ին­չո՞ւ եմ այս­պես ա­սում: Այ­սօր­վա կեղծ ար­ժեք­նե­րով ու կեղծ
աշ­խար­հում՝ «մար­դու ի­րա­վուն­քի» պաս­տա­ռի ներ­քո գոր­ծող աշ­
խար­հում, Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նը մար­դու ի­րա­վուն­քի ա­մե­նա­
մեծ խախ­տումն է, և դա ա­ռա­ջին խախ­տումն է 20-րդ դա­րում։ Այդ
մա­սին խո­սել են բո­լոր հար­թակ­նե­րից, բայց ի՞նչ գոր­ծո­ղութ­յուն­ներ
են հետ­ևել թե՛ աշ­խար­հի կող­մից և թե՛ մեր իսկ կող­մից։
Շատ կար­ևոր է, որ մենք մեզ հա­մար խոր­քա­յին վեր­լու­ծութ­
յուն կա­տա­րենք։ Դեռևս 2015թ­-ին եմ ա­սել, որ Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դի
խոր­հուրդն իր բուն ար­ժե­քը ստա­ցել է, բա­ցատր­վել է Ե­ռաբ­լու­րի
խորհր­դով։ Ե­ռաբ­լուրն ու Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դը նա­յում են միմ­յանց:
Այն ժա­մա­նակ ա­ռանց պայ­քա­րի նա­հա­տակ­ված, զոհ դար­ձած մեր
հայ­րերն ու մայ­րերն էին, իսկ մեր օ­րե­րում ուղ­ղա­կի սխրանք գոր­
ծած մեր եղ­բայր­նե­րը։ Այդ եր­կու բար­ձունք­նե­րը միմ­յանց դի­մա­հա­
յաց են։ Ա­յո՛, Ծի­ծեռ­նա­կա­բերդն ուժ է ստա­նում Ե­ռաբ­լու­րից։

87
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Ցե­ղաս­պա­նութ­յան գաղ­ափա­րը պետք է դառ­նա հա­մա­կարգ...

Բազ­մա­թիվ ա­ռիթ­նե­րով նշել եմ, որ ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նը պետք

է դառ­նա մեր բո­լոր գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի ամպ­հո­վա­նին՝ պե­տութ­յան
հո­վա­նո­ցը։ Չեն հաս­կա­նում, ուղ­ղա­կի չեն հաս­կա­նում. անգ­րա­
գետ են, այդ պատ­ճա­ռո՞վ չեն հաս­կա­նում, թե՞ չեն ապ­րում կամ
պատ­կե­րաց­նում այդ սկզբուն­քը։ Այն պետք է հա­մա­կարգ դառ­նա,
ո­րից կտա­րած­վի, կճա­ռա­գայթ­վի բո­լոր ուղ­ղութ­յուն­նե­րով՝ սկսած
նոր ծնվող ե­րե­խա­յից՝ որ­պես կեն­սա­կերպ, վար­քա­գիծ, մտա­ծո­
ղութ­յուն, գոր­ծո­ղութ­յուն­ներ։ Մենք պետք է այն մտքով ապ­րենք, որ
մենք ցե­ղաս­պան­ված ժո­ղո­վուրդ ենք, և մեր բո­լոր գոր­ծո­ղութ­յուն­
նե­րը՝ ան­կախ նրանից, թե աշ­խար­հի մե­ծու­փոք­րերն ինչ կա­սեն,
պետք է միտ­ված լի­նեն կան­խե­լու բո­լոր տե­սա­կի գո­յա­բա­նա­կան
խնդիր­նե­րը, ո­րոնք ծա­գում են մեր նկատ­մամբ, հատ­կա­պես այս
տա­րա­ծաշր­ջա­նում ապ­րե­լով, և բո­լոր խնդիր­նե­րով ու վե­րի­վայ­
րում­նե­րով անվ­տան­գութ­յան պատ­վա­րի վե­րած­վի մեզ հա­մար։ Այս
սկզբուն­քով՝ ե­թե պետք է մենք ա­տո­մա­յին ռումբ ստեղ­ծենք, ու­րեմն
պետք է ստեղ­ծենք։ Ե­թե պետք է քա­րու­քանդ ա­նենք աշ­խար­հը, ու­
րեմն պետք է ա­նենք։ Ե­թե պետք չէ, ու­րեմն պի­տի չա­նենք։ Ա­մեն
ինչ պետք է ա­նենք ըստ այդ հա­մա­կար­գա­յին և հա­յե­ցա­կար­գա­յին
թե­լադ­րան­քի՝ պե­տութ­յան կամ պե­տա­կա­նութ­յան նպա­տա­կը սահ­
մա­նե­լով։
Ցե­ղաս­պան­ված լի­նե­լու հան­գա­ման­քը մեզ հա­մար եր­բեք հա­
մա­կարգ չդար­ձավ, այն եր­բեք մտա­ծո­ղութ­յուն չդարձ­րինք։ Այն
դար­ձավ զգաց­մուն­քա­յին կետ, ո­մանց հա­մար դար­ձավ «փող աշ­
խա­տե­լու» մի­ջոց, դար­ձավ այդ ող­բեր­գութ­յան շա­հար­կու­մով նյու­
թա­կան մի­ջոց­ներ կու­տա­կե­լու ա­ռիթ, դար­ձավ ուղ­ղա­կի իբր ցա­վե­
լու տեսք և­ եր­ևույթ: Այն չդար­ձավ կեն­ցա­ղա­վարություն, վար­քա­
գիծ, հա­մա­կարգ, կրթ­ություն և դաս­տիա­րա­կութ­յուն։ Ոչ թե ինք­նին
ցե­ղաս­պա­նութ­յան խնդի­րը, այլ մտա­ծո­ղութ­յու­նը, ապ­րու­մը՝ լա­վա­
գույ­նը լի­նե­լու կրթա­կան ո­լոր­տում, բարձ­րա­գույն նվա­ճում­ներ ու­նե­
ցո­ղը՝ գի­տութ­յան մեջ, ռազ­մար­վես­տում, ռազ­մա­կան տեխ­նի­կա­յի

88
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ու բա­նա­կա­շի­նութ­յան մեջ՝ ա­մե­նա­մար­տու­նակն ու զո­րե­ղա­գույ­նը,

գյու­ղատն­տե­սութ­յան մեջ՝ անմր­ցա­կի­ցը, տնտե­սութ­յու­նը հա­րատև
ծաղ­կող ու զար­գա­ցող դարձ­նե­լու, մշա­կույ­թը՝ ուղ­ղա­կի սրբա­գործ­
ված պա­հե­լու և զար­գաց­նե­լու։ Այս­պես շա­րու­նակ՝ ա­ռող­ջա­պա­
հութ­յան, հոգ­ևոր կյան­քի հա­մար բո­լոր ա­ռում­նե­րով բարձ­րա­գույն
նշա­ձող սահ­մա­նած, ո­րով­հետև մենք ցե­ղաս­պան­ված ժո­ղո­վուրդ
ենք և ի­րա­վունք չու­նենք սո­վո­րա­կան լի­նե­լու։ Սա է ամ­բողջ խնդի­
րը։
Երբ աս­վում է «Այլևս եր­բեք», դա պետք է դառ­նա բա­նաձև, գոր­
ծո­ղութ­յուն, սկզբունք, ոչ թե բա­ժա­կա­ճառ կամ սոսկ միմ­յանց քա­
ջա­լե­րե­լու մի­ջոց։ Սա պետք է դառ­նա մեր կյանքն ու կե­ցա­ղը։ Ա­մեն
օր քնե­լիս և­ արթ­նա­նա­լիս մենք պետք է մտա­ծենք այն մա­սին, թե
ինչ­պես ենք մենք դառ­նա­լու լա­վա­գույ­նը, և մեր եր­կիրն ինչ­պես է
դառ­նա­լու ա­մե­նաանվ­տան­գը, ա­մե­նահ­զո­րը՝ իր բո­լոր հատ­կա­
նիշ­նե­րով, շեր­տե­րով։ Մենք սրա մա­սին չենք մտա­ծում, այլ՝ կեղծ
ա­զա­տութ­յան, ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան, կեղ­ծիք­նե­րի, ստե­րի, սո­վո­
րա­կան կեղ­տոտ քա­ղա­քա­կա­նութ­յան։ Այդ զո­հե­րի՝ սրբա­դաս­ված
նա­հա­տակ­նե­րի ար­յան դի­մաց ինչ­պի­սի՞ն է մեր կյան­քի ուղ­ղութ­
յու­նը, մենք ինչ­պե՞ս ենք մեր հա­վա­տար­մութ­յունն ու նույ­նութ­յու­նը
հայտ­նում ի­րենց նկատ­մամբ։
Սա կար­ևո­րա­գույն հարց է, ո­րը ես դարձ­յալ չեմ նե­տում ժո­
ղովրդի վրա։ Այն պետք է մշա­կեն, ճա­նա­պարհ դարձ­նեն ուղղություն
տ­վող պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը։ Ինչ­պե՞ս կա­րե­լի է Իս­րա­յե­լի նման
ա­նա­պա­տա­յին ու ճահ­ճոտ եր­կի­րը դարձ­նել դրախ­տա­վայր, իսկ
Հա­յաս­տա­նի ու Ար­ցա­խի նման դրախ­տա­վայ­րը վե­րա­ծել ա­նա­պա­
տի ու ճահ­ճի։
«Այլևս եր­բե­քը» հրեա ժողովրդի ամենօր­յա կյան­քի ու կեն­ցա­
ղա­վա­րութ­յան բա­նաձևն է։ Ն­րանք ի­րար մեջ կա­րող են խնդիր­ներ,
բազ­մա­շերտ գա­ղա­փա­րա­կան տա­րա­ձայ­նութ­յուն­ներ ու­նե­նալ, և­
ու­նեն, ա­վե­լի խուժդուժ եր­կիր պատ­կե­րաց­նել հնա­րա­վոր չէ: Սա­
կայն որ­ևէ ժա­մա­նակ, երբ ընդ­հան­րա­կան խնդիր կա, ի­րենք հաս­
կա­նում են, որ Հո­լո­քոս­տի մի­ջով ան­ցած ժո­ղո­վուրդ են և­ի­րա­վունք
չու­նեն այլ կերպ վար­վե­լու։

89
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Այս­տեղ նշեմ նաև, որ ինձ հա­մար «միաս­նա­կան» և «հա­

մախմբ­ված» ար­տա­հայ­տութ­յուն­ներն ան­հաս­կա­նա­լի են: Կ­յան­քում
կա­րող ենք տար­բեր հա­յացք­ներ ու գա­ղա­փար­ներ ու­նե­նալ, բայց
երբ խնդի­րը վե­րա­բե­րում է հա­մընդ­հա­նուր շա­հե­րին ու անվ­տան­
գութ­յա­նը, պե­տա­կա­նութ­յան նպա­տա­կին, այն­տեղ նույ­նիսկ ա­սե­
լու բան չկա, սա բո­լո­րինն է: Երբ դու, կող­քինդ, մյու­սը, այն մյու­սը
ցե­ղաս­պան­ված ժո­ղովր­դի զա­վակ­ներ եք, և դա միշտ քո մտքի մեջ
է և գոր­ծով ար­տա­հայտ­ված, երբ դու ապ­րում ես ոչ թե զո­հի հո­գե­
բա­նութ­յամբ, այլ պատ­վով ու պա­տաս­խա­նա­տու կեր­պով կրե­լով
դա՝ այն դարձ­նե­լով կյան­քի ու­ղե­գիծ, ու­րեմն գոր­ծո­ղութ­յուն­ներդ էլ
հա­մա­պա­տաս­խան և հա­մար­ժեք կեր­պով կլի­նեն։
Հ­րեա­կան մտա­ծո­ղութ­յամբ ազ­գին վե­րա­բե­րող ա­մե­նաչն­չին
հարցն ի­րենց հա­մար կար­ևո­րա­գույն հարց է, և­ոչ միայն պե­տութ­
յան ներ­սում, այլև ընդ­հան­րա­պես աշ­խար­հում։ Հի­մա էլ ներդ­րել են
հա­կա­սե­մա­կան քա­րո­զի գաղա­փա­րը, որն ա­տե­լութ­յան քա­րոզ է
հա­մար­վում, և ճիշտ են ա­րել։ Տար­բեր երկր­նե­րում ժխտում են հա­
յե­րի ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նը, ա­մե­նա­վեր­ջին խոս­քե­րով ու ա­մե­նա­վայ­
րագ դրսևո­րում­նե­րով, բայց ոչ ոք չի դա­տա­պար­տում։ Սա­կայն ե­թե
հան­կարծ սխալ­վես և­ որ­ևէ չնչին խոսք ար­տա­բե­րես որ­ևէ հրեա­
յի նկատ­մամբ՝ կբնու­թագր­վես որ­պես «հա­կա­սե­մա­կան»՝ դատ ու
դա­տաս­տա­նի բո­լոր հետ­ևանք­նե­րով։ Այս­պես պետք է լի­նի ցե­ղաս­
պան­ված ժո­ղովր­դի գոր­ծե­լու հո­գե­բա­նութ­յու­նը։ Դարձ­յալ կրկնում
եմ՝ ոչ թե զո­հի հո­գե­բա­նութ­յամբ, այլ այն ընդունե­լով որ­պես պա­
տիվ, պա­տաս­խա­նատվություն, ար­ժա­նա­պատ­վութ­յուն, գո­յութ­
յան պայ­քար։ Այդ ճա­նա­պար­հով է պետք ըն­թա­նալ և­ այն դարձ­նել
հա­մա­կարգ՝ քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն, ուղ­ղութ­յուն, և­ոչ թե սոսկ զգաց­
մուն­քա­յին բա­ռե­րի կույտ։
Ա­յո, ար­ցախ­յան ա­զա­տա­մար­տը մեզ այդ գա­ղա­փա­րա­կա­նը
բե­րեց ու դեռ բե­րե­լու է։ Չ­զար­մա­նաք, այս պար­տութ­յունն էլ է դա
բե­րել: Մենք պետք է կա­րո­ղա­նանք այս պար­տութ­յունն էլ ար­ժա­
նա­պա­տիվ կեր­պով ճա­շա­կել, շտկել մեր մեջ­քը և խն­դիր­նե­րը վերջ­
նա­կա­նա­պես, մե­կընդ­միշտ լու­ծել, ո­րով­հետև ա­նար­ժա­նա­պա­տիվ
գո­յութ­յու­նը նզովք է։ Այ­սօր ոչ ոք չի կա­րո­ղա­նում հան­գիստ քնել ու

90
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

արթ­նա­նալ, հան­գիստ խղճով հաց ճա­շա­կել, ան­շուշտ, չեմ խո­սում

նրանց մա­սին, ով­քեր անզ­գամ են։ Այ­սօր ես ա­մա­չում եմ հա­յացքս
ուղ­ղել սահ­մա­նից այն կողմ (Ադր­բե­ջան – խմբ.)։ Նախ­կի­նում, երբ
իմ բա­րե­կամ­ներն աշ­խար­հի բո­լոր ծա­գե­րից այ­ցե­լում էին Տա­վուշ,
ա­ռա­ջին գործս սահ­ման տա­նելն էր, ցույց տալն էր, թե մենք ինչ
պատ­վով ու պա­տաս­խա­նատ­վութ­յամբ ենք պա­հում մեր Հայ­րե­նի­
քի սահ­ման­նե­րը, ու որ հենց մեզ է բա­ժին ըն­կել այդ պա­տի­վը։ Հի­
մա ես չեմ կա­րո­ղա­նում հա­յացքս դարձ­նել այդ կողմ, և վս­տահ եմ՝
ինձ նման հա­զա­րա­վոր­նե­րը։
Բայց մենք պետք է ուղ­ղենք մեր մեջ­քը, ո­րով­հետև մենք ցե­ղա­
սպա­նութ­յուն տե­սած ժո­ղո­վուրդ ենք, ո­րով­հետև մենք ար­ցախ­
յան ա­զա­տա­մար­տով ան­ցած ու անց­նող ժո­ղո­վուրդ ենք և­ ի­րա­
վունք չու­նենք որ­ևէ վայրկ­յան թու­լա­նա­լու, ի­րա­վունք չու­նենք որ­ևէ
վայրկ­յան խխուն­ջա­նա­լու, ի­րա­վունք չու­նենք այս ա­տե­լութ­յան ու
թշնա­ման­քի մեջ ապ­րե­լու։ Մեր մեծ հայ­րերն ու մայ­րերն ա­նա­պա­
տում միմ­յանց չէին ա­տում, հա­կա­ռա­կը՝ մայ­րը որ­դուն իր ար­յու­նով
գիր ու գրա­կա­նութ­յուն էր սո­վո­րեց­նում: Այս­պի­սի ժո­ղո­վուրդ ենք
մենք ե­ղել և­ ոչ թե չար­չի, ան­պետք, առևտ­րա­կան՝ ա­մե­նաս­տո­րին
ի­մաս­տով: Մենք դա­սեր պետք է քա­ղենք։ Ա­յո, ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նը
մեր ա­մե­նօր­յա խո­սակ­ցութ­յան թե­ման պետք է լի­նի։
Այ­սօր մեզ փոր­ձում են այն­պի­սի ի­րա­կա­նութ­յուն պար­տադ­րել,
երբ գա­զա­նը դի­մացդ կանգ­նած, ե­րա­խը բա­ցած ա­նընդ­հատ ու­
զում է քեզ հո­շո­տել, իսկ դու իբրև թե հաշ­տութ­յան ձեռք ես մեկ­
նում։ Հաշտ­վե՛ք, բայց հաղ­թա­նա­կած և­ար­ժա­նա­պա­տիվ կեր­պով:
Ոչ ոք պա­տե­րազմ չի ցան­կա­նում, որ ա­նի­մաստ քայ­քայ­ման ճա­
նա­պար­հի մեջ մտնեն եր­կի­րը, ժո­ղո­վուր­դը, պե­տութ­յու­նը, բայց,
միև­նույն ժա­մա­նակ, ոչ ոք չի ցան­կա­նում ա­ղա­չել, պա­ղա­տել, գութ
հայ­ցել, ա­նար­ժա­նա­պա­տիվ կեր­պով խա­ղա­ղութ­յուն կամ հաշ­
տութ­յուն խնդրել՝ ա­սե­լով. «Ինչ ա­րել եք, լավ եք ա­րել, հի­մա ե­կեք
հաշտ­վենք»։ Մեր կյան­քի և գո­յութ­յան թշնա­մին ոչ միայն նե­րո­ղութ­
յուն չի հայ­ցել ու հայ­ցում, այլ ի­րենց աչ­քե­րում մե­ղա­վո­րը մենք ենք,
որ գո­յութ­յուն ու­նենք, որ դա­րե­րով վիզ չենք ծռել և ծն­կել, որ ու­զում
ենք ար­ժա­նա­պա­տիվ կյանք ու­նե­նալ։ Եր­կու հրեշ­ներ, մե­կը՝ մեծ,
մյու­սը՝ փոքր, բո­լոր կող­մե­րից ցան­կա­նում են խեղ­դել մեզ։ Իսկ աշ­
խար­հը փա­կել է իր աչ­քե­րը։

91
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

«­Մո­ռաց­ված Ազգ» լի­նելու հա­յե­ցա­կար­գով պետք է հաս­նենք

«­Հաղ­թա­նա­կած Ազգ» լի­նե­լու տե­սիլ­քի ի­րա­կա­նաց­մա­նը...

Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նից հե­տո աշ­խարհն աչ­քե­րը փա­

կեց (ինչ­պես վեր­ջին պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ): Աշ­խարհն աչ­քե­
րը փա­կած՝ մեզ ան­վա­նեց «ՄՈՌԱՑՎԱԾ ԱԶԳ», ցե­ղաս­պա­նութ­յան
մատն­ված ազգ, ո­րը եր­բեք էլ չի դա­դա­րել գո­յութ­յուն ու­նե­նա­լուց՝
հա­կա­ռակ ներ­քին ու­րա­ցող­նե­րի։ Մենք «­Մո­ռաց­ված Ազգ» լի­նե­լու
հա­յե­ցա­կար­գի, մտա­ծո­ղութ­յան մեջ պետք է մեզ գտնենք։ Աշ­խար­
հը մեզ մո­ռա­ցել է, մենք էլ պետք է ըն­դու­նենք դա, ոչ թե պա­տա­ռո­
տենք մեզ, թե՝ չէ, մենք մո­ռաց­ված չենք։ Մեր ազգը հար­յու­րա­վոր
տա­րի­ներ ան­ցել է, և­ այս վեր­ջին շրջա­նին մենք՝ որ­պես այդ ազ­գի
ապ­րող ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ, ան­ցանք և դեռ անց­նում ենք նա­հա­
տա­կութ­յան ճա­նա­պար­հով՝ մեր բա­զում եղ­բայր­նե­րի կյան­քով, մեր
կտրտված Հայ­րե­նի­քի կյան­քով, որ դեռ փոր­ձում են էլ ա­վե­լի կտրա­
տել։ Մինչև մենք չձգվենք, չհաս­կա­նանք, «չխո­նարհ­վենք Աստ­ծո
հզոր ձեռ­քի տակ» (­Պետ­րոս Ա 5։6)՝ բարձ­րա­նա­լու հա­մար, մենք
կմնանք այն վի­ճա­կում, որ­տեղ գտնվում ենք և դեռ ա­վե­լի վատ վի­
ճա­կում կգտնվենք։
Ա­յո, մեր Տի­րոջ խոր­հուրդն է դա՝ չար­չա­րա­կից ե­ղեք խա­չին և
բաժ­նե­կից կլի­նեք հա­րութ­յան խորհր­դին։ «­Մո­ռաց­ված Ազգ» լի­նե­լու
սկզբուն­քով պետք է հաս­նենք «­Հաղ­թա­նա­կած Ազգ» լի­նե­լու տե­սիլ­
քի ի­րա­կա­նաց­մա­նը, պե՛տք է հաս­նենք Ա­վետ­յաց Երկ­րին՝ մեր բո­
լոր իղ­ձե­րի ի­րա­կա­նաց­մա­նը՝ նո­րից վե­րածն­վե­լու, դառ­նա­լու հզոր
և­ ու­ժեղ ժո­ղո­վուրդ։ Ե­րեկ­վա (25.04.2021) ա­ռա­քե­լա­կան պատ­
գամն էր՝ զո­րա­նա­լու, վե­րածն­վե­լու և հաս­տա­տա­հիմն դառ­նա­լու:
Այս ե­րեք բա­ռե­րը պա­տա­հա­կան չեն ի­րար կողքի դրված, ա­սում է՝
հաս­տա­տա­հիմն, այ­սինքն՝ հիմ­քը պետք է լի­նի հաս­տա­տուն։ Այդ
հիմ­քի ա­կուն­քը, բնա­կա­նա­բար, մեր ժա­ռան­գութ­յունն է, մեր ինք­
նութ­յան գի­տակ­ցութ­յունն է։ Այս կյան­քում մեր գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի
գլու­խը մեր՝ ցե­ղաս­պան­ված լի­նե­լու դժնի ի­րա­կա­նութ­յունն է, ո­րը
մենք պետք է կրենք, հաս­կա­նանք, ըն­դու­նենք, դարձ­նենք հա­մա­
կարգ, գոր­ծո­ղութ­յուն, վար­քա­գիծ, կեն­ցաղ, մտա­ծո­ղութ­յուն՝ բո­լոր

92
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

շեր­տե­րով և­ ո­լորտ­նե­րով՝ դեռ չծնված ե­րե­խա­յից մինչև տա­րի­քով

ա­մե­նա­մե­ծը։ Սա պետք է լի­նի մեր կյան­քի ուղ­ղութ­յու­նը։
Մենք «­Մո­ռաց­ված Ազգ» պետք է լի­նենք, պետք է հա­մա­րենք, որ
աշ­խար­հը մեզ հետ գործ չու­նի, որ մեր կյան­քին խառն­վում է միայն
մեզ օգ­տա­գոր­ծե­լու նպա­տա­կով։ Մենք այ­սօր դե­րա­կա­տա­րութ­յուն
չու­նենք այդ գոր­ծըն­թաց­նե­րի մեջ, սա­կայն «­Մո­ռաց­ված Ազգ» լի­նե­
լու սկզբուն­քով և դ­րա մի­ջո­ցով պետք է դառ­նանք դե­րա­կա­տար­
ներ։ Մինչև մենք չհաս­նենք «­Մո­ռաց­ված» լի­նե­լու աս­տի­ճա­նին
և մեր կյան­քը չվե­րաշտ­կենք, մենք աշ­խար­հի հետ ի՞նչ ար­ժե­քով
պետք է հա­րա­բե­րութ­յուն ու­նե­նանք։
2015թ­-ին մենք հա­վա­քա­կան սրբա­դա­սում ա­րե­ցինք և սր­բա­
դա­սե­ցինք ցե­ղաս­պա­նութ­յան ժա­մա­նակ հա­նուն հա­վատ­քի նա­
հա­տակ­ված­նե­րին։ Շա­տե­րը շա­հար­կում են այս հար­ցը, իբր սրբա­
դա­սու­մով ընդգ­ծում ենք զո­հի կեր­պա­րը և զո­հի հո­գե­բա­նութ­յունն
է ող­ջու­նում ե­կե­ղե­ցին։ Ա­սեմ, Սուր­բե­րը ա­մե­նա­հաղ­թա­նա­կած­ներն
են թե՛ կյան­քի, թե՛ մահ­վան վրա։ Սուր­բե­րի մեջ զոհ չկա։ Զո­հը ա­նա­
րատ զոհ է, ո­րը սրբա­գործ­ման ճա­նա­պարհ է, ոչ թե խեղ­ճի հո­գե­
բա­նութ­յամբ զոհ։ Խեղ­ճը չի կա­րող իր կյանքն ըն­ծա­յել Հայ­րե­նի­քի և
հա­վատ­քի հա­մար, խեղ­ճը կփախ­չի։ Սա զո­հա­բե­րութ­յան մա­սին է։
Սուր­բերն, ընդ­հան­րա­պես, մեր աստ­վա­ծա­բա­նա­կան ըն­կա­լու­մով,
մեր դա­վա­նան­քով, ե­կե­ղե­ցա­բա­նութ­յամբ, հաղ­թա­նա­կած ե­կե­ղե­
ցին են։ Սուր­բե­րի Սուրբն էլ Ին­քը՝ Ք­րիս­տոսն է։ Սա հաղ­թա­նա­կի
մա­սին է, ոչ թե պար­տութ­յան։ Այդ պատ­ճա­ռով ա­սում եմ, որ 2015թ­-
ից ա­ռաջ մենք ի­րենց հա­մար հո­գե­հան­գիստ էինք ա­նում, բա­րե­խո­
սութ­յուն էինք հայ­ցում ի­րենց հա­մար, հի­մա մենք ի­րենց՝ աստ­վա­
ծա­մերձ մարդ­կանց, բա­րե­խո­սութ­յունն ենք խնդրում մեզ հա­մար։
Ե­կե­ղե­ցին հենց այդ աչ­քով է տե­սել և տես­նում։ Ե­կե­ղե­ցու հա­մար
փրկութ­յու­նը հաղ­թա­նակն է, և հաղ­թա­նա­կը փրկութ­յունն է։
Հու­սամ, որ շատ տա­րի­ներ հե­տո, երբ մեր կյան­քի ուղ­ղութ­յու­
նը դե­պի վերև իր ան­սայ­թաք ըն­թաց­քը կու­նե­նա, մենք կկա­րո­ղա­
նանք սրբա­դա­սել նաև ար­ցախ­յան ա­զա­տա­մար­տի մեր հե­րոս­նե­
րին։ Սա, ան­շուշտ, եր­կար տա­րի­ներ հե­տո կլի­նի, ինչ­պես ե­կե­ղե­ցու
փոր­ձա­ռութ­յունն է՝ իր վե­րաքն­նութ­յամբ, վե­րա­տե­սութ­յամբ, հետ­
հա­յաց­քով։

93
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Տա­վու­շում մենք ա­մեն տա­րի ապ­րիլի 24-ին այ­ցե­լել ենք մեր

զոր­քին, բա­նա­կին և­ այդ­պես ենք հի­շա­տա­կել։ Այդ ա­վան­դութ­յու­
նը շա­րու­նա­կել ենք և շա­րու­նա­կե­լու ենք։ Ես, ինչ­պես հա­վա­տում
եմ չար­չա­րա­կից լի­նե­լուն, այն­պես էլ հա­վա­տում եմ հաղ­թա­նա­կա­
կից լի­նե­լուն։ Մենք այդ­պես պետք է շա­րու­նա­կենք մեր ըն­թաց­քը։
Այդ նույն չար­չա­րան­քի միութ­յան մեջ ենք մենք ապ­րում և­այդ նույն
հաղ­թա­նա­կի միութ­յան մեջ էլ կապ­րենք։ Ես տես­նում եմ դա։ Եվ
ի­րա­կա­նութ­յունն այն է, որ մենք ձգտե­լու ենք այն դարձ­նել մեր հաս­
տա­տա­հիմն ի­րա­կա­նութ­յունն ու ճշմա­րտութ­յու­նը։ Դա գա­լո՛ւ է և
շու­տո՛վ է գա­լու։ Ես չեմ ու­զում այս կյան­քից նզով­ված հե­ռա­նալ և
չեմ էլ ցան­կա­նա, որ որ­ևէ մեկն այդ­պես հե­ռա­նա այս կյան­քից։

94
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ԶՐՈՒՅՑ Ժ
Ա­ղանդ­նե­րը եր­բեք չդի­տարկ­վե­ցին որ­պես սպառ­նա­լիք ազ­գա­
յին անվ­տան­գութ­յա­նը...

Շա­տերն են այ­սօր մեզ մե­ղադ­րում մեր երկ­րում տեղ գտած մեծ

թվով ա­ղանդ­նե­րի գո­յութ­յան հա­մար և նաև ար­դա­րո­րեն հարց­նում,
թե ինչ­պի­սի՞ ռազ­մա­վա­րութ­յուն ու­նի ե­կե­ղե­ցին այս ուղ­ղութ­յամբ:
Միան­գա­մից ա­սեմ, որ այս հար­ցը թե՛ հոգ­ևոր բո­վան­դա­կութ­
յուն ու­նի, և թե՛ առնչ­վում է ազ­գա­յին անվ­տան­գա­յին խնդիր­նե­րին։
Սա­կայն հար­ցը մյուս կող­մից հետև­յալն է. երբ մե­ղադ­րում եք ե­կե­
ղե­ցուն, մե­ղադ­րում եք ե­կե­ղե­ցա­կան­ների՞ն միայն, թե՞ ե­կե­ղե­ցուն
որ­պես ամ­բող­ջա­կա­նութ­յուն՝ ե­կե­ղե­ցա­կանություն և հա­վա­տաց­
յալ­ներ։
Հարկ է նշել, որ ա­ղանդ­նե­րի գո­յութ­յու­նը առ­կա էր ար­դեն իսկ
Հի­սու­սի ժա­մա­նակ՝ Իր իսկ ներ­կա­յութ­յամբ, և նաև Իր մա­սին էին
խո­սում որ­պես ա­ղանդ։ Հե­տա­գա­յում Պո­ղոս ա­ռաք­յալն է նշում, որ
ո­մանք ա­վե­տա­րա­նում են, բայց այն ա­վե­տա­րա­նը չէ, ին­չը ին­քը
կամ ի­րենք են քա­րո­զում։
Հա­մաշ­խար­հա­յին պատ­մա­կան զար­գա­ցում­նե­րը մեզ մեկ
այլ տե­սանկ­յու­նից են պար­զում այս խնդի­րը, որ պե­տութ­յուն­նե­
րը նվաճ­վում կամ հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րը դեգ­րա­դաց­վում են ոչ
միայն ար­տա­քին ճնշում­նե­րից, այլև, հատ­կա­պես, ներ­քին կյան­քի
խարխ­լու­մից, այ­սինքն` հոգ­ևոր-ար­ժե­քա­յին ան­կու­մից: Այս ի­մաս­
տով տես­նում ենք, որ զի­նա­կան, տնտե­սա­կան կամ քա­ղա­քական
ճնշում­նե­րին զու­գա­հեռ տե­ղի է ու­նե­նում հոգ­ևոր էքս­պան­սիա դե­
պի թի­րախ դար­ձած երկր­ներ, հատ­կա­պես այն­տեղ, որ­տեղ բնակ­
չութ­յու­նը միա­տարր ու միա­զանգ­ված է, ժո­ղո­վուր­դը գտնվում է
նույն մշա­կու­թա­յին-հոգ­ևոր դաշ­տում՝ ան­կախ նրա­նից, թե որ­քա­
նով է ժո­ղո­վուրդն այդ ապ­րում։ Ան­շուշտ, ճնշում­նե­րը փա­թե­թա­վոր­
ված են «ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան» պաս­տա­ռով: Հատ­կան­շա­կան է,
որ ա­ղանդ­նե­րի ներ­թա­փան­ցու­մը կամ ներդ­րու­մը տե­ղի է ու­նե­նում
նաև տվյալ երկ­րի ճգնա­ժա­մա­յին ի­րա­վի­ճակ­նե­րում։

95
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Պետք է նշել, որ սա նաև խո­շոր ին­դուստ­րիա է այն ի­մաս­տով,

որ շատ մեծ նյու­թա­կան մի­ջոց­ներ կան և՛ ներդր­ված, և՛ կորզ­վող,
հա­վաք­վող։ Հետ­ևա­բար, հար­ցը բազ­մա­շերտ է և կա­րիք ու­նի հա­
մա­պար­փակ խոր­քա­յին վե­լու­ծութ­յան և լու­ծում­նե­րի:

Մենք եր­բեք խա­ղաղ շրջան չու­նե­ցանք...

Մեր դեպ­քում, վե­րան­կա­խութ­յու­նից ի վեր մենք եր­բեք խա­ղաղ

շրջան չու­նե­ցանք, ոչ միայն պա­տե­րազ­մով պայ­մա­նա­վոր­ված, այլև
երկ­րի ներ­քին խա­ղա­ղութ­յան, սո­ցիալ-տնտե­սա­կան, ներ­քա­ղա­
քա­կան խժդժութ­յուն­նե­րի ի­մաս­տով։ Ե­կե­ղե­ցին չու­նե­ցավ խա­ղա­
ղութ­յան շրջան՝ վե­րա­տե­սութ­յան են­թար­կե­լու իր ներ­քին կյան­քը։
Ե­կե­ղե­ցին մուտք է գոր­ծել ան­կա­խութ­յան շրջան՝ գրե­թե ոչն­չաց­ման
եզ­րին լի­նե­լով, կաց­նա­հար­ված վի­ճա­կով, սա­կա­վա­թիվ հոգ­ևո­րա­
կան­նե­րով: Ե­կե­ղե­ցին զո­հեր է տվել ար­ցախ­յան ա­ռա­ջին ա­զա­տա­
մար­տին։ Մինչև 1996թ­-ը, պա­տե­րազ­մա­կան այդ ողջ շրջա­նին,
ե­կե­ղե­ցին լծված է ե­ղել անվ­տան­գա­յին հար­ցե­րի, Ար­ցա­խի ա­զա­
տագր­ման խնդիր­նե­րի լուծ­մա­նը՝ թե՛ նյու­թա­պես, թե՛ մարդ­կա­յին
ու­ժով։ Մինչ­դեռ այդ ըն­թաց­քում ա­մեն տե­ղից զա­նա­զան կրո­նա­
կան միա­վոր­ներ թա­փան­ցում էին Հա­յաս­տան, և Հա­յաս­տանն էլ
սո­վոր չէր հաս­կա­նա­լու, վեր­լու­ծե­լու, թե ինչ ա­ղետ կա­րող են բե­րել
այդ տար­բեր կրո­նա­կան շար­ժում­ներն ու հո­սանք­նե­րը։ Ե­կե­ղե­ցին
իր բուն հոգ­ևոր ա­ռա­քե­լութ­յու­նից զատ գոր­ծում էր և գոր­ծում է՝
ազ­գա­յին-պե­տա­կան շա­հի գլխա­վոր կռվա­նը, գե­րա­գույն ար­ժեքն
իր դի­մաց ու­նե­նա­լով։
Մինչև 1996թ­-ը ե­կե­ղե­ցում ոչ մի են­թա­կա­ռույց (դպրոց­, ման­կա­
պար­տեզ, քա­րոզ­չա­կան մի­ջոց) չկար։ Այ­սինքն՝ այդ ծանր ժա­ռան­
գութ­յամբ ե­կե­ղե­ցին ու ե­կե­ղե­ցա­կա­նութ­յու­նը մեն-մե­նակ փոր­ձել
է հաղ­թա­հա­րել ու զար­գա­նալ, հաս­նել մինչև այ­սօր։ Այդ ըն­թաց­քը
դյու­րին չի ե­ղել։ Այ­սօր մենք տես­նում ենք հան­րա­յին կյան­քում մեծ
կամ փոքր չա­փով ներ­կա ե­կե­ղե­ցի, գոր­ծող ե­կե­ղե­ցա­կան­ներ, և մեզ
թվում է, թե նախ­կի­նում էլ էր այդ­պես, բայց որ­տե­ղի՞ց է ե­կել այդ
զար­գա­ցու­մը և­ ո՞ւմ ա­ջակ­ցութ­յամբ։ Ա­ջակ­ցութ­յունը ե­ղել է պարզ
ժո­ղովր­դի կող­մից կամ ո­րոշ բա­րե­րար­նե­րի կող­մից, բայց եր­բեք չի

96
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ե­ղել պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն, պե­տա­կան ա­ջակ­ցութ­յուն,

պե­տութ­յու­նը այդ հան­գա­ման­քը եր­բեք չի նկա­տել։
Նո­րից կրկնեմ, որ խնդիրն այդ ա­մե­նը՝ հսկա, ծանր ժա­ռան­
գութ­յու­նը թո­թա­փե­լը և զար­գա­նալն էր։ Հատ­կա­պես վե­րան­կա­
խաց­ման ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րին, ինչ­պես բո­լոր պա­տե­րազ­մա­կան
կամ ճգնա­ժա­մա­յին ի­րա­վի­ճակ­նե­րում գտնվող երկր­նե­րում, միան­
գա­մից սկսե­ցին ծաղ­կել տար­բեր կրո­նա­կան միա­վոր­ներ, շար­ժում­
ներ, ա­ղանդ­ներ։ Դ­րանք սկսում են փոք­րիկ խմբե­րով, կամ մեծ
խմբով գա­լիս են, հե­տո բջիջ առ բջիջ բա­ժան­վում ու սկսում քաղց­
կե­ղի պես տա­րած­վել` նույ­նիսկ եր­բեմն միմ­յանց հա­կադր­վե­լով։ Այդ
ի­մաս­տով շատ ա­րագ են տա­րած­վում։
Մեզ հա­մար հստակ է, որ մար­դիկ հոգ­ևոր կա­րիք­ներ ու­նեն,
ակն­կա­լիք ու­նեն, պա­հանջ ու­նեն, և շատ հա­ճախ ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­
րը չեն կա­րո­ղա­նում հաս­նել բո­լո­րին։ Սա փաստ է։ Պետք է նաև ի
մտի ու­նե­նալ, որ ա­ղանդ­նե­րը գոր­ծում են ոչ միայն ի­րենց, այս­պես
կոչ­ված, հո­վիվ­նե­րի մի­ջո­ցով, այլ նաև հա­վա­տաց­յալ­նե­րի, գոր­ծուն­
յա ան­դամ­նե­րի մի­ջո­ցով։ Մեր ե­կե­ղե­ցում դա գո­յութ­յուն չու­նի և
շատ քիչ թվով հա­վա­տաց­յալ­ներ կտես­նեք, ո­րոնք ակ­տիվ կեր­պով
գոր­ծում են, քա­րո­զում են, գնում են տնե­րը, այ­ցե­լում են մարդ­կանց։
Այդ հոգ­ևոր պա­սի­վութ­յու­նը հիմ­նա­կան ի­մաս­տով կա­րող ենք կո­չել
սպա­ռող հո­գե­բա­նութ­յուն, սա­կայն մենք կա­րիքն ու­նենք ար­տադ­
րող հա­վա­տաց­յալ­նե­րի, ո­րոնք ոչ միայն կըն­դու­նեն Սուրբ Պա­տա­
րա­գի, ծե­սի խոր­հուր­դը, այլ նաև այդ Սուրբ Պա­տա­րա­գի ու­ղեր­ձը,
հոգ­ևոր բո­վան­դա­կութ­յու­նը կտե­ղա­փո­խեն դե­պի դուրս, դե­պի լայն
հա­սա­րա­կութ­յուն։ Մեր հայ­րե­րը դա ան­վա­նել են պա­տա­րագ պա­
տա­րա­գից հե­տո։ Այս դեպքում դա կդառ­նա հան­րա­յին սե­փա­կա­
նութ­յուն։ Սա ոչ միայն ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­րի ա­ռա­քե­լութ­յունն է (մե­ծա­
մա­սամբ, ա­յո՝ ուղ­ղութ­յուն տա­լու, ճշգրտե­լու, գոր­ծե­լու ի­մաս­տով),
այլև, լայն ի­մաս­տով, ե­կե­ղե­ցու ա­ռա­քելությունն­ է, որում­ ան­մասն
չպի­տի լինեն հա­վա­տաց­յալ­նե­րը, այդ ե­կե­ղե­ցուն հա­վա­տա­ցող­նե­
րը, դա­վա­նող­ները, ով­քեր Սուրբ Պա­տա­րա­գին Հա­ղոր­դութ­յուն են
ստա­նում, ով­քեր մկրտված են։
Ա­ղանդ­նե­րի ներ­կա­յութ­յու­նը մեզ մոտ եր­բեք չգնա­հատ­վեց որ­
պես պե­տութ­յան հա­մար անվ­տան­գութ­յան խնդիր։ Ո­մանք մեծ շահ
ու­նե­ցան, քա­նի որ հսկա­յա­կան ծա­վա­լի գու­մար­ներ են ներդր­վում

97
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

թե՛ դրսից, թե՛ ներ­սից։ Այս գու­մար­նե­րը ներդր­վում են թե՛ քա­րոզ­

չութ­յան մեջ, թե՛ ի­րենց մա­սին խո­սե­լու հա­մար և թե՛ «հա­լած­վո­ղի»
կեր­պար ստեղ­ծե­լու ու այդ մի­ջո­ցով ար­տո­նութ­յուն­ներ ստա­նա­լու
նպա­տա­կով։
Սա ոչ միայն ան­հա­տա­կան հարց է, այլև սո­ցիա­լա­կա­նա­նա­լու
խնդիր, ո­րով­հետև երբ մար­դիկ ներգ­րավ­վում են տվյալ ա­ղան­դի
մեջ, ի­րենց շուր­ջը հս­տակ հա­մայնք է ձևա­վոր­վում, այ­սինքն՝ ի­րենք
սկսում են հա­մայն­քի մեջ ապ­րել, սո­վո­րել, մարդ­կանց հետ հա­րա­
բեր­վել, նոր ըն­կե­րութ­յուն­ներ ստեղ­ծել, և հա­վատ­քից ա­վե­լի այդ մի­
ջա­վայրն է, որ ի­րենց թույլ չի տա­լիս այլ կերպ մտա­ծել։ Հա­ճախ այդ
մար­դիկ դառ­նում են գոր­ծիք և­օգ­տա­գործ­վում են։
Դեռևս Ժ դա­րում Խոս­րով Անձ­ևա­ցին այս մա­սին դի­պուկ կեր­
պով խո­սում է՝ ա­սե­լով, որ այն վայ­րե­րը՝ տա­ճար­նե­րը, որ­տեղ Աստ­
ված է բնակ­վում, ո­րոնք ժա­ռանգությամբ նա­խա­սահ­ման­ված են
հոգ­ևոր պաշ­տա­մուն­քի հա­մար, այդ վայ­րե­րը թող­նում եք և գ­նում
տար­բեր տներ, ար­ջա­ռա­նոց­ներ, այ­սինքն՝ գո­մեր, և­ այն­տեղ ոչ թե
պաշ­տում եք Ք­րիս­տո­սին, այլ պաշ­տում եք այն մար­դուն, ով ձեր
առջև կանգ­նած է։ Այ­սինքն՝ հոգ­ևոր պաշ­տամունքը փո­խա­րինվում­
է մարդ­կա­յին պաշ­տա­մուն­քով, և մի­ջա­վայ­րը պատ­ճառ է դառ­նում,
որ այդ մար­դիկ չփոր­ձեն այլ կերպ մտա­ծել, զրկվում են սե­փա­կան
մտա­ծո­ղութ­յու­նից ու ա­զա­տութ­յու­նից։ Մինչ­դեռ մեր ե­կե­ղե­ցում ան­
սահ­ման ա­զա­տութ­յուն է: Պարզ օ­րի­նա­կով ա­սեմ՝ ե­կե­ղե­ցում հա­վա­
տաց­յալ­ներն ի­րենց հոգ­ևոր հով­վին ա­մե­նա­վեր­ջին քննա­դա­տութ­
յուն­նե­րին են են­թար­կում։ Եվ ե­թե հա­վա­տաց­յալ­նե­րը ա­մե­նա­ծանր
աս­տի­ճա­նի հան­ցանք չեն գոր­ծել, ոչ մի կերպ այդ ա­զա­տութ­յու­նը
չի սահ­մա­նա­փակ­վում, չի գո­ղաց­վում։ Մեր ե­կե­ղե­ցու խնդիր­նե­րից
մեկը նաև հա­մայն­քա­յին կյան­քի բա­ցա­կա­յութ­յունն է, ե­կե­ղե­ցին
հա­մայնք­նե­րով չի գոր­ծում։ Նա­խա­սո­վե­տա­կան շրջա­նին հա­մայն­
քա­յին դրութ­յուն կար՝ ա­մեն ե­կե­ղե­ցու շուրջ մի հա­մայնք էր ձևա­
վոր­ված։ Սա նպաս­տում էր, որ հա­մայն­քում ներգ­րավ­ված մար­դիկ
բե­ռը միա­սնա­բար տա­նե­լու և­ ու­րա­խութ­յու­նը կի­սե­լու մի­ջա­վայրն
ու­նե­նան։ Խորհր­դա­յին շրջա­նում ե­կե­ղե­ցու ստա­ցած մե­ծա­գույն
հար­վա­ծը ե­կե­ղե­ցա­կան­նե­րի ոչն­չա­ցումն էր բա­ռիս բուն ի­մաս­
տով, և, բնա­կա­նա­բար, սրա­նից բխող՝ հա­մայնք­նե­րի ոչն­չա­ցու­մը։
Վե­րան­կա­խա­ցու­մից հե­տո այս բո­լոր տա­րի­նե­րին փորձ է ար­վում

98
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

վե­րա­կանգ­նել հա­մայն­քա­յին կյան­քը, ժո­ղո­վուրդն էլ մի տե­սակ սո­

վոր չէ, բայց, փառք Աստ­ծու, ո­րոշ հատ­ված­նե­րով կա­մաց-կա­մաց
ձևավորվում­ են այդ հա­մայնք­նե­րը։ Ե­կե­ղե­ցին մար­գա­րեա­կան,
ա­ռա­քե­լա­կան և­ ա­ղո­թա­կան շնորհ ու­նի, և­ այդ բո­լո­րը ի­րա­գործ­
վում են, մար­գա­րեա­կա­նը՝ իր խոս­քով, ա­ռա­քե­լա­կա­նը՝ քա­­րո­զու­
թյամբ, աղո­թա­կա­նը՝ պաշ­տա­մուն­քով, ծե­սով: Սա­կայն 21-րդ դարն
այլ պա­հանջ ու­նի. ե­կե­ղե­ցին կոչ­ված է զո­րաց­նե­լու իր հա­մայ­նա­
կան շնոր­հը, որն էլ հենց հա­կա­ռակ է ներ­կա ժա­մա­նակ­նե­րի մտա­
ծո­ղութ­յա­նը:
Մեկ բան էլ ա­վե­լաց­նեմ. ա­ղանդ­նե­րը բո­լոր ա­ռում­նե­րով սնվում
են ե­կե­ղե­ցուց, ի­րենց սնուն­դը ե­կե­ղե­ցու գո­յութ­յունն է։ Ե­կե­ղե­ցուն
հա­կադր­վե­լը, ե­կե­ղե­ցու մա­սին խո­սելն է նրանց գո­յութ­յան ի­մաս­
տը, այ­սինքն՝ 20-30 տար­վա կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը խո­սում է 1700
տա­րե­կան ե­կե­ղե­ցու ճիշտ ու սխալ լի­նե­լու մա­սին։ Ան­խու­սա­փե­լիո­
րեն, որ­պես ապ­րող, գոր­ծող կեն­դա­նի օր­գա­նիզմ այս ամ­բողջ ըն­
թաց­քում մեզ մոտ թե­րա­ցում­ներ էլ են ե­ղել, սահ­մա­նա­փա­կում­ներ
էլ են ե­ղել, մենք չենք կա­րո­ղա­ցել լայն ա­ռու­մով հաս­նել բո­լո­րին, այ­
սու­հան­դերձ, գոր­ծել ենք ու­նե­ցա­ծի ա­ռա­վե­լա­գույն չա­փով։
Դի­տար­կե­լի է նաև, որ ա­ղանդ­նե­րը Հայ ե­կե­ղե­ցուն ան­վա­նում
են «­Մայր ե­կե­ղե­ցի», սա, ի­հար­կե, կեղ­ծիք է և մե­ծա­գույն սուտ,
ո­րով­հետև ե­թե մայրդ խոց­ված է կամ խնդիր­ներ ու­նի, դու ա­վե­
լի չես թու­նա­վո­րում մորդ կյան­քը։ Կամ դա ի՞նչ հա­մե­մա­տութ­յուն
է, երբ ե­կե­ղե­ցին մայրդ է, բայց դու մորդ մոտ չես վե­րա­դառ­նում՝
ընդգրկ­վե­լու կամ վե­րընդգրկ­վե­լու այդ ըն­տա­նի­քում։

Պե­տութ­յունն ընդ­դեմ պե­տա­կա­նութ­յա՞ն...

Իսկ ինչո՞ւ ենք ասում, որ սա պետության անվ­տան­գութ­

յան հարցն է։ Օ­րի­նակ վերց­նենք Տա­վու­շը։ Սահ­մա­նա­յին որ­ևէ
խժդժութ­յան ժա­մա­նակ տար­բեր խմբեր, հատ­կա­պես Ե­հո­վա­յի
վկա­նե­րը, հան­կարծ հայտն­վում են ա­ռաջ­նագ­ծի գյու­ղե­րում։ Ին­չո՞ւ
են հայտն­վում։ Եվ ե­թե սաս­տում, կան­խում ես դրանց՝ հե­ռաց­նե­լու
ի­մաս­տով, հան­կարծ կա­րող է հետ­ևել ոս­տի­կա­նա­կան կամ տե­ղի
ի­րա­վա­կան որ­ևէ կա­ռույ­ցի կող­մից հրա­վերք այն ան­ձանց, ով­քեր
փոր­ձել են կան­խել այդ ա­ղան­դի գոր­ծու­նեութ­յու­նը տվյալ վայ­

99
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

րում, ընդ ո­րում, սահ­մա­նա­յին վայ­րե­րում։ Սա փաս­տա­ցի պե­տա­

կան մարմ­նի կող­մից ա­ջակ­ցութ­յուն է ա­ղանդ­նե­րին։ Շատ մար­դիկ,
նույ­նիսկ քա­հա­նա­ներ, հրա­վիր­վել են ոս­տի­կա­նութ­յան, ԱԱԾ կամ
այլ կա­ռույ­ցի տար­բեր բա­ժան­մունք­ներ, որ­տեղ ի­րենց խստո­րեն
թե­լադ­րել են, որ­պես­զի որ­ևէ կեր­պով կան­խար­գե­լիչ գոր­ծո­ղութ­
յուն­ներ չու­նե­նան։ Սա նաև օ­րենսդ­րա­կան խախ­տում է, քա­նի որ
ա­ղանդ­նե­րը հայտն­վում են այն վայ­րե­րում, որ­տեղ ի­րենց ա­ղան­դի
ներ­կա­յա­ցու­ցիչ չկա, այ­սինքն՝ խղճի ա­զա­տութ­յան խնդիր չկա, այլ
պարզ հո­գեոր­սութ­յուն է:
Ես ժա­մա­նա­կին մի հոդ­ված էի գրել, ո­րը վեր­նագ­րել էի «­Պե­
տութ­յունն ընդ­դեմ պե­տա­կա­նութ­յա՞ն»։ Սա կար­ևո­րա­գույն խնդիր
է։ Հ­ռե­տո­րա­կան հարց տանք՝ հի­մա սա ո՞ւմ խնդիրն է. պե­տա­
կան սահ­մա­նի վրա գտնվող այս մար­դիկ, ո­րոնց քա­րո­զում են զենք
չվերց­նել, քա­րո­զում են ընդ­դեմ ինք­նա­պաշտ­պանության, պետու­
թյան անվ­տան­գութ­յան, սրա­նով ո՞վ պետք է զբաղ­վի: Այ­սու­հան­
դերձ, միշտ շեշ­տել եմ, որ Հայ Ե­կե­ղե­ցին որ­ևէ մե­կի դեմ գոր­ծե­լու
խնդիր չու­նի, որ­ևէ մե­կի դեմ գոր­ծիք­ներ մշա­կե­լու հարց չպի­տի ու­
նե­նա, մենք պետք է մեր ա­ռա­քե­լութ­յունն ի­րա­կա­նաց­նենք՝ կա­րո­
ղա­նա­լու լայն ու խո­րը ի­մաս­տով հաս­նե­լու բո­լո­րին: Այս դեպ­քում
բո­լոր ա­ղանդ­ներն աս­պա­րե­զից դուրս կմնան։ Դա շատ բնա­կան է։
Չեմ ցան­կա­նում ծա­վալ­վել, ո­րով­հետև մենք շատ ա­վե­լի մեծ
խնդիր­նե­րի առջև ենք կանգ­նած, բայց, այ­դու­հան­դերձ, հոգ­ևոր
ի­մաս­տով ներ­սից քայ­քա­յող որդն ա­նընդ­հատ գոր­ծում է և գոր­ծե­լու
է, քա­նի դեռ պե­տութ­յունն ազ­գա­յին նկա­րա­գիր ու­նե­նա­լու խնդիր
ու­նի։
ՀՀ Սահ­մա­նադ­րութ­յունն ա­սում է՝ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­
տութ­յու­նը ճա­նա­չում է Հա­յաս­տան­յայց­ ա­ռա­քե­լա­կան սուրբ ե­կե­
ղե­ցու՝ որ­պես ազ­գա­յին ե­կե­ղե­ցի բա­ցա­ռիկ ա­ռա­քե­լութ­յու­նը հայ ժո­
ղովր­դի հոգ­ևոր կյան­քում, նրա ազ­գա­յին մշա­կույ­թի զար­գաց­ման
և­ ազ­գա­յին ինք­նութ­յան պահ­պան­ման գոր­ծում: Սա, ի­հար­կե, բա­
վա­րար չէ, սա ուղ­ղա­կի փաս­տի ար­ձա­նագ­րում է։ Բայց նույ­նիսկ
այս փաս­տի ար­ձա­նագ­րու­մը որ­ևէ կեր­պով չի տա­րած­վել մեր կյան­
քի վրա։ Ե­կե­ղե­ցին միայն խոս­քով է մնա­ցել «բա­ցա­ռիկ»։ Սահ­մա­
նադ­րութ­յան մեջ խոս­քով ար­ձա­նագր­վա­ծը գոր­ծով ինչպե՞ս է ար­
տա­հայտ­վում։ Ե­թե բա­ցա­ռի­կութ­յունն ըն­դուն­ված է, ի՞նչ կեր­պով է

100
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

այդ բա­ցա­ռի­կութ­յունն ար­տա­հայտ­վում, դպրոց­նե­րում ո՞ւր է Հայ

Ե­կե­ղե­ցու Պատ­մութ­յուն ա­ռար­կան, ի՞նչ վի­ճա­կում են գտնվում
մեր վանք­ներն ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րը, սո­վե­տա­կան շրջա­նին գո­ղաց­վա­
ծից ի՞նչ են վե­րա­դարձ­րել Հայ Ե­կե­ղե­ցուն։ Դեռ մի բան էլ խո­սում
են ե­կե­ղե­ցու՝ հար­կա­յին դաշ­տում հարկ վճա­րող շար­քա­յին «կազ­
մա­կեր­պութ­յան» վե­րա­ծե­լու մա­սին, մինչ­դեռ Հայ Ե­կե­ղե­ցին բո­լոր
հար­կե­րը վճա­րում է։
Ե­թե հա­մե­մա­տե­լու լի­նենք ու­րիշ երկր­նե­րի հետ, օ­րի­նակ՝ մեր
աչ­քի առջև գտնվող Վ­րաս­տա­նը, կտես­նենք, թե այն­տեղ ինչ­պես է
գնա­հատ­վում ե­կե­ղե­ցու բա­ցա­ռի­կութ­յու­նը պե­տա­կան բարձր մա­
կար­դա­կով, և դ­րա­նից հե­տո նոր խո­սենք՝ ՀՀ Սահ­մա­նադ­րութ­յան
մեջ ար­ձա­նագր­վա­ծը ճի՞շտ է, թե՞ ոչ։ Ըն­դու­նեն կամ ոչ, Հայ Ե­կե­ղե­
ցին բա­ցա­ռիկ է, սա­կայն այ­սօր նույ­նիսկ այս ձևա­կերպ­ման մա­սին
քննար­կում­ներ կան։

Շա­րու­նա­կա­կա­նութ­յունն է հա­ջո­ղութ­յու­նը... Ե­կե­ղե­ցի-հա­

մայնք մո­դե­լը Տա­վու­շում...

Մեզ հա­մար ցան­կա­լի արդ­յունք­նե­րը, պատ­կե­րա­ցում­նե­րի,

ի­դեա­լի, նպա­տա­կի, տե­սիլ­քի ի­րա­կա­նա­ցու­մը դեռ շատ սաղմ­նա­
յին վի­ճա­կում են։ Մենք մեզ հա­մար կոնկ­րետ նպա­տակ­ներ, փու­լեր
ենք սահ­մա­նել և ցան­կա­նում ենք այդ փու­լե­րի մեջ տես­նել հոգ­ևոր
կյան­քի զար­գա­ցու­մը և տա­րա­ծու­մը։ Չէի ա­սի, որ հա­ջող­վել է։ Մենք
այս ըն­թաց­քում կա­րո­ղա­ցել ենք զուտ, ես սա միշտ ա­սում եմ, ծա­նո­
թութ­յու­նը բե­րել՝ հոգ­ևո­րա­կան­նե­րի այ­ցե­լութ­յուն­նե­րով, տվյալ հա­
մայն­քում ապ­րող ժո­ղովր­դի հետ մշտա­կան կա­պը պա­հե­լով, մաս­
նա­կից լի­նե­լով բո­լոր տի­պի մի­ջո­ցա­ռում­նե­րին, հատ­կա­պես՝ ցա­վի
ժա­մա­նակ։ Այս ըն­թաց­քում փոր­ձել ենք կի­րակ­նօր­յա դպրոց­նե­րի
շղթա­յով նպաս­տել հա­մայնք­նե­րի ձևա­վոր­մա­նը, ո­րով­հետև մեր
մի­ջոց­նե­րը սահ­մա­նա­փակ են թե՛ հոգ­ևո­րա­կան­նե­րի ի­մաս­տով և
թե՛ նյու­թա­կան ի­մաս­տով։ Այդ սահ­մա­նա­փակ մի­ջոց­նե­րով փոր­ձել
ենք որ­քան հնա­րա­վոր է արդ­յու­նա­վետ գոր­ծու­նեութ­յուն ու­նե­նալ։
Մենք ե­րեք աս­տի­ճա­նա­կան զար­գաց­ման փու­լեր ենք սահ­մա­նել՝
ծա­նո­թա­ցում, ամ­րա­ցում և զար­գա­ցում՝ յու­րա­քանչ­յու­րի հա­մար
հինգ տար­վա ժա­մա­նա­կա­հատ­ված սահ­մա­նե­լով: Մենք ա­վար­տել

101
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ենք ծա­նո­թաց­ման շրջա­նը, հի­մա ամ­րաց­ման շրջանն է, իսկ եր­

րորդ շրջա­նը լի­նե­լու է զար­գաց­ման շրջա­նը։ Սա կա­րող է նաև եր­
կար տա­րի­ներ տևել, քան­զի կա­րող ես մի ամ­բողջ կյանք ապ­րել
և չի­րա­կա­նաց­նել դա, սա­կայն մեր նպա­տա­կը նաև այն է, որ այս
գոր­ծըն­թա­ցը շա­րու­նա­կա­կան դառ­նա, ո­րով­հետև շա­րու­նա­կա­կա­
նութ­յունն է հա­ջո­ղութ­յու­նը, Աստ­ծո գործն այդ­պես է՝ ընդ­հա­տում
չու­նի, ո­րով­հետև Աստ­ված հա­վի­տե­նա­կան է, և մարդն էլ մինչև աշ­
խար­հի վախ­ճա­նը գո­յութ­յուն է ու­նե­նա­լու։

102
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ԶՐՈՒՅՑ ԺԱ
Մենք ան­պայ­ման կվե­րա­դառ­նանք Շու­շի...

Մեր ա­մե­նադժ­վար շա­բաթ-կի­րա­կի­նե­րից էին այս՝ 2022թ­-ի մա­

յի­սի 8-9-ը. մեր եր­բեմ­նի ե­ռա­տո­նը, ցա­վոք, «խմբագր­վեց», գո­ղաց­
վեց։ Ինչ­պե՞ս հաղ­թա­հա­րել այս հու­սա­հա­տութ­յունն ու ա­նո­րո­շութ­
յու­նը։
Ա­մե­նասկզ­բից իսկ ցան­կա­նում եմ հայ­տա­րա­րել, որ մենք վե­
րա­դառ­նա­լու ենք ամ­բող­ջա­կան Ար­ցախ աշ­խարհ, որ­քան էլ որ դա
շա­տե­րի հա­մար լի­նի բեռ, լի­նի հոգ­նութ­յուն։ Շատ դժվար օ­րեր էին։
Մենք 1992թ­-ից ի վեր սո­վոր էինք Շու­շիի ա­զա­տագր­ման մի­ջո­ցով
մեր ամ­բողջ իղ­ձե­րի ի­րա­կա­նա­ցու­մը տես­նել, սո­վոր էինք գեր­ված,
նվաճ­ված լի­նե­լուց և­ այլ ան­պատ­վութ­յու­նից ա­զա­տագր­ված տես­
նել մեզ: Շու­շիի ա­զա­տագ­րու­մը, ինչ­պես նաև Ար­ցա­խի՝ իր ան­
վտան­գութ­յան գո­տով ա­զա­տագ­րումն ու կյան­քի ի­րա­վուն­քի հաս­
տա­տու­մը մեզ հա­մար մե­ծա­գույն ի­րա­դար­ձութ­յուն էր մեր վեր­ջին
շրջա­նի ամ­բողջ պատ­մութ­յան ըն­թաց­քում։ Սա հոգ­ևոր ա­ռու­մով
մե­ծա­գույն ցնծութ­յան և­ու­րա­խութ­յան ա­ռիթն էր։
Ամ­սի 8-ը, 9-ը մեր կյան­քի վե­րա­տե­սութ­յան ժա­մա­նակն էր, թե
մենք ինչ­պես ենք գնա­հա­տում մեր ներ­կա ի­րա­վի­ճա­կը և­ ինչ­պես
ենք տես­նում մեր ա­պա­գան։
Մեր Տե­րը, ե­րեկ­վա իմ խոս­քի մեջ էլ եմ ա­սել (քա­րոզ 09.05.2021թ.),
շատ հե­տաքր­քիր այ­լա­բա­նութ­յուն է մեզ փո­խան­ցում՝ խո­սե­լով
գո­ղի մա­սին։ Պատ­մում է, թե գողն ինչ­պես է տուն մտնում՝ լու­սա­
մու­տից և­ ոչ թե դռնից, և­ երկ­րորդ՝ գո­ղը գո­ղա­նում, սպա­նում և
կորստ­յան է մատ­նում։ Այս ի­մաս­տով մեր անց­յալն է գո­ղաց­ված,
մենք ներ­կա­յի մեջ ա­մեն օր կար­ծես թե սպան­վում ենք, և մեր ա­պա­
գան էլ փոր­ձում են կոր­ծա­նել, կորստ­յան մատ­նել։ Մենք մեզ այս
ի­րա­վի­ճա­կի մեջ ենք տես­նում, բայց ես հույս ու­նեմ, և­այն Ա­վետ­յաց
Երկ­րի Տե­սիլ­քից ան­բա­ժան է, որ մենք, ա­յո՛, վե­րա­դառ­նա­լու ենք
Ար­ցախ, վե­րա­դառ­նա­լու ենք այն ի­մաս­տով, թե ինչ­պի­սին կար Ար­
ցա­խը մինչև 2020-ը, և, հու­սամ՝ ա­վե­լին։ Եվ մենք մեր վերջ­նա­կան
տո­նախմ­բութ­յունն ենք ու­նե­նա­լու նաև մեր Շու­շիում, ո­րի գնա­հա­
103
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

տա­կա­նը թերևս մենք չկա­րո­ղա­ցանք որ­պես պե­տութ­յուն և պե­

տա­կա­նութ­յուն ամ­բող­ջութ­յամբ տալ։ Այս ի­մաս­տով էլ այ­սօր մեր
դշխոն՝ մեծ տե­սիլ­քի կար­ևո­րա­գույն մաս կազ­մող մեր սի­րե­լի խոր­
հուր­դը գտնվում է գե­րութ­յան մեջ։
Ի­հար­կե, ան­սո­վոր էր այս տա­րին, բայց ա­զա­տագ­րութ­յան տո­
նը մնա­լու է ա­զա­տագ­րութ­յան տոն, մենք չենք կա­րող այն շրջան­ցել,
ո­րով­հետև այդ ա­զա­տագ­րութ­յան խոր­հուր­դը ոչ միայն կապ­ված է
հո­ղի, քա­ղա­քի, տե­ղան­քի հետ, այլ՝ մարդ­կանց կյան­քե­րի հետ, մեր
հայ­րե­րի հետ, մեր՝ սխրանք գոր­ծած հե­րոս եղ­բայր­նե­րի հետ, ով­քեր
ա­զա­տագ­րե­ցին Շու­շին և մեզ այդ քաղցր հա­մը, ճա­շա­կը տվե­ցին՝
ա­զատ, ար­ժա­նա­պա­տիվ ապ­րե­լու։ Ոչ թե գո­յութ­յուն քարշ տա­լու և
սո­ղա­լու, այլ՝ ճախ­րե­լով ապ­րե­լու, այդ գո­յութ­յան գնա­հա­տա­կա­նը
տա­լու, և, վեր­ջա­պես, հա­վա­տա­լու մեր ներ­քին ու­ժա­կա­նութ­յա­նը։
Ես հա­մոզ­ված եմ, որ այն չի փո­շիա­նա­լու, չի վեր­ջա­նա­լու, չի
վե­րա­նա­լու, և դա լի­նում է այս եր­կու­սի մի­ջո­ցով՝ Աստ­ծո ցան­կութ­
յամբ և մեր ձգտու­մով։ Միայն մեր ձգտու­մով կամ միայն Աստ­ծո
ցան­կութ­յամբ չի լի­նում։ Մեր ճիշտ գոր­ծե­լա­կեր­պի, քրտնա­ջան աշ­
խա­տան­քի, ար­ժեք­նե­րը գնա­հա­տե­լու կա­րո­ղութ­յան ճա­նա­պար­հով
մենք ոչ միայն կկա­րո­ղա­նանք, այլև պար­տա­վոր ենք ուղ­ղա­կիո­րեն
այդ սխրան­քը գոր­ծել, որ­պես­զի ար­ժա­նի լի­նենք այն հսկա­յա­կան
զո­հա­բե­րութ­յա­նը, որ տե­ղի է ու­նե­ցել մեր կյան­քում։
Ցա­վոք, մեր երկ­րում ոչ բո­լորն ու­նեն այս գի­տակ­ցութ­յու­նը։ Այս
«խա­ղա­ղութ­յու­նը» շա­տե­րին կար­ևոր է թվում ու ստվե­րա­յին թե­
մա­նե­րով փոր­ձում են հաս­կաց­նել՝ «Ար­ցա­խի թե­ման փակ­ված է»։
Միան­գա­մից ա­սեմ, որ նման կերպ մտա­ծող­նե­րի թե­ման է փակ­
ված։ Բո­լոր ան­ձինք, ո­րոնք մեզ վա­խեց­նում են պա­տե­րազ­մով ու
վախ են նե­րար­կում մեր մտքում, ըն­տա­նիք­նե­րում, մեր կյան­քի
մեջ, նրանք ուղ­ղա­կիո­րեն խա­բում են և­ ընդ­հան­րա­պես կապ չու­
նեն մեր ինք­նութ­յան հետ։ Ա­յո՛, պա­տե­րազմ միայն խե­լա­գար­ներն
ու խե­լա­հեղ­նե­րը կու­զեն, մենք գի­տենք՝ ինչ է պա­տե­րազ­մը՝ իր
ամ­բողջ ար­հա­վիր­քով, բայց, մյուս կող­մից, նաև նույն խե­լա­գար­
ներն ու խե­լա­հեղ­նե­րը կու­զեն ստո­րա­ցած, նվաս­տա­ցած, ան­գո,
ան­պա­տիվ, գետ­նա­քարշ խա­ղա­ղութ­յուն ու­նե­նալ, խա­ղա­ղութ­յուն
ու­նե­նալ կեղծ «բա­րե­կե­ցիկ կյան­քի» դի­մաց։ Ե­թե դու բա­րե­կե­ցիկ
հոգ­ևոր ապ­րում ու ար­ժա­նա­պատ­վութ­յուն չու­նես, ա­պա ի՞նչ «բա­

104
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

րե­կե­ցիկ կյանք» կա­րող ես ու­նե­նալ։ Այդ­պես կա­րող ես ու­նե­նալ

«բան­ջա­րե­ղե­նի» կյանք՝ ա­նինք­նութ­յուն, ա­նինք­նա­սեր, կա­րող ես
ինք­նութ­յուն չսի­րող «զանգ­ված» լի­նել, ո­րը ոչ մի տե­սա­կի թրթիռ
չու­նի, պատ­կա­նե­լութ­յուն չու­նի։ Այդ­պի­սի գո­յա­վի­ճա­կում ի՞նչ բա­
րե­կե­ցիկ կյանք։ Մի՞­թե բա­րե­կե­ցիկ կյան­քը միայն «մի փոր հա­ցի»
պատ­մութ­յունն է։ Օր­վա հա­ցը չի նշա­նա­կում «մի փոր հա­ցով» ապ­
րել, օր­վա հացն ար­դար վաս­տա­կի արդ­յունք է, դրա մա­սին չի խոս­
քը։ Մենք ի՞նչ ար­ժեք­ներն ենք փո­խա­րի­նում՝ ինչը ինչով. որտե՞ղ է
Ար­ցա­խի ամ­բող­ջա­կա­նութ­յու­նը, մեր ար­ժա­նա­պատ­վութ­յու­նը, հա­
յութ­յան գո­յութ­յան ամ­բող­ջա­կան պատ­կե­րը, և­ որ­տե՞ղ է «մի փոր
հա­ցի» պատ­մութ­յու­նը։ Ս­րանք ինչ­պե՞ս են ի­րար հետ կապ­ված։
Դու կա­րող ես օր­վա հա­ցը վաս­տա­կել ար­դար աշ­խա­տան­քով, ար­
դար վաս­տա­կով։ Պատ­կե­րա­վոր ա­սած՝ յու­րա­քանչ­յու­րի կյանքն է
«օր­վա հաց վաս­տա­կե­լու» կյանք, բայց ա­նըն­դու­նե­լի է «օր­վա հա­ցը
վաս­տա­կե­լը» դարձ­նել պաշ­տա­մունք, ընտ­րութ­յուն­նե­րի ժա­մա­նակ
դարձ­նել խա­ղա­քարտ:
Ես դիտ­մամբ եմ ա­սում՝ «մի փոր հաց», ո­րով­հետև այդ­պես է
ըն­կա­լու­մը։ Սր­բա­զան աշ­խա­տան­քով ա­մեն օր­վա հա­ցը վաս­տա­կե­
լը յու­րա­քանչ­յուր մար­դու կո­չումն է, բայց ի՞նչն ենք ին­չով փո­խա­
րի­նում։ Ե­թե դու չու­նես Հայ­րե­նիք, ի՞նչ բա­րե­կե­ցիկ կյան­քի մա­սին
կա­րող է խոսք լի­նել, որ­տե­ղի՞ց ես այդ օր­վա վաս­տակն ու­նե­նա­լու
և­ ո՞վ է այն քեզ տա­լու, դու ո՞ւմ ձեռ­քին ես նա­յե­լու՝ քո սե­փա­կան
ինք­նութ­յան ու սե­փա­կան պե­տութ­յա՞ն, թե՞ այլ տեղ։ Մենք ապ­րում
ենք մեր երկ­րում ոչ թե սոսկ բնակ­ված լի­նե­լով, այլ ՏԵՐ լի­նե­լով։ Ե­թե
մենք չենք զգում ար­յու­նով սնված հո­ղի հետ միա­խառն­ված լի­նե­լը,
ու­րեմն մենք ուղ­ղա­կի բնա­կիչ ենք, իսկ վա­ղը շատ հան­գիստ կա­
րող ենք թող­նել ու հե­ռա­նալ, կա­րող ենք ա­ռանց որ­ևէ դարդ, որ­ևէ
ցավ ու­նե­նա­լու հե­ռա­նալ, ո­րով­հետև պատ­կա­նե­լութ­յան զգա­ցում
չու­նենք։
Բո­լոր նրանց եմ ա­սում, ո­րոնք Ար­ցա­խը բեռ են հա­մա­րում կամ
այ­սօր թեթ­ևա­ցած են զգում՝ Ար­ցա­խի հետ կապ­ված խնդիր­նե­րը
«լուծ­ված» հա­մա­րե­լով, դո՛ւք եք բե­ռը մեր կյան­քում, դո՛ւք եք հոգ­
նութ­յու­նը մեր կյան­քում։
«Ար­ցա­խի հար­ցը» միայն Ար­ցա­խի հար­ցը չէ։ Մենք սա պետք
է դի­տար­կենք «­Հայ­կա­կան հար­ցի» ամ­բող­ջա­կա­նութ­յան մեջ, որ­

105
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

պես­զի մեր խնդիր­նե­րը չա­ռանձ­նաց­վեն՝ ա­մեն խնդրի յու­րո­վի

լու­ծում ա­ռա­ջադ­րե­լով։ Ո՛չ, բո­լոր լու­ծում­նե­րը մեզ հա­մար հա­մա­
պար­փակ են, ո­րով­հետև բո­լոր հար­ցերն այն­քան միա­ձուլ­ված,
միա­խառն­ված ու ըն­դե­լուզ­ված են, որ չենք կա­րող տա­րան­ջա­տել:
Ինչ­պե՞ս կա­րող ենք «Ար­ցա­խի հար­ցը» տա­րան­ջա­տել «­Ցե­ղաս­պա­
նութ­յան հար­ցից», ինչ­պե՞ս կա­րող ենք հա­յութ­յան անվ­տան­գութ­
յան խնդի­րը՝ լի­նի դա Սփյուռ­քում, Հա­յաս­տա­նում, թե Ար­ցա­խում,
տա­րան­ջա­տել Ար­ցա­խի խնդրից։ Չենք կա­րող։ Օ­րինակ՝ այ­սօր ձուլ­
վող ի­րա­կա­նութ­յուն ու­նենք Սփյուռ­քում, հի­մա դա կապ­վա՞ծ է Հա­
յաս­տա­նի հետ։ Ան­շուշտ, կապ­ված է, ո­րով­հետև ինչ­քան հզոր, ու­ժեղ
պե­տութ­յուն ու­նե­նանք (սա միշտ ա­սում եմ՝ Ար­ցա­խը որ­պես պե­տա­
կան միա­վոր նշե­լով), այն­քան ե­րաշ­խիքն ու գրա­վա­կա­նը կդառ­նանք
Սփյուռ­քում ձու­լու­մը նվա­զեց­նե­լու՝ ներգ­րա­վե­լով բո­լոր կա­րող ու­ժե­
րին, պատ­կա­նե­լութ­յան գի­տակ­ցութ­յուն ու­նե­ցող բո­լոր մարդ­կանց,
ով­քեր այ­սօր ուղ­ղա­կի կո­տոր­վում են այդ մար­տի դաշ­տում։
Քա­նի որ մենք վերց­րել ու բո­լոր ա­ռում­նե­րով (պե­տա­կան քա­ղա­
քա­կա­նութ­յուն և­ այլն) «Ար­ցա­խի հար­ցը» ա­ռան­ձին ենք դի­տար­
կել, այդ պատ­ճա­ռով ենք այ­սօր կանգ­նած մեծ խնդիր­նե­րի առջև։
Ա­յո՛, «Ար­ցա­խի հարցն» ա­ռան­ձին հարց է, բայց չի կա­րող դուրս
դիտ­վել մեր մյուս բո­լոր խնդիր­նե­րից, ո­րոնք վե­րա­բե­րում են մեր
ժո­ղովրդին։
Հա­ճախ ա­սում են՝ ժո­ղո­վուր­դը չի գի­տակ­ցում։ Ժո­ղովր­դի վրա
մեղք դնել չես կա­րող, ո­րով­հետև կար­ևոր է, թե ինչ­պի­սի ուղ­ղութ­
յուն ես հա­ղոր­դում, ինչ­պի­սի պե­տութ­յան տե­սիլք ես մա­տա­կա­
րա­րում, որ­տեղ ես ու­զում հասց­նել պե­տութ­յան տե­սիլ­քը։ Մենք
սրա մա­սին խո­սել ենք մեր ա­ռա­ջին զրույ­ցի ըն­թաց­քում՝ բա­ցե­լով
դե­պի Ա­վետ­յաց Եր­կիր ա­ռաջ­նոր­դող­նե­րի՝ Մով­սե­սի և Ա­հա­րո­նի
պատ­մութ­յան խոր­քե­րը։ Չենք կա­րող բե­ռը դնել ժո­ղովր­դի վրա և­
ա­սել՝ ժո­ղո­վուրդն այս­պես է ցան­կա­նում։ Սա մե­ծա­գույն սխալ է։
Ժո­ղովրդի ցան­կութ­յուն­նե­րը կա­րող են տար­բեր լի­նել, մարդ­կանց
պատ­կե­րա­ցում­ներն էլ, այս­տեղ կար­ևոր է պե­տա­կան ամ­բողջ ինս­
տի­տու­տի աշ­խա­տան­քը։ Պե­տա­կան ինս­տի­տուտն ին­չի՞ հա­մար է,
ե­թե ա­մեն ինչ ժո­ղովր­դի ո­րո­շե­լով կամ ցան­կութ­յամբ պետք է լի­նի։
Երբ ինձ ա­սում են՝ լավ եր­կիր ենք ու­զում, ես միշտ ա­սում եմ՝
«լավ եր­կի­րը» շատ ա­ռաձ­գա­կան հաս­կա­ցո­ղութ­յուն է, յու­րա­քանչ­

106
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

յուր մարդ «լավ երկ­րի» իր պատ­կե­րա­ցու­մը կա­րող է ու­նե­նալ, որ­

տեղ ա­մեն մեկն իր ցան­կութ­յունն ու­նի, և­որ­քան էլ մենք նույն ազ­գի
զա­վակ­ներն ենք, այդ­քան էլ տար­բեր ենք, որ­տե՞ղ է այդ միան­մա­
նութ­յան կամ տար­բե­րութ­յան կե­տը: Պարզ է, որ պե­տութ­յունն է,
պարզ է, որ պե­տութ­յան ղե­կին գտնվող ան­ձինք են, ո­րոնք ա­ռաջ­
նոր­դում են։
Ե­թե Ար­ցախ­յան ա­ռա­ջին ա­զա­տա­մար­տին ժո­ղո­վուր­դը, լայն
ի­մաս­տով, չցան­կա­նար ա­զա­տագ­րու­մը, և ղե­կա­վար­ներն էլ չա­
ռաջ­նոր­դնե­րին, տե­ղի կու­նե­նա՞ր դա։ Ժո­ղո­վր­դի մեջ զանգ­ված
կար, որ ա­սում էր՝ պա­տե­րազմ չենք ու­զում, և­ե­թե ա­ռաջ­նորդ­ներն
էլ ա­սեին՝ դե որ չեք ու­զում, ու­րեմն թող Շու­շին, Խո­ջա­լուն մնան
թշնա­մուն, թող Ար­ցախն էլ մնա՝ ինչ­պես կա։ Սա հար­ցի լու­ծո՞ւմ
է։ Չի լի­նի այս­պես։ Այս­պես կա­րող ենք ա­սել որ­ևէ խնդրի մա­սին։
Պե­տա­կան հա­մա­կարգն է այդ գոր­ծի­քը, ինս­տի­տու­տը, որն ա­ռաջ­
նոր­դում է, միտք է տա­լիս, քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն է մշա­կում, ի վեր­ջո,
ժո­ղովր­դի կա­րիք­ներն է հո­գում ու կյան­քի ո­րակն է բարձ­րաց­նում՝
կրթութ­յան, մշա­կու­թա­յին ար­ժեք­նե­րի մի­ջո­ցով, զար­գա­ցող տնտե­
սութ­յան մի­ջո­ցով, անվ­տան­գա­յին հար­ցե­րը կար­գա­վո­րե­լով և­այլն։
Հի­մա անվ­տան­գութ­յան խնդիր­ներն էլ են լայն ի­մաս­տով ժո­ղովրդին
հանձն­ված՝ գնա­ցեք, տեր կանգ­նեք ով ինչ­պես կա­րող է։

Այ­սօր ա­մե­նաո­րո­շա­կի եր­ևույ­թը ա­նո­րո­շութ­յունն է...

Այ­սօր հա­սել ենք այն վի­ճա­կին, որ մեր կյան­քում ա­մե­նաո­րո­շա­

կի եր­ևույթն ա­նո­րո­շութ­յունն է։ Մենք պետք է կա­րո­ղա­նանք այս
շղթան հաղ­թա­հա­րել, շու­տո՛վ դուրս գալ այս շրջա­նից, ո­րով­հետև
ժա­մա­նակն անց­նում է, և մենք էլ ժա­մա­նա­կի հետ ենք անց­նում,
ա­մեն օր ներ­կան սպան­վում է։
Սա ե­րեկ՝ մա­յի­սի 9-ին եմ ըն­թեր­ցել Աստ­վա­ծաշն­չի պատ­գա­մից.
ՍԱՂՄՈՍ 93:1-9 Աստ­ված՝ վրեժխն­դի՛ր Տեր, Աստ­վա՛ծ վրեժ­
խնդիր, դու հայտն­վե­ցիր։ Բա՛րձր ե­ղիր, որ եր­կի­րը դա­տես, հա­տու­
ցո՛ւմ տուր հպարտ­նե­րին։ Մինչև ե՞րբ մե­ղա­վոր­նե­րը, Տե՛ր, մինչև
ե՞րբ մե­ղա­վոր­նե­րը պի­տի պար­ծե­նան, հո­խոր­տա­լով ա­նի­րա­վութ­
յուն բար­բա­ռեն, բար­բա­ռեն բո­լոր նրանք, ով­քեր ա­նօ­րե­նութ­յուն
են գոր­ծում։ Քո ժո­ղովր­դին, Տե՛ր, ճնշե­ցին, և քո ժա­ռան­գութ­յու­նը

107
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

չար­չա­րե­ցին... Ուշ­քի՛ ե­կեք, ժո­ղովր­դի անզ­գամ­նե՛ր ու ան­միտ­նե՛ր,

մինչև ե՞րբ պի­տի չըմբռ­նեք։
Ա­պա մեզ հու­սադ­րող, ճա­նա­պարհ ցույց տվող պատ­գամ է
հղում.
ՍԱՂՄՈՍ 93:11-15 Տե­րը գի­տի մարդ­կանց խոր­հուրդ­նե­րը, ո­րոնք
ու­նայն են։ Ե­րա­նի այն մար­դուն, ո­րին խրա­տում ես դու, Տե՛ր, և­
օ­րենք­ներդ նրան սո­վո­րեց­նում են։ Դու նրան հան­դար­տեց­նում ես
չար օ­րե­րին, մինչև որ մե­ղա­վո­րի հա­մար խո­րը փոս փոր­վի։ Տե­րը
չի մեր­ժի իր ժո­ղովր­դին և­ իր ժա­ռան­գութ­յու­նը չի ան­տե­սի, մինչև
որ դա­տաս­տանն ար­դար դառ­նա, և բո­լոր նրանք, որ սրտով ու­ղիղ
են, ըն­դու­նեն այն։
ՍԱՂՄՈՍ 93:21-23 Ար­դա­րի հո­գին որ­սա­ցին, և­ան­մե­ղի ար­յունն
էին դա­տա­պար­տում։ Տերն ե­ղավ իմ ա­պա­վե­նը, իմ հույ­սի օգ­նա­
կան Աստ­վա­ծը։ Տե­րը նրանց պի­տի հա­տու­ցի ի­րենց ա­նօ­րե­նութ­յան
հա­մար, ի­րենց չա­րութ­յան հա­մե­մատ պի­տի կոր­ծա­նի նրանց Տեր
Աստ­վա­ծը մեր։
Սա հա­վի­տե­նա­կան պատ­գամ է՝ չի փոխ­վել։ Մենք մեր հույ­սը
պետք է եր­բեք չկորց­նենք և գոր­ծենք այդ հույ­սին հա­մար­ժեք։ Մեզ
կար­ծես ար­գե­լում ու սահ­մա­նա­փա­կում են ե­րա­զե­լու, տե­սիլք ու­նե­
նա­լու և­ այդ տե­սիլ­քին հա­մար­ժեք գոր­ծե­լու։ Չեմ խո­սում պա­սիվ
ե­րա­զի, ծույլ տե­սիլ­քի, դան­դա­ղող, թմրած, ծու­լա­ցած մտա­ծում­ներ
ու­նե­նա­լու մա­սին: Խո­սում եմ ոչ թե նստե­լու ու ե­րազ­կոտ մտա­ծե­լու,
այլ այդ ե­րազ­նե­րի շուրջ կրա­կով գոր­ծե­լու և դ­րանք ի­րա­կա­նաց­
նե­լու մա­սին։ Ա­նե­րազ մարդն ի՞նչ ար­ժեք ու­նի, նա կեն­դա­նուց չի
տար­բեր­վում։ Ան­տե­սիլք մար­դը որ­ևէ ար­ժեք չու­նի, նա խո­տի պես
գա­լիս է աշ­խարհ և խո­տի պես էլ գնում է։

Մենք կա՛մ նզով­ված ենք գնա­լու այս աշ­խար­հից, կա՛մ՝ օրհն­

ված...

Ե­րեկ Հա­յոց Հայ­րա­պետն իր խոս­քում խո­սեց բա­նա­կի վե­րա­

կանգն­ման անհ­րա­ժեշ­տութ­յան մա­սին։ Որ­տե՞ղ են տե­սել, որ այդ­
քան խոս­վի բա­նա­կի մա­սին, խոս­վի վրե­ժի մա­սին։ Հա­վա­սա­րա­
չափ խոս­վում է զո­հա­բե­րութ­յան և վ­րե­ժի մա­սին, ո­րով­հետև Շու­շի
տա­նող ճա­նա­պար­հը դա է։

108
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

Ո­մանց թվում է, թե ո­րո­շա­կի հա­կա­սութ­յուն է ա­ռա­ջա­նում կրո­

նա­կան ըն­կա­լում­նե­րի ա­ռու­մով՝ ե­կե­ղե­ցին խո­սում է վրե­ժի մա­սին։
Միան­շա­նակ ա­սեմ՝ ոչ մի հա­կա­սութ­յուն էլ չկա։ Մենք գո­յա­պայ­քա­րի
մեջ ենք։ Սա ո՛չ իմ անձ­նա­կան, ո՛չ էլ որ­ևէ մե­կի անձ­նա­կան կյան­քի
պատ­մութ­յունն է։ Սա մեր հա­վա­քա­կան գո­յա­պայ­քարն է, մեր կեն­
սագ­րութ­յունն է։ Մենք կա՛մ նզով­ված ենք գնա­լու այս աշ­խար­հից,
կա՛մ օրհն­ված։ Այս ընտ­րութ­յունն է մեր առջև դրված։ Հետ­ևա­բար,
երբ ես խո­սում եմ վրե­ժի մա­սին, երբ Հա­յոց Հայ­րա­պե­տը խո­սում է
բա­նա­կի կար­ևո­րութ­յան, բա­նա­կի վե­րա­կանգն­ման ու հզո­րաց­ման
մա­սին, մենք խո­սում ենք մեր գո­յա­պայ­քա­րի մա­սին, մենք խո­սում
ենք մեր ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան մա­սին։ Հա­յոց ե­կե­ղե­ցին այդ­պես է
ապ­րել, այդ­պես է ապ­րում ու այդ­պես է ապ­րե­լու։ Այն­տեղ որ­ևէ տե­
սա­կի զի­ջում չկա։
Վ­րե­ժը հոգ­ևոր ի­մաս­տով էլ շատ խո­րը տա­րո­ղութ­յուն ու­նի.
Աստ­ված Ինքն է վրեժխն­դիր, նաև Աստ­ված Ինքն է վրեժխնդ­րութ­
յան տե­րը։ Մենք գտնվում ենք այն­պի­սի խաչ­մե­րու­կում, որ մեր
ա­մեն օ­րը ուղ­ղա­կիո­րեն սպառ­նա­լիք է մեր գո­յութ­յա­նը։ Ի՞նչ ար­ժե­
քով ենք մենք տեր կանգ­նում մեր ժա­ռան­գութ­յա­նը, մեր ներ­կա­յին,
ինչ­պի­սի՞ ե­րազ­նե­րով ենք հյու­սում մեր ա­պա­գան՝ ո՞ւմ հետ, ինչ­
պե՞ս, որ­տե՞ղ։
Ինձ հա­մար շատ հեշտ է վա­ղը թող­նել և մեկ­նել, գնալ ու­րիշ տեղ
ապ­րե­լու, ի՞նչ կա­րիք կա այս­տեղ ապ­րե­լու։ Այս հար­ցադ­րումն ո՞վ
է տվել ինքն ի­րեն։
Ա­յո, մենք չենք դա­դա­րե­լու խո­սել վրե­ժի մա­սին, հա­յոց բա­նա­
կի՝ մեր Տան ու Ըն­տա­նի­քի հզո­րութ­յան մա­սին, ոչ միայն բա­նա­
կի վե­րա­կանգն­ման, այլ նաև փա­ռա­հեղ հաղ­թա­նակ­նե­րի մա­սին,
ո­րով­հետև կգա այն օ­րը, երբ մենք կմեկ­նենք այս աշ­խար­հից, և­ե­թե
Աստ­ված ժա­մա­նակ տա մեկ վայրկ­յան ետ նա­յե­լու, կա՛մ ինք­ներս
մեզ կդա­տա­պար­տենք, որ չկա­րո­ղա­ցանք գտնվել այն բարձ­րա­կե­
տի վրա, որ ար­ժա­նի լի­նենք մեր ամ­բողջ ժա­ռան­գութ­յանն ու ինք­
նութ­յա­նը, մեր գո­յութ­յան կռվին ու նզով­ված կմեկ­նենք այս աշ­խար­
հից, կա՛մ էլ օրհն­ված կգնանք, ե­թե կա­րո­ղա­ցանք ի­րա­կա­նաց­նել
այդ բո­լո­րը մեկ­նե­լուց ա­ռաջ։

109
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Չեմ մո­ռա­նա­լու հա­նուն քեզ, Հա­յաս­տա՜ն, չեմ նե­րե­լու հա­նուն

քեզ, Ար­ցա՜խ, չեմ նե­րե­լու հա­նուն քեզ, Շու­շի՜...

Այս օ­րե­րին շա­տե­րին նվաս­տաց­րել և­ ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան

զգա­ցո­ղութ­յու­նը խո­ցել է Շու­շիի Սուրբ Ա­մե­նափր­կիչ ե­կե­ղե­ցու վի­
րա­վոր տես­քը։ Շու­շի վե­րա­դառ­նա­լու ճա­նա­պարհ կա, և­ այդ ճա­
նա­պար­հը ա­մե­նօր­յա աշ­խա­տանքն ու զո­հա­բե­րութ­յունն է։
Ղա­զան­չե­ցոց Սուրբ Ա­մե­նափր­կիչ ե­կե­ղե­ցին այ­սօր գլխատ­ված
է։ Դա ար­տա­ցոլ­վում է մեր կյան­քի վրա՝ կար­ծես մենք որ­պես ժո­
ղո­վուրդ գլխատ­ված լի­նենք։ «­Սուրբ Ա­մե­նափր­կիչ» է մեր դշխո­յի,
մեր հաղ­թա­նակ­նե­րի խորհր­դա­նիշ­նե­րից մե­կի ա­նու­նը, և պա­տա­
հա­կան չէր թշնա­մու կող­մից այդ խո­ցու­մը՝ թե՛ պա­տե­րազ­մի ժա­մա­
նակ և թե՛ հի­մա։ Ան­շուշտ, պա­տե­րազ­մը մինչև հի­մա էլ չի դա­դա­
րել, խա­ղա­ղութ­յան մա­սին խոսք չկա։ Ա­նունն էլ վրան է մեր տա­
ճա­րի՝ Սուրբ Ա­մե­նափր­կիչ։ Ա­յո, մեր ճա­նա­պար­հը միայն աշ­խա­
տան­քի, զո­հա­բե­րութ­յան և­այդ ան­դադ­րում տե­սիլ­քի ճա­նա­պարհն
է, ե­րա­զի ի­րա­կա­նաց­մա­նը ձգտե­լու ճա­նա­պարհն է, ա­յո, Ա­վետ­յաց
Երկ­րի Տե­սիլքն ա­մեն օր ապ­րե­լու ճա­նա­պարհն է, դա­տարկ խոս­
քե­րի, ինտ­րիգ­նե­րի, կեղ­ծիք­նե­րի, ստե­րի ճա­նա­պար­հը չէ, այլ ուղ­
ղա­կիո­րեն տե­սիլ­քը սահ­մա­նե­լու և­ այդ տե­սիլ­քին հաս­նե­լու ա­մե­
նօր­յա աշ­խա­տան­քի և նաև ար­յու­նի ճա­նա­պարհն է՝ ու­զենք կամ
չու­զենք։ Ե­րա­նի մեր քրտինքն ա­վե­լի շատ լի­նի, քան մեր ար­յու­նը,
և մեր ե­րազ­նե­րին հաս­նե­լու ճա­նա­պարհն այդ­պես լի­նի։ Վերս­տին
ամ­փո­փե­լու եմ Ե­սա­յի մար­գա­րեի խոս­քե­րով, ո­րը մի փոքր ձևա­
փո­խել ենք՝ «­Չեմ մո­ռա­նա­լու հա­նուն քեզ, Հա­յաս­տան, չեմ նե­րե­լու
հա­նուն քեզ, Ար­ցախ, չեմ նե­րե­լու հա­նուն քեզ, Շու­շի»։ Սա պետք է
լի­նի մեր ա­մե­նօր­յա ա­ղոթ­քի հետ խառն­ված պատ­գա­մը։
Ա­յո՛, վրե­ժի զգա­ցու­մը պի­տի չդա­դա­րի ոչ մի ժա­մա­նակ, այդ
սրբա­զան բա­ռը պի­տի դառ­նա մեր ա­մե­նօր­յա խո­սակ­ցութ­յուն­նե­
րի, գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի ա­ռանց­քը։ Ե­թե նույ­նիսկ բարձ­րա­ձայն էլ
չենք ա­սում, մեր մտքից ու հո­գուց այն եր­բեք պի­տի չբա­ցա­կա­յի։
Ինչ­պես ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նից հե­տո թե՛ քա­հա­նա ձեռ­նադր­վող­
նե­րին, թե՛ նոր ծնվող ե­րե­խա­նե­րին մեր մեծ հայ­րերն ու մայ­րե­րը

110
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ա­պա­գա­յի ա­նուն­նե­րով են կնքել, այն­պես էլ մենք մեր նոր ծնվող

ե­րե­խա­նե­րին պետք է այս ա­նուն­նե­րով կնքենք՝ Ար­ցախ, Շու­շի,
Վ­րեժ, Վ­րե­ժու­հի և­ այլն, մինչև այն օ­րը, երբ մենք մեր վերջ­նա­կան
ա­սե­լի­քը՝ Հաղ­թա­նա­կը կկնքենք։
Գ­ևորգ Ե Սու­րեն­յանց հայ­րա­պե­տի բա­ռե­րով եմ ու­զում ամ­փո­
փել. «­Մենք մեր վեր­ջին խոս­քը դեռ չենք ա­սել ա­նարգ թշնա­մուն, և­
այդ խոս­քը պի­տի լի­նի Հաղ­թա­կան»։

111
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԶՐՈՒՅՑ ԺԲ
Մենք Հայ­րե­նի­քը սահ­մա­նա­փա­կել ենք մեր այ­գու ցան­կա­պա­
տով...

Թշ­նա­մին փաս­տա­ցի ներ­խու­ժել է Հա­յաս­տա­նի տա­րածք

(17.05.2021թ-ին) և դուրս չի գա­լիս, օ­րեր շա­րու­նակ բա­նակ­ցութ­
յուն­ներ են տե­ղի ու­նե­նում։ Իշ­խա­նա­վոր­ներն էլ պնդում են, որ
թշնա­մու կող­մից ագ­րե­սիա չկա։ Ե­թե ընդ­հա­նուր առ­մամբ գնա­հա­
տենք ի­րա­վի­ճա­կը, կա­տար­վո­ղը որ­քա­նո՞վ է թույ­լատ­րե­լի և­որ­քա­
նո՞վ է մեր ար­ձա­գան­քը հա­մա­չափ և բ­նա­կան։ Դեռ օ­րեր ա­ռաջ եմ
ա­սել, որ մեր կյան­քի ա­մե­նաո­րո­շա­կի բա­նը ա­նո­րո­շութ­յունն է։ Այս
ա­նո­րո­շութ­յունն էլ քաոս, խառ­նա­կութ­յուն, անսկզ­բուն­քայ­նութ­յուն
է ծնում։ Անսկզ­բուն­քայ­նութ­յունն այս վեր­ջին տա­րի­նե­րին ար­տա­
հայտ­վել է բո­լոր ա­ռում­նե­րով։ Սա, մե­ծավ մա­սամբ, մշա­կու­թա­բա­
նա­կան և կր­թա­կան խնդիր է: Մեր մտքի մեջ մեր Հայ­րե­նի­քը, հա­
վա­նա­բար, սահ­մա­նա­փակ­ված է միայն մեր տան շուր­ջը գտնվող
ցան­կա­պա­տով կամ շեն­քի շքա­մուտ­քով կամ, մի­գու­ցե, հենց մեր
տան դռնով, և սա է պատ­ճա­ռը, որ, մեծ հաշ­վով, շա­տե­րը հա­
ղոր­դա­կից չեն Ար­ցա­խի կորս­տին, Ս­յու­նի­քին ու Գե­ղար­քու­նի­քին
սպառ­նա­ցող վտանգ­նե­րին:
Որ­քանո՞վ ենք մենք­ այ­սօր հաղոր­դա­կից դեպ­քե­րին, ի­րա­դար­
ձութ­յուն­նե­րին։ Դա ժո­ղովր­դա­յին մա­կար­դա­կով չպի­տի տե­ղի ու­նե­
նա, այն պաշ­տո­նա­կան, պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն և­ա­ռաջ­
նոր­դութ­յուն է պա­հան­ջում. ինչ­պի­սի դրսևո­րում ու­նեն պե­տութ­
յան կա­ռա­վա­րիչ­նե­րը, այդ­պես էլ ժո­ղո­վուրդն է դառ­նում ի վեր­ջո,
ե­թե ժո­ղո­վուր­դը չի ընդվ­զում։ Այն­պի­սի խա­ռը ժա­մա­նակ­նե­րում
ենք ապ­րում, որ չգի­տենք, թե հա­ջորդ րո­պեին ինչ է տե­ղի ու­նե­
նա­լու։ Մեկն ա­սում է՝ մենք թշնա­մութ­յուն ու­նենք, բայց այն պետք
է դարձ­նենք «կա­ռա­վա­րե­լի թշնա­մութ­յուն»։ Մեկ ու­րիշն էլ ա­սում է՝
մեր ռազ­մա­հայ­րե­նա­սի­րա­կան եր­գե­րի մեջ կան «Ս­տամ­բու­լը ար­
յան ծով դարձ­նե­լու» կո­չեր կամ այլ նմա­նօ­րի­նակ ար­տա­հայ­տութ­
յուն­ներ, ո­րոնք ան­թույ­լատ­րե­լի են։ Այս վեր­ջի­նը և ս­րա նման­նե­րը
մարդ­կանց կող­մից զուտ զգաց­մուն­քա­յին ի­մաս­տով ար­ված ար­տա­
112
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

հայ­տութ­յուն­ներ են, և ս­տաց­վում է, որ մարդ­կանց զգաց­մունք­ներն

էլ են խմբագր­ման են­թա­կա։ Սա նշա­նա­կում է, որ մենք ապ­րում ենք
մի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում, երբ ո՛չ սկզբունք գո­յութ­յուն ու­նի, ո՛չ ուղ­
ղութ­յուն, ո՛չ ո­րո­շա­կիութ­յուն և­ ո՛չ էլ պատ­կա­նե­լութ­յուն։ Սա հենց
այն է, երբ ա­սա­ցինք՝ ազ­գայ­նա­կանությունը պարտ­վեց գլո­բալիստ­
նե­րին, քրիս­տո­նեա­կա­նը պարտ­վեց ա­պաք­րիս­տո­նեա­կա­նին, ան­
մա­հութ­յու­նը պարտ­վեց մահ­վա­նը և­այս­պես շա­րու­նակ։ Այս թե­ման
շատ խոր­քա­յին թե­մա է, ո­րով­հետև սա զուտ Հայ­րե­նի­քի այս կամ
այն հատ­վա­ծի վտանգ­ված լի­նե­լու մա­սին չէ, այլ, հիմնա­կան ի­մաս­
տով, մեր­ ըն­կալումնե­րի, մեր­ ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան մա­սին է, թե
ինչ­պես ենք մենք փոր­ձում ապ­րել, և, ի վեր­ջո, մենք ար­ժա­նա­պատ­
վութ­յուն ու­նե՞նք, թե՞ չու­նենք, այդ հար­ցադ­րումն է ա­մե­նա­մե­ծը։

Նույ­նութ­յուն ու­նե­նալ մեր նա­հա­տակ­նե­րի հետ...

Երբ մենք ա­մե­նու­րեք խո­սում ենք մեր զոհ­ված զա­վակ­նե­րի մա­

սին և ն­րանց հետ կյան­քում չենք նույ­նա­նում, սա նշա­նա­կում է, որ
այդ զո­հե­րը մեզ հա­մար եր­րորդ ան­ձինք են, այդ զո­հա­բե­րութ­յու­նը
մեզ հետ կապ չու­նի, նշա­նա­կում է, որ դա ինչ-որ մի բան է, ո­րը տե­
ղի է ու­նե­ցել, և մենք էլ պար­տադր­ված այս կամ այն կեր­պով առնչ­
վում ենք դրան։ Այդ պա­հին առնչ­վում ենք և­ա­պա մենք ու­նենք մեր
կյան­քը՝ կեն­ցա­ղա­խեղդ կյան­քը։
Ի­րա­կա­նում ի՞նչ է տե­ղի ու­նե­նում և­ ին­չո՞ւ ենք մենք տագ­նա­
պում ու վա­խե­նում, ո­րով­հետև, նախ՝ բո­լոր ա­ռում­նե­րով վստա­
հութ­յունն է կորս­ված, երկ­րորդ՝ պաշ­տո­նա­կան մա­կար­դա­կով որևէ
ա­ռաջ­նոր­դութ­յուն գո­յութ­յուն չու­նի, պաշ­տո­նա­կան տե­ղե­կատ­
վութ­յունն էլ տագ­նա­պեց­նող է ու բազ­մա­թիվ հա­կա­սութ­յուն­նե­րով,
նույ­նիսկ այդ հա­կա­սութ­յուն­ներն առ­կա են միև­նույն տեքս­տի մեջ։
Մենք ապ­րում ենք լրատ­վա­կան (տե­ղե­կատ­վա­կան) հար­ձակ­
ման՝ մե­դիա­տե­ռո­րի տի­րույ­թում, որն այս ժա­մա­նակ­նե­րի նշանն է։
Թշ­նա­մին էլ է օգ­տա­գոր­ծում այդ գոր­ծի­քը, զա­նա­զան շա­հագր­գիռ
կող­մեր էլ են օգ­տա­գոր­ծում այն։ Բ­նա­կա­նա­բար, դա ան­խու­սա­փե­
լի է, բայց այդ մե­դիա­տե­ռո­րին են­թարկ­վե­լուն տա­նողն ո՞վ է։ Դա էլ
պա­տե­րազ­մի դաշտ է, ինչ­պես ես դու այդ մար­տը վա­րում և քո պե­
տութ­յան և հա­սա­րա­կութ­յան անվ­տան­գութ­յունն ա­պա­հո­վում, հա­

113
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

մա­ցան­ցա­յին անվ­տան­գութ­յան հար­ցերն ինչ­պե՞ս են լուծ­վում, ինչ­

պե՞ս ես մարդ­կանց լու­րեր փո­խան­ցում։ Ու­րեմն, ինչ­քան լավ պետք
է աշ­խա­տես, որ­պես­զի քո հա­սա­րա­կութ­յա­նը պա­հես սթա­փութ­յան
մեջ՝ հնա­րա­վո­րինս լա­վա­գույն և ճշ­մար­տա­գույն տե­ղե­կութ­յուն­նե­
րը փո­խան­ցե­լով, որ­քան էլ դրանք ծանր և դառը լի­նեն։
Հար­ցադ­րու­մը հետև­յալն է՝ մենք, ի վեր­ջո, ու­զո՞ւմ ենք մեր Հայ­
րե­նի­քը՝ Ար­ցա­խը, Ս­յու­նի­քը, Գե­ղար­քու­նի­քը, Տա­վու­շը պա­հել։ Այս
օ­րե­րին ակն­կա­լում էինք, որ ողջ ժո­ղո­վուր­դը պի­տի Ա­զա­տութ­յան և
Հան­րա­պե­տութ­յան Հ­րա­պա­րակ­ներ դուրս գար ու պա­հան­ջա­տեր
լի­ներ։ Սա­կայն, ցա­վոք, ի­րա­կա­նութ­յունն այլ է: Սա շատ ցա­վոտ
հարց է։ Ինձ թվում է, որ այ­սօր հան­րութ­յունն ինչ-որ ձևով ﬗրճված
է ընտ­րա­կան պայ­քա­րի* մեջ՝ դեռ ընտ­րար­շա­վը չսկսած։ Հան­րա­
յին դաշ­տում ինք­նա­բուխ պոռթ­կում էլ կա­րող էր լի­նել, սա­կայն հի­
շենք, թե ինչ տե­ղի ու­նե­ցավ Ար­ցա­խի մեծ մա­սի կորս­տից հե­տո,
հան­րութ­յունն արդ­յո՞ք հա­մար­ժեք ար­ձա­գան­քեց։ Հա­սա­րա­կութ­
յու­նը թմբի­րի և վա­խի մեջ է, և դեռ շա­րու­նակ­վում է այդ թմբիրն ու
վա­խը։
Ես պի­տի կրկնեմ՝ մենք ՄԵՂՔԻՆ ենք պարտ­վել։ Սա պար­զա­
պես աստ­վա­ծաշն­չա­յին կամ վար­դա­պե­տա­կան ձևա­կեր­պում չէ,
հենց ան­տար­բե­րութ­յան, ան­հո­գութ­յան, ան­դի­մա­գիծ, ան­հայ­րե­նիք
լի­նե­լու մեղ­քին ենք պարտ­վել։ Ի վեր­ջո պետք է հաս­կա­նանք, որ
կեղ­ծի­քի ու ե­րես­պաշ­տութ­յան հետ­ևանք­նե­րը հաս­նե­լու են նաև
անձ­նա­պես քեզ: Մենք ապ­րում ենք մեղ­քի տի­րույ­թում՝ չցան­կա­
նա­լով ա­զա­տագր­վել մեղ­քից, ո­րով­հետև այդ­տեղ ապ­րե­լը հա­ճե­լի
է՝ կար­ծե­լով պաշտ­պան­ված ես։ Ճահ­ճի մեջ ապ­րո­ղը, այդ ճահ­
ճին է վարժ­ված, կշա­րու­նա­կի այդ­տեղ ապ­րել, հա­մա­րե­լով, որ դա
իր ա­մե­նաօգ­տա­կար, ա­մե­նա­հա­ճե­լի մի­ջա­վայրն է։ Իսկ կյան­քում
ո­րո՞նք են ա­մե­նավ­նա­սա­կար եր­ևույթ­նե­րը. նրանք, ո­րոնք ա­մե­
նա­հա­ճե­լի­ներն են։ Լու­րերն էլ են այդ­պես՝ բա­րի ու դրա­կան լու­
րե­րը մենք գրե­թե չենք կար­դում, բայց բա­ցա­սա­կան ու չար լու­րե­
րը միան­գա­մից սպուն­գի պես կլա­նում ենք։ Մեր կյան­քի թմբի­րը,
պաշտ­պան­վա­ծութ­յան պատ­րան­քը, խխուն­ջա­ցու­մը մեզ հա­մար
շատ «հար­մա­րա­վետ» մի­ջա­վայր է։ Հան­րա­յին ընդվ­զում չկա և դեռ
հո­խոր­տում են այն ան­ձանց վրա, ով­քեր փոր­ձում են հար­ցադ­րում

* 2020թ­-ի հու­նիս 20-ի ԱԺ ար­տա­հերթ ընտ­րութ­յուն­ներ:

114
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ա­նել՝ վեր­լու­ծե­լով ներ­կա ի­րա­վի­ճա­կը։ Սա նշա­նա­կում է, որ մենք

մեղ­քը չենք հաղ­թա­հա­րել, և­ ոչ միայն չենք հաղ­թա­հա­րել, այլ նաև
խո­րաց­րել ենք։ Այս­պես մենք ա­վե­լի ենք պարտ­վե­լու ու ա­նընդ­հատ
ենք պարտ­վե­լու։
Թշ­նա­մին խախ­տել է պե­տա­կան սահ­մա­նը, ներ­խու­ժել է Ս­յու­
նիք, ո­րին մեր պե­տա­կան հա­մա­կար­գը հա­մար­ժեք չի ար­ձա­գան­քել։
Հի­մա երբ մենք ա­սում ենք՝ հա­մար­ժեք ար­ձա­գանք, մեզ կմե­ղադ­
րեն, որ պա­տե­րազմ ենք հրահ­րում։ Ե­թե կա­րող են բա­նակ­ցութ­յուն­
նե­րի մի­ջո­ցով թշնա­մուն վե­րա­դարձ­նել ի­րենց ել­ման կե­տեր, թող
այդ­պես լի­նի, բայց այ­սօր նույ­նիսկ դրա մա­սին տե­ղե­կատ­վութ­
յու­նը շատ նման է ա­պա­տե­ղե­կատ­վութ­յան։ Տ­պա­վո­րութ­յուն է, որ
ե­թե մի քա­նի օր էլ այս­պես շա­րու­նակ­վի, ա­պա մար­դիկ կմո­ռա­նան
այս թե­ման և­ այլևս չի կար­ևոր­վի, թե թշնա­մին քա­նի կի­լո­մետր է
ա­ռաջ ե­կել, սահ­ման խախ­տե՞լ է, թե՞ ոչ։ Այ­սինքն՝ թմրեց­նե­լու գոր­
ծըն­թա­ցը շա­րու­նակ­վում է։ Եվ երբ աս­վում է «թշնա­մութ­յան կա­ռա­
վա­րե­լիութ­յուն», դա այն է, երբ դու ինչ-որ պա­հից թշնա­մուդ և­ իր
հետ հա­մա­կե­ցութ­յունն այլևս վտան­գա­վոր չես հա­մա­րում։ Մի պահ
անդ­րա­դառ­նանք, թե ինչ է նշա­նա­կում այդ «հան­ճա­րեղ» ար­տա­
հայ­տութ­յու­նը՝ թշնա­մութ­յու­նը թշնա­մութ­յուն, բայց թշնա­մութ­յու­նը
պետք է «կա­ռա­վա­րե­լի» լի­նի։ Այս մար­դիկ, հա­վա­նա­բար, լավ են
ճա­նա­չում մեր զգաց­մուն­քա­յին ժո­ղովր­դին և նաև մտա­ծել են, թե
մի քա­նի օր կաղմ­կեն, կա­ղա­ղա­կեն, կտագ­նա­պեն, հե­տո կհա­մա­
կերպ­վեն։

Մենք այդ­պես էլ մարդ փնտրե­լով կմնանք... Մենք միշտ ա­ռաջ­

նոր­դի փնտրտու­քի մեջ ենք, այլ ոչ թե պե­տութ­յան...

Այ­սօր ի՞նչ է տե­ղի ու­նե­նում. Ար­ցա­խի մեծ մա­սը կորց­րել ենք,

մեր անց­յա­լը, հաղ­թա­նակ­ներն ու մեր ար­ժա­նա­պատ­վութ­յունն ենք
կորց­րել, մեր անց­յա­լը գո­ղաց­վել է, ներ­կան սպան­վում է ա­մեն օր՝
միտ­ված ա­պա­գա­յի կորստ­յա­նը։ Եվ այս ա­մենն ան­ցնում է հե­զա­
սահ։ Ե­կեք նա­յենք հան­րա­յին քննար­կում­նե­րի տի­րույ­թը՝ հե­ռուս­
տա­տե­սութ­յուն, հա­մա­ցանց, զուտ խո­սակ­ցութ­յուն­ներ պե­տա­կան
տար­բեր աս­տի­ճան­նե­րի վրա, այ­սօր որ­քա՞ն է խոս­վում Ար­ցա­խի
մա­սին, ի՞նչ չա­փա­բաժ­նով, ո՞ր աս­տի­ճա­նով, ինչ-որ փոք­րիկ խո­

115
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

սակ­ցութ­յուն­ներ են։ Ի վեր­ջո, Ար­ցա­խի ճա­կա­տագ­րի մա­սին պե՞տք

է խոս­վի, ի՞նչ կա որ­պես մտա­ծում՝ զուտ պա­թե­տիկ հայ­տա­րա­րութ­
յուն­ներ ու հո­խոր­տանք­ներ, պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նից հրա­ժա­
րում։ Պատ­կե­րը մեզ հա­մար շատ հստակ է։ Մենք պետք է գի­տակ­
ցենք՝ մենք ապ­րում ենք մեղ­քի մեջ։ Սա միան­շա­նակ ախ­տա­նիշն է
մեր կյան­քի։ Հու­սա­հա­տութ­յունն էլ է մեղք։ Նժ­դե­հին հի­շա­տա­կե­լով՝
մեզ մշտա­պես հարց­նում են, թե մեր պատ­մութ­յան ըն­թաց­քում միշտ
հայտն­վել են վճռա­կան մե­նակ­ներ, ո­րոնք կա­րո­ղա­ցել են բե­կում
մտցնել: Ո՞ւր են այ­սօր նրանք։ Մենք այդ­պես էլ մարդ փնտրե­լով
կմնանք, մենք պետք է մտա­ծենք պե­տութ­յան ու հա­մա­կարգ ստեղ­
ծե­լու մա­սին։ Մենք մշտա­պես սպա­սում ենք ա­ռաջ­նոր­դի, վճռա­կան
մե­նա­կի, և­ այդ սպա­սու­մը խան­գա­րում է հա­մա­կարգ ստեղ­ծե­լուն,
պի­տի՞ մի օր պե­տա­կան հա­մա­կարգն ի զո­րու լի­նի ան­խա­փան
ու վճռա­կան աշ­խա­տե­լու: Նժ­դե­հի և մ­յուս վճռա­կան մե­նակ­նե­րի
սխրան­քը տե­ղի է ու­նե­ցել պե­տութ­յան չգո­յութ­յան պայ­ման­նե­րում։
Ե­թե զու­գա­հեռ­ներ անց­կաց­նեմ, ա­պա 1918թ­-ին պե­տութ­յուն գո­
յութ­յուն ու­ներ, և մեր մյուս հե­րո­սը՝ Անդ­րա­նիկ Օ­զան­յա­նը, պե­տա­
կան հա­մա­կար­գի մեջ չըն­կալ­վեց և չըն­դուն­վեց կամ ին­քը չկա­րո­
ղա­ցավ հար­մար­վել այդ ամ­բողջ հա­մա­կար­գին, և, ի վեր­ջո, մեկ­նեց
երկ­րից։ Դժ­բախ­տա­բար, մենք միշտ ա­ռաջ­նոր­դի փնտրտու­քի մեջ
ենք, այլ ոչ թե պե­տութ­յան։ Մենք ա­նընդ­հատ կորց­նում ենք, ո­րով­
հետև ա­նընդ­հատ ա­ռաջ­նորդ ենք փնտրում, այլ ոչ թե պե­տութ­
յան կա­յաց­ման մա­սին ենք խոր­հում։ Այս ճգնա­ժա­մա­յին պա­հին
բո­լո­րը սպա­սում են ա­ռաջ­նոր­դի։ Այդ ա­ռաջ­նորդն էլ ծնվում է ժո­
ղովր­դի մի­ջից, այլ տե­ղից չի գա­լիս։ Մենք մեղ­քը շա­լա­կած ու­զում
ենք խցկվել ա­զա­տութ­յան տի­րույ­թը, որն ան­հա­մա­պա­տաս­խան է
մեզ։ Ա­յո՛, ա­ռաջ­նորդ­նե­րով՝ մարդ­կան­ցով է տե­ղի ու­նե­նում ա­մեն
ինչ, բայց այ­սօր մենք պետք է մտա­ծենք պե­տութ­յան ու պե­տա­կա­
նութ­յան մա­սին։ Մեր պե­տութ­յունն այ­սօր մեծ սպառ­նա­լի­քի ներ­
քո է՝ գո­նե մեզ հա­սա­նե­լի տե­ղե­կատ­վութ­յան վեր­լու­ծութ­յամբ, մեր
պե­տա­կա­նութ­յունն է վտան­գի ներ­քո, էլ չեմ խո­սում մեր բա­նա­կի
և մ­յուս բո­լոր ինս­տի­տուտ­նե­րում ի­րա­վի­ճա­կի մա­սին։ Մեր եր­կիրն
ա­նընդ­հատ ցնցում­նե­րի մեջ է: Ժո­ղովր­դի մեջ՝ թշնա­մութ­յուն ու պա­
ռակ­տում, ա­տե­լութ­յան ա­ռա­վե­լա­գույն դրսևո­րում, ան­հաս­կա­նա­լի
անզ­գա­մութ­յուն։ Մենք պետք է հենց ա­մե­նասկզ­բից սկսենք կա­ռու­

116
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ցել պե­տութ­յու­նը, որ­քան էլ որ այն պայ­մա­նա­վոր­ված է ան­ձան­ցով

ու մարդ­կան­ցով։ Սա, մեծ հաշ­վով, մշա­կու­թա­յին հարց է։

Մենք չենք ձգտում պա­տե­րազ­մի, բայց, միև­նույն ժա­մա­նակ,

ստո­րաց­նող, նվաս­տաց­նող, ա­նար­ժա­նա­պա­տիվ, ան­դի­մա­գիծ,
ան­գույն, ան­հայ­րե­նիք խա­ղա­ղութ­յուն էլ չենք ու­զում...

Դարձ­յալ այս օ­րե­րին հա­ճախ հնչող հար­ցե­րից է, թե արդ­յո՞ք

Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցին այս ճգնա­ժա­մա­յին ի­րավի­ճա­կում ռազ­մա­վա­
րութ­յուն, ճա­նա­պար­հա­յին քար­տեզ ու­նի։ Արդ­յո՞ք այդ ներ­քին
ուժն առ­կա է երկ­րի՝ ծայ­րա­հեղ ծանր ի­րա­վի­ճակ­նե­րում հայտն­վե­
լու դեպ­քում գոր­ծե­լու հա­մար: Ա­յո՛, տես­նում եմ այդ ու­ժը և պա­
տաս­խա­նատ­վութ­յու­նից չխու­սա­փե­լու պատ­րաս­տա­կա­մութ­յու­նը,
ե­թե, Աստ­ված մի ա­րաս­ցե, ա­ռա­վել ծայ­րա­հեղ ծանր ի­րա­վի­ճա­կում
հայտն­վենք։ Ե­րա­նի որ այդ­պես չլի­նի։ Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցին չի խու­սա­
փում պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նից։ Այն բո­լոր ի­մաստ­նե­րով կրել
է իր բեռն ու պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան բա­ժի­նը՝ դա եր­բեք էլ բեռ
չհա­մա­րե­լով, քա­նի որ սե­փա­կան ժո­ղովր­դի հոգ­ևոր և ֆի­զի­կա­կան
անվ­տան­գութ­յու­նը Ե­կե­ղե­ցու հա­մար ա­ռա­ջին տե­ղում են: Մենք
ոչ մի վայրկ­յան չենք տա­տամ­սե­լու այդ պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­
նը ստանձ­նել։ Ես վստա­հեց­նում եմ, որ երբ մեր համ­բե­րութ­յու­նը
հատ­նի, որ երկ­րի, պե­տութ­յան գո­յութ­յան սպառ­նա­լիքն ու վտանգն
այլևս ան­դառ­նա­լիութ­յան եզ­րին հաս­նեն, այն ժա­մա­նակ կլի­նի այն,
ինչ որ պի­տի լի­նի։ Ես չեմ էլ պատ­կե­րաց­նում, թե այս խոս­քերն ինչ­
պես եմ ար­տա­բե­րում, Աստ­ված մի ա­րաս­ցե, որ այդ օ­րը գա։ Ժա­մա­
նակ­նե­րը ցույց կտան։
Հու­սանք, որ մենք է՛լ ա­վե­լի չենք խո­րաց­նի ի­րա­վի­ճա­կը, թե­
պետ թշնա­մին ան­դա­դար փոր­ձում է բո­լոր հնա­րա­վոր մի­ջոց­նե­
րով ան­հանգս­տաց­նել։ Այս պա­հին, մեզ, վի­րա­վոր­ված վի­ճա­կում,
հանգստութ­յուն ու խա­ղա­ղութ­յուն է պետք, ո­րով­հետև մենք ա­պա­
քին­ման գոր­ծըն­թա­ցի մեջ պետք է լի­նենք։ Ա­նընդ­հատ խոց­վե­լը չի
նպաս­տե­լու ա­պա­քին­մա­նը։ Մեր մտա­ծում­նե­րի ա­ռանց­քում միշտ
պետք է լի­նի մեր պե­տա­կա­նութ­յան անվ­տան­գութ­յու­նը, մեր Հայ­
րե­նի­քի ամ­բող­ջա­կա­նութ­յունն ու ան­խախ­տութ­յու­նը և բո­լոր
ա­ռում­նե­րով մեր ժո­ղովր­դի պաշտ­պան­ված կյան­քը։ Հու­սանք, որ

117
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

նոր Սար­դա­րա­պա­տի առջև չենք կանգ­նի, ո­րով­հետև մենք չենք

ձգտում պա­տե­րազմ ու­նե­նալ, բայց, միև­նույն ժա­մա­նակ, ստո­րաց­
նող, նվաս­տաց­նող, ա­նար­ժա­նա­պա­տիվ, ան­դի­մա­գիծ, ան­գույն,
ան­հայ­րե­նիք խա­ղա­ղութ­յուն էլ չենք ու­զում, և մենք պետք է բո­լոր
ջան­քե­րը ներ­դնենք մեր ար­ժա­նա­պատ­վութ­յու­նը վե­րա­կանգ­նե­լու,
մեր գլուխ­նե­րը բարձ­րաց­նե­լու, հնա­րա­վոր և­ անհ­նար, դառն ու
դժվար լու­ծում­նե­րը գտնե­լու և կա­րո­ղա­նա­լու մեր կյան­քը վերս­տին
կա­յաց­նել և նաև վե­րա­դարձ­նել այն, ինչ կորց­րել ենք՝ և՛ մարդ­կա­
յին կյան­քե­րի, և՛ Հայ­րե­նի­քի ի­մաս­տով։

118
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ԶՐՈՒՅՑ ԺԳ
Նա­խա­սար­դա­րա­պատ­յան օ­րեր ենք ապ­րում...

Սար­դա­րա­պա­տի ճա­կա­տա­մար­տը ոչ միայն մեր գո­յութ­յան,

այլ նաև ինք­նա­ճա­նա­չո­ղութ­յան մա­սին է, թե ինչ­պի­սի հրաշք­ներ
կա­րող ենք գոր­ծել, երբ հաս­նում ենք ինք­նա­ճա­նա­չո­ղութ­յան բարձ­
րա­գույն աս­տի­ճա­նին՝ լի­նե­լով Հայ­րե­նա­տեր և գոր­ծե­լով Հայ­րե­նիք
ու­նե­ցո­ղի վճռա­կա­նութ­յամբ։ Սար­դա­րա­պա­տի յու­րա­քանչ­յուր հե­
րո­սի՝ սպա­յա­կան կազ­մի, զին­վոր­նե­րի, աշ­խար­հա­զո­րի, հոգ­ևո­րա­
կան­նե­րի մտքե­րում ոչ մի վայրկ­յան չի դա­դա­րել հա­մո­զումն ու հա­
վատ­քը հաղ­թա­նա­կի նկատ­մամբ՝ ան­կախ նրա­նից, թե ինչ հան­գա­
մանք­նե­րում էին ի­րենք գտնվում։
Սար­դա­րա­պա­տի 80-ամ­յա­կի ա­ռի­թով մի հոդ­ված եմ հրա­պա­
րա­կել, ո­րը կոչ­վում է «­Սար­դա­րա­պա­տի ճա­նա­պարհն անց­նում է
Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միած­նով», երբ Սար­դա­րա­պա­տում 80-ամ­յա­կի
պե­տա­կան պաշ­տո­նա­կան տո­նա­կա­տա­րութ­յուն­ներն էին տե­ղի ու­
նե­նա­լու և մո­ռաց­ված էր մնա­ցել Գ­ևորգ Ե Սու­րեն­յանց եր­ջան­կա­հի­
շա­տակ հայ­րա­պե­տը, ո­րի վճռա­կա­նութ­յու­նը, ան­մա­հա­շունչ խոս­
քը շրջա­դար­ձա­յին ե­ղավ այդ ի­րա­վի­ճա­կի հա­մար։ Սա ա­նընդ­հատ
հի­շա­տա­կե­լը կար­ևոր է ոչ թե պատ­մութ­յա­նը սոսկ հղում կա­տա­
րե­լու ա­ռու­մով, այլ այն տե­ղա­փո­խե­լու մեր ներ­կան՝ հաս­կա­նա­լու
հա­մար, թե մենք ինչ­պի­սի ժո­ղո­վուրդ ենք և­ ինչ­պես ենք կա­րո­ղա­
նում մեր ինք­նա­ճա­նա­չո­ղութ­յամբ այդ հրաշ­քը, սխրան­քը գոր­ծել։
Սխ­րանք գոր­ծել ոչ միայն պա­տե­րազ­մի դաշ­տում, այլև մեր հոգ­ևոր
պա­տե­րազ­մի մեջ ևս։
1918թ­-ի մա­յի­սի 20-ին էր, երբ գե­նե­րալ Սի­լիկ­յա­նը, գնդա­պետ
Դա­նիել Բեկ-­Փի­րում­յա­նը և Ա­րամ Մա­նուկ­յա­նը գնում են Մայր Ա­թոռ
Սուրբ Էջ­միա­ծին, հան­դի­պում են Վե­հա­փա­ռին և­ ա­ռա­ջար­կում
են, որ­պես­զի Վե­հա­փա­ռը թող­նի Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միա­ծի­նը և
հանգր­վա­նի բար­ձունք­նե­րի վրա՝ կա՛մ Ս­ևա­նում, կա՛մ Բ­յու­րա­կա­
նում, որ­տեղ գո­նե այդ պա­հին անվ­տանգ էր, թե­պետ թուր­քա­կան
բա­նակ­ներն ար­դեն հա­սել էին Սար­դա­րա­պա­տի կա­յա­րան, մյուս

119
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

կող­մից մո­տե­նում էին Բաշ-Ա­պա­րա­նին և հ­յու­սի­սից՝ Ղա­րա­քի­լի­սա­

յին (­Վա­նա­ձոր)։
Այս մա­սին ար­դեն շատ է խոս­վել, բայց ես եմ ա­ռա­ջին ան­գամ
հան­րայ­նաց­րել (հոդ­վա­ծը տպվել է «­Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­
յուն» թեր­թում և­ այն ժա­մա­նակ մեծ ար­ձա­գանք գտել և՛ Գ­ևորգ Ե
Վե­հա­փա­ռի խոս­քը, և՛ ծա­վա­լուն վեր­լու­ծա­կա­նը)։ Մենք դեռ այն
օ­րե­րին (մա­յիս 1998թ.) հստակ կեր­պով խո­սում էինք, որ որ­պես­զի
ԿԵՆՑԱՂԱՊԱՐՏ չլի­նենք, մենք մեր ինք­նութ­յանն անդ­րա­դար­ձի կա­
րիք ու­նենք՝ հա­նե­լու, պե­ղե­լու, գտնե­լու և սե­րունդ­նե­րի սե­փա­կա­
նութ­յու­նը դարձ­նե­լու այն ճշմար­տութ­յուն­նե­րը, այն ո­գե­ղե­նութ­յու­
նը, որ մեր ինք­նութ­յունն է ծնել և­ այդ­պի­սով ենք մենք ձևա­վոր­վել։
Մենք պետք է կա­րո­ղա­նանք ինք­նութ­յուն ու­նե­ցող, հայ­րե­նա­սեր ու
հայ­րե­նա­տեր մար­դիկ լի­նել։
Ի՞նչ տե­ղի ու­նե­ցավ 1918-ին։ Պատ­կե­րաց­րեք Մայր Ա­թո­ռի բա­
կում ամ­բող­ջո­վին հյուծ­ված, հի­վանդ, ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նից մա­զա­
պուրծ ե­ղած ժո­ղո­վուրդն էր՝ մե­ծով ու փոք­րով, ո­րոնք ար­դեն շուրջ
3 տա­րի ա­մեն օր մա­հա­նում էին հի­վան­դութ­յուն­նե­րի, սնն­դի բա­
ցա­կա­յութ­յան պատ­ճա­ռով։ Մայր Ա­թո­ռի շուր­ջը գտնվող ան­տառ­
նե­րում այ­սօր էլ կա­րող ենք այ­ցե­լել մեր մեծ մայ­րե­րի ու հայ­րե­րի
գե­րեզ­ման­նե­րին։ Այս ի­րա­վի­ճա­կում, երբ Գ­ևորգ Ե Վեհա­փա­ռը լսեց
Մայր Ա­թո­ռը լքե­լու ա­ռա­ջար­կը, շատ խո­ժոռ­վեց ծե­րու­նա­զարդ Հայ­
րա­պե­տը և դի­մեց հյուծ­ված ժո­ղո­վր­դին.
«Ա՜զգ հա­յոց, թուր­քը՝ մեր բա­նա­կան հո­տի դա­րա­վոր թշնա­մին,
նվա­ճել է Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լը, շարժ­վում է դե­պի սիր­տը մեր երկ­րի,
մեր հա­վա­տի, մեր կեն­սագ­րութ­յան։ Գա­լիս է Ա­րա­րատ­յան երկ­րի
վրա։ Թուր­քը կո­տո­րած ու ա­վեր սփռե­լով գա­լիս է, և մեր զո­րա­պե­
տերն էլ այլ ելք չեն գտնում այդ ա­ղե­տից, քան Հա­յոց Հայ­րա­պե­տին
փա­խուս­տի մղել։ Ն­րանք Ա­մե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սին ա­ռա­ջար­
կում են ո­սո­խի բե­րա­նին թող­նել Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միա­ծի­նը, մեր
սրբա­րա­ննե­րը, հայ ժո­ղո­վուր­դը, հայ­րե­նի երկ­րի վեր­ջին կտո­րը։
Ա­ռա­ջար­կում են լքել այս բո­լո­րը և սե­փա­կան կյան­քը փրկել Բ­յու­րա­
կա­նում կամ այլ ան­մատ­չե­լի լեռ­նա­ծեր­պի վրա։
Ո՛չ և­ ո՛չ, հա­զա՜ր ան­գամ ո՛չ։ Ես չեմ լքի մեր սուրբ նախ­նի­նե­
րից ա­վանդ­ված Մայր Ա­թո­ռը։ Ես չեմ հե­ռա­նա Հա­յոց Ա­ռա­քե­լա­կան
Ե­կե­ղե­ցու օ­ջա­խից։ Ե­թե հա­յոց զին­վո­րութ­յունն ու ին­քը՝ հայ ժո­ղո­

120
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

վուր­դը, չեն կա­րո­ղա­նա թշնա­մու ա­ռաջ­խա­ղա­ցու­մը կա­սեց­նել, ե­թե

ի զո­րու չեն լի­նի փրկե­լու մեր սրբութ­յուն­նե­րը, ա­պա թող ես նա­
հա­տակ­վեմ հենց այս­տե՛ղ՝ շե­մի վրա՛ Մայր Ա­թո­ռի, ո­րի գա­հա­կա­լի
պա­տիվն ու­նեմ մեր սուրբ նախ­նի­նե­րի ար­դար բա­րե­խո­սութ­յամբ
և Աս­տու­ծո ո­ղոր­մա­ծութ­յամբ։ Մի՞­թե մենք չպի­տի կա­րո­ղա­նանք
պահ­պա­նել մեր օ­ջա­խի կրա­կը, մեր հա­վա­տի ջա­հը, մեր ազ­գա­յին
գո­յի հիմ­քե­րը։ Իսկ ե­թե ե­կել է վեր­ջը, ա­պա այն ին­չո՞ւ չըն­դու­նենք
պատ­վով ու քա­ջութ­յամբ և­ ոչ թե ո­ղոր­մե­լի զե­ռու­նի պես ո­սո­խի
ա­ռաջ սո­ղա­լով։ Մեր պատ­մութ­յան անց­յալ դա­րե­րը լի են քա­ջութ­
յան օ­րի­նակ­նե­րով, ներկ­ված են նա­հա­տակ­նե­րի ար­յամբ։ Դ­րա­նով
չի սպառ­վել մեր ար­յու­նը, և չի կորս­վել քա­ջութ­յու­նը մեր շար­քե­րից։
Դա­րեր շա­րու­նակ հա­յոց ազգն այս­պես է ապ­րել՝ իր ինք­նութ­յան
հա­մար պայ­քա­րե­լով, իր վաղ­վա հա­մար այ­սօր մեռ­նե­լով։ Եվ ո­րով­
հետև ով գա­ղա­փա­րի հետ է մեռ­նում, մեռ­նում է որ­պես հա­տի­կը
ցոր­յա­նի, ա­պա հա­տի­կի մա­հով նոր կյան­քեր են ծնվում վաղ թե
ա­նա­գան։ Դ­րա հա­մար է, որ զանգ­վա­ծա­յին կո­տո­րած­նե­րով ու մա­
հե­րով հա­րուստ մեր կեն­սագ­րութ­յու­նը չի ու­նե­ցել և­ եր­բեք էլ չպի­
տի ու­նե­նա վեր­ջին վեր­ջա­կետ։ Ու­րեմն էլ ին­չո՞ւ դա­վենք ապ­րե­լու և
գո­յատ­ևե­լու մեր ազ­գա­յին կեր­պին։ Ին­չո՞ւ ազ­գո­վին չբարձ­րա­նանք
թշնա­մու դեմ, որ գա­լիս է անդ­րա­րաքս­յան իր թեթև հա­ջո­ղութ­յուն­
նե­րով հղփա­ցած և մեր ար­յան վեր­ջին կա­թի­լին ծա­րա­վի...»։ Մայր
Ա­թո­ռի բա­կում հա­վաք­ված ամ­բողջ բազ­մութ­յու­նը կեր­պա­րա­նա­
փոխ­ված միա­հա­մուռ բա­ցա­կան­չեց. «­Պատ­րա՛ստ ենք ել­նե­լու, Վե­
հա­փա՜ռ Տեր»։ Ա­պա ծե­րու­նա­զարդ Հայ­րա­պետն իր արծ­վա­յին հա­
յացքն ուղ­ղե­լով ժո­ղովր­դին՝ շա­րու­նա­կեց.
«Ես միշտ էլ հա­վա­տա­ցել եմ իմ ժո­ղովր­դի ո­գուն։ Ես գի­տեմ նրա
ան­ցած ճա­նա­պար­հի դառ­նութ­յուն­նե­րը։ Ես հա­մոզ­ված եմ նաև, որ
ազգն իմ հա­յոց ա­նարգ թշնա­մուն դեռ չի ա­սել իր վեր­ջին խոս­քը։ Եվ
խոսքն այդ պի­տի լի­նի հաղ­թա­կան»։
Ա­պա հնչե­ցին Մայր Տա­ճա­րի, շրջա­կա բո­լոր ե­կե­ղե­ցի­նե­րի զան­
գե­րը, Վե­հա­փառն ի­ջավ Մայր Տա­ճար։ Զին­վո­րա­կան­ներն ու Ա­րամ
Մա­նուկ­յա­նը ապ­շա­հար էին ու ոգ­ևոր­ված։ Դ­րան հա­ջոր­դե­ցին գե­
նե­րալ Սի­լիկ­յա­նի, Ա­րամ Մա­նուկ­յա­նի կո­չե­րը՝ դուրս գա­լու ոչ միայն
գրե­թե քայ­քայ­ված բա­նա­կով, այլ նաև ամ­բողջ աշ­խար­հա­զո­րով։
Կազմ­վեց հոգ­ևո­րա­կան­նե­րի գուն­դը Եզ­նիկ վար­դա­պե­տի, Զա­վեն

121
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ե­պիս­կո­պո­սի և բազ­մա­թիվ այլ ե­պիս­կո­պոս­նե­րի, վար­դա­պետ­նե­րի

ու քա­հա­նա­նե­րի կող­մից։ Գա­րե­գին ար­քե­պիս­կո­պոս Հով­սեփ­յան­ցի
գլխա­վո­րութ­յամբ հոգ­ևո­րա­կան­նե­րից ու ար­ցախ­ցի­նե­րից կազմ­վեց
500 հո­գա­նոց մա­հա­պարտ­նե­րի գուն­դը, ո­րոնք ճա­կա­տա­մար­տի
վճռա­կան պա­հին ծան­րա­գույն հար­ված հասց­րին թշնա­մուն։ Այդ
մա­սին կա մեր թշնա­մու՝ Վե­հիբ փա­շա­յի վկա­յութ­յու­նը, ով ա­սում է,
թե երբ ճեր­մա­կազ­գեստ մա­հա­պարտ­նե­րի գուն­դը՝ կրծքնե­րին խա­
չի պատ­կեր­նե­րով, դուրս ե­կավ, թվաց թե երկն­քից ի­ջած հրեշ­տակ­
նե­րի գնդեր են կռվի դաշ­տում։
Սա այն մեծ ու­րա­խութ­յուն պատ­ճա­ռող պատ­կերն է, որ մենք
այդ­պի­սին էլ կա­րող ենք լի­նել։ Մենք դա փաս­տել ու վկա­յել ենք Ար­
ցախ­յան ա­զա­տա­մար­տին, նույ­նիսկ այս վեր­ջին պա­տե­րազ­մին։
Դա մեր ինք­նա­ճա­նա­չո­ղութ­յան բարձ­րա­գույն դրսևո­րումն է։
Մենք հի­մա նա­խա­սար­դա­րա­պատ­յան օ­րեր ենք ապրում. Սար­
դա­րա­պա­տում վճռվեց մեր լի­նե­լութ­յու­նը, «­Մո­ռաց­ված Ազ­գի» բա­
նաձ­ևը գոր­ծեց՝ որ­ևէ օ­տար մե­կին չէինք սպա­սում՝ մենք էինք, մեր
ինք­նութ­յու­նը, մեր ար­ժա­նա­պատ­վութ­յու­նը:
Մենք եր­բեք չենք ցան­կա­ցել ա­մե­նա­վեր­ջին աս­տի­ճա­նին հաս­
նել, բայց եր­ևի պետք է ճզմվե­լու աս­տի­ճա­նի հաս­նենք, որ արթ­նա­
նանք, որ վե­րածն­վենք: Ա­յո՛, Սար­դա­րա­պա­տում հենց այդ օ­րե­րին
էր, որ վճռվեց մեր այ­սօր­վա գո­յութ­յան ի­րա­վուն­քը։

Ե­թե չլի­ներ Սար­դա­րա­պա­տը, Հա­յաս­տան բա­ռը լոկ որ­պես հի­

շո­ղութ­յուն կմնար...

Սար­դարա­պա­տում, Բաշ-Ա­պա­րա­նում, Ղա­րա­քի­լի­սա­յում գոր­

ծեց «­Մո­ռաց­ված Ազգ» լի­նե­լու սկզբուն­քը, ո­րի մա­սին ես ա­նընդ­հատ
խո­սում եմ՝ ոչ մի ար­տա­քին ուժ չկար, մենք էինք ու մեր Աստ­ված,
մեր ինք­նութ­յան, գո­յութ­յան ու ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան տե­սիլ­քը։
Այս­պես է ե­ղել միշտ և­այս­պես է լի­նե­լու, ես կաս­կած չու­նեմ։ Պետք
է ան­դա­դար կրկնենք Գ­ևորգ Ե Սու­րեն­յանց կա­թո­ղի­կո­սի խոս­քե­
րը, ո­րով­հետև ես հա­վա­տում եմ մեր ներ­քին ու­ժա­կա­նութ­յանն ու
ի­մաս­տութ­յա­նը, ինք­նութ­յան անդ­րա­դար­ձին, ինք­նա­ճա­նա­չո­ղութ­
յա­նը։ Մենք պետք է հաս­նենք ա­մե­նա­վեր­ջին, ա­մե­նա­ցածր աս­տի­

122
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ճա­նին, քա­նի դեռ չու­նենք մեղ­քի գի­տակ­ցութ­յու­նը, մեղ­քից ա­զա­

տագր­վե­լու ցան­կութ­յու­նը։
Մա­յիսի 28-ը հռչակ­ված է որ­պես Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­
յան ստեղծ­ման օր։ Մա­յիսի 28-ը հետ­ևանքն է Սար­դա­րա­պա­տի,
Բաշ-Ա­պա­րա­նի և Ղա­րա­քի­լի­սա­յի հաղ­թա­նա­կի։ Թե­պետ Ղա­րա­
քի­լի­սա­յում մենք զուտ ռազ­մա­կան ի­մաս­տով պարտ­վե­ցինք, բայց
այդ ճա­կա­տա­մարտն իր նշա­նա­կութ­յամբ պա­կաս չէր մյուս­նե­րից,
ո­րով­հետև կա­րո­ղա­ցանք կա­սեց­նել թշնա­մու բա­նակ­նե­րին։
Մենք միշտ կոչ­ված ենք լի­նե­լու Սար­դա­րա­պա­տի առջև գտնվե­
լու, քա­նի դեռ ո­րո­շել ենք ապ­րել այս Հայ­րե­նի­քում, և­այս Հայ­րե­նի­
քը մեր ՏՈՒՆՆ է։ Մենք ու­րիշ կերպ չենք էլ կա­րող մտա­ծել ու ապ­րել։
Մենք կա­րող ենք ժա­մա­նակ­նե­րը դարձ­նել մե­րը, տի­րա­պե­տել այդ
ժա­մա­նակ­նե­րին, փոր­ձել ի­րա­վի­ճակ­նե­րը չհասց­նել Սար­դա­րա­
պատ­նե­րի, բայց երբ ժա­մը գա, և Սար­դա­րա­պա­տը դառ­նա ան­խու­
սա­փե­լի, այն մեզ հա­մար պետք է հրա­վեր դառ­նա:
Այ­սօր փոր­ձում են պա­տառ-պա­տառ ա­նել մեր Տու­նը՝ Ար­ցա­
խը, Ս­յու­նի­քը, Գե­ղար­քու­նի­քը և հի­մա էլ այլևս ան­թա­քույց ակ­նար­
կում են Տա­վուշ-Տա­Հույ­սի մա­սին: Փոր­ձե՛ք ձեր դժգույն ու դժբախտ
բախ­տը և Տա­Հույսս դառ­նա­լու է ձեր գե­րեզ­մա­նա­փո­րը՝ թե՛ ներ­քին
և թե՛ ար­տա­քին չա­րի­քի, և մեր ե­րա­զած Հ­զոր, Հաղ­թա­նա­կած, Հա­
վեր­ժա­կան ու ամ­բող­ջա­կան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՍ ՌԱՀՎԻՐԱՆ:
Այ­սօր բո­լոր կող­մե­րից մեր պե­տութ­յու­նը վտանգ­ված է, ներ­քի­
նից հա­մար­ժեք պա­տաս­խան գո­յութ­յուն չու­նի, իշ­խա­նութ­յու­նը հա­
մար­ժեք գնա­հա­տա­կան չի տա­լիս ու բա­ցատ­րութ­յուն­ներ էլ չի ու­
զում տալ։ Տես­նում ենք փաս­տաթղ­թեր, տար­բեր վկա­յութ­յուն­ներ,
գաղտ­նի բա­նակ­ցութ­յուն­ներ, ի­րա­րա­մերժ տե­ղե­կութ­յուն­ներ: Ե­թե
ճիշտ են տա­վուշ­յան գյու­ղե­րը՝ «անկ­լավ­նե­րը» հանձ­նե­լու բա­նակ­
ցութ­յուն­նե­րի մա­սին լու­րե­րը, ա­պա մենք պատ­րաստ չենք տե­ղի
տա­լու։ Ես գրել եմ՝ Ար­ցա­խը, Ս­յու­նի­քը, Գե­ղար­քու­նի­քը, այդ­տեղ
կա­րող էր լի­նել Գ­յում­րին, Կո­տայ­քը, Ա­րա­գա­ծոտ­նը, Հա­յաս­տա­նի
յու­րա­քանչ­յուր մետ­րը իմ Տունն է, իմ Հայ­րե­նիքն է, յու­րա­քանչ­յուր
մետ­րի վրա իմ եղ­բայր­նե­րի, ըն­կեր­նե­րի, զա­վակ­նե­րի, մեր հայ­րե­րի
ար­յունն է հեղ­ված և քր­տինքն է թափ­ված։ Սա վե­րա­ցա­կան զգա­
ցում չէ։ Ես չեմ կա­րող հա­մա­կերպ­վել այն մտքին, որ մենք մեր Հայ­
րե­նի­քում ապ­րե­լով՝ կորց­նենք ապ­րե­լու ի­մաս­տը:

123
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Յու­րա­քանչ­յուր մարդ, կլի­նի իշ­խա­նա­վոր, ար­տա­քին ուժ

կամ որ­ևէ այլ չա­րիք, ե­թե կփոր­ձի խար­դա­վանք­նե­րով, ստի­պե­
լով կամ այլ կեր­պե­րով այդ քայլն ա­նել այս պա­րա­գա­յին Տա­վու­շի
նկատ­մամբ, ո­րը որ­ևէ ձևով տար­բեր չէ Ս­յու­նի­քից, Գե­ղար­քու­նի­
քից, Ար­ցա­խից կամ որ­ևէ այլ վայ­րից, ու­րեմն հա­մար­ժեք պա­տաս­
խան կստա­նա։ Սա մեր կյանքն է։ Ա­սում եմ որ­ևէ աս­տի­ճա­նի վրա
գտնվող իշ­խա­նա­վո­րի ԱԺ-ում, կա­ռա­վա­րութ­յու­նում կամ այ­լուր, որ
ես անձ­նա­պես չեմ պատ­րաստ­վում հա­մա­կերպ­վել։ Չեմ կար­ծում,
որ մեր ժո­ղո­վուրդն էլ պատ­րաստ է հա­մա­կերպ­վե­լու։
Տա­վու­շում այս պա­հին սպա­սո­ղա­կան վի­ճակ է։ Այս լու­րե­րի
հե­ղե­ղին վստա­հել-չվստա­հե­լու հարց կա։ Այն­պես չէ, որ Ս­յու­նի­քի
կամ Գե­ղար­քու­նի­քի, Ար­ցա­խի կորս­ված մա­սի վե­րա­բեր­յալ լու­րե­
րը հանգս­տաց­նող են, ան­հանգս­տութ­յու­նը նույն չա­փով է։ Պար­
զա­պես, իմ այ­սօր­վա պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան բա­ժի­նը Տա­վուշն
է։ Որ­ևէ մե­կը, երբ կփոր­ձի ստո­րագ­րել, և­ այդ ստո­րագ­րութ­յու­նը
կլի­նի ուղ­ղա­կի ցան­կութ­յուն, իմ կար­ծի­քով, կհան­դի­պի այն մեծ դի­
մադ­րութ­յա­նը, ո­րին ար­ժա­նի է։

Ապ­րե­լով մեռ­նում ենք մեր բազ­մա­հա­զար նա­հա­տակ եղ­բայր­

նե­րի ու զա­վակ­նե­րի լու­սա­վոր հա­յաց­քի ներ­քո, ով­քեր թույլ չեն
տա­լու մեզ ի­րեն­ցից գո­ղա­նալ հաղ­թա­նա­կի տե­սիլ­քը և ս­պա­նել
այն: Կոչ­ված ենք նույ­նա­նա­լու նրանց հետ...

1918թ­-ի ճիշտ այս օ­րե­րին մենք հի­վանդ ու հյուծ­ված կանգ­նած

էինք լի­նե­լութ­յան վտան­գի վճռո­րոշ օ­րե­րի առջև, և տե­ղի ու­նե­ցավ
Սար­դա­րա­պա­տի հրաշ­քը, և­այդ հրաշ­քը վերս­տին լի­նե­լու է, ո­րով­
հետև մենք մեր վեր­ջին խոս­քը չենք ա­սել ա­նարգ թշնա­մուն, և­այդ
խոս­քը լի­նե­լու է հաղ­թա­կան։
Հոգ­ևոր Հա­յաս­տա­նը հաղ­թե­լու է «նոր» Հա­յաս­տա­նին, Ի­րա­
կան Հա­յաս­տա­նը՝ ֆեյս­բու­քյան Հա­յաս­տա­նին, սե­րը՝ ա­տե­լութ­յա­
նը, ո­գին՝ «դուխ»-ին, ճշմար­տութ­յու­նը՝ կեղ­ծի­քին. Հոգ­ևոր Հա­յաս­
տա­նում մենք նույ­նա­նա­լու ենք մեր բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րի հե­րոս­նե­
րի հետ:

124
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

Հոգ­ևոր Հա­յաս­տա­նը հաղ­թե­լո՛ւ է «նոր հա­յաս­տա­նին»...

Ինձ հարց­նում են՝ ի՞նչ է նշա­նա­կում «­Հոգ­ևոր Հա­յաս­տա­

նը պարտ­վեց «նոր» Հա­յաս­տա­նին»։ Հոգ­ևոր Հա­յաս­տա­նը մեր
ձգտումն է, մեր ե­րազն է, մեր տե­սիլքն է սի­րով ապ­րող քա­ղա­քա­
ցի­նե­րի, Հայ­րե­նիք ու հոգ­ևոր ար­ժեք­ներ սի­րող մարդ­կանց, Աստ­
ված ճա­նա­չող ու Աստ­ված պաշ­տող մարդ­կանց։ Այն հա­յի բարձ­րա­
գույն ո­րա­կի Հա­յաս­տանն է։ Այս­պի­սին է Հոգ­ևոր Հա­յաս­տա­նը։ Իսկ
«նոր հա­յաս­տա­նը» մեր ի­րա­կա­նութ­յունն է։ Այս ի­մաս­տով, թե­պետ
Հոգ­ևոր Հա­յաս­տա­նը պարտ­վել է ար­ժեք­ներ ու սկզբունք­ներ չու­
նե­ցող, քա­մի­նե­րից տա­րու­բեր­վող, բո­լոր տե­սա­կի ա­տե­լութ­յուն­նե­
րի, թշնա­մութ­յուն­նե­րի, դա­վադ­րութ­յուն­նե­րի, խար­դա­վանք­նե­րի,
ստի, կեղ­ծի­քի, մեղ­քի ամ­բող­ջութ­յուն հան­դի­սա­ցող «նոր հա­յաս­
տա­նին», ես հա­մոզ­ված եմ՝ Հոգ­ևոր Հա­յաս­տա­նը հաղ­թե­լու է «նոր
հա­յաս­տա­նին», և մենք կա­րո­ղա­նա­լու ենք ապ­րել մեր տե­սիլ­քին
հա­մա­հունչ Հոգ­ևոր Հա­յաս­տա­նում, որ­տեղ ի­րա­կան Հա­յաս­տա­նը
հաղ­թած կլի­նի «նոր հա­յաս­տա­նին», որ­տեղ հո­գին հաղ­թած կլի­նի
«դու­խին», ճշմար­տութ­յու­նը՝ ստին, ազն­վութ­յու­նը՝ կեղ­ծի­քին, սե­րը՝
ա­տե­լութ­յա­նը, որ­տեղ ազ­գը կապ­րի իր ո­րա­կին, իր կո­չու­մին, իր
անդ­րան­կութ­յա­նը հա­մա­հունչ՝ Աստ­ծու հետ և մարդ­կանց առջև,
որ­տեղ մենք կնույ­նա­նանք մեր հե­րոս­նե­րի հետ, ո­րոնց մա­սին ինձ
Կա­յա­նա­վան գյու­ղից մեր սի­րե­լի 10-ամ­յա Յու­րան հար­ցադ­րու­մով
ա­սում էր. «­Մենք ու­զում ենք, որ մեր հե­րոս տղա­ներն ի­մա­նան, որ
մենք իրենց հետ նույնն ենք, կի­մա­նա՞ն ի­րենք այս մա­սին»։
Սա է Հոգ­ևոր Հա­յաս­տա­նը։ Հոգ­ևոր Հա­յաս­տա­նում ող­բեր­գութ­
յուն­ներ ու պար­տութ­յուն­ներ գո­յութ­յուն չու­նեն, Հոգ­ևոր Հա­յաս­
տանն ու­նի նա­հա­տա­կութ­յուն­ներ ու հաղ­թա­նակ­ներ։
Օ­րեր ա­ռաջ ծննդյանս օր­վա մաղ­թանք­նե­րի ծան­րակ­շիռ մա­սը
Ա­վետ­յաց Երկ­րի Տե­սիլ­քի, Հոգ­ևոր Հա­յաս­տա­նի մա­սին էին։ Ի՞նչ ու­
նենք ա­վե­լի, քան այն մեծ պարգ­ևը, որ Աստ­ված մեզ տվել է համ­բու­
րե­լի Հա­յաս­տան աշ­խար­հով։ Այս երկ­րի վրա մեր սկիզ­բը և վեր­ջը
կապ­ված է մեր Հայ­րե­նի­քի հետ, Ա­վետ­յաց Երկ­րի Տե­սիլ­քի ի­րա­կա­
նաց­ման հետ։

125
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԶՐՈՒՅՑ ԺԴ
Ե­րե­խան բեռ կամ հոգ­նութ­յուն չէ, այլ՝ օրհ­նութ­յուն ...

Ըն­տա­նի­քը որ­պես հա­մայնք աստ­վա­ծա­յին ստեղ­ծա­գոր­ծութ­

յուն է։ Մար­դը ստեղծ­վել է որ­պես հա­մայնք, այլ ոչ թե որ­պես ան­
հատ՝ ա­ռան­ձին էակ։ Շատ ա­ռիթ­նե­րով եմ ա­սել, որ 21-րդ դա­րի
մտա­ծո­ղութ­յու­նը հար­ձա­կումն է հա­մայն­քի վրա։
Հար­ցադ­րու­մը հետև­յալն է՝ ո՞վ է մար­դը, ինչ­պի­սի՞ էակ է, մե­
կու­սի՞՝ ա­ռան­ձի՞ն, թե՞ հան­րա­յի՞ն։ Այս ի­մաս­տով ժա­մա­նա­կա­կից
աշ­խար­հում ըն­տա­նի­քը որ­պես հա­մայն­քի պատ­կե­րը՝ ամ­բող­ջութ­
յու­նը, կենտ­րո­նա­կան թի­րախն է։
Ըն­տա­նի­քը պետք է լի­նի հան­րա­յին կյան­քի ման­րա­պատ­կե­րը,
ար­ժեք­նե­րը ըն­տա­նի­քից պետք է բխեն դե­պի հան­րութ­յուն, բայց
այ­սօր հան­րա­յին կյան­քի տար­բեր դրսևո­րում­ներն են մուտք գոր­
ծում ըն­տա­նիք՝ հե­ռուս­տա­ցույ­ցով, հա­մա­ցան­ցով, օ­րենսդ­րա­կան
ակ­տե­րով, կոն­վեն­ցիա­նե­րով, զա­նա­զան այլ մի­ջոց­նե­րով՝ բո­լոր
ա­ռում­նե­րով թու­լաց­նե­լու այս հա­մայ­նա­կան սրբա­զան ինս­տի­տու­
տը։ Մար­դուն դարձ­նում են մե­կու­սի, ան­հատ, խեղճ, մար­դը մար­
դուց զրկված մի ա­նօգ­նա­կան միա­վոր՝ որ­պես տնտե­սա­կան գո­յութ­
յուն, այլ ոչ՝ հոգ­ևոր կամ հան­րա­յին։

Մար­դը Աստ­ծո պատ­կերն ու նմա­նութ­յունն է...

Մար­դու ինք­նաի­րաց­ման վայ­րը հա­մայնքն է։ Ա­ռանց հա­մայն­քի

մար­դու ար­ժե­քը կի­սատ է։ Մար­դն ստեղծ­վել է որ­պես ամ­բող­ջութ­
յուն՝ կին և տ­ղա­մարդ՝ ըն­տա­նիք, հա­մայնք, Սուրբ Եր­րոր­դութ­յան
օ­րի­նա­կով՝ պատ­կե­րով և ն­մա­նութ­յամբ։ Այս պատ­կերն ու նմա­նութ­
յունն Իր եր­րոր­դու­թե­նա­կան կյանքն է, Իր սի­րո միության կյանքն է՝
ան­ձե­րի ո­րո­շա­կի դե­րե­րով, պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն­նե­րով, ի­րենց
ա­ռա­քե­լութ­յուն­նե­րով: Այդ­պես նաև ըն­տա­նիքն է։
Դժ­բախ­տա­բար, տա­րի­նե­րով թե՛ ներ­սից, թե՛ դրսից ազ­դե­ցութ­
յուն­նե­րի պատ­ճա­ռով հայտն­վել ենք այն­պի­սի ի­րա­վի­ճա­կում, որ
ա­նընդ­հատ ստիպ­ված ենք ե­ղել գտնվել «ըն­տա­նի­քը» պաշտ­պա­նե­
126
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

լու պատ­նե­շի վրա՝ ա­մեն ա­ռի­թով մտա­ծե­լու ըն­տա­նի­քի գա­ղա­փա­

րի պաշտ­պա­նութ­յան մա­սին: Մեզ հրամց­վող պաս­տառ­նե­րը շատ
գե­ղե­ցիկ են, ա­կան­ջա­հա­ճո, ժա­մա­նա­կի ո­գուն հա­մա­պա­տաս­խան,
մար­դու ի­րա­վուն­քի արժ­ևոր­ման լ­ույ­սի ներ­քո՝ «գեն­դե­րա­յին հա­վա­
սա­րութ­յուն», «ե­րե­խա­յի լա­վա­գույն շահ», «ըն­տա­նե­կան բռնութ­յան
դեմ պայ­քար» և­այլն, ո­րոնք հետ­ևո­ղա­կա­նո­րեն թու­նա­վո­րել են մեր
մտա­ծո­ղութ­յու­նը, որ­պես­զի, ի վեր­ջո, հա­մա­կերպ­վենք դրանց հետ։
Ի­րա­կա­նում այս բո­լորն ուղղ­ված են մար­դու ան­հա­տա­պաշ­տութ­յա­
նը և բ­նավ կապ չու­նեն մար­դու էութ­յան հետ՝ որ­պես հա­մայն­քա­յին
գո­յութ­յուն, որ­պես ըն­տա­նիք՝ իր ամ­բող­ջա­կան հաս­կա­ցո­ղութ­յամբ։
Այս ա­ռի­թով ու­զում եմ խո­սել եր­կու կար­ևոր հար­ցե­րի մա­սին,
ո­րոնք մեզ հա­մար այ­սօր­վա­նից սկսած ճա­նա­պարհ են:

Մենք ե­րե­խա­յա­սեր չենք...

Ա­ռա­ջի­նը՝ ըն­տա­նիք­նե­րում քիչ ե­րե­խա­ներ ու­նե­նա­լու ի­րա­կա­

նութ­յունն է։ Մենք ե­րե­խա­յա­սեր չենք։ Մենք ե­րե­խա սի­րում ենք, որ­
պես­զի մեր ե­սա­սի­րա­կան զգա­ցում­նե­րը բա­վա­րա­րենք։ Այս պատ­
ճա­ռով մեկ, եր­կու, ա­ռա­վե­լա­գույ­նը ե­րեք զա­վակ ենք ու­նե­նում։ Քիչ
դեպ­քեր կան, որ մենք չորս և­ ա­վե­լի զա­վա­կով ըն­տա­նիք­ներ ու­
նենք։ Դժ­բախ­տա­բար, պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քում և հե­տո, երբ մեր
տղա­նե­րի հո­գե­հան­գիստ­նե­րը, հու­ղար­կա­վո­րութ­յուն­ներն էին տե­
ղի ու­նե­նում, մեր ըն­տա­նիք­նե­րը մտնե­լով, ես տե­սա, որ մեր հե­րոս
եղ­բայ­րը կա՛մ միակ զա­վակն է, կա՛մ մեկ քույր կամ եղ­բայր ու­նի։
Շատ քիչ ըն­տա­նիք­ներ կա­յին, որ զա­վակ­նե­րը մի քա­նիսն էին։
Սա խո­սում է կեղ­ծի­քի մա­սին: Մենք մեզ կո­չում ենք ըն­տա­նիք
սի­րող, զա­վակ սի­րող, բայց խոր­քում այդ­պես չէ։ Մենք ինք­ներս մեզ
սի­րող ենք՝ մայ­րերն ի­րենց կյան­քը, հայ­րերն ի­րենց կյան­քը, իսկ
տա­տիկ-պա­պիկ­նե­րը թոռ­նիկ­ներ են ու­զում ու­նե­նալ, որ­պես­զի սի­
րեն թոռ­նիկ­նե­րին, ո­րով­հետև ժա­մա­նա­կին ի­րենց հա­մար դժվար
էր ե­րե­խա­յի պա­տաս­խա­նատ­վութ­յունն ստանձ­նե­լը, իսկ թոռ­նի­կի
հան­դեպ պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն չու­նեն։ Թ­վում է, թե զար­դա­
րան­քի հա­մար ենք ե­րե­խա ու­նե­նում, կար­ծես մեզ հա­մար սի­րե­լու
գոր­ծիք լի­նի ե­րե­խան։ Եվ այս­պես, մեկ-եր­կուսն ենք ու­նե­նում, ա­ռա­
վե­լա­գույ­նը՝ ե­րեքը։ Ե­րե­խան մեզ հա­մար հոգ­նութ­յուն է դառ­նում։

127
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Ա­սել եմ՝ ե­րե­խան մեզ հա­մար բեռ չէ։ Մեր մտքում ա­սում ենք՝ դե լավ
կրթութ­յուն ու­նե­նա ե­րե­խան, լավ հա­գուստ ու­նե­նա, մտա­հոգ­վում
ենք՝ ու­մից և­ին­չից պա­կաս կմնա և­այլն: Այս­պի­սի մտա­ծո­ղութ­յու­նը
խո­սում է այն մա­սին, որ ե­րե­խան հոգ­նութ­յուն է։ Իսկ ին­չի՞ց են հոգ­
նում՝ բե­ռից։ Բայց ե­րե­խան օրհ­նութ­յուն է, ե­րե­խան ա­ռա­վե­լութ­յուն
է։ Եվ մենք զա­վակ­ներ պետք է ու­նե­նանք ոչ միայն մեր սե­փա­կան
ըն­տա­նի­քի հա­մար, այլ մեր հան­րա­յին կյան­քի հա­մար, պե­տութ­յան
ու ազ­գի հա­մար։ Սա շատ կար­ևոր է։ Ե­րե­խա­նե­րը որ­ևէ ըն­տա­նի­քի
սե­փա­կա­նութ­յու­նը չեն միայն։ Մեր տղա­նե­րը որ զոհ­վել են, նրանք
ո՞ւմ ըն­տա­նի­քի սե­փա­կա­նութ­յունն են։ Ն­րանք որ­ևէ ըն­տա­նի­քի սե­
փա­կա­նութ­յու­նը չեն, ի­րենք բո­լո­րինն են։ Ե­թե այդ տղա­ներն ի­րենց
ըն­տա­նի­քը դնեին ա­ռա­ջին գծի վրա՝ ա­ռա­ջին տե­ղում, ի­րենք տար­
բե­րակ կգտնեին խու­սա­փե­լու, փախ­չե­լու։ Բայց ի­րենք ինձ ու ձեզ
են դրել ա­ռա­ջին գծի վրա, պե­տութ­յունն են դրել ա­ռա­ջին գծի վրա,
այդ պատ­ճա­ռով են ի­րենք այն­տեղ ե­ղել։ Ա­յո՛, մեր տղա­նե­րը ծնվել
են որ­ևէ ըն­տա­նի­քում, բայց նրանք ի­րենց ըն­տա­նի­քի­նը չեն, հա­
մընդ­հա­նուր են, ամ­բող­ջինն են, բո­լո­րինն են։ Ի վեր­ջո, երբ ես այ­սօր
ապ­րում եմ, ի­րենց ար­յան հաշ­վին եմ ապ­րում։

Ձեր կյան­քի եր­ջան­կութ­յու­նը և­ օրհ­նութ­յու­նը բո­լո­րի հա­մար է

օրհ­նութ­յուն...

Այդ պատ­ճա­ռով եմ ա­սում, որ մենք բազ­մա­թիվ զա­վակ­ներ

պետք է ու­նե­նանք։ Իմ կող­մից պսակ­ված զույ­գե­րին ա­սել եմ այս
մա­սին, ա­սում եմ, հի­մա էլ եմ կրկնում։
Երկ­րոր­դը՝ ա­սում եմ բո­լոր նրանց, ով­քեր կա­րող են զա­վակ
ու­նե­նալ։ Պետք է շատ զա­վակ­ներ ու­նե­նալ, շատ՝ հինգ, վեց, յոթ,
որ­քան որ հնա­րա­վոր է, ո­րով­հետև մենք գտնվում ենք նաև ար­
տա­կարգ ի­րա­վի­ճա­կում, չա­փա­զանց ծանր դրութ­յան մեջ։ Մենք
տա­րի­նե­րով այդ­պես չենք ապ­րել կամ մտա­ծել։ Հի­մա հա­սել ենք
մի վի­ճա­կի, որ պետք է դա ա­նենք՝ ուղ­ղա­կիո­րեն ան­տե­սե­լով բո­լոր
տե­սա­կի օ­ժան­դա­կութ­յուն­նե­րը և չօ­ժան­դա­կութ­յուն­նե­րը։ Ինչ­պես
ա­մեն ժա­մա­նակ ժո­ղո­վուրդն ինքն ի­րե­նով կա­րո­ղա­ցել է կազ­մա­
կերպ­վել, ինք­նա­կազ­մա­կերպ­վել՝ ա­ռանց կա­րիքն ու­նե­նա­լու որ­ևէ
մե­կի կա­ռա­վար­ման կամ ուղ­ղորդ­ման, այդ­պես էլ այ­սօր՝ ըն­տա­նի­

128
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

քը մե­ծաց­նե­լու ի­մաս­տով. ոչ մե­կին մի՛ նա­յեք, նա­յեք ձեր կյան­քի

եր­ջան­կութ­յա­նը և ձեր օրհ­նութ­յա­նը, որն օրհ­նութ­յուն է դառ­նա­լու
բո­լո­րի հա­մար։
Շատ ե­րե­խա ու­նե­ցող ըն­տա­նիքն ա­վե­լի եր­ջա­նիկ է լի­նե­լու,
ո­րով­հետև զա­վակ­նե­րը մե­ծա­նա­լու են խնամ­քի ու սի­րո մեջ, և
ա­պա այդ զա­վակ­նե­րը վե­րա­դարձ­նե­լու են ոչ միայն ի­րենց ծնող­նե­
րին, այլև ի­րենց Հայ­րե­նի­քին, ի­րենց պե­տութ­յա­նը, և պար­տա­դիր
չէ, որ միայն պա­տե­րազ­մի մի­ջո­ցով լի­նի դա։

Սե­ռե­րի միջև ոչ թե մրցակ­ցութ­յուն, այլ՝ փոխլ­րա­ցում, ոչ թե

ի­րա­վունք, այլ՝ սեր...

Այժմ անդ­րա­դառ­նանք «Ըն­տա­նի­քում բռնութ­յան կան­խար­

գել­ման, ըն­տա­նի­քում բռնութ­յան են­թարկ­ված ան­ձանց պաշտ­
պա­նութ­յան և­ ըն­տա­նի­քում հա­մե­րաշ­խութ­յան վե­րա­կանգն­ման»
օ­րեն­քին:
Նա­խա­պես այդ օ­րեն­քի նա­խա­գի­ծը կոչ­վում էր «Ըն­տա­նե­կան
բռնութ­յան մա­սին»։ Ի վեր­ջո, եր­կար պայ­քա­րից հե­տո վե­րան­վան­
վեց «բռնութ­յուն ըն­տա­նի­քում»։ Ին­չո՞ւ «բռնութ­յուն ըն­տա­նի­քում»,
ո­րով­հետև բռնութ­յու­նը բռնութ­յուն է, բա­ցար­ձակ նշա­նա­կութ­յուն
չու­նի, թե որ­տեղ է։ Մենք ա­սում ենք, ե­թե օ­րենք եք ըն­դու­նում և­այն
բնու­թագ­րում եք որ­պես «ըն­տա­նե­կան բռնութ­յուն», դա ար­դեն քա­
ղա­քա­կան տեր­մին է, հետ­ևա­բար, կա­րող եք օ­րենք ըն­դու­նել «փո­
ղո­ցա­յին բռնութ­յան», «աշ­խա­տան­քա­յին բռնութ­յան», «խա­նու­
թում բռնութ­յան» և­այլ հա­սա­րա­կա­կան ո­լորտ­նե­րի հա­մար, որ­տեղ
որ բռնութ­յուն կա­րող է կի­րառ­վել, իսկ բռնութ­յուն ա­մե­նուր կա­րող
է կի­րառ­վել, այն­տեղ, որ­տեղ մարդ ու մարդ­կա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն
գո­յութ­յուն ու­նի։ Եվ այս տրա­մա­բա­նութ­յամբ բռնութ­յու­նը բռնութ­
յուն է, ան­կախ նրա­նից, թե ինչ մի­ջա­վայ­րում է տե­ղի ու­նե­նում։ Մեր
խնդիրն այն էր, որ ար­հես­տա­կա­նո­րեն ըն­տա­նիք մուտք չգոր­ծեն
կամ կա­մա­յա­կան ո­րո­շում­ներ չկա­յաց­վեն ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րի
նկատ­մամբ՝ զա­վակ­ներ, ծնող­ներ, մեծ ծնող­ներ և­այլն։
Իսկ Ի՞նչ է ա­նում ե­կե­ղե­ցին բռնութ­յան եր­ևույթ­նե­րը կան­խար­

129
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

գե­լե­լու հա­մար։ Այս ամ­բողջ ըն­թաց­քին հա­մա­գոր­ծակ­ցում ենք բո­լոր

այն կա­ռույց­նե­րի հետ, ո­րոնք օ­րեն­քով սահ­ման­ված կեր­պով զբաղ­
վում են այս խնդրով։ Ցա­վա­լին այն է, որ այս օ­րեն­քով հիմ­նա­կան
բե­ռը դրված է ոս­տի­կա­նութ­յան վրա՝ և՛ ա­ռա­ջին ար­ձա­գան­քողն է
ոս­տի­կա­նութ­յու­նը, և՛ գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի վեր­ջին փուլն է ոս­տի­կա­
նութ­յան ի­րա­վա­սութ­յան տի­րույ­թում՝ մինչև հա­մա­պա­տաս­խան
ի­րա­վա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի մեջ մտնե­լը։
Բռ­նութ­յան կան­խար­գե­լու­մը պետք է լի­նի ոչ թե օ­րեն­քի մի­ջո­
ցով, այլ հա­սա­րա­կա­կան կյան­քի մտա­ծո­ղութ­յան փո­փո­խութ­յամբ։
Հա­սա­րա­կա­կան կյան­քի հա­զար ու մի եր­ևույթ­ներ բո­լոր հնա­րա­
վոր օ­ղակ­նե­րով ներ­խու­ժում են ըն­տա­նիք, այդ մթնո­լոր­տը պետք
է փոխ­վի, կան­խար­գե­լումն այդ­պես է լի­նում՝ կրթութ­յամբ, դաս­
տիա­րա­կութ­յամբ, հա­մա­ցան­ցով, հե­ռուս­տա­տե­սութ­յամբ, ռա­դիո­
յով լայ­նար­ձակ քա­րոզ­չութ­յամբ։ Մինչ­դեռ մենք սկսում ենք դեպքն
ար­ձա­նագ­րե­լուց և դ­րա­նից հե­տո գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը կա­տա­րե­
լուց, ըն­տա­նի­քի կյան­քին մի­ջամ­տե­լուց։ Ա­յո՛, եր­բեմն ստիպ­ված ենք
լի­նում ուղ­ղա­կի մի­ջամ­տել ըն­տա­նի­քի կյան­քին, բայց, այ­դու­հան­
դերձ, մտա­ծո­ղութ­յան փո­փո­խութ­յուն է անհ­րա­ժեշտ։
Մենք գրե­թե ա­մեն ին­չի նկատ­մամբ ենք այս­պես վար­վում: Մեզ
հա­մար օ­րա­կար­գա­յին ծրագ­րա­վո­րում, նա­խա­տե­սում­ներ գո­յութ­
յուն չու­նեն, մա­նա­վանդ եր­կար ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծի հա­մար,
ա­մեն ին­չին ար­ձա­գան­քող վի­ճա­կում ենք։ Այս օ­րենքն էլ է այդ­պես
գոր­ծում, թե­պետ ա­նու­նը «կան­խար­գել­ման» է, այ­դու­հան­դերձ, այն
ար­ձա­գան­քող է, իսկ կան­խար­գե­լու­մը պետք է տե­ղի ու­նե­նա բո­լոր
մա­կար­դակ­նե­րի վրա՝ որ­պես մտա­ծո­ղութ­յան փո­փո­խութ­յուն։
Կար­ևո­րա­գույն խնդիր է նաև, որ տար­բեր տե­սա­կի կա­ռույց­
ներ, մի­ջո­ցա­ռում­ներ, օ­րենք­ներ՝ «ըն­տա­նի­քի» սխալ մեկ­նա­բա­
նութ­յամբ փոր­ձում են տղա­մար­դու և կ­նոջ ի­րա­վա­հա­վա­սա­րութ­
յան, ի­րա­վուն­քի տե­սանկ­յու­նից գնա­հա­տել ըն­տա­նի­քը և­ոչ թե սի­րո
տե­սանկ­յու­նից։ Այ­սօր ըն­տա­նի­քը գնա­հատ­վում է ի­րա­վունք­նե­րով՝
ինչ ի­րա­վունք ու­նի կի­նը, ինչ ի­րա­վունք ու­նեն ա­մու­սի­նը, զա­վակ­
նե­րը և­այլն: Այ­սինքն՝ ըն­տա­նի­քում ար­ժե­քը սե­րը չէ։ Ըն­տա­նի­քը դի­
տարկ­վում է ի­րա­վուն­քի լույ­սի ներ­քո, այլ ոչ թե սի­րո, սա մե­ծա­գույն
խնդիր է։ Սե­ռե­րի միջև չի կա­րող մրցակ­ցութ­յուն լի­նել, այլ պետք է
130
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

լի­նի փոխլ­րա­ցում։ Այ­սօր ըն­տա­նի­քում շեշտ­ված է մրցակ­ցութ­յան

գա­ղա­փա­րը։
Ե­կե­ղե­ցում այն­քան բարձր է ըն­տա­նի­քի գա­ղա­փա­րը, որ պսա­
կը որ­պես «խոր­հուրդ» է կա­տար­վում, այ­սինքն՝ բարձ­րա­գույն ար­
ժեք­նե­րից մեկն է, ո­րը ե­կե­ղե­ցին ու­նի և­ո­րով ապ­րում է։
Այս­տեղ ևս մեկ կար­ևոր եր­ևույթ է առ­կա, որ ու­զում եմ նշել,
ո­րին շատ են հղում կա­տա­րում «բռնութ­յուն ըն­տա­նի­քում» գա­ղա­
փա­րի ջա­տա­գով­նե­րը՝ ծաղ­րե­լով «ա­վան­դա­կան ըն­տա­նի­քի» գա­
ղա­փա­րը: Մենք չենք ա­սում «ա­վան­դա­կան ըն­տա­նիք», մենք ա­սում
ենք «քրիս­տո­նեա­կան ըն­տա­նիք», որն ա­վան­դա­կան ըն­տա­նիքն է։
«Ք­րիս­տո­նեա­կան ըն­տա­նիք»-ը քրիս­տոնեա­կան ար­ժեք­նե­րով
ապ­րող, սի­րո վրա կա­ռուց­ված, խնա­մա­տա­րութ­յամբ ապ­րող, մե­կը
մյու­սին սի­րով ծա­ռա­յող և ս­պա­սա­վո­րող և շատ զա­վակ­ներ ու­նե­
ցող ըն­տա­նիքն է։ Եր­կու սե­րունդ ա­ռաջ մեր բո­լոր ըն­տա­նիք­նե­րը
մեծ են ե­ղել, «յոթ զա­վա­կով սե­ղան նստե­լու» գա­ղա­փարն են ու­նե­
ցել։

Թի­րա­խա­վոր­ված սպա­նութ­յուն...

2010թ­-ից խո­սել եմ հղիութ­յան՝ սե­ռով պայ­մա­նա­վոր­ված ար­

հես­տա­կան ընդ­հա­տում­նե­րի մա­սին, բայց միայն սե­ռով պայ­մա­
նա­վոր­ված ընդ­հա­տում­նե­րի ծի­րից ներս չենք դի­տար­կում, այլ,
ընդ­հան­րա­պես, ար­հես­տա­կան ընդ­հա­տում­նե­րը, թե­պետ սա ար­
դեն ո­րո­շա­կի շեշ­տադ­րում և­ ո­րո­շա­կի տրա­մադր­վա­ծութ­յուն ու­
նե­նա­լու մա­սին է խո­սում։ Այս ա­ռու­մով Հա­յաս­տա­նը աշ­խար­հում
ա­մե­նա­մեծ ցու­ցա­նիշ­նե­րից մեկն է ար­ձա­նագ­րել, այ­սօր եր­րորդն է
Չի­նաս­տա­նից և Ադր­բե­ջա­նից հե­տո։ Սա ցա­վա­լի ի­րա­կա­նութ­յուն
է։ Ե­կե­ղե­ցին տար­բեր ճա­նա­պարհ­նե­րով, զա­նա­զան կա­ռույց­նե­
րի հետ հա­մա­տեղ աշ­խա­տան­քով մեծ ջանք է ներդ­րել և­ ո­րո­շա­կի
օ­րենսդ­րա­կան մա­կար­դա­կի է հասց­րել, որ­պես­զի գո­նե ինչ-որ կեր­
պով կանխ­վեն սե­ռով պայ­մա­նա­վոր­ված ընդ­հա­տում­նե­րը։
Այս­տեղ ու­րիշ խնդիր էլ կա. 2014թ­-ին վար­չա­պե­տա­կան ցու­ցու­
մով նշված է, թե որ դեպ­քե­րում կա­րե­լի է ար­հես­տա­կան ընդ­հա­
տում­ներ կա­տա­րել՝ թե՛ բժշկա­կան, թե՛ սո­ցիա­լա­կան։ Բժշ­կա­կա­նը

131
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

հսկա­յա­կան մի ցանկ է, սո­ցիա­լա­կանն էլ վեց կե­տեր են։ Այն­տեղ

աբ­սուր­դի հաս­նող կե­տեր կան, օ­րի­նակ՝ ա­մու­սին­նե­րից մե­կի բան­
տում գտնվե­լու պա­րա­գա­յին կա­րե­լի է հղիութ­յունն ընդ­հա­տել։ Սա
ուղ­ղա­կի խե­լա­հե­ղութ­յուն է, սա պետք է շու­տա­փույթ վե­րա­տե­սութ­
յան են­թար­կել, ո­րով­հետև բո­լոր հնա­րա­վոր տար­բե­րակ­ներն ըն­
ծայ­ված են, որ­պես­զի քա­ջա­լեր­վեն ընդ­հա­տում­նե­րը՝ թե՛ բժշկա­կան
ի­մաս­տով, թե՛ սո­ցիա­լա­կան։ Նույ­նիսկ գրե­թե թողն­ված է մար­դու
քմա­հա­ճույ­քին։
Մեր երկ­րում, դժբախ­տա­բար, ի­րա­կա­նութ­յուն է սե­ռով պայ­
մա­նա­վոր­ված ընդ­հա­տում­նե­րի մեծ քա­նա­կը, հու­սանք՝ դա ինչ-որ
ձևով կվե­րա­նա մեր կյան­քից, ո­րով­հետև դա, ա­մեն ին­չից ան­կախ,
ան­մարդ­կայ­նութ­յուն է։ Ա­նըն­դու­նե­լի է, որ կար­ծես թի­րա­խա­վոր­
ված սպա­նես կոնկ­րետ այդ սե­ռի մար­դուն։ Սա դա­տա­պար­տե­լի է։

Ինչ­պի­սին Սուրբ Եր­րոր­դութ­յունն է, այն­պի­սին էլ ըն­տա­նիքն

է...

Ք­րիս­տո­նեա­կան ըն­կալ­մամբ ըն­տա­նի­քի գա­ղա­փա­րը հիմն­ված

է Սուրբ Եր­րոր­դութ­յան աստ­վա­ծա­բա­նա­կան մտա­ծո­ղութ­յան վրա՝
ինչ­պի­սին Սուրբ Եր­րոր­դութ­յունն է, այն­պի­սին էլ ըն­տա­նիքն է։ Այ­
սինքն՝ մարդն ա­րար­ված է Աստ­ծո պատ­կե­րով և ն­մա­նութ­յամբ,
մար­դը միայ­նակ չի ստեղծ­վել, մար­դը ստեղծ­վել է տղա­մարդ ու կին
և­ այդ­պի­սով է դար­ձել մարդ, ստեղծ­վե­ցին տղա­մար­դը ու կի­նը և,
այդ­պի­սով, մար­դը ստեղծ­վեց։ Այդ­պես էլ Սուրբ Եր­րոր­դութ­յան մեջ
է. ե­թե ան­ձե­րից մե­կը բա­ցա­կա­յի, աստ­վա­ծութ­յուն չի լի­նի։ Մենք
աստ­վա­ծութ­յուն ենք կո­չում, ո­րով­հետև այդ ե­րեք ան­ձերն են՝ Հայ­
րը, Որ­դին, Սուրբ Հո­գին։ Երբ պատ­կե­րի ու նմա­նութ­յան մա­սին ենք
խո­սում, ու­րեմն Աստ­ված մար­դուն ստեղ­ծել է Իր նման, ինչ­պի­սին
որ Ինքն է, իսկ Ին­քը ե­րեք ան­ձե­րով, սի­րո միութ­յամբ, յու­րա­քանչ­
յուր ան­ձի ո­րո­շա­կի պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն­նե­րով, ներ­դաշ­նա­
կութ­յան մեջ ապ­րող, փոխլ­րաց­նող, Միմ­յանց կյան­քից ան­բա­ցա­կա
միութ­յան մեջ է, ինչ­պես ըն­տա­նիքն է։ Մենք այդ­պես ենք գնա­հա­
տում և­ ըն­կա­լում ըն­տա­նի­քը։ Ս­րա­նից ա­վե­լի բարձր ձևա­կեր­պում
և­ար­ժեք գո­յութ­յուն չու­նի։

132
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

Ձեր հան­գիստ ապ­րե­լու հա­մար ու­րի­շին մի՛ սպա­նեք...

Այս­պի­սին է քրիս­տո­նեա­կան ըն­տա­նի­քը՝ բա­զում զա­վակ­նե­րով,

մար­դու կյան­քը չընդ­հա­տող, հնա­րա­վոր ծնվող մար­դուն չսպա­նող։
Ա­յո, ա­ռիթն է, որ ա­սեմ. մի՛ սպա­նեք այդ ե­րե­խա­նե­րին, ո­րով­հետև
դա­ժան է լի­նե­լու պա­տաս­խա­նը։ Դուք ար­հես­տա­կան ընդ­հա­տում
եք ա­նում չա­փա­զանց ա­նի­մաստ պատ­ճա­ռա­բա­նութ­յուն­նե­րով։
Ա­սածս միայն կա­նանց չի ուղղ­ված, այլ՝ ամ­բողջ ըն­տա­նի­քին։ Ձեր,
այս­պես կոչ­ված, հան­գիստ ապ­րե­լու հա­մար ու­րի­շին մի՛ սպա­նեք։
Ին­չո՞ւ եմ ա­սում «ու­րի­շին», ո­րով­հետև, ե­թե մար­դը գնում է այդ
քայ­լին, ու­րեմն այդ ե­րե­խան իր հա­մար ու­րիշ է, ի­րե­նը չէ, իր ար­
յու­նից ծնվո­ղը չէ, իր էութ­յու­նից դուրս ե­կո­ղը չի հա­մար­վում այլևս։

133
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԶՐՈՒՅՑ ԺԵ
Մար­դա­սի­րա­կան օ­րեն­քի քո­ղով հար­ված ըն­տա­նի­քին...

Այս «Զ­րույ­ցում» անդ­րա­դառ­նա­լու ենք վե­րար­տադ­րո­ղա­

կան ա­ռող­ջութ­յան թե­մա­յին*:1 Կա­ռա­վա­րութ­յունն ա­ռա­ջար­կում
է «­Մար­դու վե­րար­տադ­րո­ղա­կան ա­ռող­ջութ­յան և վե­րար­տադ­րո­
ղա­կան ի­րա­վունք­նե­րի մա­սին» օ­րեն­քում փո­փո­խութ­յուն­ներ և
լ­րա­ցում­ներ կա­տա­րել, ո­րի արդ­յուն­քում կհան­վեն վե­րար­տադ­րո­
ղա­կան օ­ժան­դակ տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով, կամ, ինչ­պես ըն­դուն­ված է
ա­սել, է­կո­յի միջո­ցով ե­րե­խա ունե­նալու ո­րոշ սահ­մա­նա­փա­կում­նե­
րը։ Այս­պի­սով, ե­րե­խա ու­նե­նա­լու նոր հնա­րա­վո­րութ­յուն կտրվի այն
ա­մու­սին­նե­րին, ո­րոնք ա­ռողջ սե­ռաբ­ջիջ­ներ չու­նեն, սա­կայն կնոջ
օր­գա­նիզմն ու­նակ է ե­րե­խա ու­նե­նալ։ Այս պար­զա­բա­նումն ա­ռա­ջին
հա­յաց­քից դրա­կան ու կար­ևոր փո­փո­խութ­յուն է, այ­սու­հան­դերձ,
շատ ծու­ղակ­ներ է պա­րու­նա­կում և բազ­մա­թիվ կեն­սա­բա­րո­յա­գի­
տա­կան հար­ցեր է ա­ռա­ջադ­րում։
Սա շատ կար­ևոր և նուրբ թե­մա է։ Ես այս ուղ­ղութ­յամբ մաս­
նա­գի­տա­կան ա­ռու­մով զբաղ­վել եմ դեռևս 2010-2011թ­-ից, երբ
սե­ռով պայ­մա­նա­վոր­ված հղիութ­յան ընդ­հա­տում­նե­րի խնդիրն էր
ար­ծարծ­վում Հա­յաս­տա­նում։ Այս խնդի­րը տա­կա­վին առ­կա է, թե­
պետ մեծ ծա­վա­լով աշ­խա­տանք է տար­վել՝ նույ­նիսկ մինչև օ­րենս­
դրա­կան մա­կար­դակ հասց­նե­լով։ Հենց այս խնդիր­նե­րով է զբաղ­
վում կեն­սա­բա­րո­յա­գի­տութ­յու­նը որ­պես անհ­րա­ժեշտ և կար­ևոր
գի­տութ­յուն, ո­րը փոխ­կա­պակց­ված է աստ­վա­ծա­բա­նութ­յա­նը՝ մե­կը
մյու­սին լրաց­նե­լով։
Կեն­սաէ­թի­կան շատ կար­ևոր դե­րա­կա­տա­րութ­յուն ու­նի ո­րո­
շում­ներ կա­յաց­նե­լու գոր­ծըն­թա­ցում և մի գի­տութ­յուն կամ գի­տա­
կարգ է, ո­րը խո­սում է հան­րա­յին կյան­քում տեղ գտնող եր­ևույթ­նե­

* Խմբագրության կողմից. Բագրատ Սրբազանը 2012թ. Մոնրեալի Կոնկոր­դիայի

համալսարանում պաշտպանել է աստվածաբանության և կենսաբարոյագիտության
մագիստրոսական թեզ (MA)` «Հայաստանի առողջապահական համակարգը.
պատ­մական, սոցիալական և աստվածաբանական եզրաշերտը, անցյալը, ներկան
և ապագայի զարգացման հեռանկարը» թեմայով, որտեղ նաև արծարծված է այս
խնդի­րը:
134
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

րի մա­սին բա­րո­յա­գի­տա­կան լույ­սի ներ­քո՝ աստ­վա­ծա­բա­նութ­յան

ա­ջակ­ցութ­յամբ։
Հի­մա անդ­րա­դառ­նանք բուն խնդրին։ Ի՞նչ է տե­ղի ու­նե­նում։
Պատ­ճա­ռա­բա­նութ­յու­նը շատ հե­տաքր­քիր է, սա­կայն այն կի­սատ
պատ­ճա­ռա­բա­նութ­յուն է։ Այս փո­փո­խութ­յան անհ­րա­ժեշ­տութ­յունն
այս­պես է շա­րադր­ված. «­Վեր­ջին ե­րեք տաս­նամ­յակ­նե­րի ըն­թաց­
քում ար­ձա­նագր­վել է ծնե­լիութ­յան և ժո­ղովր­դագ­րա­կան ցու­ցա­նիշ­
նե­րի վատ­թա­րա­ցում։ Մաս­նա­վո­րա­բար, պտղա­բե­րութ­յան ցածր
մա­կար­դա­կը չի ա­պա­հո­վում ան­գամ պարզ վե­րար­տադ­րութ­յուն,
ո­րի հա­մար անհ­րա­ժեշտ է...»։
Նախ՝ սկսենք նրա­նից, որ տեքս­տը հա­յե­րեն չէ, սա ի­մի­ջիայ­լոց:
Փո­փո­խութ­յան անհ­րա­ժեշ­տութ­յու­նը պատ­ճա­ռա­բան­վում է սոսկ
ծնե­լիութ­յան ցածր գոր­ծա­կի­ցով։ Ընդ­հան­րա­պես չի խո­սում տե­ղի
ու­նե­ցող ար­հես­տա­կան ընդ­հա­տում­նե­րի մա­սին, չի խոսվում ար­
տա­գաղթի մա­սին, ո­րը ժո­ղովր­դագ­րա­կան ի­մաս­տով չի նպաս­տել
ծնե­լիութ­յան ա­ճին, սրա­նից բխած կա­րող ենք խո­սել նաև սո­ցիալ-
տնտե­սա­կան խնդիր­նե­րի մա­սին։ Այ­սինքն՝ այս­պի­սի քայլ ա­նե­լով
բա­վա­րա­րում են ըն­դա­մե­նը փոքր հատ­վա­ծի կա­րիք­նե­րը և սա,
մեղմ ա­սած, ամ­բող­ջութ­յամբ չգնա­հատ­ված և չ­վեր­լուծ­ված քայլ է,
կամ ամ­բող­ջութ­յամբ կի­սատ է և կեղ­ծիք։ Այ­սինքն՝ խնդիր­նե­րը հա­
մա­կող­մա­նի չեն դի­տարկ­վել և խո­րութ­յամբ չեն ու­սում­նա­սիր­վել։
Այժմ այն դի­տար­կենք բա­րո­յա­գի­տա­կան, աստ­վա­ծա­բա­նա­կան
լույ­սի ներ­քո։ Մեր ե­կե­ղե­ցին այս հար­ցի վե­րա­բեր­յալ, որ­պես այդ­
պի­սին, ձևա­կեր­պած պաշ­տո­նա­կան հա­յե­ցա­կար­գա­յին տե­սա­կետ
չու­նի, բայց մո­տե­ցու­մը հոգ­ևոր ըն­կալ­մամբ հետև­յալն է. յու­րա­քանչ­
յուր տուն սրբութ­յուն է, և­այն­տեղ սի­րո կա­պը եր­կու ան­ձանց միջև
է, պտղա­բե­րութ­յունն ու ծնուն­դը պետք է տե­ղի ու­նե­նա այդ եր­կու
ան­ձան­ցից։ Ար­հես­տա­կան մի­ջամ­տութ­յամբ եր­կու ան­ձի պտղա­բե­
րութ­յան ա­պա­հո­վումն ըն­դու­նե­լի է ե­կե­ղե­ցու հա­մար։ Բայց ինչ­պես
որ կյան­քում ըն­դու­նե­լի չէ ա­մու­սին­նե­րի հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում եր­
րորդ ան­ձի ներ­կա­յութ­յու­նը, այն­պես էլ ըն­դու­նե­լի չէ ար­հես­տա­կան
մի­ջամ­տութ­յու­նը` դո­նո­րա­կա­նը` եր­րորդ ան­ձի մաս­նակ­ցութ­յունն
ա­մու­սին­նե­րի պտղա­բե­րութ­յան հար­ցում։ Բա­ցի այն, որ դա լի­նե­լու
է ու­րի­շի զա­վա­կը, դրա­նից բխե­լու են նաև հե­տա­գա­յի բար­դութ­
յուն­նե­րը հենց այդ զա­վա­կի հետ կապ­ված։ Մի­գու­ցե մար­դիկ հե­

135
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

տա­գա­յում հրա­ժար­վե՞ն հենց այդ զա­վա­կից։ Այս պա­հին մի­գու­ցե

զգաց­մուն­քա­յին մա­կար­դա­կի վրա օ­րենս­դիր­նե­րը խո­սում են մար­
դա­սի­րա­կան, ըն­դու­նելի գոր­ծողութ­յան և­ այլնի մա­սին, բայց հա­
ջորդ պա­հին պա­տաս­խա­նատ­վութ­յունն ի­րենք այլևս չեն ստանձ­
նում՝ ըն­տա­նի­քին թող­նե­լով ի­րենց խնդիր­նե­րի հետ։ Այս­տեղ հար­ցը
միայն զա­վակ ու­նե­նա­լը չէ։ Այդ զա­վա­կի հետ ապ­րե­լը, մե­ծաց­նելն
ա­վե­լի մեծ հարց է։ Այ­սու­հան­դերձ, բնա­կա­նո­րեն չենք կա­րող խու­
սա­փել այն հար­ցից, թե այն ա­մու­սին­նե­րը, ո­րոնք չեն կա­րող զա­
վակ ու­նե­նալ, ի­րենց ի՞նչ կա­րե­լի է ա­ռա­ջար­կել որ­պես լու­ծում, ե­թե
այս տար­բե­րակն ըն­դու­նե­լի չէ։ Ե­թե ար­հես­տա­կան մի­ջամ­տութ­յան
մա­սին է խոս­քը, ա­պա այն պետք է տե­ղի ու­նե­նա եր­կու ա­մու­սին­նե­
րի միջև՝ ո՛չ փոխ­նակ մայ­րութ­յան, ո՛չ էլ տղա­մարդ­կա­յին դո­նո­րութ­
յան ի­մաս­տով ըն­դու­նե­լի չէ՝ եր­րորդ ան­ձանց ներգ­րավ­ման պատ­
ճա­ռով, ո­րից ծա­գող խնդիր­նե­րից ե­րաշ­խիք­ներ ըն­տա­նի­քը չու­նի։
Իսկ ի՞նչ պետք է ար­վի։ Տե­սեք ինչ խնդիր կա Հա­յաս­տա­նում։
Մենք խո­սում ենք ոչ միայն անձ­նա­կան եր­ջան­կութ­յան, այլ նաև ժո­
ղովր­դագ­րա­կան խնդիր­նե­րի մա­սին։
Ա­ռա­ջին՝ մենք չենք ար­ձա­նագ­րել ար­հես­տա­կան ընդ­հա­տում­
նե­րի թի­վը և չենք ու­զում խո­սել այդ մա­սին: Այն վի­ճա­կագ­րա­կան
թվե­րը, որ մեզ տրա­մադ­րում են, ճշգրիտ չեն, ո­րով­հետև կա՛մ
հարց­նող­նե­րը հար­ցը ճիշտ չեն ձևա­կեր­պում, կա՛մ հարց­վող­ներն
ա­մա­չում են ճշգրիտ պա­տաս­խա­նել, կա՛մ որ­ևէ այլ պատ­ճա­ռով։
Երկ­րորդ՝ 2004թ-ի կա­ռա­վա­րութ­յան ո­րո­շում կա հղիութ­յան ար­
հես­տա­կան ընդ­հատ­ման բժշկա­կան և սո­ցիա­լա­կան ցու­ցում­նե­րի
մա­սին, որ­տեղ բո­լոր հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րը տրված են թե՛ բժշկա­
կան, թե՛ սո­ցիա­լա­կան խնդի­րնե­րի դեպ­քում հղիութ­յան ար­հես­տա­
կան ընդ­հատ­ման ի­րա­վունք տա­լու հա­մար (նույ­նիսկ բրոն­խի­տի
պա­րա­գան է նշված, ա­մու­սին­նե­րից մե­կի բան­տում գտնվե­լու պայ­
մա­նը կա, ա­մուս­նա­լու­ծութ­յան պա­հին նույ­նիսկ կա­րե­լի է ընդ­հա­
տում ա­նել)։ 2004թ­-ին կա­ռա­վա­րութ­յան այս ո­րո­շումն ըն­դուն­վել է,
ո­րը 2017թ­-ին ան­վա­վեր է ճա­նաչ­վել և­ըն­դուն­վել է նմա­նօ­րի­նակ այլ
ո­րո­շում՝ չնչին փո­փո­խութ­յուն­նե­րով։ Այ­սինքն՝ այն մինչև հի­մա գոր­
ծում է։ Սա շատ մեծ խնդիր է և հարկ է վե­րա­տե­սութ­յան են­թար­կել։
Այժմ անդ­րա­դառ­նանք ըն­տա­նի­քի եր­ջան­կութ­յան հար­ցին։
Նախ, ըն­տա­նի­քի խրա­խու­սան­քը շատ մեծ պետք է լի­նի, որ­պես­
136
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

զի ի­րենք ցան­կա­նան զա­վակ ու­նե­նալ։ Իսկ ա­ռող­ջա­կան խնդիր­ներ

ու­նե­նա­լու պա­րա­գա­յին ա­վե­լի մեծ մար­դա­սի­րա­կան ակտ է ե­րե­խա
որ­դեգ­րե­լը, ո­րով և՛ ե­րե­խա ես ու­նե­նում քեզ հա­մար, և՛ նաև ար­
դեն գո­յութ­յուն ու­նե­ցող կյան­քին խնամք ես տա­լիս, սեր ես փո­խան­
ցում, այ­սինքն՝ ուղ­ղա­կիո­րեն գո­յութ­յուն ու­նե­ցող կյանք ես փրկում։
Դա մար­դա­սի­րա­կան ա­վե­լի մեծ գոր­ծո­ղութ­յուն է, քան դո­նո­րա­
կան մի­ջամ­տութ­յամբ զա­վակ ու­նե­նա­լու ցան­կութ­յունն ու ձգտու­մը՝
շատ հա­ճախ ա­պա­գա­յի ան­հայտ խնդիր­նե­րով։
Հետ­ևա­բար զա­վակ ու­նե­նա­լու ըն­դու­նե­լի եր­կու ճա­նա­պարհ
են.
Ա. Այն ար­հես­տա­կան մի­ջամ­տութ­յու­նը, ո­րը տե­ղի է ու­նե­նում
եր­կու ա­մու­սին­նե­րի միջև,
Բ. Ե­րե­խա­յի որ­դեգ­րու­մը։
Օ­րեն­քի լրաց­ման մեջ աս­վում է. «Այն ըն­տա­նիք­նե­րը, ո­րոնք ու­
նեն նույն սե­ռի 3 ե­րե­խա, կա­րող են օ­ժան­դակ տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով
բու­ժօգ­նութ­յան դի­մել և պ­լա­նա­վո­րել 4-րդի սե­ռը՝ խու­սա­փե­լով սե­
ռով պայ­մա­նա­վոր­ված հղիութ­յան ընդ­հա­տու­մից»։
Սա կեղ­ծիք­նե­րի շար­քին է։ Ու­րեմն, մենք ոչ թե ցան­կա­նում ենք
ե­րե­խա ու­նե­նալ՝ մարդ ստեղ­ծել, այլ խո­սում ենք, թե ԻՆՉՊԻՍԻ ե­րե­
խա ենք ու­զում, ինչ­պի­սի մարդ ենք ու­զում ու­նե­նալ։ Այդ պա­րա­գա­
յին մեր ցան­կութ­յու­նը զա­վակ ու­նե­նա­լը չէ, այլ թե ինչ­պի­սին պետք
է լի­նի այդ զա­վա­կը: Կա­րող են ցան­կութ­յուն հայտ­նել ու­նե­նալ ո­րո­
շա­կի աչ­քե­րի գույ­նով զա­վակ, կամ որ­ևէ «աստ­ղի» որ­պես դո­նոր
ու­նե­նալ։ Սա խտրա­կա­նութ­յան գե­րա­գույն աս­տի­ճանն է, և­ այն
ըն­տա­նի­քի սի­րո հետ այլևս կապ չու­նի։ Սա դառ­նում է գոր­ծա­րա­
նա­յին ի­րա­կա­նութ­յուն, կնոջ կամ տղա­մար­դու ար­ժա­նա­պատ­վութ­
յան զրկում, ծնվող ե­րե­խա­յի ի­րա­վուն­քի ու ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան
զրկում՝ դեռ չծնված, ո­րով­հետև դու ո­րո­շում ես, թե ինչ­պի­սի զա­
վակ ես ու­զում ու­նե­նալ։ Սա բա­րո­յա­գի­տա­կան, աստ­վա­ծա­բա­նա­
կան, հոգ­ևոր, մարդ­կա­յին ար­ժե­քի բո­լոր սահ­ման­նե­րից դուրս է։
Ե­թե աստ­վա­ծա­բա­նո­րեն ա­սեմ, այս պա­րա­գա­յին դու ո­րո­շում ես,
որ Աստ­ծո փո­խա­րեն ես գոր­ծում, ո­րո­շում ես, թե ինչ­պի­սի զա­վակ
ես ինքդ քեզ պարգ­ևե­լու։ Մարդն այլևս չի գնա­հա­տում մար­դու ար­
ժե­քը, մար­դու պա­տի­վը, այլ փոր­ձում է ո­րո­շել, թե ինչ­պի­սի մարդ է
ու­զում ինքն «ար­տադ­րել»։ Սա, ի վեր­ջո, կա­րող է հան­գեց­նել նրան,

137
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

որ մի օր մար­դը կա­րող է ստեղ­ծել «բարձր ռաս­սա­յի» գե­նը և­այլևս

միայն «գեր­մար­դիկ» ծնվեն։ Գի­տե՞ք՝ հիտ­լեր­յան ժա­մա­նա­կաշր­
ջա­նում սկսե­ցին փոր­ձար­կում­ներ ա­նել, ո­րը կոչ­վում էր «եվ­գե­նի­
կա», ո­րո­շում էին տվյալ գե­նը պա­հել կամ ոչն­չաց­նել։ Փոր­ձում էին
ազնվա­մար­դու գե­նի ժա­ռան­գոր­դին ստա­նալ, ո­րը ցե­ղա­յին ի­մաս­
տով կլի­նի ազն­վա­գույ­նը։ Այն, ին­չի հա­մար մարդ­կութ­յու­նը դա­տա­
պար­տել է Հիտ­լե­րին, հի­մա, փաս­տո­րեն, «մար­դա­սի­րա­կան» շղար­
շի ներ­քո մարդ­կութ­յու­նը կրկին ետ է բե­րում։ Սա կա­րող է հան­գեց­
նել նրան, որ այլևս զա­վակ­ներ ու­նե­նա­լու հա­մար ըն­տա­նի­քի սի­րո
միութ­յան կա­րիք չլի­նի, քա­նի որ օ­րենսդ­րա­կան դաշ­տը կա­մաց-կա­
մաց պատ­րաստ­վում է դրան։
Օ­րեն­քի փո­փո­խութ­յան մեջ աս­վում է, որ փո­փո­խութ­յուն­նե­
րը մայ­րա­նա­լու հնա­րա­վո­րութ­յուն կտան նաև միայ­նակ կա­նանց,
ո­րոնք զու­գըն­կեր չու­նեն։ Շատ նուրբ հարց է, քա­նի որ ե­թե կնոջ
կյան­քը չի ստաց­վել, չի կա­րո­ղա­ցել ա­մուս­նա­նալ ու մայ­րա­նալ, բա­
րո­յա­գի­տա­կան տե­սանկ­յու­նից ի՞նչ կա­րող ենք ա­սել։
Հար­կա­վոր է անդ­րա­դառ­նալ, որ մենք խո­սում ենք ըն­տա­նի­քի,
այլ ոչ թե ան­հա­տի մա­սին։ Ինձ թվում է, որ, ի վեր­ջո, դա լի­նե­լու է
յու­րա­քանչ­յուր մար­դու ո­րո­շու­մը։ Ես պարզ ա­սում եմ, որ հստակ
պա­տաս­խան այդ­տեղ չեմ կա­րող տալ, այդ­տեղ հա­զար ու մի հարց
կա՝ կապ­ված մար­դու ե­րազ­նե­րի ու ձգտում­նե­րի հետ։ Մի­գու­ցե
միայ­նակ մայ­րը շատ ա­վե­լի լավ մայր լի­նի և զա­վակ ու­նե­նա­լու մեծ
ձգտու­մը բե­րի նրան, որ այդ զա­վա­կը շատ ա­վե­լի մեծ քնքշան­քի ու
սի­րո մեջ մե­ծա­նա, քան որ­ևէ ըն­տա­նի­քում։ Այ­դու­հան­դերձ, մինչև
այ­սօր մենք հստակ պա­տաս­խան չու­նենք։ Մենք խո­սում ենք ըն­
տա­նի­քի մա­սին, ոչ թե ան­հա­տի դրսևոր­ման։ Մենք խո­սում ենք, թե
ինչ է ըն­տա­նի­քը, և թե ըն­տա­նի­քում ինչ­պի­սին պետք է լի­նի հոգ­ևոր
ըն­կա­լումն ու ըմբռ­նու­մը։ Մենք, ի վեր­ջո, բախ­վե­լու ենք այդ ի­րա­կա­
նութ­յա­նը, որն ար­դեն թերևս գո­յութ­յուն ու­նի մեր կյան­քում։ Ա­մեն
հարց չէ, որ Հայ Ե­կե­ղե­ցին ման­րակր­կիտ, հստակ կեր­պով ձգտել է
լու­ծում­ներ ա­ռա­ջադ­րել, քա­նի որ Ե­կե­ղե­ցին չի ցան­կա­ցել ﬗրճվել
մարդ­կանց կյան­քի սրբա­զան խոր­հուր­դի և տի­րույ­թի ման­րա­մաս­
նե­րի մեջ։ Այս հար­ցին ես, ազն­վո­րեն, չեմ կա­րող պա­տաս­խա­նել,
ո­րով­հետև հստակ ձևա­կեր­պում գո­յութ­յուն չու­նի։ Այ­սու­հան­դերձ,
կար­ծում եմ, որ դա հա­սա­րա­կութ­յան հա­մար էլ պետք է ըն­դու­նե­լի

138
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ու ըն­կա­լե­լի լի­նի, և­ ա­ռա­ջին հեր­թին ըն­կա­լե­լի լի­նի այն կնոջ հա­

մար, ով ցան­կա­նում է մայ­րա­նալ։ Դա պետք է ոչ թե զա­վակ ու­նե­
նա­լու գերն­պա­տակ լի­նի, այլ դառ­նա իր ամ­բողջ կյան­քի ﬗի­թա­
րութ­յունն ու ու­րա­խութ­յու­նը։ Ի վեր­ջո, մենք չենք դա­տե­լու մարդ­
կանց, Աստ­ված Ինքն է տնօ­րի­նում և ճա­նա­պար­հը ցույց տա­լիս։
Այս­տեղ խնդի­րը մար­դու ար­ժա­նա­պատ­վութ­յու­նը, պա­տի­վը,
ա­զա­տութ­յունն է։
Տ­ղա­մա­դիկ էլ կա­րող են ըն­տա­նիք չկազ­մել ու ցան­կա­նալ ե­րե­
խա որ­դեգ­րել կամ այլ ճա­նա­պար­հով հայ­րա­նալ։ Ու սրան­ցից
բխած՝ մար­դիկ կա­րող են այլևս չցան­կա­նալ ըն­տա­նիք կազ­մել ու
ե­րե­խա­ներ ու­նե­նալ։ Սա խնդիր է և խ­րա­խու­սե­լի չէ։
Մենք խո­սում ենք ըն­տա­նի­քի մի­ջա­վայ­րի մա­սին՝ հոգ­ևոր
կրթութ­յան, դաս­տիա­րա­կութ­յան, մար­դաս­տեղծ­ման ամ­բողջ ճա­
նա­պար­հի մա­սին, ո­րը պայ­մա­նա­վոր­ված չէ միայն զա­վակ ու­նե­նա­
լով, այլ նաև այդ զա­վա­կին կրթե­լով, մե­ծաց­նե­լով, դաս­տիա­րա­կե­
լով։ Մեր հայ­րերն ա­սում են՝ զա­վակ ու­նե­նա­լը մեկ ա­ռա­քի­նութ­յուն
է, զա­վակ մե­ծաց­նե­լը ա­վե­լի մեծ ա­ռա­քի­նութ­յուն է:
Են­թադ­րե­լի է նաև, որ այս բո­լոր հար­ցե­րը սո­ցիալ-տնտե­սա­կան
են­թա­շեր­տով են, ո­րով­հետև պե­տութ­յու­նը չի կա­րո­ղա­նում ա­պա­
հո­վել սո­ցիա­լա­կան պայ­ման­նե­րը, որ­պես­զի մար­դիկ հակ­ված լի­նեն
ա­մուս­նութ­յան, ըն­տա­նիք կազ­մե­լու, զա­վակ­ներ ու­նե­նա­լու։ Այ­սու­
հան­դերձ, եր­կու շերտ ընդգ­ծենք.
Ա. Պա­տե­րազ­մա­կան օ­րե­րին և­ այս ամ­բողջ ըն­թաց­քին, որ­պես
օ­րի­նակ ու­նե­նա­լով տա­վու­շե­ցի մեր նա­հա­տակ­նե­րի ըն­տա­նիք­նե­
րին, գրե­թե բո­լոր ըն­տա­նիք­նե­րում մեր տղա­նե­րը կա՛մ միա­մո­րիկ
են, կա՛մ ու­նեն մեկ քույր կամ եղ­բայր (ըն­տա­նի­քում եր­կու զա­վակ
են), շատ քչերն են, որ ե­րեք զա­վակ են, եր­կու ըն­տա­նիք ու­նի չորս
զա­վակ, մեկ ըն­տա­նիք՝ հինգ։ Սա ի՞նչ է նշա­նա­կում։ Սա նշա­նա­
կում է, որ մենք խա­բել ենք մեզ, թե զա­վակ ենք սի­րում։ Մենք զա­
վակ չենք սի­րում։ Զա­վակ ու­նե­նա­լը մեզ հա­մար պայ­մա­նա­վոր­ված
է սո­ցիա­լա­կան պայ­ման­նե­րով։ Սո­ցիա­լա­կան հար­ցը կար­ևոր է,
բայց դա չէ ա­ռաջ­նա­յի­նը։ Ե­թե մենք իս­կա­պես ըն­տա­նի­քա­սեր, զա­
վա­կա­սեր ազգ ենք, ու­րեմն մենք ոչ մի խնդրի առջև չենք կանգ­նի,
կու­նե­նանք չորս կամ հինգ զա­վակ, զա­վակ ու­նե­նա­լը չենք պայ­մա­
նա­վո­րի որ­ևէ սո­ցիալ-տնտե­սա­կան պատ­ճա­ռով։ Ու­րեմն, խոր­քում՝

139
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ան­գի­տակ­ցա­կան շեր­տի վրա, մեզ հա­մար զա­վակ­նե­րը բեռ ու հոգ­

նութ­յուն են, ոչ թե օրհ­նութ­յուն։
Մենք զա­վակ ենք ու­նե­նում ո՞ւմ հա­մար. զա­վակ ենք ու­նե­նում
ինք­ներս մեզ հա­մար, որ ինչ-որ ձևով ու­րա­խա­նանք, զա­վակ ենք
ու­նե­նում ինք­ներս մեզ հա­մար՝ հե­ռա­հար մտա­ծու­մով, որ­պես­
զի ծե­րութ­յան ժա­մա­նակ մեզ խնա­մեն, զա­վակ ենք ու­նե­նում մեր
ծնող­նե­րի հա­մար, որ­պես­զի տա­տիկ-պա­պիկ­ներն ու­րախ լի­նեն։
Այս դեպ­քում մենք ու­նե­նում ենք եր­կու զա­վակ ա­ռա­վե­լա­գույ­նը և­
ոչ հինգ, վեց կամ յոթ։ Երբ նա­յում ենք մեկ սե­րունդ ա­ռաջ, տես­նում
ենք, որ վեց-յոթ ե­րե­խա են մի­ջի­նում ու­նե­ցել, և­ի­րենց սո­ցիա­լա­կան
պայ­ման­ներն ան­հա­մե­մատ վատն են ե­ղել։
Մեր ա­նե­լի­քը՝ ա­ռա­ջի­նը պետք է փոխ­վի զա­վակ­նե­րին բեռ հա­
մա­րե­լու են­թա­գի­տակ­ցութ­յու­նը։ Պա­տե­րազ­մից հե­տո մենք խրա­
խու­սել ենք մեր նա­հա­տակ­նե­րի ծնող­նե­րին նո­րից զա­վակ­ներ ու­նե­
նալ։ Հի­մա ան­համ­բեր սպա­սում ենք այդ ե­րի­տա­սարդ ըն­տա­նիք­
նե­րում զա­վակ­նե­րի ծնվե­լուն, որ կրկին ու­րա­խութ­յու­նը ո­րոշ ի­մաս­
տով վե­րա­դառ­նա այդ ըն­տա­նիք­ներ։
Բ. Խ­րա­խու­սանքն ու նպաս­տը. պե­տութ­յունն ինչ-որ բա­ներ
սահ­մա­նել է, բայց դա բա­վա­րար չէ։ Մենք ի՞նչ քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն
ու­նենք այս ուղ­ղութ­յամբ։
Մեր մտա­ծո­ղութ­յան ա­մե­նա­մեծ խնդիրն այն է, որ մենք խո­սում
ենք ա­ռան­ձին դեպ­քե­րի մա­սին, սա­կայն պետք է հաս­կա­նանք՝ ի՞նչ
քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն է պե­տութ­յու­նը մշա­կել, ի՞նչ շա­հագր­գիռ կող­
մեր են ներգ­րավ­ված, ինչ­պի­սի՞ հա­յե­ցա­կարգ, ա­ջակ­ցութ­յան հա­
մա­կարգ է մշակ­վում, որ­պես­զի ըն­տա­նի­քը մի քա­նի զա­վակ ա­վե­լի
ու­նե­նա։
Այժմ ըն­թեր­ցենք, թե այս օ­րեն­քի փո­փո­խութ­յան նա­խագ­ծի գոր­
ծըն­թա­ցում ներգ­րավ­ված ինս­տի­տուտ­ներն ու ան­ձինք ով­քե՞ր են՝
ՀՀ Ա­ռող­ջա­պա­հութ­յան նա­խա­րա­րութ­յան Մոր և ման­կան ա­ռող­
ջութ­յան պահ­պան­ման կենտ­րոն, Ի­րա­վա­բա­նա­կան վար­չութ­յուն,
Վե­րար­տադ­րո­ղա­կան ա­ռող­ջութ­յան հայ­կա­կան ա­սո­ցիա­ցիա։ Ու­
րեմն, այս­պի­սի օ­րենք են մշա­կում ու ներգ­րա­վել են ըն­դա­մե­նը այս
ե­րեք միա­վոր­նե­րը. ո՛չ Ե­կե­ղե­ցին է ներգ­րավ­ված, ո՛չ հո­գե­բան­ներ,
կեն­սա­բա­րո­յա­գետ­ներ և­ այլն։ Սա նշա­նա­կում է, որ, ինչ­պես միշտ
ա­սել եմ, 21-րդ դա­րում ըն­տա­նի­քը դի­տար­կում են ի­րա­վուն­քի տե­

140
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

սա­կե­տից, այն դար­ձել է չոր տեխ­նի­կա­կան եր­ևույթ, սի­րո մա­սին

խոսք չկա։ Դ­րա հա­մար էլ այս­պի­սի օ­րենք են ըն­դու­նում, որն ինք­
նին կեղ­ծիք է: Քա­նի՞ հա­զար հո­գի պետք է օգտ­վի սրա­նից, որ ժո­
ղովր­դագ­րա­կան ցու­ցա­նիշ­նե­րը բե­րեք «բա­վա­րար» աս­տի­ճա­նի
վրա, չա­փե՞լ եք դա։ Այս մի­ջո­ցով ոչ մի ժո­ղովր­դագ­րա­կան տվյալ
դրա­կան չեն դարձ­նե­լու։
Այս­տեղ նաև տվյալ­ներ են գրել. «...1990թ-ին՝ 22.5%, 2000թ-ին՝
10.6%, 2010թ-ին՝ 14.7%, 2019թ-ին՝ 12.2%: Որ­պես հետ­ևանք թի­վը
1990թ-ի հա­մե­մատ կրճատ­վել է 2.2 ան­գամ՝ 2020թ-ին ե­ղել է 36448
կեն­դա­նի ծնունդ, 1990թ-ին 79882-ի դի­մաց»։ Բայց որ­քա՞ն մարդ
է ար­տա­գաղ­թել, դա հաշ­վի ա­ռե՞լ են, չա­փե՞լ են, թե Սփյուռ­քում
որ­քան ե­րե­խա է ծնվել հենց այդ ար­տա­գաղ­թած մարդ­կան­ցից։ Ո՛չ,
վստա­հա­բար ո՛չ։
Սա է ամ­բողջ խնդի­րը, երբ մենք կի­սատ-պռատ լու­ծում­ներ ենք
ա­ռա­ջար­կում, ո­րոնք, բնավ, լու­ծում­ներ էլ չեն, և չենք մտա­ծում
դրանց արդ­յունք­նե­րի ու հետ­ևանք­ներ­ի մա­սին։
Ամ­փո­փե­լով ա­սեմ՝ ա­մուս­նութ­յու­նը ՍԻՐՈ մա­սին է, սի­րո կեն­
սագ­րութ­յան մա­սին է։ Ըն­տա­նի­քը եր­կու ան­ձանց՝ կնոջ և տ­ղա­
մար­դու սի­րո մա­սին է։ Զա­վակ­ներն այդ սի­րո օրհ­նութ­յան հե­տա­գա
արդ­յունքն են և­ ոչ թե գերն­պա­տա­կը։ Գերն­պա­տա­կը սի­րո միութ­
յուն կազ­մելն է, իսկ զա­վակ­նե­րը միայն և միայն օրհ­նութ­յուն են:

141
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԶՐՈՒՅՑ ԺԶ
Ընտ­րութ­յուն մի՛ կա­տա­րեք իբրև ամ­բոխ, և­ այդ դեպ­քում
կընտր­վի ի­մաս­տութ­յու­նը...

Մենք որ­պես պե­տութ­յուն և­ որ­պես ժո­ղո­վուրդ պատ­րաստ­վում

ենք ար­տա­հերթ ընտ­րութ­յուն­նե­րի (20.06.2021թ­-ի ԱԺ ար­տա­հերթ
ընտ­րութ­յուն­ներ), սա պա­տեհ ա­ռիթ է «ընտ­րութ­յուն» եր­ևույ­թի
և «ընտ­րութ­յան ի­րա­վուն­քի» մա­սին խո­սե­լու, որն Աստ­ծո կող­մից
տրված շնորհ է։
Մենք գտնվում ենք շատ բարդ ի­րա­վի­ճա­կում, ո­րով­հետև թե՛
լար­վա­ծութ­յունն է բարձր, թե՛ ա­տե­լութ­յան ու թշնա­մութ­յան մթնո­
լոր­տը։ Մեր նպա­տա­կը պետք է լի­նի այդ մթնո­լոր­տը թու­լաց­նե­լը
կամ ամ­բող­ջո­վին վե­րաց­նե­լը, ո­րով­հետև հու­նի­սի 20-ից հե­տո մենք
առնչ­վե­լու ենք հետ­ևանք­նե­րի հետ, ո­րոնք այ­սօր ար­ձա­նագր­վում
են որ­պես պատ­ճառ­ներ։
Ընտ­րութ­յան ի­րա­վուն­քը Աստ­ծո կող­մից ա­զատ կամ­քով ստեղծ­
ված մար­դու սրբազ­նա­գույն ի­րա­վունքն է։ Դա ար­ձա­նագր­ված է
Աստ­վա­ծա­շունչ մատ­յա­նի Ծնն­դոց գրքում՝ մար­դու ստեղ­ծա­գոր­
ծութ­յան պատ­մութ­յան ա­ռա­ջին է­ջե­րում։ Աստ­ված մար­դուն ստեղ­
ծեց Իր պատ­կե­րով և ն­մա­նութ­յամբ՝ ա­զա­տա­կա­մութ­յու­նը շնոր­հե­
լով, ա­զատ կամ­քով ընտ­րութ­յուն կա­տա­րե­լու հնա­րա­վո­րութ­յու­նը
տա­լով։ Ընտ­րութ­յու­նը մար­դու ի­րա­վունքն է, թե­պետ մար­դու կյան­
քի ընտ­րութ­յան ա­ռա­ջին փոր­ձը (ե­դե­մա­կան պար­տե­զում մար­դը
չընտ­րեց Աստ­ծո պատ­վե­րը) ձա­խող­վել է: Այդ ընտ­րութ­յու­նը ե­ղել
է ոչ թե մար­դուն վեր բարձ­րաց­նող ընտ­րութ­յուն՝ դե­պի Աստ­ված
գնա­լու հա­վա­տար­մութ­յան մեջ, այլ՝ ան­կու­մի պատ­ճառ։
Այդ ընտ­րութ­յան հետ­ևանք­նե­րը տես­նում ենք նաև մեր Տի­րոջ՝
Հի­սուս Ք­րիս­տո­սի դա­տա­վա­րութ­յան ժա­մա­նակ, երբ «ժո­ղովր­դա­
վա­րութ­յան» պատ­րան­քով Պի­ղա­տո­սը ժո­ղովր­դին ընտ­րե­լու հնա­
րա­վո­րութ­յուն է տա­լիս ար­դա­րի և մե­ղա­վո­րի, Աստ­ծո և­ա­վա­զա­կի
միջև՝ ի­րե­նից հե­ռաց­նե­լով պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը։ Ժո­ղո­վուր­դը
կա­տա­րում է իր ընտ­րութ­յունն իր ցան­կութ­յուն­նե­րին ու պատ­կե­
րա­ցում­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խան եր­ևույ­թի հետ։ Պի­ղա­տո­սը ընտ­
142
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

րութ­յան հնա­րա­վո­րութ­յուն տվեց ամ­բո­խին և մար­դիկ ո­րո­շե­ցին

խա­չել Հի­սու­սին: Այ­սօր ա­սում են՝ թող ժո­ղովր­դի ընտ­րութ­յու­նը
դատ լի­նի, և թող վճի­ռը ժո­ղո­վուր­դը կա­յաց­նի։ Սա ուղ­ղա­կի ամ­
բո­խա­հա­ճութ­յուն է։ Ժո­ղովր­դին դա­տե­լու ի­րա­վա­սութ­յուն տա­լը
կա­րող է հան­գեց­նել սար­սա­փե­լի հետ­ևանք­նե­րի, oրի­նակ՝ Հի­սու­սի
խա­չե­լութ­յու­նը։ Ան­շուշտ, մենք գի­տենք, թե մեր Տի­րոջ խա­չե­լութ­յու­
նը հե­տո ինչ արդ­յունք տվեց։
Ընտ­րութ­յու­նը ոչ թե ժո­ղովր­դի, այլ մար­դու ի­րա­վունքն է, ո­րից
բխում է նաև պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը։ Մար­դը չի կա­րող մաս­
նակ­ցել ընտ­րութ­յան ու պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն չկրել իր ընտ­
րութ­յան հա­մար, ա­սե­լով, որ քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­ներ էին,
մաս­նակ­ցե­ցինք՝ վեր­ջա­ցավ։ Ժո­ղովր­դի դա­տե­լու ի­րա­վուն­քը ըն­
կա­լե­լի է՝ որ­պես իր կյան­քին ու իր տե­սա­կին հա­մա­պա­տաս­խան
ընտ­րութ­յուն կա­տա­րելու ի­րա­կա­նութ­յուն։ Ես են­թա­տեքս­տե­րից եմ
մտա­հոգ­վում. արդ­յո՞ք արդ­յունք­ներն ըն­դու­նե­լի կլի­նեն, այդ պա­
տաս­խաատ­վութ­յունն իս­կա­պես կկրե՞ն մար­դիկ՝ հա­մա­կերպ­վե­լու
ժո­ղովր­դի որ­ևէ ընտ­րութ­յան հետ։ Արդ­յո՞ք սրանք գրգռող մի­ջոց­
ներ չեն, որ­պես­զի ժո­ղո­վուր­դը չկա­րո­ղա­նա ի­րա­կան պա­տաս­խա­
նատ­վութ­յամբ և գ­նա­հա­տան­քով ընտ­րութ­յուն կա­տա­րել, այլ ամ­
բո­խին հա­տուկ մտա­ծու­մով այն կա­տա­րի։
Սա մեզ հա­մար շատ յու­րա­հա­տուկ վի­ճակ է, մենք գի­տենք այս
ընտ­րութ­յուն­նե­րի ծագ­ման պատ­ճա­ռը՝ պարտ­ված պա­տե­րազմ,
կո­րուստ­ներ, անվ­տան­գա­յին հա­մա­կար­գի խախտ­վա­ծութ­յուն,
երկ­րում տի­րող քաո­սա­յին վի­ճակ և­ այլն։ Մեր ակն­կա­լիքն է, որ
ընտ­րութ­յուն­նե­րով այս բո­լո­րը շտկվեն։ Հետ­ևա­բար, ժո­ղո­վուր­դը
պետք է դա­տի ոչ թե այս կամ այն ան­ձին ընտ­րե­լու միջև, այլ պետք
է դա­տի իր ապ­րե­լու ի­րա­վուն­քի հա­մար, ոչ թե միայն՝ ինչ­պես է ու­
զում ապ­րել, այլ, ընդ­հան­րա­պես, ու­զո՞ւմ է ապ­րել, թե՞ ոչ։ Ան­ձե­րի
ընտ­րութ­յու­նը պետք է փո­խա­րի­նել եր­ևույթ­նե­րի ու գա­ղա­փար­նե­
րի ընտ­րութ­յամբ, քա­նի որ նույն ան­ձե­րը մարմ­նա­վո­րում են նաև
տար­բեր գա­ղա­փար­ներ: Մինչ­դեռ շա­տերն այ­սօր ընտ­րում են ան­
ձի, իսկ հե­տո հրա­ժար­վում ի­րենց ընտ­րութ­յան հա­մար պա­տաս­
խա­նատ­վութ­յուն կրե­լուց:
Ան­ձե­րով պայ­մա­նա­վոր­ված ընտ­րութ­յուն կա­տա­րեց նաև Պի­
ղա­տո­սը, և ժո­ղո­վուր­դը նույն­պես ընտ­րեց ան­ձե­րի միջև։ Մի ա­ռի­

143
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

թով ա­սել եմ՝ պարզ է, որ ան­ձե­րին են ընտ­րում, բայց այդ ան­ձե­րը

մարմ­նա­վո­րում են գա­ղա­փար­ներ։ Պետք է ընտ­րել ոչ թե ո­րով­հետև
հա­վա­նում կամ սի­րում ենք, այլ ո­րով­հետև տվյալ գա­ղա­փարն է
ըն­կա­լե­լի՝ ար­դար է կամ ոչ։ Պի­ղա­տոս­յան ընտ­րութ­յու­նը դար­ձել է
խորհր­դան­շա­կան. մինչև օրս էլ մե­ծա­մաս­նութ­յու­նը չի ա­ռաջ­նորդ­
վում «ոչ թե ում, այլ ին­չո՞ւ» սկզբուն­քով: Անձ­նա­վո­րե­լով ընտ­րութ­
յուն կա­տա­րե­լով՝ մենք կա­րող ենք միշտ սխալ տեղ հան­գել և դ­րա
պա­տաս­խա­նատ­վութ­յունն էլ չկրել։

Ք­րիս­տո­նեա­կան ար­ժեք­նե­րը քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ...

Հարկ է նշել, որ ամ­բողջ աշ­խար­հում քա­ղա­քա­կան ու­ժեր կան,

ո­րոնք ներ­կա­յա­նում են որ­պես քրիս­տո­նեա­կան ար­ժեք­ներ կրող ու­
ժեր. օ­րի­նակ՝ Գեր­մա­նիա­յում Ք­րիս­տո­նյա-դե­մոկ­րատ­նե­րը։ Այս պա­
րա­գա­յին ինչ­պե՞ս ենք գնա­հա­տում, երբ քրիս­տո­նեա­կան ար­ժեք­
նե­րը փոր­ձում են բեր­վել քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն։
Նախ, ար­ձա­նագ­րենք, որ մեր երկ­րում քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն գո­
յութ­յուն չու­նի՝ դա­սա­կան ի­մաս­տով, գա­ղա­փա­րա­կան ուղղ­վա­ծութ­
յուն­նե­րով։ Սա ա­սում եմ բաց հա­յաց­քով և­ ա­սում եմ բո­լոր քա­ղա­
քա­կան գոր­ծիչ­նե­րին՝ ես քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ չլի­նե­լով։ Վեր­լու­ծեք
և դի­տար­կեք բո­լոր ու­ժե­րին, գա­ղա­փա­րա­կան տար­բե­րութ­յուն­ներ
գրե­թե գո­յութ­յուն չու­նեն նրանց միջև։ Սա նշա­նա­կում է, որ դա­սա­
կան ի­մաս­տով քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­ներ մեզ մոտ չեն ձևա­վոր­
վել կամ ձևա­վոր­ման ըն­թաց­քի մեջ են։ Մենք ինչ­պե՞ս ենք տես­նում
պահ­պա­նո­ղա­կան­նե­րին, ա­զա­տա­կան­նե­րին, քրիս­տո­նյա-դե­մոկ­
րատ­նե­րին, սո­ցիալ-դե­մոկ­րատ­նե­րին, որ­տե՞ղ են դրանց տա­րան­
ջատ­ման գծե­րը բո­վան­դա­կա­յին կամ գոր­ծու­նեութ­յան ի­մաս­տով։
Վե­րը նշված օ­րի­նա­կը ա­վե­լի շատ Եվ­րո­պա­յում է ար­տա­հայ­
տիչ, քան աշ­խար­հի այլ մա­սե­րում։ Այն­տեղ բազ­մամ­շա­կու­թա­յին
հա­սա­րա­կութ­յուն­ներ են, սա պետք է ի մտի ու­նե­նալ, տար­բեր էթ­
նիկ ծա­գում ու­նե­ցող մար­դիկ ներգ­րավ­ված են տվյալ քա­ղա­քա­կան
ուղ­ղութ­յան մեջ՝ ան­կախ ազ­գութ­յու­նից։
Մեր Ե­կե­ղե­ցու պա­րա­գան շատ յու­րա­հա­տուկ է, ո­րով­հետև
մենք նույն ազ­գի զա­վակ­ներն ենք, այս­տեղ շատ դժվար է այդ բա­
ժա­նու­մը կա­տա­րել՝ քրիս­տո­նյա-դե­մոկ­րա­տա­կան կամ ոչ։ Այս­տեղ

144
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ա­ռաջ­նա­յին է դառ­նում, թե ով ինչ­պի­սի վարք է դրսևո­րել, այ­սինքն՝

գա­ղա­փա­րից դուրս վարքն ու գոր­ծու­նեութ­յունն է կար­ևոր։ Ե­կե­ղե­
ցին ընտ­րութ­յուն­նե­րը տես­նում է ոչ թե որ­պես ի­րար ոչն­չաց­նե­լու
մի­ջոց, այլ ա­վե­լի ա­ռաջ գնա­լու և, ո­րո­շա­կի ի­մաս­տով, հան­րա­յին
հաշ­տութ­յուն և հա­մե­րաշ­խութ­յուն ձևա­վո­րե­լու հնա­րա­վո­րութ­յուն։
Ք­րիս­տո­նեա­կան ար­ժե­հա­մա­կար­գը, ան­կախ դրանք ըն­դու­նե­լուց
կամ մեր­ժե­լուց, մեզ մոտ բո­լոր ու­ժե­րի ծրագ­րե­րում առ­կա է։
ԱԺ պատ­գա­մա­վոր­նե­րից մե­կը մի օր ինձ բա­ցատ­րում էր, թե
ինչ­պի­սի հա­սա­րա­կութ­յուն են ու­զում ու­նե­նալ՝ սի­րո, հա­մե­րաշ­
խութ­յան, հան­դուր­ժո­ղա­կա­նութ­յան, հար­գան­քի, ներ­դաշ­նա­կութ­
յան, խա­ղա­ղութ­յան, ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ու բա­րիք ստեղ­ծող և­այլն։
Ա­սա­ցի՝ ե­թե այդ բո­լո­րը մեկ բա­ռով նկա­րագ­րեք, ի՞նչ կստաց­վի,
սրանք քրիս­տո­նեա­կան ար­ժեք­ներ են, ին­չո՞ւ եք խու­սա­փում ա­սե­
լու «քրիս­տո­նեա­կան» և դ­րա փո­խա­րեն այս բո­լոր ար­տա­հայ­տութ­
յուն­ներն եք շա­րա­հա­րում։ Սա ուղ­ղա­կի նշա­նա­կում է խու­սա­նա­
վել, ո­րով­հետև դա ոչ միայն կեն­դա­նի հոգ­ևոր հաս­կա­ցո­ղութ­յան,
Աստ­ծու հետ ապ­րե­լու, հա­վատ­քի դրսևոր­ման մա­սին է, այլ նաև
ար­ժե­քա­յին հա­մա­կար­գի։ Ինձ հա­մար խո­րը հա­վատ­քից են բխում
ար­ժեք­նե­րը, վար­քա­գի­ծը, բա­րո­յա­գի­տութ­յու­նը, այլ ոչ հա­կա­ռա­կը։
Ար­ժեք­ներն ի­րենք ի­րեն­ցով չեն կա­րող կա­յուն մնալ, հոգ­ևոր հիմքն
է կար­ևոր։ Սա շատ կար­ևոր է քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րում
ոչ թե որ­պես քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն գոր­ծա­ծե­լու հա­մար, այլ որ­պես
մտա­ծո­ղութ­յուն, գա­ղա­փա­րա­բա­նութ­յուն, հիմք հաս­տա­տելու մի­
ջոց։ Հոգ­ևոր ապ­րու­մի բա­ցա­կա­յութ­յունն է, որ քա­ղա­քա­կա­նութ­
յան «ան­բա­րո­յա­կա­նութ­յանն» է բե­րում։ Մեր երկ­րի պա­րա­գա­յին,
մենք ա­սում ենք, որ քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը պետք է լի­նի բա­րո­յա­կա­
նութ­յան մա­սին, ոչ թե ան­բա­րո­յա­կա­նութ­յան։
«­Քա­ղա­քա­կա­նութ­յունն ան­բա­րո­յա­կա­նութ­յուն է» պնդու­մը
ճիշտ չէ, ո­րով­հետև այդ պա­րա­գա­յին կստաց­վի քա­ղա­քա­կա­նութ­
յան մեջ ներգ­րավ­ված բո­լոր ան­ձինք ան­բա­րո­յա­կան են։ Հետ­ևա­
բար, մենք պետք է ոչ թե տուրք տանք գա­ղա­փա­րին, այլ տես­նենք,
թե ինչ­պես ենք կա­րո­ղա­նում այդ գա­ղա­փա­րը փո­խել դրա­կա­նի՝ դե­
պի բա­րո­յա­կա­նութ­յուն, այ­լա­պես մեր երկ­րում այ­սօր տուն չկա, որ
«քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ» չի ապ­րում։

145
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Փոր­ձում էի «քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն» բա­ռի ստու­գա­բա­նութ­յու­

նը գտնել, հա­յե­րեն «քա­ղաք» (polis) բա­ռից է։ Հե­տաքր­քիր է, որ
եր­կու բա­ռեր կան՝ policy և politics, ո­րոնց ար­մա­տը նույնն է, սա­
կայն տար­բեր ի­մաստ­ներ ու­նեն, իսկ մեր լեզ­վում դրանք եր­կուսն
էլ թարգ­ման­վում են «քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն», մե­կին ա­սում ենք՝ քա­
ղա­քա­կա­նութ­յուն, մյու­սին՝ ծրա­գիր կամ ռազ­մա­վա­րութ­յուն, բայց
խոր­քում «քա­ղա­քա­կա­նութ­յունն» է։ Այ­սինքն՝ մե­կը կոնկ­րետ հաս­
տատ­ված եր­ևույ­թի մա­սին է, մյու­սը՝ այդ եր­ևույ­թը փո­խե­լու, զար­
գաց­նե­լու, ծրագ­րե­լու, մտա­ծե­լու, նա­խա­ձեռ­նե­լու՝ ուղղ­ված հան­րա­
յին բա­րի­քին, պե­տութ­յան բա­րի­քին։
Ինձ հա­մար «ան­բա­րո­յա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն» եզ­րույթն
ըն­դու­նե­լի չէ, քա­նի որ ուղ­ղա­կիո­րեն կապ­ված է մարդ­կանց հետ՝
ինչ­պի­սին մարդն է, այն­պի­սին էլ իր գոր­ծածն է, իր վար­քա­գիծն է,
իր ա­ռա­ջադ­րած գա­ղա­փա­րա­բա­նութ­յունն ու քա­ղա­քա­կա­նութ­
յունն են։ Քա­ղա­քա­կա­նութ­յունն ինք­նին ան­բա­րո­յա­կան չէ, այն
ան­բա­րո­յա­կան են դարձ­նում մար­դիկ, և մար­դիկ էլ այն կա­րող են
դարձ­նել բա­րո­յա­կան։
Ցա­վա­լիո­րեն նաև պետք է անդ­րա­դառ­նանք, որ մենք ե­տընտ­
րա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի շատ վատ փոր­ձեր ու­նենք։ Երբ այ­սօր
նա­յում ենք սո­ցիա­լա­կան հար­ցում­նե­րը, տես­նում ենք, որ քա­ղա­
քա­կան ու­ժե­րի ռեյ­տինգ­նե­րը շատ մոտ են ի­րար, ին­չը և հա­սա­րա­
կութ­յան մեջ լար­վա­ծութ­յուն է ա­ռա­ջաց­նում։ Ի՞նչ չա­նեն մար­դիկ,
երբ ամ­սի 21-ին արթ­նա­նան ու տես­նեն, որ ի­րենց ընտ­րած թեկ­նա­
ծուն չի ընտր­վել։
Դ­րա հիմ­քը պետք է դրվի այ­սօր­վա­նից։ Մենք չենք կա­րող շռայ­
լութ­յու­նը ու­նե­նալ մեր երկ­րի ներ­սում հեր­թա­կան խժդժութ­յուն­
ներ թույլ տա­լու։ Մար­դիկ պետք է ի­րենց հա­վակ­նութ­յուն­նե­րից
հրա­ժար­վեն պե­տութ­յան շա­հի հա­մար։ Յու­րա­քանչ­յուր մարդ իր
անձ­նա­կան ո­րո­շու­մը կու­նե­նա, բայց, այ­դու­հան­դերձ, այդ ո­րո­շու­
մը միայն իր անձ­նա­կան կյան­քին չի վե­րա­բե­րում, այլ պե­տութ­յան
ընդ­հա­նուր կյան­քին։ Մենք բո­լոր մի­ջոց­նե­րը պետք է ներդ­նենք,
որ­պես­զի կա­րո­ղա­նանք խու­սա­փել ան­ցան­կա­լի եր­ևույթ­նե­րից։
Չեմ ու­զում կան­խա­դատ լի­նել, հու­սամ, որ այդ­պես չի լի­նի։ Պետք
է բո­լոր ջան­քե­րը ներդ­նենք, որ այս ի­րա­վի­ճա­կից հաղ­թա­նա­կած
դուրս գա ոչ թե այս կամ այն մար­դը կամ խում­բը, այլ՝ պե­տութ­

146
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

յու­նը։ Մեր ա­ղոթքն ու խնդրանքն է լի­նե­լու, որ կա­րո­ղա­նանք այս

փու­լը ևս հաղ­թա­հա­րել։ Հու­սանք, որ ի­մաս­տութ­յու­նը կհաղ­թի, ագ­
րե­սի­վութ­յու­նը կզի­ջի իր տե­ղը, ա­տե­լութ­յան հռե­տո­րա­բա­նութ­յու­նը
գո­նե կթու­լա­նա և դուրս կգա մի­ջա­վայ­րից, իշ­խա­նութ­յու­նը չի լի­նի
իշ­խա­նութ­յուն՝ ա­տե­լութ­յու­նից մղված, այլ կլի­նի գործ­վա­ծին հա­մա­
պա­տաս­խան՝ որ­պես երևույ­թի գնա­հա­տում։
Ան­կա­խութ­յան հռչակ­ման շրջա­նից ի վեր ընտ­րութ­յուն­նե­րը
տե­ղի չու­նե­ցան գա­ղա­փար­նե­րի շուրջ, դարձ­յալ ան­ձանց շուրջ էին
ընտ­րութ­յուն­նե­րը. Լ­ևոն Տեր-­Պետ­րոս­յանն ընտր­վեց, ո­րով­հետև
ին­քը Լ­ևոն Տեր-­Պետ­րոս­յանն էր։ Շար­ժումն ա­մե­նասկզ­բից գա­ղա­
փա­րի հա­մար էր. մի մա­սը՝ ան­կա­խութ­յան, մյուս ա­վե­լի մեծ մա­սը՝
Ար­ցա­խի միաց­ման։ Ար­դեն հենց այդ օ­րե­րից զգա­լի էր, որ գոր­ծըն­
թաց­ներն ըն­թա­նում են ան­հատ­նե­րի շուրջ։
Սա մի քա­նի պատ­ճառ ու­նի։ Նախ, մեր ազ­գա­յին նկա­րա­գիրն
է պատ­ճա­ռը. եր­կար ժա­մա­նակ պե­տա­կա­նութ­յան քաղց­րութ­յու­
նը, պե­տութ­յան մեջ ապ­րե­լու ար­վես­տը չու­նե­նա­լով՝ մենք փոր­ձել
ենք մեր գո­յութ­յու­նը կա­պել ան­հատ­նե­րի հետ։ Նժ­դե­հի, Անդ­րա­նի­
կի, Դ­րո­յի, Մոն­թեի և մեր մյուս հե­րոս­նե­րի ա­նուն­նե­րով է մեր կյան­
քը կա­ռուց­վել, մենք հա­մա­կար­գե­րի, կա­ռույց­նե­րի, վեր­լու­ծա­կան
կենտ­րոն­նե­րի մա­սին չենք խո­սել։ Պե­տութ­յու­նը հենց դրան­ցով է
պե­տութ­յուն։
Երկ­րոր­դը՝ մենք շատ հա­ճախ շփո­թում ենք ան­ձը և գա­ղա­փա­
րը՝ գլու­խը և գա­ղա­փա­րը։ Մենք չենք լսում, թե դի­մա­ցինն ինչ է
ա­սում։ Մենք մտա­ծում ենք՝ ով է ա­սում, փո­խանակ մտա­ծե­լու, թե
ինչ է ա­սում։
Եր­րոր­դը՝ ան­կա­խութ­յան շրջա­նին մենք այդ­պես էլ չկա­րո­ղա­
ցանք հա­մա­կար­գե­րի վրա հիմ­նել պե­տութ­յու­նը, դրան­ցով ա­ռաջ­
նորդ­վել։ Ինչ որ ստեղծ­վեց, դրանք, մի­գու­ցե, չե­ղան բա­վա­կան
արդ­յու­նա­վետ՝ փոր­ձա­ռութ­յան պա­կա­սի, սխալ­նե­րի, հա­զար ու մի
պատ­ճա­ռով։ Ժո­ղո­վուրդն էլ կրկին պտտվեց ան­հատ­նե­րի շուրջ։
Մեր ա­ռա­ջին հա­ղորդ­ման ժա­մա­նակ ես ա­սել եմ, թե Սուրբ Գր­քում,
երբ ժո­ղո­վուր­դը Ե­գիպ­տո­սից դուրս էր գա­լիս դե­պի ա­զա­տութ­յուն,
ինչ­պես ձևա­վոր­վեց դա. սկսեց ան­հատ­նե­րով՝ Մով­սե­սով ու Ա­հա­
րո­նով, ա­պա ա­նա­պա­տում ըն­թաց­քի ժա­մա­նակ ձևա­վոր­վե­ցին
ինս­տի­տուտ­նե­րը՝ տնտե­սա­կան, քա­ղա­քա­կան, դա­տա­կան, ռազ­

147
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

մա­կան և­ այլ հա­մա­կար­գե­րով, այ­սինքն՝ սկսե­ցին ան­հատ­նե­րով,

սա­կայն նրանք Աստ­ծո թե­լադ­րան­քով նպաս­տե­ցին, որ հա­մա­կար­
գեր ստեղծ­վեն։
Պե­տութ­յան գո­յութ­յու­նը, պե­տա­կան միտ­քը, պե­տութ­յուն կա­
ռու­ցե­լը մեր կյան­քում պետք է լի­նի ա­ռաջ­նա­հեր­թութ­յուն։ Պետք չէ
Հայ­րե­նի­քը սոսկ բնա­կա­վայր նկա­տենք և­այն­տեղ ինք­ներս մեր գո­
յութ­յու­նը քարշ տանք։ Հենց այս պատ­ճա­ռով է, որ որ­ևէ խնդրի դեպ­
քում ա­ռա­ջի­նը խո­սում ենք ար­տա­գաղ­թի մա­սին։ Մար­դիկ մի­գու­ցե
Հայ­րե­նիք սի­րում են, գնա­լուց հե­տո էլ, հա­վա­նա­բար, շա­րու­նա­կում
են սի­րել, բայց պե­տութ­յան կա­ռու­ց­ման ձգտումն այն­քան տկար է
մեր մեջ, որ չեն մտածում շարունա­կա­կան պա­տաս­խա­նատ­վութ­
յու­նը կրե­լու, պե­տութ­յուն կա­ռու­ցե­լու մա­սին, և դա ա­ռա­ջին հեր­
թին իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի գոր­ծա­ռույթն է, նրանք են միտ­քը ձևա­կեր­
պում, նրանք են ա­ռաջ­նոր­դում հան­րութ­յանն ու ժո­ղովրդին։
Չոր­րոր­դը՝ ընդ­հան­րա­պես ար­ժեք­նե­րի դեգ­րա­դա­ցու­մը չա­փա­
զանց առ­կա է։ Սա շատ հա­ճախ հու­սա­խա­բութ­յուն­նե­րի է բե­րում։
Հի­սուս Ին­քը ան­հա­տա­կա­նութ­յուն լի­նե­լով է ա­ռաջ­նոր­դում, բայց
գա­ղա­փա­րա­կան դաշտ է բե­րում մարդ­կանց, գա­ղա­փար­նե­րով է
մարդ­կանց սնու­ցում՝ ե­րա­նի­ներն է ա­սում, սի­րո մա­սին է խո­սում,
հա­մա­կար­գե­րի մա­սին է խո­սում, հան­րա­յին կյան­քի մեջ հա­րա­բե­
րութ­յուն­նե­րի մա­սին է խո­սում, Նա ձևա­վո­րում է ամ­բողջ գա­ղա­
փա­րա­կան դաշ­տը։ Դա ոչ միայն Ինքն է ա­նում, այլ նաև ա­ռաք­յալ­
նե­րի շրջագ­ծից ներս ու նրանց մի­ջո­ցով։ Երբ Հի­սու­սին խա­չե­ցին,
չխա­չե­ցին միայն ան­ձին, այլ նաև գա­ղա­փա­րը խա­չե­ցին։ Սա շատ
կար­ևոր պատ­գամ է, բայց մենք սո­վոր չենք լսե­լու։ Մեր օ­րե­րում
դա­տար­կա­խո­սութ­յունն ու աղ­մուկն այն­քան շատ են, որ խլաց­նում
են բա­նա­կան մտքի լսո­ղութ­յու­նը։ Չենք ու­զում լսել, մեր ձգտումն
ա­նընդ­հատ խո­սելն է, ին­չը այս պա­հին թերևս ես եմ ա­նում։
Հա­վե­լեմ նաև, որ քա­րո­զար­շա­վին տի­րող ա­տե­լութ­յու­նը դրսե­
վոր­վում է նաև ա­ռօր­յա կյան­քում, քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նից դուրս,
հան­րա­յին լայն շեր­տե­րում: Մինչ­դեռ պետք է ընտ­րել ի­մաս­տութ­յու­
նը, որ­պես­զի փոխ­վի երկ­րում բա­րո­յա­հո­գե­բա­նա­կան մթնո­լոր­տը:
Հու­սանք բա­րի­քի հաղ­թա­նա­կին և չա­րա­զերծ Հա­յաս­տա­նի գո­
յութ­յա­նը։

148
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ՍԱՀՄԱՆԱՊԱՀ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐ. ԽՆԴԻՐՆԵՐԻՑ

ԴԵՊԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆ
(Ն­յու­թը գրված է 2017թ-ին՝ մի խումբ մաս­նա­գետ­նե­րի
խորհր­դատ­վութ­յամբ և­ա­ջակ­ցութ­յամբ)

Հա­յաս­տա­նի հա­մայնք­նե­րից, տնտե­սա­կան զար­գաց­ման ա­ռու­

մով, ա­մե­նա­խո­ցե­լին Ադր­բե­ջա­նի հետ սահ­մա­նա­կից հա­մայնք­ներն
են, մաս­նա­վո­րա­բար խոս­քը վե­րա­բե­րում է Տա­վու­շի մար­զի սահ­
մա­նա­պահ և սահ­մա­նա­մերձ հա­մայնք­նե­րին, ո­րոնց կեն­սա­գոր­ծու­
նեութ­յան ցու­ցի­չը ու­ղիղ և­ ան­խու­սա­փե­լի ազ­դե­ցութ­յուն ու­նի թե՛
մար­զի և թե՛ ընդ­հան­րա­պես ՀՀ զար­գաց­ման ցու­ցա­նիշ­նե­րի վրա:
Այս ի­մաս­տով, փոր­ձե­լու ենք ներ­կա­յաց­նել այն խնդիր­ներն ու
հար­ցե­րը, և, բ­նա­կա­նա­բար, դրանց վե­րա­բեր­յալ մեր պատ­կե­րաց­
րած լու­ծում­ներն ու ա­ռա­ջար­կութ­յուն­նե­րը, ո­րոնք մեր կար­ծի­քով
կնպաս­տեն սահ­մա­նա­պահ հա­մայն­քնե­րը ծանր հոգս և մ­տա­հո­
գութ­յուն լի­նելուց զար­գաց­ման հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րի մի­ջա­վայ­րի
վե­րա­ծե­լուն թե՛ սո­ցիալ-տնտե­սա­կան, թե՛ ժո­ղովր­դագ­րա­կան, թե՛
կրթա­կան և թե՛ հոգ­ևոր-մշա­կու­թա­յին ա­ռու­մով:
Հետ­ևա­բար, անհ­րա­ժեշտ է ու­նե­նալ ոչ թե կարճ, ի­րա­վի­ճա­կա­
յին լու­ծում­ներ կամ պա­տա­հա­կան ծրագ­րա­յին ի­րա­կա­նա­ցում­ներ,
ո­րոնց մեծ մա­սը հիմնված է հա­մայնք­նե­րի կամ հա­մայն­քա­պե­տե­րի
հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րի և­ ու­նե­ցած այս կամ այն մի­ջոց­նե­րի վրա,
այլ մշա­կել հստակ և հա­մա­լիր պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն և
ռազ­մա­վա­րութ­յուն՝ ա­ռաջ­նորդ­ված ոչ միայն տվյալ պա­հի կա­րիք­
նե­րի բա­վա­րար­մամբ, այլև եր­կա­րատև հա­մակց­ված փոխ­զար­
գաց­նող ծրագ­րե­րով և տե­սիլ­քով:
Զուտ տե­ղե­կատ­վութ­յան ա­ռու­մով հայտ­նեմ, որ Տա­վու­շի մար­զը
գտնվում է Հա­յաս­տա­նի հյու­սի­սար­ևել­յան հատ­վա­ծում։ Ընդգր­կում
է Դի­լի­ջա­նի, Իջ­ևա­նի, Բեր­դի (­Շամ­շա­դին), Նո­յեմ­բեր­յա­նի տա­րա­
ծաշր­ջան­նե­րը, 5 քա­ղաք­ներ՝ Իջ­ևա­նը, Նո­յեմ­բեր­յա­նը (խո­շո­րաց­
ված), Այ­րումը (խո­շո­րաց­ված), Բեր­դը և Դի­լի­ջա­նը (խո­շո­րաց­ված)
և 58 գյու­ղա­կան հա­մայնք­ներ, ո­րոնցից 22-ը սահ­մա­նա­պահ հա­
մայնք­ներ են՝ շուրջ 40.000 բնակ­չութ­յամբ։ Մար­զը հյու­սի­սում սահ­
149
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

մա­նա­կից է Վ­րաս­տա­նին և­ար­ևել­քում՝ Ադր­բե­ջա­նին։ Հա­յաս­տա­նի

պե­տա­կան սահ­մա­նից մար­զին բա­ժին է ընկ­նում 400 կմ հատ­ված:
Տավու­շի մարզը ա­մե­նաեր­կար սահ­մա­նա­գիծն ու­նի Ադր­բե­ջա­նի
Հան­րա­պե­տութ­յան հետ (շուրջ 350 կմ) և Վ­րաս­տա­նի Հան­րա­պե­
տութ­յան հետ (շուրջ 40 կմ): Այս ա­ռու­մով բա­վա­կա­նին մեծ պա­
տաս­խա­նատ­վութ­յուն է դրված ՀՀ Զին­ված ու­ժե­րի վրա, ո­րի N թվով
զո­րա­մա­սեր ա­մե­նօր­յա հսկո­ղութ­յուն են ի­րա­կանաց­նում սահ­մա­նի
ողջ եր­կայն­քով՝ ներդ­նե­լով ահ­ռե­լի թվով մարդ­կա­յին և ն­յու­թա­կան
ռե­սուրս­ներ պե­տա­կան սահ­մա­նի անվ­տան­գութ­յունն ի­րա­կա­նաց­
նե­լու նպա­տա­կով:
Վե­րո­բեր­յալ տվյալ­նե­րի հի­ման վրա անհ­րա­ժեշտ է եր­կա­րատև
ռազ­մա­վա­րութ­յան մշակ­ման ծի­րից ներս անդ­րա­դառ­նալ և հս­տակ
ո­րո­շում­ներ կա­յաց­նել մի քա­նի հար­թութ­յուն­նե­րով, ո­րոնք փոխ­
շաղ­կապ­ված կլի­նեն և փոխլ­րաց­ման սկզբուն­քով հիմ­նա­կան, աս­
տի­ճա­նա­կան, կա­յուն և­ արդ­յու­նա­վետ զար­գա­ցում կա­պա­հո­վեն
սահ­մա­նա­պահ գյու­ղե­րի հա­մար՝ լու­ծե­լով թե՛ երկ­րի անվ­տան­գութ­
յան և թե՛ սո­ցիալ-տնտե­սա­կան խնդիր­նե­րը:
Այս ա­ռու­մով անհ­րա­ժեշտ է անդ­րա­դառ­նալ՝
ա) բա­նակ-քա­ղա­քա­ցիա­կան ազ­գաբ­նակ­չութ­յուն՝ տնտե­սա­
կան փոխ­գոր­ծակ­ցութ­յա­նը,
բ) սահ­մա­նա­պահ գյու­ղե­րին հա­տուկ կար­գա­վի­ճակ շնոր­հե­լու
հար­ցին (հռչա­կել ՀԵՐՈՍ գյու­ղեր)՝ դրա­նից բխող գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­
րով (կրթութ­յուն, ա­ռող­ջա­պա­հութ­յուն, սո­ցիալ-տնտե­սա­կան կյան­
քի զար­գա­ցում և­այլն),
գ) ճա­նա­պարհ­նե­րի բա­րե­կարգ­ման խնդրին,
դ) զբո­սաշր­ջութ­յան զար­գաց­մա­նը (նե­րառ­յալ սահ­մա­նա­յին տու­
րիզմ),
ե) քաղ­պաշտ­պա­նութ­յան բա­րե­լավ­մա­նը
զ) առ­կա ջրա­յին պա­շա­ր­նե­րի թի­րա­խա­յին և ճիշտ օգ­տա­գործ­
ման կեն­սա­կան խնդրին, որն ուղ­ղա­կիո­րեն կանդ­րա­դառ­նա ոչ
միայն գյու­ղե­րի ջրար­բիաց­մա­նը, այլև կնպաս­տի անվ­տան­գութ­յան՝
ռազ­մա­վա­րա­կան նշա­նա­կութ­յուն ու­նե­ցող խնդիր­նե­րի լուծ­մա­նը,
է) մշա­կու­թա­յին կյան­քի զար­գաց­մա­նը՝ ո­րո­շա­կի և կոնկ­րետ
շեշ­տադ­րում­ներ կա­տա­րե­լով:

150
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

Ա. ԲԱՆԱԿ-ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԱԶԳԱԲՆԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ՝ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ

ՓՈԽԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ

Տա­վու­շի մար­զում մե­ծա­գույն և կար­ևո­րա­գույն դե­րա­կա­տա­

րութ­յուն և ներ­կա­յութ­յուն ու­նե­ցող միա­վո­րը ՀՀ ԶՈՒ-ն­ է, ո­րի առ­
կա­յութ­յու­նը և հա­րա­բե­րութ­յու­նը քաղ. ազ­գաբ­նակ­չութ­յան հետ
լա­վա­գույնս կա­րող է հիմք և մո­դել հան­դի­սա­նալ ԱԶԳ-ԲԱՆԱԿ հա­յե­
ցա­կար­գի՝ նպաս­տե­լով բազ­մա­թիվ խնդիր­նե­րի լուծ­մա­նը: Ինչ­պես
դի­պուկ կեր­պով ուր­վագ­ծել է պաշտ­պա­նութ­յան նա­խա­րար տիար
Վ. Սարգս­յա­նը Ազ­գա­յին Ժո­ղո­վի Հոկ­տեմ­բե­րի 5-ի իր ծրագ­րա­յին
ե­լույ­թում. «Ինչ­պես է պետք ա­նել, որ­պես­զի բա­նա­կը, ինչ­պես հա­
ճախ ըն­դուն­ված է ա­սել, մեր տնտե­սութ­յան և պե­տութ­յան հա­մար
շատ ծանր բեռ լի­նե­լուց դառ­նա այդ տնտե­սութ­յան և պե­տութ­յան
ա­ռա­ջա­տա­րը, շո­գե­քար­շը, և դա նշա­նա­կում է, որ ոչ միայն նրանք,
ով­քեր ծա­ռա­յում են Զին­ված ու­ժե­րում, այլև ողջ ազ­գաբ­նակ­չութ­
յու­նը պետք է բա­նա­կի հետ կապ­ված բազ­մա­թիվ ծրագ­րեր ու­նե­նա՝
լի­նի դա գի­տա­կան, հե­տա­զո­տա­կան, տնտե­սա­կան, արդ­յու­նա­բե­
րա­կան և­այլն։ Բա­նա­կը կա­րող է այդ ա­ռու­մով դառ­նալ ի­րա­կան ոչ
թե խնդիր, այլ՝ լու­ծում»:
Այս ա­ռու­մով ցան­կա­նում եմ շատ կարճ անդ­րա­դառ­նալ, որ մեր
կար­ծի­քով ԱԶԳ-ԲԱՆԱԿ հա­յե­ցա­կար­գը ոչ թե ամ­բողջ ազ­գաբ­նակ­
չութ­յան սոսկ զին­վո­րա­կան պատ­րաստ­վա­ծութ­յա­նը պետք է միտ­
ված լի­նի, այլ դառ­նա հա­մա­պար­փակ մտա­ծո­ղութ­յուն՝ կյան­քի բո­
լոր ո­լորտ­նե­րի բա­րե­լավ­ման և զար­գաց­ման ի­մաս­տով՝ ստեղ­ծե­լով
այն գա­ղա­փա­րա­կան դաշտն ու մի­ջա­վայ­րը, որ­տեղ բո­լոր բնա­գա­
վառ­նե­րը կգոր­ծեն պե­տութ­յան զար­գաց­ման լա­վա­գույն շա­հի և պե­
տա­կան ներ­քին և­ար­տա­քին անվ­տան­գութ­յան գի­տակ­ցութ­յամբ:
Անդ­րա­դառ­նա­լով Տա­վու­շի մար­զում ներ­կա ի­րա­վի­ճա­կին, ցան­
կա­նում եմ նշել, որ տար­բեր հան­գա­մանք­նե­րի, հատ­կա­պես սահ­
մա­նա­յին սպառ­նա­լի­քի ազ­դե­ցութ­յամբ, այն բա­վա­կա­նին բարդ է՝
պայ­մա­նա­վոր­ված սահ­մա­նա­մերձ հա­մայնք­նե­րի մեծ մա­սի բնակ­
չութ­յան աս­տի­ճա­նա­բար կրճա­տու­մով, ըն­թա­ցիկ տնտե­սա­կան
բար­դութ­յուն­նե­րով, ըն­տա­նի­քի հե­տա­գա կա­ցութ­յան հա­մար ցան­
կա­լի հե­ռան­կա­րի բա­ցա­կա­յութ­յամբ, մշտա­կան պա­տե­րազ­մա­կան
ի­րա­վի­ճա­կով և­այլն։
151
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Այ­սու­հան­դերձ, չենք կա­րող չնշել ՀՀ կա­ռա­վա­րութ­յան մի քա­

նի նա­խա­ձեռ­նութ­յուն­նե­րը, ինչ­պես օ­րի­նակ հար­կա­յին ար­տո­նութ­
յուն­նե­րի շնորհումը ար­տադ­րող­նե­րին, կոմունալ ծախ­սե­րի ո­րոշ
մա­սով ար­տո­նութ­յուն­նե­րը, զա­նա­զան այլ ծրագ­րեր, ո­րոնք դրա­
կան ազ­դե­ցութ­յուն ու­նեն, սա­կայն դեռևս ակն­կալ­ված բա­վարար
արդ­յու­նա­վե­տութ­յու­նը չեն ա­պա­հո­վում: Այս­պի­սով՝
ա) Ընդ­հա­նուր առ­մամբ, սահ­մա­նա­մերձ հա­մայնք­նե­րում
տնտե­սա­կան զար­գաց­ման առ­կա ի­րա­վի­ճա­կը հետև­յալն է՝
– Գ­յու­ղատն­տե­սութ­յու­նը, որն այդ հա­մայնք­ներում թե՛ զբաղ­
վա­ծութ­յան և թե՛ ե­կամ­տի հիմ­նա­կան աղբ­յուրն է, սա­կավ արդ­
յու­նա­վետ է։ Բա­ցա­կա­յում են կամ վատ են կազ­մա­կերպ­վում մա­
տա­կա­րարումնե­րը՝ տնկի­ներ և սերմեր, վա­ռե­լանյութ, պա­րար­
տան­յու­թեր, գյու­ղատն­տե­սա­կան տեխ­նի­կա, ֆի­նանս­ներ և­ այլն։
Գ­յու­ղա­ցիա­կան տնտե­սութ­յուն­նե­րի մեծ մա­սը գի­տե­լի­քի և­ արդ­
յու­նա­վետ տնտես­ավար­ման կա­րո­ղութ­յուն­նե­րի պա­կաս ու­նեն,
առ­կա տեխ­նի­կա­կան մի­ջոց­նե­րը, կա­րո­ղութ­յուն­նե­րը և գի­տե­լի­քը
ար­դիա­կան չեն։ Սա­կայն զար­գաց­ման ա­ռա­վել էա­կան խո­չըն­դո­տը
ար­տա­դր­վող գյուղմ­թերք­նե­րի շու­կան է։ Այն կա՛մ ձևա­վոր­ված չէ,
կա՛մ էլ չկա մրցակ­ցութ­յուն, և գ­նորդ­նե­րը (ինչ­պես նաև վե­րամ­շա­
կող­նե­րը) ցածր գներ են թե­լադ­րում։ Սա վե­րա­բե­րում է և՛ հո­ղա­
գոր­ծութ­յան, և՛ ա­նաս­նա­պա­հութ­յան ար­տադ­րան­քին։ Եր­ևա­նում
գոր­ծող սե­զո­նա­յին շու­կա­նե­րը, ո­րոնք բաց­վում են ֆեր­մեր­նե­րի
հա­մար, կրկին սահ­մա­նա­մերձ գյու­ղե­րի բնակ­չութ­յա­նը հա­սա­նե­լի
չեն և հիմ­նա­կա­նում ծա­ռա­յում են Ա­րա­րատ­յան դաշ­տի ֆեր­մեր­նե­
րին, ով­քեր ա­ռանց այդ էլ մոտ են գտնվում հիմ­նա­կան շու­կա­յին`
Եր­ևա­նին: Ձ­ևա­վոր­վող ցածր գնե­րը ստի­պում են կա՛մ հրա­ժար­վել
գյու­ղա­տնտե­սութ­յու­նից և տե­ղա­փոխ­վել գյու­ղից, կա՛մ շա­րու­նա­կել
աշ­խա­տել ցածր ե­կամ­տա­բե­րութ­յամբ, ո­րը մի կերպ կա­րող է բա­
վա­րա­րել ըն­տա­նի­քի ա­ռաջ­նա­յին կա­րիք­նե­րը հո­գա­լուն։
– Այս հա­մայնք­նե­րում և, ընդ­հան­րա­պես, գյու­ղատն­տե­սութ­յան
ո­լոր­տում Կա­ռա­վա­րութ­յան քայ­լե­րը հիմ­նա­կա­նում ուղղ­ված են
ծախ­սե­րի կրճատ­մա­նը (պա­րար­տան­յութ, դիզվա­ռե­լիք, սուբ­սի­դա­
վոր­վող վար­կեր): Ընդ ո­րում, սուբ­սի­դա­վոր­վող վար­կե­րի տա­րե­կան
ծա­վալ­նե­րը մի քա­նի ան­գամ պա­կաս են պա­հան­ջար­կից, կա եր­կա­
րա­ժամ­կետ վար­կե­րի սղութ­յուն:
– Փոքր ձեռ­նար­կութ­յուն­ներ սահ­մա­նա­մերձ գյու­ղե­րում հիմ­նա­
152
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

կա­նում չեն հիմն­վում (բա­ցա­ռութ­յուն­ներ կան, օ­րի­նակ՝ «­Տա­վուշ

տեքս­տի­լը», «Vital»­ ըն­կե­րութ­յու­նը)։ Առ­կա կամ սկսնակ բիզ­նես­
նե­րը առևտ­րի կամ սպա­սարկ­ման ո­լոր­տում են՝ փոքր կրպակ­
ներ, վար­սա­վի­րա­նոց­ներ և­ այլն։ Գ­յուղմ­թերք­ներ վե­րամ­շա­կող ըն­
կե­րութ­յուն­նե­րը տե­ղա­կայ­ված են Եր­ևա­նին հա­րող շրջան­նե­րում։
Դ­րանք մթե­րում են գյու­ղատն­տե­սա­կան ար­տադ­րան­քը, սա­կայն
գնե­րը սահ­մա­նում են ցածր՝ մի կող­մից փոխ­հա­տու­ցե­լու հա­մար
տե­ղա­փոխ­ման ծախ­սե­րը, մյուս կող­մից՝ չա­րա­շա­հում են ի­րենց
մե­նաշ­նոր­հա­յին դիր­քը։ Կա­թի, մսի, խա­ղո­ղի, ցո­րե­նի, լո­լի­կի և­ այլ
գյուղմ­թերք­նե­րի մթե­րու­մը դրա վառ օ­րի­նակն է։ Մեծ ներդ­րող­նե­րը
հե­տաքրքր­ված չեն սահ­մա­նա­մերձ հատ­ված­նե­րում ներդ­րում­նե­
րով, քա­նի որ և՛ անվ­տան­գութ­յան, և՛ ծախ­սե­րի արդ­յու­նա­վե­տութ­
յան, և՛ ռե­սուրս­նե­րի հա­սա­նե­լիութ­յան խնդիր­ներ կան։ Տե­ղի փոքր
գոր­ծա­րար­ներն էլ արդ­յու­նա­վետ ձեռ­նար­կութ­յուն­ներ կազ­մա­կեր­
պելու հա­մար, ինչպես նշե­ցինք, ու­նեն շու­կա­յի հա­սա­նե­լիութ­յան,
ֆի­նանս­նե­րի, տեխ­նո­լո­գիա­նե­րի, մաս­նա­գի­տա­կան գի­տե­լիք­նե­րի
պա­կաս։
– Սահ­մա­նա­մերձ հա­մայնք­նե­րում տնտե­սա­կան զար­գաց­մա­
նը նպաս­տող են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րը մե­ծավ մա­սամբ հին են
կամ ա­վեր­ված։ Խորհր­դա­յին ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում կա­ռուց­
ված ջրագ­ծե­րը չեն գոր­ծում՝ կա՛մ թա­լան­ված են, կա՛մ գտնվում են
ուղ­ղա­կի գնդա­կո­ծութ­յան տակ, կա՛մ էլ ա­նարդ­յու­նա­վետ են կա­
ռա­վար­վում։ Անﬗի­թար է նաև ներ­հա­մայն­քա­յին ճա­նա­պարհ­նե­
րի վի­ճա­կը։ Ոչ ֆի­զի­կա­կան են­թա­կա­ռույց­նե­րը, ո­րոնք կա­րող էին
նպաս­տել տնտե­սութ­յան զար­գաց­մա­նը, ընդ­հան­րա­պես բա­ցա­կա­
յում են։
– ՏԻՄ-ե­րը, հիմ­նա­կա­նում, սա­կավ գի­տե­լիք­ներ ու կա­րո­ղութ­
յուն­ներ ունեն և՛ տնտե­սա­կան զար­գաց­ման պլա­նավոր­ման, և՛
հա­մա­պա­տաս­խան ծրագ­րե­րի ի­րա­կա­նաց­ման տե­սանկ­յու­նից։
Տե­ղա­կան բյու­ջե­նե­րը հա­զիվ բա­վա­րա­րում են հա­մայն­քա­պե­տա­
րա­նի աշ­խա­տա­կազ­մի աշ­խա­տա­վար­ձե­րի վճար­մա­նը։ Մի­ջոց­նե­
րը և մաս­նա­գետ­նե­րը չեն բա­վա­կա­նաց­նում կա­պի­տալ ծախ­սե­րի
կամ տնտե­սա­կան զար­գաց­մա­նը նպաս­տող ծրագ­րե­րի հա­մար։
Ե­թե Հան­րա­պե­տութ­յան այլ քա­ղաք­նե­րում և գ­յու­ղե­րում նկա­տե­լի
են մաս­նա­վոր ձեռ­նար­կա­տի­րութ­յան բե­րած փո­փո­խութ­յուն­նե­րը,
ա­պա այս հա­մայնք­նե­րը, հաս­կա­նա­լի պատ­ճառ­նե­րով, գրա­վիչ չեն
153
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

բիզ­նես ներդ­րում­նե­րի հա­մար (ան­գամ հար­կե­րից ա­զա­տե­լու մա­սին

օ­րենսդ­րա­կան նա­խա­ձեռ­նութ­յուն­նե­րի առ­կա­յութ­յան պայ­ման­նե­
րում): Այս ա­ռու­մով հարկ է անդ­րա­դառ­նալ նաև, որ սահ­մա­նա­մերձ
գո­տում ար­տադ­րութ­յա­նը տրված հար­կա­յին ար­տո­նութ­յու­նը այս­
տեղ լուրջ մրցակ­ցա­յին ա­ռա­վելութ­յուն է ստեղ­ծում։ Գաղտ­նիք չէ,
որ գյուղմ­թերք­նե­րի սպառ­ման շ­ու­կա­յում գնի վրա ա­մե­նա­մեծ ազ­
դե­ցութ­յունն ու­նե­ցող բա­ղադ­րիչ­նե­րը մար­կե­տին­գը, լո­գիս­տի­կան և
փա­թե­թա­վո­րումն են։ Ըստ մաս­նա­գետ­նե­րի, մի­ջի­նում ըն­դա­մե­նը
30% է բա­ժին ընկ­նում ար­տադ­րո­ղին։ Լու­ծու­մը սպառ­ման շու­կա­
նե­րը ար­տադ­րա­կան շու­կա­նե­րին մո­տեց­նելն է, ո­րի արդ­յուն­քում
գին-ո­րակ ա­ռու­մով մինչև 70% շա­հե­լու հնա­րա­վո­րութ­յուն կա­րող է
գո­յա­նալ։ Այս­տեղ կա­րիք կա հզո­րաց­նե­լու տե­ղա­կան և տա­րած­քա­
յին իշ­խա­նութ­յուն­նե­րին` ար­հես­տա­վարժ մաս­նա­գետ­նե­րով, Զար­
գաց­ման Գոր­ծա­կա­լութ­յուն­նե­րով (գոր­ծա­րա­րութ­յան ու գյու­ղատն­
տե­սութ­յան ա­ջակ­ցութ­յան կենտ­րոն­ներ, մե­թոդ­ներ և­այլն) և­այլ ոչ
միայն ֆի­զի­կա­կան են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րով:
Ն­կա­րագր­ված գոր­ծոն­նե­րով պայ­մա­նա­վոր­ված՝ վի­ճա­կը հան­
գեց­նում է տնտե­սութ­յուն­նե­րի ե­կա­մուտ­նե­րի շա­րու­նա­կա­կան
կրճատ­մա­նը, աղ­քա­տութ­յան ա­ճին և­ար­տա­գաղ­թին։
բ) Զո­րա­մա­սե­րի դե­րը սահ­մա­նա­մերձ հա­մայնք­նե­րում.
Ադր­բե­ջա­նի հետ սահ­մա­նի եր­կա­րութ­յամբ տե­ղա­կայ­ված են ՀՀ
ԶՈՒ զո­րա­մա­սե­րը, ո­րոնք մոտ են մեկ կամ մի քա­նի սահ­մա­նա­մերձ
հա­մայնք­նե­րի։ Զո­րա­մա­սե­րը ո­րո­շա­կի ազ­դե­ցութ­յուն ու­նեն հա­
րևան հա­մայնք­նե­րի վրա.
– Հա­մայն­քի խա­նութ­նե­րում առև­տուրն աշ­խույժ է, զին­վո­րա­
կան­նե­րը ի­րենց գնում­նե­րի մի մասն ա­նում են հա­մայն­քի խա­նութ­
նե­րից։
– Նույ­նը վե­րա­բե­րում է նաև սպա­սարկ­ման և ծա­ռա­յութ­յուն­նե­
րի ո­լորտ­նե­րի ձեռ­նար­կութ­յուն­նե­րին. վեր­ջին տա­րի­նե­րին ակ­տի­
վա­ցել է ան­շարժ գույ­քի վար­ձա­կա­լութ­յու­նը, զո­րա­մա­սե­րի հար­ևա­
նութ­յամբ հին­վել են փոք­րիկ հյու­րա­նոց­ներ և սնն­դի օբ­յեկտ­ներ։
– Հա­մայնք­նե­րի բնակ­չութ­յան մի զգա­լի հատ­ված աշ­խա­տում է
զո­րա­մա­սե­րում՝ որ­պես տեխ­նի­կա­կան կամ զին­վո­րա­կան անձ­նա­
կազմ։ Ս­տաց­ված աշ­խա­տա­վար­ձը հա­մայնք­նե­րի տնտե­սութ­յուն­
նե­րի ե­կա­մուտ­նե­րի զգա­լի մաս է կազ­մում։
Այս­քա­նով հան­դերձ, զո­րա­մա­սե­րը հա­մայն­քա­յին զար­գաց­ման
154
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

պա­սիվ դե­րա­կա­տար են։ Զո­րա­մա­սի կա­րիք­նե­րի հա­մար կա­տար­

վող գնում­նե­րը կենտ­րո­նաց­ված են Եր­ևա­նում, և սահ­մա­նա­մերձ
հա­մայն­քը ան­մասն է այս գոր­ծըն­թա­ցից։ Մի կող­մից՝ հա­մայն­քում
ար­տադր­վող գյուղմ­թերք­նե­րը սպառ­ման բար­դութ­յուն­ներ ու­նեն,
մյուս կող­մից՝ հենց հա­մայն­քում տե­ղա­կայ­ված զո­րա­մա­սե­րը այդ
նույն մթերք­նե­րը ստա­նում են կենտ­րո­նից։ Սա վե­րա­բե­րում է ոչ
միայն ա­ռաջ­նա­յին գյու­ղատն­տե­սա­կան մթերք­նե­րին, այլ նաև
դրանց վե­րամ­շակ­մա­նը՝ կաթ­նամ­թերք, պա­հա­ծո­ներ, հյու­թեր, ան­
կող­նա­յին պա­րա­գա­ներ և­այլն։
գ) Զո­րա­մա­սե­րի ներգ­րա­վու­մը սահ­մա­նա­մերձ հա­մայնք­նե­րի
տնտե­սա­կան զար­գաց­ման մեջ.
Ն­կա­տի ու­նե­նա­լով աշ­խար­հագ­րա­կան դիր­քը, բնակ­լի­մա­յա­
կան պայ­ման­նե­րը և տե­ղա­կան տնտե­սութ­յան ա­ռանձ­նա­հատ­
կութ­յուն­նե­րը՝ հա­մայնք­նե­րի գյու­ղա­ցիա­կան տնտե­սութ­յուն­նե­րը
և ձեռ­նար­կութ­յուն­նե­րը կա­րող են զո­րա­մա­սե­րին մա­տա­կա­րա­րել
սննդամ­թերք և­այլ պա­րա­գա­ներ։ Սա պա­հան­ջում է ա­ռան­ձին վեր­
լու­ծութ­յուն յու­րա­քանչ­յուր հա­մայն­քա­յին խմբի հա­մար՝ կախ­ված
հա­րա­կից զո­րա­մա­սի կա­րիք­նե­րից, ի­հար­կե, հաշ­վի առ­նե­լով ծա­
վալ­նե­րը, ո­րա­կը, գաղտ­նիութ­յու­նը, սննդամ­թեր­քին ներ­կա­յաց­վող
անվ­տան­գութ­յան պա­հանջ­նե­րը և­այլ կար­ևոր հան­գա­մանք­ներ։
Ս­տորև ներ­կա­յաց­վում է հա­մայն­քա­յին տնտե­սա­կան զար­գաց­
ման ընդ­հա­նուր մե­խա­նիզ­մը՝ զո­րա­մա­սի ներգ­րավ­մամբ.­

Աջակցություն համայնքի
տնտեսությանը
Զորամաս
- Ուսումնասիրություն հա­մայն­
քի կողﬕց զորամասի կա­րիք­նե­
- Սննդամթերքի և
րի բավարարման ուղղությամբ,
Սահմանաﬔրձ տնտե­սական պա­
մաս­նա­կցա­յին պլանավորում։
համայնք րա­գա­ների գնում­
- Գյուղատնտեսական արդյու­
ներ շրջակա հա­
նա­վետ մատակարարում՝ սեր­
մայնք­նե­րից։
ﬔր, պարարտանյութ, գիտելիք
- Շինարարական
և այլն։
և այլ աշխա­տանք­
- Գյուղատնտեսական վարկեր։
նե­րում
- Հասանելի գյուղա­տնտե­սա­
կան տեխնիկա։
- ՓՄՁ աջակցություն՝ վարկեր,

155
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Հա­մայնք­նե­րին ա­ջակ­ցութ­յու­նը կա­րող է տրա­մադր­վել ինչ­պես

կա­ռա­վարության, այն­պես էլ հա­սա­րա­կա­կան և միջազգա­յին կազ­
մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի կող­մից։ Ա­ջակ­ցութ­յան գոր­ծիք­նե­րը այժմ փո­
փո­խա­կան արդ­յու­նա­վե­տութ­յամբ կի­րառ­վում են և՛ պե­տա­կան
(ՀՀ գյու­ղատն­տե­սութ­յան նա­խա­րա­րութ­յուն, ՀՀ է­կո­նո­մի­կա­յի նա­
խա­րա­րութ­յան հիմ­նադ­րամ­ներ և­ այլն), և՛ տար­բեր մի­ջազ­գա­յին
ու հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի կող­մից։ Ա­ռաջ­նա­յին
խնդի­րը այս ջան­քե­րի հա­մա­կար­գու­մը և կենտ­րո­նա­ցումն է կոնկ­
րետ սահ­մա­նա­մերձ հա­մայնք­նե­րում։
Արդ­յուն­քում՝
– Հա­մայնք­նե­րում գյու­ղատն­տե­սութ­յու­նը կակ­տի­վա­նա՝ ու­նե­
նա­լով հստակ պլա­նա­վոր­ված սպա­ռում,
– Հա­մայնք­նե­րում գոր­ծող փոքր վե­րամ­շա­կող ըն­կե­րութ­յուն­նե­
րը կընդ­լայ­նեն ի­րենց շու­կան,
– Հա­մայնք­նե­րում նոր աշ­խա­տա­տե­ղեր և­ե­կա­մուտ կստեղծ­վի,
ին­չը կնպաս­տի ար­տա­գաղ­թի կրճատ­մա­նը,
– Ա­վե­լի կամ­րապնդ­վի բնակ­չութ­յուն-բա­նակ կա­պը սահ­մա­նա­
մերձ հա­մայնք­նե­րում, ո­րը ա­ռաջ­նա­յին կար­ևո­րութ­յուն ու­նի սահ­
ման­նե­րի պաշտ­պա­նութ­յան հար­ցում,
– Կկր­ճատ­վեն մա­տա­կա­րա­րող­նե­րի վա­ռե­լի­քի, տրանս­պոր­տի
և­այլ ծախ­սե­րը,
– Կս­տեղծ­վեն հա­մայն­քա­յին զար­գաց­ման հա­տուկ հիմ­նադ­
րամ­ներ, որ­տեղ կկու­տակ­վեն տնտե­սա­կան շա­հի նվա­զա­գույ­նը
10%-ը, ո­րի հիմ­նա­կան ա­ռա­քե­լութ­յու­նը կլի­նի հա­մայն­քա­յին են­թա­
կա­ռուց­վածք­նե­րի բա­րե­կար­գումն ու խնամ­քը, ինչ­պես նաև հա­
մայն­քի կո­մու­նալ ծախ­սե­րի վճա­րում­նե­րը: Այս­պի­սով, նաև կա­րե­լի
է մտա­ծել ներ­կա կար­գա­վի­ճա­կով սուբ­սի­դա­վոր­ման կրճատ­ման
կամ վե­րաց­ման մա­սին ընդ­հան­րա­պես: Հիմ­նադ­րամ­նե­րի մի­ջոց­նե­
րը կգո­յա­նան հա­մայն­քա­յին տնտե­սա­կան են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի
արդ­յու­նա­վետ շա­հա­գործ­ման մի­ջո­ցով: Օ­րի­նակ՝ մե­քե­նատ­րակ­տո­
րա­յին պար­կեր, ճա­նա­պար­հա­յին շու­կա­ներ, ա­նաս­նա­պա­հա­կան
ռե­սուր­սա­յին կենտ­րոն­ներ հե­ռագ­նա ա­րոտ­նե­րում և­ այլն: Այս են­
թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի ստեղծ­ման հա­մար ՏԻՄ-ե­րը կենտ­րո­նա­կան
կա­ռա­վա­րութ­յան շա­րու­նա­կա­կան ա­ջակ­ցութ­յան կա­րիքն ու­նեն:

156
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

Ծ­րագ­րի ի­րա­կա­նաց­ման հնա­րա­վոր ռիս­կե­րը.

Զորամասերին հարակից գյուղե­ Աջակցության լծակների հա­մա­կող­

րը չեն կարողանա հաստատուն
որա­կով մատակարարել հա­մա­
պա­տաս­խան սննդամթերք կամ
տնտե­սա­կան պարագաներ։
մա­նի կիրառումը հնա­րա­վո­րու­թյուն
կտա բարելավել մա­տա­կա­րա­րում­
ների որակը, իսկ կոլեգիալ հանձ­նա­
ժո­ղով­ները կարող են պարբերաբար
վե­րա­հսկել դա։

Զորամասն ու գյուղացիները գնա­ Իրավական խորհրդատվության և

գո­յաց­ման հարցում հա­մա­ձայ­
նու­թյան չեն գա, պար­բե­րա­բար
կխախտ­վեն պայ­մա­նա­գրա­յին
հա­րա­բե­րու­թյուն­ները։
դաս­ըն­թաց­ների միջոցով, ինչ­պես նաև
եր­կա­րա­ժամկետ հա­մա­գոր­ծա­կցու­
թյան հեռանկարի գործադրմամբ հնա­
րա­վոր է կիրառել պայմանագրային
հա­րա­բե­րու­թյուն­ների հետևողական
մե­խա­նիզմ­ներ։

Գնագոյացման մեխանիզմները պետք

է ներառեն մասնակցային բաղադրիչ՝
դրանցում ՏԻՄ-երի, գործարարների,
գյուղացիական տնտեսությունների,
մաս­նա­գի­տաց­ված ՀԿ-ների և կա­ռա­
վա­րու­թյան մասնակցությամբ։

Տեղական մակարդակում կկի­ Անհրաժեշտ է ներդնել վե­րա­հսկո­ղու­

րառ­վեն մատակարարների ընտ­ թյան մասնակցային գործիքներ՝ մաս­
րու­թյան ոչ տնտեսական գոր­ծիք­ նա­կից դարձնելով ՀԿ-ներին, տեղի
ներ։ գոր­ծարարներին, ՏԻՄ-երին և այլոց։

Կենտրոնացված գնումների դեպ­ Անգամ եթե գները Երևանում ավելի

քում կստացվեն ավելի ցածր ցածր ձևավորվեն ծավալի հաշվին,
գներ։ ապա դրանք կփոխհատուցվեն գյու­
ղե­րից մատակարարվող մթերքների
բեռ­նա­փոխադրման ավելի ցածր
ծախ­սե­րի հաշվին։

Այս նա­խա­ձեռ­նութ­յան ամ­բող­ջա­կան գոր­ծար­կու­մից ա­ռաջ

անհ­րա­ժեշտ է այն փոր­ձար­կել ե­րեք տար­բեր տա­րա­ծաշր­ջան­նե­
րում՝ լրամ­շա­կե­լու հա­մար մե­խա­նիզմ­նե­րը և­ ա­վե­լի արդ­յու­նա­վետ
դարձ­նե­լու մա­տա­կա­րա­րում­նե­րի գոր­ծըն­թացն ու սահ­մա­նա­մերձ
հա­մայնք­նե­րի զար­գա­ցու­մը։

157
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Բ. ՀԱՏՈՒԿ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿ ՍԱՀՄԱՆԱՊԱՀ ԳՅՈՒՂԵՐԻՆ

Հա­տուկ կար­գա­վի­ճա­կի շնոր­հու­մը թերևս, ա­մե­նա­բարդ (ֆի­

նան­սա­կան ա­ռու­մով), սա­կայն, միև­նույն ժա­մա­նակ, անհ­րա­ժեշտ և
հիմ­նա­կան քայ­լե­րից մե­կը կա­րող է հան­դի­սա­նալ ոչ միայն խնդիր­նե­
րը կան­խե­լու կամ լու­ծե­լու ի­մաս­տով, այլև, հատ­կա­պես, սահ­մա­նա­
պահ գյու­ղե­րի հետ­ևո­ղա­կան կամ թռիչ­քա­յին զար­գա­ցու­մը՝ կա­յուն
և­անվ­տանգ սահ­ման ու­նե­նա­լու տե­սիլ­քը կյան­քի կո­չե­լու նպա­տա­
կով: Այս ի­մաս­տով մեր ա­ռա­ջարկն է հատ­կա­պես ա­մե­նաա­ռաջ­նա­
յին գծի գյու­ղե­րին ՀԵՐՈՍ կար­գա­վի­ճակ շնոր­հե­լը՝ դրա­նից բխող բո­
լոր օ­րենսդ­րա­կան կար­գա­վո­րում­նե­րով և գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րով, ո­րը
մեր կար­ծի­քով կնպաս­տի ժո­ղովր­դագ­րա­կան վի­ճա­կի բա­րե­լավ­մա­
նը, տնտե­սա­կան կյան­քի աշ­խու­ժաց­մա­նը, կրթութ­յան և­ ա­ռող­ջա­
պա­հութ­յան խնդիր­նե­րի լուծ­մանն ու զար­գաց­մա­նը, ինչ­պես նաև
հո­գե­բա­նա­կան վի­ճա­կի բա­րե­լավ­մա­նը: Ի՞նչ է են­թադ­րում ՀԵՐՈՍ
գյուղ կար­գա­վի­ճա­կը մեր պատ­կե­րաց­մամբ.
– Կո­մու­նալ բո­լոր ծախ­սե­րը դարձ­նել անվ­ճար կամ ըն­դուն­ված
նվա­զա­գույ­նից ցածր գնե­րով, ո­րի տար­բե­րութ­յու­նը կվճա­րի ին­քը՝
հա­մայն­քը (հա­տուկ ստեղծ­ված հա­մայն­քա­յին հիմ­նադ­րա­մի մի­ջոց­
նե­րից)՝ վե­րը նշված տնտե­սա­կան աշ­խու­ժութ­յան արդ­յուն­քում։
– Գո­յութ­յուն ու­նե­ցող հար­կա­յին ար­տո­նութ­յուն­ներն է՛լ ա­վե­լի
ընդ­լայ­նել, ինչ­պես օ­րի­նակ, ար­տադ­րութ­յուն­նե­րին ԱԱՀ-ից և շա­
հու­թա­հար­կից ա­զատ­ման օ­րենսդ­րա­կան ար­տո­նութ­յու­նը՝ զար­
գաց­նե­լով եր­կու նոր ուղ­ղութ­յուն­նե­րով ևս. ա­ռա­ջի­նը ե­կամ­տա­յին
հար­կի ար­տո­նութ­յունն է՝ առն­վազն 50%, երկ­րոր­դը՝ նույն սկզբուն­
քով նաև ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ո­լոր­տը։ Սա լուրջ խթան կա­րող է լի­նել
օ­րի­նակ ՏՏ և տու­րիզ­մի ո­լոր­տում ներդ­րում­նե­րի հա­մար։
– Սահ­մա­նա­պահ գյ­ուղե­րից բարձ­րագույն ուսումնա­կան հաս­
տա­տութ­յուն­նե­րում անվ­ճար ու­սա­նե­լու հնա­րա­վո­րութ­յուն ստեղ­
ծել՝ ան­շուշտ, նկա­տի ու­նե­նա­լով տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում ար­ձա­
նագր­վող ու­սում­նա­կան ա­ռա­ջա­դի­մութ­յու­նը։
– Հա­տուկ պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յամբ և­ուղ­ղոր­դու­մով է՛լ
ա­վե­լի զար­գաց­նել ա­ռողջա­պահության ո­լոր­տի են­թա­կառուցվածք­
նե­րը (բուժ­հիմ­նարկ­ներ, տեխ­նի­կա և տեխ­նո­լո­գիա­ներ), ինչ­պես

158
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

նաև լա­վա­գույն մաս­նա­գետ­նե­րին խրա­խու­սել ո­րո­շա­կի սահ­ման­

ված ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծով, բարձր աշ­խա­տա­վար­ձով և­ ար­տո­
նութ­յուն­նե­րով սահ­մա­նա­պահ հա­մայնք­նե­րում աշ­խա­տել, նաև
եր­ևան­յան բուժ­հի­մարկ­նե­րում սահ­մա­նա­պահ գյու­ղե­րի բնա­կիչ­նե­
րին անվ­ճար բու­ժօգ­նութ­յուն տրա­մադ­րել։
– Կր­թութ­յան և մ­շա­կույ­թի ո­լոր­տում լա­վա­գույն մաս­նա­գետ­նե­
րին խրա­խու­սել ո­րո­շա­կի սահ­ման­ված ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծով,
բարձր աշ­խա­տա­վար­ձով և­ ար­տո­նութ­յուն­նե­րով սահ­մա­նա­պահ
հա­մայնք­նե­րում աշ­խա­տել։
– Դպ­րոց­ները և ման­կա­պար­տեզ­նե­րը կա­տար­յալ բա­րե­կարգ
վի­ճա­կի բե­րել, ո­րը բա­ցի ու­սում­նա­կան պատ­շաճ մի­ջա­վայր ա­պա­
հո­վե­լուց, նաև հո­գե­բա­նո­րեն կնպաս­տի ե­րե­խա­նե­րի և, ընդ­հան­
րա­պես, հա­մայնք­նե­րի մե­կու­սաց­ված կամ ոչ ա­ռաջ­նա­հերթ լի­նե­լու
հո­գե­վի­ճա­կի վե­րաց­մա­նը և կր­թութ­յան ձգտու­մին (այս ի­մաս­տով
խրա­խու­սե­լի է վեր­ջերս սահ­մա­նա­պահ դպրո­ցա­կան­նե­րին ան­
վճար գրքե­րի տրա­մադ­րու­մը)։
– Աղ­բա­հա­նութ­յան, միջ­հա­մայն­քա­յին ճա­նա­պարհ­նե­րի բա­րե­
կարգ­ման և տ­րանս­պոր­տա­յին միջոց­նե­րի ար­դիա­կա­նաց­ման, հա­
մալրման մի­ջո­ցա­ռում­ներ ձեռ­նար­կել, ո­րոնք կնպաս­տեն և՛ ֆի­զի­
կա­կան, և՛ հո­գե­բա­նա­կան կյան­քի բա­րե­լավ­մա­նը:
Հաս­կա­նա­լով հան­դերձ, որ այս բո­լո­րը հսկա­յա­կան նյու­թա­կան
և մարդ­կա­յին ռե­սուրս­ներ են պա­հան­ջում և կա­րիքն ու­նեն եր­կար
քննարկ­ման, ի­րա­վի­ճա­կի ճիշտ գնա­հատ­ման և վեր­լու­ծութ­յան, այ­
սու­հան­դերձ հա­մոզ­ված ենք, որ այն որ­պես նպա­տակ և տե­սիլք
սահ­մա­նու­մը կնպաս­տի ժո­ղովր­դագ­րա­կան և տն­տե­սա­կան աշ­
խու­ժութ­յա­նը՝ հիմք հան­դի­սա­նա­լով կա­յուն և­ անվ­տանգ սահ­ման
ու­նե­նա­լու գա­ղա­փա­րին:

Գ. ՃԱՆԱՊԱՐՀՆԵՐԻ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒՄ

Հաշ­վի առ­նե­լով այն յու­րա­հա­տուկ ի­րա­վի­ճա­կը, որ ու­նի Տա­վու­

շի մար­զը՝ մի կող­մից ա­մե­նաեր­կար սահ­մա­նը Ադր­բե­ջա­նի հետ և
մ­յուս կող­մից ՀՀ զար­գաց­ման «Կ­յան­քի ճա­նա­պար­հը» Վ­րաս­տա­
նի և­ ար­տա­քին աշ­խար­հի հետ, անհ­րա­ժեշտ է ա­ռաջ­նա­հեր­թութ­
յուն սահ­մա­նել ճա­նա­պարհ­նե­րի բա­րե­կարգ և­ ան­խա­փան լի­նե­լու

159
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ա­ռու­մով՝ ա­ռանց խո­չըն­դոտ­նե­րի և մշ­տա­կան վե­րահս­կո­ղութ­յան

ներ­քո: Այս ի­մաս­տով անհ­րա­ժեշտ է՝
– Տե­ղա­կան ճա­նա­պար­հա­շի­նա­րար­նե­րին վստա­հել ոչ միայն
ճա­նա­պարհ­նե­րի պահ­պա­նութ­յու­նը, այլև հրա­ժար­վել պա­տա­հա­
կան տեն­դեր­նե­րից և­ այն ի­րա­կա­նաց­նել ար­դեն իսկ գոր­ծող կամ
Տա­վու­շում գոր­ծու­նեութ­յուն ծա­վա­լել ցան­կա­ցող, գրանց­ված ճա­
նա­պար­հա­շի­նա­րար­նե­րի մի­ջո­ցով, ո­րը կնպաս­տի նաև տնտե­սա­
կան զար­գաց­մա­նը:
– Եր­կա­րաձ­գել ճա­նա­պարհ­նե­րի շա­հա­գոր­ծումն ի­րա­կա­նաց­
նող կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի սպա­սարկ­ման սահ­ման­ված ժա­մա­
նա­կա­հատ­վա­ծը (ներ­կա­յիս 3 տա­րին դարձ­նել 10 տա­րի), ո­րի մի­ջո­
ցով կբարձ­րաց­վի պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան զգա­ցու­մը և կն­վա­զեն
կո­ռուպ­ցիոն ռիս­կե­րը:
– Բա­րե­կար­գել առ­կա միջ­հա­մայն­քա­յին անվ­տանգ և ռազ­մա­վա­
րա­կան նշա­նա­կութ­յուն ու­նե­ցող այ­լընտ­րան­քա­յին ճա­նա­պարհ­նե­րը
(ինչ­պես օ­րի­նակ՝ Գան­ձա­քար-Ի­ծա­քար, Ճամ­բա­րակ-Բերդ), ո­րոնք
թ­ե՛ այ­ցե­լուն­ե­րի աշ­խու­ժաց­ման (զգա­լիո­րեն կրճատ­վող տա­րա­
ծութ­յան ա­ռու­մով) և թե՛ անվ­տան­գութ­յան ի­մաս­տով, մաս­նա­վո­րա­
պես, կնպաս­տեն Բեր­դի տա­րա­ծաշր­ջա­նի «անկ­լա­վա­յին» և հե­ռա­
վոր լի­նե­լու հո­գե­բա­նա­կան ար­գել­քի վե­րաց­մա­նը և սո­ցիալ-տնտե­
սա­կան կյան­քի զար­գաց­մա­նը: Սա կար­ևո­րա­գույն խնդիր­նե­րից է։
– Բա­րե­կար­գել ու ան­խա­փան վի­ճա­կի բե­րել ուղ­ղա­կի կեն­սա­
կան անհ­րա­ժեշ­տութ­յուն հան­դի­սա­ցող, դե­պի ա­ռաջ­նա­գիծ՝ սահ­
մա­նա­պահ գյու­ղեր տա­նող միջ­հա­մայն­քա­յին ճա­նա­պարհ­նե­րը,
ո­րոնք թե՛ ռազ­մա­վա­րա­կան և թե՛ հո­գե­բա­նա­կան նշա­նա­կութ­յուն
ու­նեն (ինչ­պես օ­րի­նակ՝ Նո­րա­շեն-­Մով­սես, Վե­րին Կար­մի­րաղբ­յուր-
Արծ­վա­բերդ, Բերդ-Ներ­քին Կար­մի­րաղբ­յուր, Սա­րիգ­յուղ-­Բեր­քա­
բեր):

Դ. ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ (ՆԵՐԱՌՅԱԼ ՍԱՀՄԱՆԱՅԻՆ

ՏՈՒՐԻԶՄ)

Տա­վու­շի մար­զում, ընդ­հա­նուր առ­մամբ, սո­ցիալ-տնտե­սա­կան

կյան­քի զար­գաց­ման մե­ծա­գույն ազ­դակ կա­րող է դառ­նալ ներ­քին և­
ար­տա­քին տու­րիզ­մի հա­մա­կարգ­ված խթա­նու­մը՝ հաշ­վի առ­նե­լով

160
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

բա­ցա­ռիկ ար­ժեք ներ­կա­յաց­նող հոգ­ևոր-մշա­կու­թա­յին կենտ­րոն­

նե­րը՝ բազ­մա­թիվ դեռևս չբա­ցա­հայտ­ված վայ­րե­րով, և գե­ղա­տե­սիլ
բնութ­յու­նը: Այս ի­մաս­տով անհ­րա­ժեշտ է՝
– Առ­կա գոր­ծող վան­քե­րը նկա­տել և դ­րանց շուրջ կազ­մել հա­
մայն­քա­յին զար­գաց­ման ծրագ­րե­րը (­Գո­շա­վան­քի և Մա­կա­րա­վան­
քի ծրագ­րե­րը կազմ­ված են նաև որ­պես հա­մայն­քի զա­ր­գաց­ման
հնա­րա­վո­րութ­յուն)։
– Դե­պի տվյալ վայ­րե­րը տա­նող ճա­նա­պարհ­նե­րը բա­րե­կար­գել
(ոչ ան­պայ­ման աս­ֆալ­տա­յին բա­րե­կար­գում)։
– Խ­թա­նել ար­կա­ծա­յին տ­ուրիզ­մը՝ հա­մա­պա­տաս­խան ու­ղե­ճա­
նա­պարհ­նե­րի նշան­նե­րի զե­տե­ղու­մով։
– Ս­տեղ­ծել նա­խա­ձեռ­նող ին­ֆո կենտ­րոն­ներ (ներ­կա­յումս գոր­
ծում են, բայց պա­սիվ դե­րա­կա­տա­րու­մով)։
– Նոր ո­րա­կի ու­ղեկ­ցորդ­նե­ր պատ­րաս­տել (հատ­կա­պես կա­րե­լի
է խոր­քա­յին, թի­րա­խա­վոր­ված և կենտ­րո­նաց­ված հա­մա­գոր­ծակ­
ցութ­յուն մշա­կել ԵՊՀ Իջ­ևա­նի մաս­նաճ­յու­ղի հետ` օգ­տա­գոր­ծե­լով
ողջ նե­րու­ժը, որն ար­դեն իսկ իր ռազ­մա­վա­րա­կան նշա­նակությամբ
կա­րող է նպաս­տել թ­ե՛ ե­րի­տա­սարդ­նե­րի` մար­զից դուրս աշ­խա­
տանք չփնտրե­լուն և թե՛ տե­ղում աշ­խա­տան­քի ներգ­րավ­մա­նը)։
– Ա­ջակ­ցել առ­կա գոր­ծող փա­ռա­տոն­նե­րին և­ընդ­լայ­նել դրանք:
Զ­բո­սաշր­ջութ­յան և­, այս ի­մաս­տով, հայ­րե­նա­ճա­նա­չութ­յան
զար­գաց­ման ծի­րից ներս չա­փա­զանց հե­տաքր­քիր և գ­րա­վիչ կա­
րող է լի­նել սահ­մա­նա­յին տու­րիզ­մի զար­գա­ցու­մը թե՛ դե­պի սահ­մա­
նա­պահ գյու­ղեր՝ փոք­րիկ սրճա­րան­նե­րի և հանգստ­յան գո­տի­նե­րի
ստեղ­ծու­մով, և թե՛ հա­տուկ ա­ռանձ­նաց­ված մի քա­նի մար­տա­կան
հե­նա­կե­տեր: Ան­շուշտ, վեր­ջի­նիս պա­րա­գա­յին պետք է ման­րակր­
կիտ ու­սում­նա­սի­րել և վեր­լու­ծել հնա­րա­վոր տե­ղե­կատ­վա­կան
գաղտ­նիութ­յան և­ անվ­տան­գութ­յան խնդիր­նե­րը: Այ­սու­հան­դերձ,
անձ­նա­կան փոր­ձով հա­մոզ­վել ենք, որ այս­պի­սի հա­մար­ձակ նա­
խա­ձեռ­նութ­յու­նը կա­րող է նպաս­տել թե՛ բա­նա­կի բա­րո­յա­հո­գե­բա­
նա­կան կյան­քի բա­րե­լավ­մա­նը և թե՛ հա­սա­րա­կութ­յան վե­րա­բեր­
մուն­քի և պե­տա­կա­նութ­յան նկատ­մամբ գի­տակ­ցութ­յան բարձ­րաց­
մա­նը:

161
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Ե. ՔԱՂՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐԵԼԱՎՈՒՄ

Ընդ­հա­նուր առ­մամբ, քաղ­պաշտ­պա­նութ­յու­նը կա­րիք ու­նի բա­

րե­լավ­ման՝ խու­սա­փե­լու թե՛ խու­ճա­պա­յին և թե՛ տագ­նա­պա­յին
տրա­մադ­րութ­յուն­նե­րից՝ վտան­գի դեպ­քում հստակ նա­խանշ­ված
պաշտ­պա­նո­ղա­կան տե­ղա­շար­ժե­րի և վայ­րե­րի ու­ղի­նե­րով, ինչ­պես
նաև ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ ու­սում­նա­կան և տե­ղե­կաց­վա­ծութ­
յան ա­ռու­մով տե­ղի ու­նե­ցող վար­ժանք­նե­րով:
Չա­փա­զանց անհ­րա­ժեշտ է դպրոց­ներն ու ման­կա­պար­տեզ­
ներն օժ­տել ա­պաս­տա­րան­նե­րով, թաքս­տոց­նե­րով՝ նոր ո­րակ­նե­րով
և սկզ­բունք­նե­րով, ինչ­պի­սին, օ­րի­նակ, «­Պա­հա­պան» հիմ­նադ­րա­մի
«­Խա­ղա­թաքս­տոց» ծրա­գիրն է, ո­րը միտ­ված է ե­րե­խա­նե­րի հա­մար
ոչ միայն անվ­տանգ և հա­ճե­լի մի­ջա­վայր ստեղ­ծե­լուն, այլև նե­րա­
ռել է հա­սա­րա­կութ­յան լայն շեր­տե­րին, այս­պի­սով նաև նպաս­տե­
լով տե­ղե­կաց­վա­ծութ­յան բարձ­րաց­մա­նը և պե­տա­կան սահ­մա­նի
ան­վտան­գութ­յան գոր­ծին փոքր մի­ջոց­նե­րով մեծ ազ­դե­ցութ­յուն ու­
նե­ցող մաս­նակ­ցութ­յա­նը։ Այս ա­ռու­մով չա­փա­զանց կար­ևոր են գե­
նե­րալ-լեյ­տե­նանտ Օ­նիկ Գաս­պար­յա­նի դի­տար­կում­ներն ու ա­ռա­
ջարկ­ները՝ ար­տա­սան­ված Սփ­յուռք-­Հա­յաս­տան հա­մա­ժո­ղո­վին:

Զ. ՋՐԱՅԻՆ ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ԹԻՐԱԽԱՅԻՆ ԵՎ ՃԻՇՏ ՕԳՏԱԳՈՐԾՈՒՄ

Գաղտ­նիք չէ, որ Տա­վուշ աշ­խար­հը հա­րուստ է ջրա­յին պա­շար­

նե­րով: Մար­զի տա­րած­քով հո­սում են բազ­մա­թիվ մեծ և փոքր գե­
տեր, ո­րոն­ցից խո­շոր­ներն են Դե­բե­դը, Աղստ­ևը, Հա­խու­մը: Գե­տե­րի
մի­ջին տա­րե­կան հոս­քը մոտ 17 խմ/վրկ է, ո­րը կազ­մում է շուրջ 530
մլն խմ ջրա­յին պա­շար: Գե­տե­րը պատ­կա­նում են Կաս­պից ծո­վի
(­Քուռ գե­տի) ա­վա­զա­նին և սն­վում են հա­լոց­քա­յին, ստո­րերկր­յա և­
անձր­ևա­յին ջրե­րից։ Մար­զում են գտնվում 5 ջրամ­բար­ներ` Ջո­ղա­
զի (45 մլն խմ), Հա­խու­մի (12 մլն խմ), Տա­վու­շի (5 մլն խմ), Այ­գե­ձո­րի
(4 մլն խմ) և Խաշ­թա­ռա­կի (0.12 մլն խմ), ո­րոնք հիմ­նա­կա­նում օգ­
տա­գործ­վում են ո­ռոգ­ման նպա­տա­կով: Ընդ­հա­նուր ծա­վա­լը կազ­
մում է 66.12 մլն խմ: Ջո­ղա­զի ջրամ­բա­րը չի օգ­տա­գործ­վում սահ­
մա­նա­յին լի­նե­լու պատ­ճա­ռով։ Իսկ մյուս ջրամ­բար­նե­րը, չնա­յած

162
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

սահ­մա­նա­յին են, սա­կայն մա­սամբ օգ­տա­գործ­վում են: Բա­ցա­ռութ­

յուն է Իջևա­նի հա­րա­կից տա­րած­քում գտնվող ջրամ­բա­րը, ո­րը նա­
խա­տես­ված էր Գան­ձա­քար գյու­ղի ջրա­մա­տա­կա­րար­ման հա­մար,
սա­կայն այ­սօր, ցա­վոք, չի գոր­ծում:
Ջ­րա­յին պա­շար­նե­րի մեծ մա­սը պար­զա­պես վատնվում­ է հա­
մա­պա­տաս­խան վե­րա­քար­տե­զագր­ման և­ են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րի
բա­ցա­կա­յութ­յան կամ ոչ սար­քին լի­նե­լու պատ­ճա­ռով, ո­րոնց կա­ռու­
ցու­մը կամ բա­րե­լավումն ուղ­ղա­կիո­րեն կանդ­րա­դառ­նա ոչ միայն
գյու­ղե­րի ջրար­բիաց­մա­նը, այլև կնպաս­տի անվ­տան­գութ­յան՝ ռազ­
մա­վա­րա­կան նշա­նա­կութ­յուն ու­նե­ցող խնդիր­նե­րի լուծ­մա­նը:

Է. ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿՅԱՆՔԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ

Մ­շա­կու­թա­յին կյան­քը, ընդ­հա­նուր գնա­հատ­մամբ, գտնվում է

մի­ջին կամ մի­ջի­նից ցածր մա­կար­դա­կի վրա՝ պայ­մա­նա­վոր­ված
հա­մա­պա­տաս­խան բարձր ո­րա­կա­վո­րում ու­նե­ցող մաս­նա­գետ­նե­
րի բա­ցա­կա­յութ­յամբ, մայ­րա­քա­ղա­քից հե­ռա­վո­րութ­յամբ, նյու­թա­
կան մի­ջոց­նե­րի սղութ­յամբ և­այլ հան­գա­մանք­նե­րով:
Խն­դի­րը կա­րե­լի է դի­տար­կել ե­րեք շեր­տով.
ա) Հ­նա­րա­վոր մի­ջոց­նե­րով մար­զի բնա­կիչ­նե­րին հա­ղոր­դա­կից
դարձ­նել ընդ­հան­րա­պես Եր­ևա­նում տե­ղի ու­նե­ցող բարձ­րար­ժեք
մի­ջո­ցա­ռում­նե­րին՝ մար­զում պար­տա­դիր մեկ կամ եր­կու հայտ­նի
և բարձ­րար­վեստ խմբե­րի ե­լույթ­ներ կազ­մա­կեր­պե­լով (ինչ­պես օ­րի­
նակ «Մ­շա­կու­թա­յին Կան­գառ» ծրա­գիրն էր, ան­շուշտ, ա­վե­լի կա­նո­
նա­կարգ­ված)։
բ) Բարձ­րա­կարգ մաս­նա­գետ­նե­րի, մշա­կու­թա­յին գոր­ծիչ­նե­րի
ու­ղեգ­րել հա­մայնք­ներ, ո­րո­շա­կի ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծով (շա­բա­
թա­կան դրութ­յամբ, կամ 6-ամս­յա կամ 1 տար­վա մշտա­կան կե­
ցութ­յամբ)՝ դա­սա­վան­դում­նե­րի, վար­պե­տաց դա­սե­րի ի­րա­կա­նաց­
ման նպա­տա­կով: Այս ի­մաս­տով նաև ցան­կալի կլի­նի վե­րա­կանգ­նել
ԲՈՒՀ ա­վար­տելուց հե­տո կամ մա­գիստ­րա­տու­րա­յի վեր­ջին տա­րում
ու­սա­նող­նե­րին պար­տա­դիր՝ նվա­զա­գույ­նը 1 տար­վա պայ­մա­նա­
գրով ու­ղար­կելը մարզ՝ ի­րենց մաս­նա­գի­տա­կան կա­րո­ղութ­յուն­նե­րը
ներդ­նե­լու նպա­տա­կով (ինչ­պես օ­րի­նակ փոքր ծա­վա­լով կա­տա­
րում է «­Դա­սա­վան­դիր Հա­յաս­տան» ծրա­գի­րը):

163
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

գ ) Բար­ձա­կարգ մաս­նա­գետ­նե­րի միջո­ցով մարզում տե­ղա­կան

մաս­նա­գետ­նե­ր պատ­րաս­տել կամ վե­րա­պատ­րաս­տել, ո­րը հի­մա­
նա­կան և­ եր­կա­րատև լու­ծում կլի­նի հոգ­ևոր-մշա­կու­թա­յին կյան­քի
զար­գաց­ման հա­մար:
Ամ­փո­փե­լով այս բազ­մա­շերտ ներ­կա­յա­ցում-զե­կույ­ցը՝ ցան­կա­
նում եմ նշել, որ այս­տեղ ներ­կա­յաց­րել ենք ոչ միայն առ­կա խնդիր­
նե­րը, այլև ա­ռա­ջար­կել ենք այդ խնդիր­նե­րի լու­ծում­նե­րը՝ որ­պես
հա­յե­ցա­կար­գա­յին հիմք սահ­մա­նա­պահ գյու­ղե­րի և, ընդ­հան­րա­
պես, ամ­բողջ մար­զի զար­գաց­ման հա­մար: Ս­րանք ոչ թե սոսկ ե­րա­
զա­կան ցան­կութ­յուն­ներ են, այլ հիմն­ված են եր­կու տար­վա մեր
անձ­նա­կան փոր­ձա­ռութ­յան վրա՝ ձևա­վոր­ված մեր ժո­ղովր­դի հետ
ա­նընդ­հատ շփման և­այ­ցե­լութ­յուն­նե­րի, զա­նա­զան ծրագ­րեր ի­րա­
կա­նաց­նող խմբե­րի, կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի, հա­մայնք­նե­րի հետ
տե­ղի ու­նե­ցած քննար­կում­նե­րի և վեր­լու­ծութ­յուն­նե­րի արդ­յուն­
քում: Այ­սո­ւա­մե­նայ­նիվ, մենք ներ­կա­յաց­րել ենք զար­գաց­ման ուղ­
ղութ­յուն­նե­րը շատ սեղմ և­ ամ­փոփ վի­ճա­կով, ո­րոնք, բնա­կա­նա­
բար, կա­րիք ու­նեն եր­կա­րատև և ման­րակր­կիտ վեր­լու­ծութ­յան և
փոքր ծա­վա­լով փոր­ձարկ­ման: Այ­սու­հան­դերձ, ինչ­պես մեր խոս­քի
սկզբում ենք նշել, հիմ­նա­կան հար­ցը պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­
յան կամ ռազ­մա­վա­րութ­յան մեջ Տա­վու­շի մար­զի և, ընդ­հան­րա­
պես, սահ­մա­նա­մերձ հա­մայնք­նե­րի նկատ­մամբ ա­ռաջ­նայ­նութ­յան
սկզբուն­քի սահ­մա­նումն է՝ ընդգ­ծե­լով մեր երկ­րի և­ ողջ հա­յութ­յան
հա­մար կար­ևո­րա­գույն և ա­ռանձ­նա­հա­տուկ դե­րա­կա­տա­րութ­յու­
նը իր սահ­մա­նա­յին ի­րա­վի­ճա­կով և պե­տա­կան անվ­տան­գութ­յան
ե­րաշ­խի­քի յու­րա­հա­տուկ կար­գա­վի­ճա­կով, որ­տեղ սահ­մա­նա­պահ
է ոչ միայն հա­յոց բա­նա­կը, այլև ազ­գաբ­նակ­չութ­յու­նը, և կա­րիք ու­
նի հա­տուկ, հստակ և հա­մա­լիր պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան և
ռազ­մա­վա­րութ­յան՝ ա­ռաջ­նորդ­ված ոչ միայն տվյալ պա­հի կա­րիք­
նե­րի բա­վա­րար­մամբ, այլև եր­կա­րատև հա­մակց­ված փոխ­զար­
գաց­նող ծրագ­րե­րով և տե­սիլ­քով, ո­րի մի­ջո­ցով և շ­նոր­հիվ միայն
մեր սահ­մա­նա­պահ գյու­ղե­րի խնդիր­նե­րը կվե­րած­վեն զար­գաց­ման
հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րի:

164
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ՈՐՊԵՍ ՍԱՀՄԱՆԱՊԱՀ ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐ

(­Ֆեյս­բուք­յան գրա­ռում 16.01.2020 թ.)

Վեր­ջին օ­րե­րին Սուրբ Ծննդ­յան տո­նե­րը հան­րա­յին կյան­քում

«նշա­նա­վոր­վե­ցին» մեր երկ­րում մի քա­նի շրջան­նե­րում ծննդա­տնե­
րի փակ­ման բո­թով: Ան­շուշտ, Ա­ռող­ջա­պա­հութ­յան նա­խա­րարն
ու նա­խա­ձեռ­նութ­յան մեջ ներգ­րավ­ված­նե­րը այն բնո­րո­շում են ոչ
թե փա­կում կամ լու­ծա­րում, այլ՝ ու­ժե­ղա­ցում՝ վերջ­նարդ­յուն­քում
հան­գե­լով նույն եզ­րա­կա­ցութ­յա­նը կամ ո­րոշ­մա­նը՝ փա­կե­լով կամ
լու­ծա­րե­լով ծննդատ­նե­րը: Ար­դա­րութ­յան դեմ չմե­ղան­չե­լու հա­մար
շեշ­տենք, որ թերևս խնդիր­ներ կան մեր բո­լոր ծննդատ­նե­րում էլ,
ո­րոնք, հա­վա­նա­բար, չեն հա­մա­պա­տաս­խա­նում ներ­կա­յիս չա­
փա­նիշ­նե­րին։ Ե՛վ հարկ է, և՛ անհ­րա­ժեշտ ա­պա­հո­վել ծնե­լիութ­
յան անվ­տան­գութ­յու­նը կամ վե­րաց­նել ա­նըն­դու­նե­լի մա­հա­ցութ­յան
դեպ­քե­րը: Բայց մի՞­թե լու­ծու­մը Ա­ռող­ջա­պա­հութ­յան նա­խա­րա­րութ­
յան ա­ռա­ջար­կած կամ ար­դեն իսկ ո­րո­շած տար­բե­րակն է և­այլ մո­
տե­ցում գո­յութ­յուն չու­նի: Սա նման է նրան, որ հի­վան­դին բու­ժե­լու
բո­լոր մի­ջոց­նե­րը գոր­ծադ­րե­լու փո­խա­րեն նա­խընտ­րութ­յուն տրվի
նրան սպա­նե­լուն, ո­րով­հետև բուժ­ման գոր­ծըն­թա­ցը եր­կար է և
թանկ: Իսկ ա­մե­նա­կար­ևո­րը, արդ­յո՞ք նա­խա­ձեռ­նութ­յու­նը դրսևոր­
վում է ըստ խնամ­քով և ման­րակր­կիտ մշակ­ված, քննարկ­ված և­
ո­րոշ­ված (ե­թե այդ­պի­սին գո­յութ­յուն ու­նի) ա­ռող­ջա­պա­հութ­յան ազ­
գա­յին ծրագ­րի հա­յե­ցա­կար­գին կամ ռազ­մա­վա­րութ­յա­նը հա­մա­պա­
տաս­խան, թե՞ պար­զա­պես գոր­ծադր­վում է դրվա­գա­յին «այս­պես
կամ այն­պես լավ կամ վատ կլի­նի» կի­լո­մետր կամ ժա­մա­յին հե­ռա­
վո­րութ­յան, մարդ­կա­յին կյան­քը որ­պես թվան­շան նկա­տե­լու մո­տե­
ցու­մով: Ի՞նչ չափ­ման միա­վոր­նե­րով է ո­րոշ­վել փա­կել նա­խանշ­ված
ծննդատ­նե­րը՝ նկա­տի ու­նե­նա­լով մա­հա­ցութ­յան դեպ­քե՞­րը, ա­ռող­
ջա­պա­հութ­յան գոր­ծու­նեութ­յան հա­մար կար­ևո­րա­գույն բա­ղա­
դրիչ­ներ հա­սա­նե­լիութ­յո՞ւ­նը, մատ­չե­լիութ­յո՞ւ­նը, ար­ձա­գան­քե­լու
ու­նա­կութ­յո՞ւ­նը, թա­փան­ցի­կութ­յո՞ւ­նը, ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ո­րա՞­կը,
բժիշկ­նե­րի մաս­նա­գի­տա­կան պատ­րաստ­վա­ծութ­յո՞ւ­նը և­ այլն, թե՞
պար­զա­պես ցան­կութ­յու­նը, ժա­մա­յին և­ աշ­խար­հագ­րա­կան հե­ռա­
վո­րութ­յուն­նե­րը, ֆի­նան­սա­կան սղութ­յու­նը և­օպ­տի­մա­լա­ցու­մը:
165
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Ա­ռա­վել չեր­կա­րե­լով վե­րո­բեր­յալ հար­ցադ­րում­նե­րի շար­քը՝ ուղ­

ղա­կիո­րեն ցան­կա­նում եմ նշել, որ մեր մտա­հո­գութ­յու­նը վե­րա­բե­
րում է Տա­վուշ աշ­խար­հի Ա­չա­ջուր հա­մայն­քում գոր­ծող ծննդա­տան
շուրջ ծա­գած խնդրին, որն ար­դա­րա­ցի հու­զում­նե­րի տե­ղիք է տվել
ոչ միայն մաս­նա­գի­տա­կան, այլև ազ­գաբ­նակ­չութ­յան շրջա­նում:
Հարկ է նշել, որ Ա­չա­ջուր հա­մայն­քում տե­ղա­կայ­ված ծննդա­
տու­նը իր բա­րի համ­բա­վի շնոր­հիվ ծա­ռա­յում է ոչ միայն տվյալ
հա­մայն­քին, այլև աշ­խար­հագ­րա­կան լայն շա­ռա­վիղ է նե­րա­ռում՝
սպա­սար­կե­լով գրե­թե բո­լոր սահ­մա­նա­պահ հա­մայնք­նե­րը՝ մինչև
Նո­յեմ­բեր­յա­նի և Շամ­շա­դի­նի շրջա­նի գյու­ղեր և հա­մայնք­ներ: Գո­նե
վեր­ջին հինգ տա­րի­նե­րին չի գրանց­վել մա­հա­ցութ­յան ոչ մի դեպք՝
շնոր­հիվ բժիշկ­նե­րի մաս­նա­գի­տա­կան բարձր պատ­րաստ­վա­ծութ­
յան: Ա­յո, ծննդա­տունն ու­նի ո­րոշ տեխ­նի­կա­կան և սար­քա­վո­րում­
նե­րի խնդիր և պա­հանջ, ինչ­պես նաև ոչ մնա­յուն, այլ հրա­վիր­յալ
ա­նես­թե­զիո­լոգ: Ինչ­պես մյուս բո­լոր ծննդատ­նե­րում, հատ­կա­պես
ծնե­լիութ­յան անկ­ման և ժո­ղովր­դագ­րա­կան վի­ճա­կի հետ կապ­ված,
այս­տեղ ևս ծ­նունդ­նե­րի թի­վը նվա­զել է՝ 160-ից հաս­նե­լով 80-ի, ո­րը
սա­կայն դարձ­յալ բարձր ցու­ցա­նիշ է՝ հա­մե­մա­տութ­յան և հա­մա­
մաս­նութ­յան մեջ դի­տարկ­ված:
Այս լույ­սի ներ­քո քննե­լով՝ ծննդա­տու­նը լու­ծա­րե­լուն միտ­ված
ներ­կա­յաց­ված փաս­տարկ-պատ­ճա­ռա­բա­նութ­յուն­նե­րը (տեխ­նի­
կա­կան հա­գեց­վա­ծութ­յու­նը, Իջ­ևա­նից 15 կմ հե­ռա­վո­րութ­յու­նը,
կադ­րա­յին խնդի­րը՝ հրա­վիր­յալ ա­նես­թե­զիո­լո­գի պա­րա­գան, ծնե­
լիութ­յան սա­կա­վութ­յու­նը և ֆի­նան­սա­կան սղութ­յու­նը և­այլն) մեղմ
ա­սած ան­հիմն են, ո­րոնց կփոր­ձեմ շատ ամ­փոփ անդ­րա­դառ­նալ.
ա) Տեխ­նի­կա­կան հա­գեց­վածությունը - սա բա­ցա­ռա­պես Առող­
ջա­պահության նա­խա­րարության լուծելիք խնդիրն է և պա­տաս­
խա­նատվութ­յու­նը, ո­րը հստակ ռազ­մա­վա­րութ­յան կամ ա­ռող­ջա­
պա­հութ­յան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մաս պետք է կազ­մի՝ հատ­կա­պես
հզո­րաց­նե­լով այն բուժ­հաս­տա­տութ­յուն­նե­րը, ինչ­պի­սին է Ա­չաջ­րի
ծննդա­տու­նը, ո­րոնք կեն­սա­կան խնդիր­ներ են լու­ծում ոչ միայն բու­
ժօգ­նութ­յան, այլև մատ­չե­լիութ­յան, հա­սա­նե­լիութ­յան, ար­ձա­գան­քե­
լու ու­նա­կութ­յան, ծա­ռա­յութ­յան ո­րա­կի, կա­րիք­նե­րի և­ ակն­կա­լիք­

166
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

նե­րի բա­վա­րար­ման, սահ­մա­նա­յին անվ­տան­գութ­յան, սո­ցիալ-հո­

գե­բա­նա­կան ա­ռու­մով:
բ) Իջ­ևա­նից 15 կմ հե­ռա­վո­րութ­յու­նը – նախ, ինչ­պես նշե­ցինք,
Ա­չաջ­րի ծննդա­տու­նը սպա­սար­կում է ոչ միայն հա­մայն­քին, այլև
հա­մայնք­նե­րի բա­վա­կա­նին լայն շրջա­նակ է նե­րա­ռում և, հետ­ևա­
բար, 15 կմ­-ը դառ­նում է 30, 40 և 50 կմ: Այս­պի­սով, խախտ­վում
են ա­ռող­ջա­պա­հա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան կար­ևո­րա­գույն բա­
ղադ­րիչ­նե­րը՝ մատ­չե­լիութ­յու­նը, հա­սա­նե­լիութ­յու­նը և­ար­ձա­գան­քե­
լու կա­րո­ղութ­յու­նը: Ե­թե հա­վե­լենք, որ նա­խածնն­դա­յին շրջա­նում
հե­տա­զո­տութ­յան հա­մար նվա­զա­գույ­նը անհ­րա­ժեշտ է ե­րեք այ­ցե­
լութ­յուն, ա­պա ներ­կա­յիս սո­ցիալ-տնտե­սա­կան պայ­ման­նե­րում այն
ամ­բող­ջո­վին կդառ­նա ան­մատ­չե­լի և­ան­հա­սա­նե­լի:
գ) Կադ­րա­յին խնդի­րը - մնա­յուն ա­նես­թե­զիո­լո­գի բա­ցա­կա­
յութ­յու­նը որ­պես փակ­ման պատ­ճա­ռա­բա­նութ­յան դի­տար­կու­մը
պար­զա­պես ան­հաս­կա­նա­լի և­ ա­նըն­դու­նե­լի է: Կադ­րե­րի սղութ­յու­
նը հիմ­նա­կան խնդիր է գրե­թե բո­լոր բուժ­հաս­տա­տութ­յուն­նե­րում՝
թերևս, բա­ցա­ռութ­յամբ մի քա­նի­սի: Սա ևս, միան­շա­նակ, Առողջա­
պահության նա­խա­րարության պա­տաս­խա­նատ­վութ­յունն է: Հե­
տևա­բար, անհ­րա­ժեշտ է նախ նպաս­տել մաս­նա­գետ­ներ պատ­
րաս­տե­լու կրթա­կան ծրագ­րե­րին և­ ա­պա լա­վա­գույն մաս­նա­գետ­
նե­րի հա­մար հնա­րա­վո­րութ­յուն­ներ և մի­ջոց­ներ ստեղ­ծել ի­րենց
մաս­նա­գի­տա­կան կա­րո­ղութ­յուն­նե­րը ներդ­նե­լու հատ­կա­պես մար­
զա­յին, այս պա­րա­գա­յին՝ սահ­մա­նա­յին գո­տի­նե­րում, ե­թե, ի­հար­կե,
վեր­ջինս որ­ևէ նշա­նա­կութ­յուն ու­նի ա­ռող­ջա­պա­հութ­յան ընդ­հա­
նուր հա­յե­ցա­կար­գի կամ ռազ­մա­վա­րութ­յան հա­մար:
դ ) Ծնելիության սա­կավությունը - սա ամենա­ցավոտ և­ա­մե­նա­
ա­ռանց­քա­յին խնդիրն է, ո­րը դարձ­յալ բա­ցար­ձա­կա­պես առնչութ­
յուն չու­նի Ա­չաջ­րի կամ որ­ևէ ծննդա­տան գոր­ծու­նեութ­յան հետ:
Այն, ցա­վա­լիո­րեն, հա­մընդ­հա­նուր խնդիր է՝ ուղ­ղա­կիո­րեն կապ­ված
երկ­րի ժո­ղովր­դագ­րա­կան վի­ճա­կի և, ընդ­հան­րա­պես, ծնե­լիութ­յան
մա­կար­դա­կի հետ: Այ­սու­հան­դերձ, Ա­չաջ­րի ծննդա­տու­նը մեկ նեո­
նա­թալ մաս­նա­գե­տով միայն անց­նող տա­րի 80 ծնունդ է ա­պա­հո­
վել, հետ­ևա­բար, ա­վե­լաց­րեք ևս մեկ մաս­նա­գետ և կրկ­նա­պատ­կեք
ծնունդ­նե­րի թի­վը: Այ­սինքն՝ փո­խա­նակ մտա­ծե­լու փա­կե­լու մա­սին,
167
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

հա­կա­ռա­կը՝ բո­լոր հնա­րա­վոր մի­ջոց­նե­րով և պա­տաս­խա­նատ­

վութ­յամբ զար­գաց­րեք թե՛ սար­քա­վո­րում­նե­րով, թե՛ հնա­րա­վո­րութ­
յուն­նե­րով և թե՛ մաս­նա­գետ­նե­րի ներգ­րա­վվա­ծութ­յամբ ար­դեն իսկ
բարձր ցու­ցա­նիշ­ներ ար­ձա­նագ­րած բուժ­կենտ­րո­նը: Այ­սօր փա­կե­
լով Ա­չաջ­րի ծննդա­տու­նը և ծա­ռա­յութ­յու­նը տե­ղա­փո­խե­լով Իջ­ևան,
որն ի դեպ ևս կա­րիք ու­նի վե­րա­զին­ման՝ վաղն էլ պատ­ճա­ռա­բա­
նե­լու եք, թե Իջ­ևա­նի կենտ­րո­նը ևս չի բա­վա­րա­րում պա­հանջ­նե­
րին և, բնա­կա­նա­բար, տե­ղա­փո­խե­լու եք Դի­լի­ջան (որն «ըն­դա­մե­
նը 30 կմ­ է հե­ռու Իջ­ևա­նից» դարձ­յալ պատ­ճա­ռա­բա­նութ­յուն­նե­րի
շար­քից է) և­ ա­պա Վա­նա­ձոր, ո­րի մա­սին ար­դեն իսկ խոս­վում է
(նեո­նա­թալ կենտ­րո­նաց­ված ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ի­մաս­տով): Ա­յո՛,
Տա­վու­շում, որ­պես սահ­մա­նա­յին գո­տի, հար­կա­վոր է և պար­տա­դիր
և՛ երկ­րորդ կար­գի, և՛ եր­րորդ կար­գի բուժ­հաս­տա­տութ­յան ծննդա­
տուն և դ­րա պա­տաս­խա­նա­տուն ռազ­մա­վա­րութ­յուն և քա­ղա­քա­
կա­նութ­յուն մշա­կողն ու թե­լադ­րո­ղը դարձ­յալ Ա­ռող­ջա­պա­հութ­յան
նա­խա­րա­րութ­յունն է: Ե­թե Ա­ռող­ջա­պա­հութ­յան նա­խա­րա­րութ­յու­նը
չի ցան­կա­նում պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն ստանձ­նել այս ուղ­ղութ­
յամբ, ա­պա ի­րա­վունք չու­նի խո­սե­լու կենտ­րո­նաց­ված հա­մա­կար­գի
մա­սին և ժամ ա­ռաջ պետք է քա­ղա­քա­կանություն մ­շա­կի ա­պա­
կենտ­րո­նաց­նե­լու ամ­բողջ հա­մա­կար­գը՝ ի­րեն վե­րա­պա­հե­լով սոսկ
վե­րահս­կո­ղի դե­րը:
ե) Ֆի­նան­սա­կան - իմ կար­ծի­քով այս ամ­բողջ պատ­մութ­յան
պատ­ճա­ռը և­ա­ռանց­քը ֆի­նան­սա­կան է և­, այս­տե­ղից բխած, բուժ­
հիմ­նարկ­նե­րի, այդ թվում՝ ծննդատ­նե­րի շու­տա­փույթ օպ­տի­մա­լաց­
ման ցան­կութ­յու­նը:
Ճիշտ է աս­ված, որ «ա­ռող­ջութ­յունն ան­գին է», բայց հա­վա­սա­
րա­պես ճիշտ է, որ այն նաև թանկ է: Այ­սօր դա հա­մաշ­խար­հա­յին
ա­մե­նադժ­վար խնդիր­նե­րից մեկն է նույ­նիսկ ա­ռա­վել զար­գա­ցած
երկր­նե­րում: Մինչ օրս որ­ևէ ֆի­նան­սա­կան սխե­մա չի ներ­կա­յաց­
վել այ­ցե­լո­ւի ակն­կա­լիք­նե­րը կամ կա­րիք­նե­րը լիո­վին բա­վա­րա­րե­լու
հա­մար: Սա­կայն ար­դար ֆի­նան­սա­վոր­ման, հա­վա­սար բաշխ­ման
և­ առ­կա ռե­սուրս­նե­րի տե­ղա­բաշխ­ման հա­մընդ­հա­նուր մար­տա­
հրա­վեր­նե­րը նույնն են մնում բո­լոր մո­դել­նե­րի և ս­խե­մա­նե­րի հա­
մար` լի­նեն դրանք հա­րուստ, թե աղ­քատ երկր­նե­րում: Ա­ռող­ջա­պա­
168
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

հութ­յունն այն ո­լորտն է, որ­տեղ ա­ռա­վե­լա­գույն տե­ղա­բաշ­խու­մը,

դրա աղբ­յու­րը և կա­յու­նութ­յու­նը, մշտա­դի­տար­կու­մը և թա­փան­ցի­
կութ­յու­նը խիստ անհ­րա­ժեշտ են: Մեծ հաշ­վով, ա­ռող­ջա­պա­հութ­
յան ընդ­հա­նուր բյու­ջեն ո­րո­շե­լու հա­մար պետք է ման­րակր­կիտ
կեր­պով ու­սում­նա­սի­րել մի­ջոց­նե­րը, սկզբունք­նե­րը և­ օ­գուտ­նե­րը`
միշտ հաշ­վի առ­նե­լով բա­րո­յա­գի­տա­կան խնդիր­նե­րը, ո­րոնք կա­րող
են ա­ռա­ջա­նալ ա­ռող­ջա­պա­հա­կան ո­լոր­տին ռե­սուրս­ներ հատ­կաց­
նե­լիս: Այն նե­րա­ռում է ար­դար բաշխ­ման հար­ցը, քա­նի որ ա­ռող­
ջա­պա­հա­կան ռե­սուրս­նե­րը գրե­թե միշտ սա­կավ են կա­րի­քի հետ
հա­մե­մատ: Այ­սու չա­փա­զանց կար­ևոր է, որ ա­ռող­ջա­պա­հութ­յան
ո­լոր­տի ղե­կա­վա­րութ­յու­նը վե­րը նշված խնդիր­նե­րից խու­սա­փե­լու
հա­մար լիո­վին ըն­կա­լի կազ­մա­կեր­պութ­յան տե­սիլ­քը և­ ար­ժեք­նե­
րի վրա հիմն­ված ա­ռա­քե­լութ­յու­նը` հաս­կա­նա­լով, որ ցան­կա­ցած
ո­րոշ­ման հիմ­քում բա­րո­յա­գի­տա­կան խնդիր է առ­կա և գոր­ծի հա­
մա­պա­տաս­խա­նա­բար: Բա­րո­յա­գի­տա­կան ճշգրիտ ո­րո­շում­նե­րի
կա­յաց­ման հա­մար խո­րը քննութ­յուն, փոր­ձա­ռութ­յուն և­ երկ­խո­
սութ­յուն է պա­հանջ­վում, և­այն լա­վա­գույնս կա­րե­լի է ու­սա­նել հիմ­
նա­րար, կա­յուն ար­ժեք­նե­րի և կա­ռա­վար­ման՝ բա­րո­յա­գի­տութ­յան
ա­ռու­մով փորձ ու­նե­ցող ան­ձանց մի­ջա­վայ­րում:
Ա­ռող­ջա­պա­հութ­յան հա­մա­կար­գի հիմ­նա­կան մտա­հո­գութ­յունն
ու ա­ռանց­քը մարդն է և պե՛տք է լի­նի մար­դը և պետք է այն դի­
տար­կել բա­րո­յա­գի­տա­կան, աստ­վա­ծա­բա­նա­կան, հա­սա­րա­կա­գի­
տա­կան և­երկ­րի հա­մար անվ­տան­գութ­յան տե­սանկ­յու­նից, և­ոչ թե
չա­փել կմ­-ով, ժա­մով, ֆի­նանս­նե­րի ան­հա­մա­պա­տաս­խա­նութ­յամբ:
Ա­ռողջա­պա­հութ­յան նա­խա­րարությունը կոչ­ված է քա­ղա­քա­կա­նու­
թյուն մ­շա­կելու և­ ա­ռաջ­նա­հեր­թութ­յուն­ներ սահ­մա­նե­լու, հատ­կա­
պես, ա­ռանձ­նա­կի ու­շադ­րութ­յուն դարձ­նե­լով երկ­րի անվ­տան­գութ­
յան հար­ցե­րում մեծ ներդ­րում ու­նե­ցող քա­ղա­քա­ցի­նե­րի կյան­քին ու
գո­յութ­յա­նը, ո­րում հենց մե­ծա­գույն դե­րա­կա­տա­րութ­յուն ու­նի նաև
Ա­չաջ­րի ծննդա­տու­նը, հետ­ևա­բար այն ոչ թե պետք է փակ­վի կամ
լու­ծար­վի, այլ պետք է խրա­խու­սել և­ ա­ռա­վել ջան­քեր ներդ­նել այն
զար­գաց­նե­լու, ամ­րապն­դե­լու և­ ընդ­լայ­նե­լու ուղ­ղութ­յամբ: Սա մեր
խնդրան­քը չէ, այլ պա­հան­ջը՝ որ­պես սահ­մա­նա­պահ քա­ղա­քա­ցի­
ներ:
169
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ՍԿԶԲՈ՞ՒՆՔ, ԹԵ՞ ՆՊԱՏԱԿԱՀԱՐՄԱՐՈՒԹՅՈՒՆ...

(­Ֆեյս­բուք­յան գրա­ռում 11.11.2019 թ.)

Վեր­ջին օ­րե­րին բուռն քննարկ­ման թե­մա է դար­ձել «­Հա­յոց Ե­կե­

ղե­ցու պատ­մութ­յուն» ա­ռար­կան ա­ռան­ձին կար­գով դպրո­ցում դա­
սա­վան­դե­լու նպա­տա­կա­հար­մա­րութ­յու­նը, ո­րը սա­կայն, ըստ էութ­
յան, նո­րութ­յուն չէ: Այս ի­մաս­տով փաս­տարկ­նե­րի և հա­կա­փաս­
տարկ­նե­րի սա­կա­վութ­յուն էլ գո­յութ­յուն չու­նի: Այն պար­փա­կել է
ա­մեն շերտ՝ ի­րա­վա­կան կար­գա­վո­րում­նե­րից սկսած, մինչև կրո­նա­
կան քա­րոզչութ­յուն, ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նութ­յուն­նե­րի խտրա­կա­
նութ­յան խնդիր, միաս­նա­կան մեկ պատ­մութ­յան հարց՝ նե­րա­ռե­լով
այն հայ ժո­ղովր­դի պատ­մութ­յուն կամ գրա­կա­նութ­յուն ա­ռար­կա­
յի մեջ, մինչև «աշ­խար­հիկ կրթութ­յան» սկզբունք, գի­տա­տեխ­նո­
լո­գիա­կան և մր­ցու­նակ հան­րույթ ստեղ­ծե­լը, մինչև քա­ղա­քա­կան
ո­րո­շում և քա­ղա­քա­կան շա­հար­կում­ներ, «ա­ռա­ջա­դի­մա­կան­ներ» և
«հե­տա­դի­մա­կան­ներ» և­այլն:
Անձ­նա­պես իմ հա­մո­զումն ու­նեմ այս հար­ցի և, ընդ­հան­րա­պես,
կրթութ­յան վե­րա­բեր­յալ, ո­րի մա­սին այս պա­հին չեմ բարձ­րա­ձայ­նի՝
թող­նե­լով այն մեկ այլ ա­ռի­թի, ե­թե հարկ լի­նի՝ այս­տեղ միայն փոր­
ձե­լով այն պար­զա­բա­նել հռե­տո­րա­կան հար­ցադր­ման կամ հար­
ցադ­րում­նե­րի մի­ջո­ցով:
Ես, լի­նե­լով «հե­տա­դի­մա­կան և խա­վա­րա­միտ» դա­սի ներ­կա­յա­
ցու­ցիչ, ով ու­սա­նել է Գ­ևորգ­յան հոգ­ևոր ճե­մա­րա­նում, ա­պա պսա­
կա­վո­րի կո­չում ստա­ցել Անգ­լիա­յի Լիդ­սի հա­մալ­սա­րա­նում, ա­պա
Կա­նա­դա­յի Մոն­րեալ քա­ղա­քի լա­վա­գույն բարձ­րա­գույն հաս­տա­
տութ­յուն­նե­րից Կոն­կոր­դիա հա­մալ­սա­րա­նում՝ վկայ­վե­լով որ­պես
կեն­սա­բա­րո­յա­գի­տա­կան (bioethics) գի­տութ­յուն­նե­րի թեկ­նա­ծու,
ցան­կա­նում եմ հետև­յալ պարզ հար­ցադ­րու­մը կա­տա­րել. ո՞վ է
Սուրբ Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցին և­ ինչ­պե՞ս է դա­սա­վանդ­վում հան­րա­
կրթա­կան դպրո­ցում՝ որ­պես ա­ղո­թա­սա՞ց, գրա­կան հե­ղի­նա՞կ, միս­
տիկ աստ­վա­ծա­բա՞ն, վե­րած­նուն­դի ռահ­վի­րա՞, պատ­մա­կան կեր­
պա՞ր, քա­ղա­քա­կան գոր­ծի՞չ, գիտ­նա­կա՞ն, վեր­ջա­պես հա՞յ, քրիս­

170
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

տոն­յա՞, դա­վա­նանք ու­նե­ցո՞ղ, թե՞ ան­դա­վա­նանք կեր­պար: Նույ­նը

Սուրբ Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի և Սուրբ Սա­հակ Պարթ­ևի մա­սին, նույ­նը
սրբոց թարգ­ման­չաց ողջ փա­ղան­գի մա­սին՝ Սուրբ Մով­սես ե­պիս­կո­
պոս Խո­րե­նա­ցի, Սուրբ Դա­վիթ վար­դա­պետ Ան­հաղթ, Եզ­նիկ վար­
դա­պետ Կող­բա­ցի, Կոր­յուն, Ե­ղի­շե, Մամբ­րե Վեր­ծա­նող, Սուրբ Հով­
սեփ կա­թո­ղի­կոս Հո­ղոց­մե­ցի, Սուրբ Ղ­ևոնդ Ե­րեց, Սուրբ Հով­հան
կա­թո­ղի­կոս Ման­դա­կու­նի և­ այ­լք: Նույ­նը Սուրբ Հով­հան Օձ­նե­ցու,
Խոս­րո­վիկ վար­դա­պետ Թարգ­ման­չի, Սա­հակ կա­թո­ղի­կոս Ձո­րա­
փո­րե­ցու, Ս­տե­փա­նոս ե­պիս­կո­պոս Ս­յու­նե­ցու, Մաշ­տոց կա­թո­ղի­կոս
Ս­ևան­ցու, Ա­նա­նիա վար­դա­պետ Շի­րա­կա­ցու, Ա­նա­նիա վար­դա­
պետ Սա­նահ­նե­ցու, Ա­նա­նիա վար­դա­պետ Նա­րե­կա­ցու, Հով­հան­նես
վար­դա­պետ Սար­կա­վա­գի, Հով­հան­նես վար­դա­պետ Գառ­նե­ցու,
Բար­սեղ վար­դա­պետ Մաշկ­ևոր­ցու, Գ­րի­գոր վար­դա­պետ Տու­տեոր­
դու, Ս­տե­փա­նոս մետ­րո­պո­լիտ Ս­յու­նե­ցի Օր­բել­յա­նի, Ե­րա­նե­լի Մ­խի­
թար Գոշ վար­դա­պե­տի, Վա­նա­կան վար­դա­պետ Տա­վու­շե­ցու, Խա­
չա­տուր վար­դա­պետ Տա­րո­նա­ցու, Վար­դան վար­դա­պետ Ար­ևել­ցու,
Կի­րա­կոս վար­դա­պետ Գան­ձա­կե­ցու, Վար­դան վար­դա­պետ Այ­գեկ­
ցու, Պո­ղոս և Մո­միկ քան­դա­կա­գործ վար­դա­պետ­նե­րի, Գ­րի­գոր Մա­
գիստ­րոս Պահ­լա­վու­նու, Հով­հան­նես Ար­ճի­շե­ցի վար­դա­պետ Ոսպ­
նա­կե­րի, Ներ­սես ե­պիս­կո­պոս Լամբ­րո­նա­ցու, Կի­րա­կոս վար­դա­
պետ Երզն­կա­ցու, Թո­րոս Ռոս­լի­նի, Սար­գիս Պի­ծա­կի, Սուրբ Ներ­սես
Շ­նոր­հա­լի հայ­րա­պե­տի, Գ­րի­գոր Վ­կա­յա­սեր և Գ­րի­գոր Տ­ղա հայ­րա­
պետ­նե­րի, Կոնս­տան­դին կա­թո­ղի­կոս Բարձր­բերդ­ցու, Թով­մա վար­
դա­պետ Մե­ծո­փե­ցու, Մ­խի­թար վար­դա­պետ Հե­րա­ցի, Ա­միր­դով­լաթ
Ա­մա­սիա­ցի և Բու­նիաթ Սե­բաս­տա­ցի բժշկա­պե­տե­րի, Սուրբ Հով­
հան վար­դա­պետ Ո­րոտ­նե­ցու, Ե­սա­յի վար­դա­պետ Ն­չե­ցու, Ներ­սես
վար­դա­պետ Մ­շե­ցու, Սուրբ Գ­րի­գոր վար­դա­պետ Տաթ­ևա­ցու, Սուրբ
Մով­սես կա­թո­ղի­կոս Տաթ­ևա­ցու, Հա­կոբ կա­թո­ղի­կոս Ջու­ղա­յե­ցու,
Սի­մեոն կա­թո­ղի­կոս Եր­ևան­ցու, Ներ­սես կա­թո­ղի­կոս Աշ­տա­րա­կե­
ցու, Գ­ևորգ Դ կա­թո­ղի­կո­սի, Մա­ղա­քիա ար­քե­պիս­կո­պոս Օր­ման­
յա­նի, Ե­ղի­շե ար­քե­պիս­կո­պոս Դուր­յա­նի, Կո­մի­տաս վար­դա­պե­տի,
Կա­րա­պետ ե­պիս­կո­պոս Տեր-Մկրտչ­յա­նի, Գա­րե­գին կա­թո­ղի­կոս
Հով­սեփ­յա­նի և մեր բազ­մա­հար­յուր այլ մեծ հայ­րե­րի մա­սին:

171
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Ան­կեղծ ա­սած՝ վստահ չեմ, որ վե­րոթ­վարկ­ված մեր մեծ հայ­րե­

րից շա­տե­րի ա­նուն­ներն ան­գամ լսած լի­նեն հա­մա­պա­տաս­խան
ո­լոր­տում: Գի­տա­կան ա­ռու­մով ևս ն­րանք ե­ղել են թե՛ ի­րենց ժա­մա­
նակ­նե­րի գի­տութ­յան հիմ­նա­րար հե­ղի­նակ­նե­րը, թե՛ մինչև այ­սօր
մնա­ցել են չգե­րա­զանց­ված և­ա­մուր հիմք են ստեղ­ծել ժա­մա­նա­կա­
կից գի­տակր­թա­կան նվա­ճում­նե­րի հա­մար: Այ­սու­հան­դերձ, հարցս
վե­րա­բե­րում է կրթութ­յան՝ հան­րակր­թա­կան և­այ­լևայլ, մե­թոդա­բա­
նութ­յա­նը և չա­փո­րո­շիչ­նե­րին: Արդ­յո՞ք, ե­թե դպրո­ցում ու­սում­նա­սի­
րում ենք վե­րոթ­վարկ­ված հայ­րե­րի վաս­տա­կը, ի՞նչ մո­տե­ցում է ցու­
ցա­բեր­վում նրանց և ն­րանց ժա­ռան­գութ­յան նկատ­մամբ: Ե­թե սոսկ
որ­պես գրա­կան հե­ղի­նակ­ներ և գոր­ծեր, արդ­յո՞ք չի աղ­ճատ­վում և
կեղծ­վում նրանց ժա­ռան­գութ­յու­նը: Նախ ա­ռա­ջին, ե­թե սոսկ գրա­
կա­նա­գի­տա­կան ար­ժե­քով են ու­սում­նա­սիր­վում, ա­պա այն կի­սատ
և թե­րար­ժեք կմնա պար­զա­պես գրա­բա­րի չի­մա­ցութ­յան պատ­ճա­
ռով և, այդ­պի­սով՝ ան­հա­ղորդ խոր­քա­յին լեզ­վամ­տա­ծո­ղութ­յա­նը,
ո­րով նրանք ա­րա­րել և ս­տեղ­ծա­գոր­ծել են: Երկ­րորդ՝ բնա­կա­նա­բար
կեղծ­ված կլի­նի նրանց ամ­բող­ջա­կան կեր­պարն ու ինք­նութ­յու­նը,
հետ­ևա­բար, նաև ու­սում­նա­սի­րո­ղի ամ­բող­ջա­կան գի­տե­լի­քը: Ե­թե
ներ­կա­յաց­վեն որ­պես ա­ղո­թա­սաց, աստ­վա­ծա­բան և հոգ­ևոր հե­ղի­
նակ­ներ, արդ­յո՞ք սա ինք­նին ար­դեն իսկ կրո­նա­կան քա­րոզ­չութ­յուն
չէ, ո­րը նաև խախ­տում է այլ դա­վա­նան­քի և­ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­
նութ­յուն­նե­րի ե­րե­խա­նե­րի ի­րա­վուն­քը, և, վեր­ջա­պես, չի՞ խախտ­
վում այդ­քան տար­փո­ղած «աշ­խար­հիկ կրթութ­յան» սկզբուն­քը:
Ին­չո՞վ են «մե­ղա­վոր» ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նութ­յուն­նե­րի ներ­կա­յա­
ցու­ցիչ­նե­րը, որ դպրո­ցում պար­տադր­ված են հայ գրա­կա­նութ­յուն և
հա­յա­գի­տա­կան ա­ռար­կա­ներ ու­սում­նա­սի­րել: Արդ­յո՞ք ար­դեն իսկ
չի խախտ­վել ե­րե­խա­յի սահ­մա­նադ­րա­կան ի­րա­վուն­քը, և, հետ­ևա­
բար, պետք է բա­ցա­ռել նման ա­ռար­կա­նե­րի պար­տա­դիր ու­սու­ցու­
մը դպրո­ցում: Եվ վեր­ջա­պես, որ­տե­ղի՞ց է վերց­ված հա­յոց ա­ռա­ջին
թարգ­մա­նութ­յամբ «­Ճա­նա­չել զի­մաս­տու­թիւն եւ զխրատ, ի­մա­նալ
զբանս հան­ճա­րոյ» նա­խա­դա­սութ­յու­նը, որն այդ­քան հպար­տո­րեն
զե­տեղ­ված է հա­յոց դպրոց­նե­րի ճա­կատ­նե­րին կամ դա­սա­սեն­յակ­
նե­րում: Մի՞­թե այն Աստ­վա­ծա­շունչ մատ­յա­նի Ա­ռա­կաց գրքից չէ, ու­

172
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

րեմն նաև այս ար­տա­հայ­տութ­յու­նը պետք է հե­ռաց­նել, ո­րով­հետև

կրո­նա­կան քա­րոզ­չութ­յան տար­րեր կա­րող է պա­րու­նա­կել և խա­
թա­րել ե­րե­խա­յի դա­վա­նա­կան պատ­կե­րա­ցում­նե­րը կամ սահ­մա­
նադ­րա­կան ի­րա­վունք­նե­րը:
Ան­կեղ­ծո­րեն, հար­ցադ­րում­նե­րի շար­քը շատ եր­կար է, սա­կայն
ես շեշ­տում և խո­սում եմ ՍԿԶԲՈՒՆՔԻ մա­սին: Ե­թե վե­րո­բեր­յալ
փաս­տարկ­ներն են «­Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցու պատ­մութ­յուն» ա­ռար­կա­յի՝
հան­րակր­թա­կան դպրո­ցում դա­սա­վանդ­ման անն­պա­տա­կա­հար­
մա­րութ­յան կամ հա­յոց պատ­մութ­յան կամ գրա­կա­նութ­յան ու­սու­
ցան­վող ա­ռար­կա­նե­րի մեջ նե­րա­ռե­լու պատ­ճառ­նե­րը, ա­պա դրա­
նով վերս­տին չի՞ խախտ­վե­լու «աշ­խար­հիկ կրթութ­յան» սկզբուն­քը,
ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նութ­յուն­նե­րի հան­դեպ անխտ­րա­կան վե­րա­
բեր­մուն­քը, ե­րե­խա­յի՝ այլ դա­վա­նան­քի լի­նե­լու հան­գա­ման­քը կամ
սահ­մա­նադ­րա­կան ի­րա­վուն­քը, թե՞ այս ան­գամ վերս­տին «հին
ու բա­րի» ժա­մա­նակ­նե­րի հան­գույն, կի­սատ և կեղծ գի­տելիք ենք
մատուցելու մեր­ ինքնության և­ ինք­նա­ճա­նա­չո­ղութ­յան հաշ­վին:
Վե­րոնշ­յալ­նե­րը պարզ հար­ցադ­րում­ներ են՝ նպա­տակ ու­նե­նա­լով
զուտ բո­վան­դա­կա­յին քննար­կում ծա­վա­լե­լու՝ հե­ռու բո­լոր տե­սակ
պա­թոս­նե­րից և շա­հար­կում­նե­րից, և, կար­ծում եմ, վա­վե­րա­կան
հար­ցադ­րում­ներ են այ­սօր­վա փաս­տարկ­նե­րի խո­րա­պատ­կե­րին,
ո­րոնք կա­րիք ու­նեն հա­մա­կող­մա­նի քննարկ­ման՝ հստակ և պարզ
ՍԿԶԲՈՒՆՔԻ վրա հիմն­ված: Ի՞նչ ենք մա­տու­ցե­լու՝ կեղծ և կի­սատ
գի­տե­լիք՝ հար­մա­րեց­ված ժա­մա­նա­կի պա­հանջ­նե­րին կամ թե­լադ­
րանք­նե­րի՞ն, թե՞ ազ­նիվ ուսմունք՝ ինք­նա­ճա­նա­չո­ղութ­յան ամ­բող­
ջա­կան գի­տակ­ցութ­յամբ, ո­րը չեմ կար­ծում, թե երբ­ևէ ար­գելք է ե­ղել
գի­տա­տեխ­նո­լո­գիա­կան կրթութ­յան զար­գաց­մա­նը:

173
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԹԻՐԱԽԸ ԸՆՏԱՆԻՔԸ ԵՎ ՊԵՏԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆ ԵՆ

(2014 թ.)

Վեր­ջին ժա­մա­նակ­նե­րում զա­նա­զան շրջա­նակ­նե­րում և տար­

բեր հար­թակ­նե­րում՝ մի­ջազ­գա­յին և ներ­հայ­կա­կան, ԶԼՄ-նե­րով և
շա­հագր­գիռ կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի կող­մից քննարկ­ման նյութ է
դար­ձել «Ըն­տա­նե­կան բռնութ­յան կան­խար­գել­ման և դ­րա դեմ պայ­
քա­րի մա­սին» օ­րի­նագի­ծը՝ ա­ռան­ձին օ­րեն­քի կար­գա­վի­ճակ շնոր­
հե­լու անհ­րա­ժեշ­տութ­յամբ պայ­մա­նա­վոր­ված: Այս ի­մաս­տով ցան­
կա­նում ենք ներ­կա­յաց­նել մեր դի­տար­կում­նե­րը և­ ա­ռա­ջարկ­նե­րը՝
դրանք քննե­լով եր­կու հար­թութ­յան մեջ՝
Ա) «Ըն­տա­նե­կան բռնութ­յուն» եզ­րույ­թը և հաս­կա­ցութ­յու­նը որ­
պես այդ­պի­սին՝ իր ամ­բող­ջութ­յան մեջ, ինչ­պես նաև սույն օ­րի­նա­
գծի փի­լի­սո­փա­յութ­յու­նը,
Բ) ա­ռա­ջարկ­վող նա­խագ­ծում առ­կա ո­րո­շա­կի հոդ­ված­նե­րը և
դ­րույթ­նե­րը: Նախ, մինչ հար­ցի ար­ծար­ծու­մը ցան­կա­նում եմ շատ
հստակ շեշ­տել, որ Հայ Ե­կե­ղե­ցին դա­տա­պար­տում է բռնութ­յան
ցան­կա­ցած դրսևո­րում, ո­րոնք կլի­նեն մի­ջանձ­նա­յին հա­րա­բե­րութ­
յուն­նե­րում կամ հա­վա­քա­կա­նութ­յան դեմ ուղղ­ված: Որ­ևէ կեր­պով
բռնութ­յու­նը չի կա­րող պատ­ճա­ռա­բան­վել և­ ար­դա­րաց­ված չէ: Սա
շեշ­տում ենք որ­պես շատ կար­ևոր և­ ա­ռանց­քա­յին հիմ­նադ­րույթ՝
խու­սա­փե­լու տա­րա­տե­սակ թյուր մեկ­նա­բա­նութ­յուն­նե­րից և կա­
մա­յա­կան բա­ցատ­րութ­յուն­նե­րից: Այժմ անդ­րա­դառ­նանք մեր բուն
նյու­թին:
Ա) «Ըն­տա­նե­կան բռնութ­յուն» կոչ­ված հաս­կա­ցութ­յունն ինք­նին
ար­դեն իսկ քա­ղա­քա­կան ե­րան­գով հա­սա­րա­կա­կան հնչե­ղութ­յուն
ստա­ցած եզ­րույթ է, որն ար­տա­ք­նա­պես նպա­տակ ու­նի կար­գա­վո­
րե­լու նե­րըն­տա­նե­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը: Այ­սու­հան­դերձ, թե՛
որ­պես գա­ղա­փար, և թե՛ որ­պես ա­ռան­ձին հիմ­նադ­րույթ­ներ այս
ամ­բողջ փա­թեթն իր ուղղ­վա­ծութ­յամբ և բո­վան­դա­կա­յին ա­ռու­մով
միտ­ված է ամ­րաց­նե­լո՞ւ, թե՞ նոր բա­ժա­նա­րար գծեր քա­շե­լու ըն­
տա­նե­կան կյան­քում: Հս­տակ է, որ և՛ բնա­կան օ­րեն­քի, և՛ դրա­կան
174
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

օ­րեն­քի (սահ­մա­նադ­րութ­յու­նը և­ ըն­տա­նի­քին առնչ­վող զա­նա­զան

օ­րենսդ­րա­կան ակ­տեր) հա­մա­ձայն «Ըն­տա­նի­քը, որ­պես հա­սա­րա­
կութ­յան բնա­կան և հիմ­նա­կան բջիջ, բնակ­չութ­յան պահ­պան­ման և
բազ­մաց­ման հիմք, գտնվում է պե­տութ­յան հա­տուկ պաշտ­պա­նութ­
յան և հո­վա­նա­վո­րութ­յան ներ­քո» (տե՛ս ՀՀ Սահմ­անա­դ­րութ­յուն
Գ­լուխ 1 հոդ­ված 15): Այ­սինքն՝ ար­դեն իսկ պե­տութ­յունն ընդգ­ծում
է ըն­տա­նի­քի ա­ռանձ­նա­կի դե­րը հա­սա­րա­կա­կան կյան­քում, նրա
հիմ­նա­րար լի­նե­լու սկզբուն­քը, իսկ նման օ­րեն­քի առ­կա­յութ­յու­նը
կամ տրա­մա­բա­նութ­յու­նը մի՞­թե չի բա­ժա­նում ըն­տա­նի­քը հա­սա­
րա­կա­կան կյան­քից՝ վե­րա­ծե­լով ինք­նա­մե­կու­սա­ցած և հան­րութ­յան
հետ բա­ցար­ձակ ա­ղերս չու­նե­ցող սոսկ մի միա­վո­րի կամ լա­վա­գույն
դեպ­քում մի շեր­տի: Այս­պի­սով, ե­թե սահ­ման­վում է առանձ­նա­կիո­
րեն «ըն­տա­նե­կան բռնութ­յուն» եզ­րա­շեր­տը, ա­պա նույն կեր­պով
էլ պետք է կար­գա­վոր­վեն կամ կան­խար­գել­վեն աշ­խա­տա­վայ­րում,
փո­ղո­ցում, հա­սա­րա­կա­կան վայ­րե­րում, տրանս­պոր­տում, ե­կե­
ղե­ցում և­ այ­լուր տե­ղի ու­նե­ցող հնա­րա­վոր բռնութ­յուն­նե­րի դեպ­
քե­րը՝ ա­ռան­ձին օ­րենք ու­նե­նա­լու մա­կար­դա­կով: Բ­նա­կա­նա­բար,
ըն­տա­նի­քում տեղի ու­նե­ցող բռնութ­յան դեպ­քե­րը կա­րիքն ու­նեն
կան­խար­գել­ման կամ կար­գա­վոր­ման, ո­րոնք մեր կար­ծի­քով պետք
է տե­ղի ու­նե­նան ոչ թե ա­ռան­ձին օ­րեն­քով, այլ ար­դեն իսկ առ­կա
օ­րենսդ­րա­կան փաս­տաթղ­թե­րով, ինչ­պես օ­րի­նակ Ըն­տա­նե­կան
օ­րենս­գիր­քը և­այլն:
Ցա­վա­լիո­րեն, «ըն­տա­նե­կան բռնութ­յուն» կոչ­ված եր­ևույթն
այ­սօր շա­հարկ­վում կամ մեկ­նա­բան­վում է կա­նանց ի­րա­վուն­քի
պաշտ­պա­նութ­յան լույ­սի ներ­քո, այ­սինքն՝ այն գրե­թե նույ­նա­կա­
նա­ցել է կա­նանց ի­րա­վուն­քի հետ՝ ան­տե­սե­լով ըն­տա­նի­քի մյուս
ան­դամ­նե­րին: Հաս­կա­նա­լի է, որ ոչ միայն Հա­յաս­տա­նում, այլև
ամ­բողջ աշ­խար­հում կա­նանց նկատ­մամբ տե­ղի ու­նե­ցող բռնութ­
յու­նը գե­րա­զան­ցում է տղա­մարդ­կանց նկատ­մամբ տե­ղի ու­նե­ցող
բռնութ­յուն­նե­րին, սա­կայն ոչ ե­րե­խա­նե­րի հան­դեպ գործ­ված­նե­րին:
Հա­յաս­տա­նում, ըստ պաշ­տո­նա­կան վի­ճա­կագ­րութ­յան, անց­նող
տա­րի այն կազ­մել է 766, այ­սինքն՝ մո­տա­վո­րա­պես 0,025%, իսկ ոչ
պաշ­տո­նա­կան տվյալ­նե­րով՝ գրե­թե կրկնա­կի, զա­նա­զան ՀԿ-նե­րի
175
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

տվյալ­նե­րով՝ շուրջ 30% և մինչև ան­գամ 70%: Չեմ ցան­կա­նում այս­

տեղ քննար­կել հատ­կա­պես վեր­ջին տվյալ­նե­րի հա­վաս­տիութ­յու­նը՝
քաջ պատ­կե­րաց­նե­լով, որ դրանք, ինչ-ինչ հե­տաքրք­րութ­յուն­նե­րից
բխած և­ո­րոշ նպա­տակ­նե­րով պայ­մա­նա­վոր­ված, կա­րող են հիմնը­
ված լի­նել «որ­քան վատ, այն­քան լավ» սկզբուն­քի վրա: Ե­թե վստա­
հենք պաշ­տո­նա­կան տվյալ­նե­րին, հաշ­վի առ­նե­լով նաև չհայտ­նե­
լու հան­գա­ման­քը, արդ­յուն­քում կու­նե­նանք կա­նանց նկատ­մամբ
գործ­ված տա­րա­տե­սակ բռնութ­յուն­նե­րի գրե­թե 2000 դեպք, որն
ար­դեն իսկ շատ է Հա­յաս­տա­նի նման երկ­րի հա­մար: Դեռ ա­վե­լին՝
իմ հա­մոզ­մամբ 1 դեպքն ար­դեն իսկ դա­տա­պար­տե­լի է: Այ­սու­հան­
դերձ, արդ­յո՞ք վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալ­նե­րը պար­զել են, թե որ­քան
են ըն­տա­նի­քում տղա­մարդ­կանց նկատ­մամբ գործ­ված բռնութ­յան
տե­սակ­նե­րը։ Ե­թե ա­յո, արդ­յո՞ք նկա­տի առն­վել է, թե Հա­յաս­տա­
նում որ­քան ա­վե­լի նմա­նա­տիպ դեպ­քեր չեն հայտն­վում կամ բա­ցա­
հայտ­վում՝ պայ­մա­նա­վոր­ված այդ տղա­մար­դու հան­դեպ հա­սա­րա­
կա­կան կար­ծի­քի ձևա­վոր­մամբ: Ի մտի ու­նե­նա­լով այն հան­գա­ման­
քը, որ մեր հա­սա­րա­կութ­յան մեջ հիմ­նա­կա­նում մայրն է զբաղ­վում
ե­րե­խա­յի դաս­տիա­րա­կութ­յամբ, արդ­յո՞ք վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալ­
ներ կան, թե քա­նի ե­րե­խա­յի ի­րա­վունք­ներ են խախտ­վում հենց մոր
կող­մից և­ որ­քան հա­ճա­խա­կա­նութ­յամբ և­ ինչ պայ­ման­նե­րում, և­
արդ­յո՞ք դրանք միան­շա­նա­կո­րեն դա­տա­պար­տե­լի են:
Հետ­ևա­բար, այս­պես կոչ­ված «ըն­տա­նե­կան բռնութ­յան» քա­
րոզ­չութ­յու­նը կա­նանց ի­րա­վուն­քի տե­սանկ­յու­նից կամ այդ լույ­սի
ներ­քո ներ­կա­յաց­նե­լը պար­զա­պես կա՛մ ան­գի­տութ­յուն է, կա՛մ մի­
տում­նա­վո­րութ­յուն: Այ­սու ցան­կա­նում եմ շեշ­տել, որ ըն­տա­նի­քը
մեկ ամ­բող­ջութ­յուն է՝ ամ­բող­ջա­կան պա­տաս­խա­նատվութ­յամբ
ըն­տա­նի­քի բո­լոր ան­դամ­նե­րի կող­մից անխտ­րա­բար՝ կա­ռուց­ված
փո­խա­դարձ սի­րո և հար­գան­քի վրա, խորհր­դան­շե­լով և­ ար­տա­
հայ­տե­լով մար­դու՝ որ­պես անձ ամ­բող­ջա­կա­նութ­յան սկզբունքը, նե­
րա­ռե­լով ըն­տա­նիքում յուրա­քանչյուր­ ան­ձի դե­րա­կա­տա­րութ­յու­նը՝
ա­մու­սին­ներ, ծնող­ներ-զա­վակ­ներ, զա­վակ­ներ-զա­վակ­ներ փոխ­հա­
րա­բե­րութ­յուն­նե­րը: Ե­կե­ղե­ցին ըն­տա­նի­քը նկա­տում է որ­պես կրթա­
կան, դաս­տիա­րակ­չա­կան այն բա­ցա­ռիկ մի­ջա­վայ­րը, ո­րը լի­նե­լով
176
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

հան­րա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ման­րա­պատ­կե­րը՝ ու­սու­ցա­նում

է մեր­ժել ի­րա­վուն­քի ե­սա­կենտ­րոն դրսևո­րու­մը և զար­գաց­նում է
հան­րա­յին պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան գի­տակ­ցութ­յու­նը: Ըն­տա­նի­
քը պատ­մութ­յան շա­րու­նա­կա­կա­նութ­յան կրողն է, որ­տեղ սե­րունդ­
նե­րի հի­շո­ղութ­յու­նը փոխ­շաղ­կապ­ված է նաև պատ­կա­նե­լութ­յան
զգա­ցու­մով: Այս ա­ռու­մով կար­ևո­րա­գույն նշա­նա­կութ­յուն ու­նի ներ­
ըն­տա­նե­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում առ­կա յու­րա­քանչ­յու­րի դերն
ու պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը: Այս լույ­սի ներ­քո հատ­կա­պես ա­նըն­
դու­նե­լի են հա­սա­րա­կա­կան այն­պի­սի շար­ժում­նե­րը, ո­րոնք մեր­ժում
են ա­մուս­նա­կան կյան­քի կար­ևո­րութ­յու­նը՝ հիմ­նա­կա­նում շեշ­տե­լով
կնոջ հա­սա­րա­կա­կան կյան­քի դրսևոր­ման ար­հես­տա­կան հա­վա­
սա­րութ­յան գա­ղա­փա­րը: Հս­տա­կո­րեն պետք է նշել, որ կնոջ կամ
տղա­մար­դու կո­չու­մը չէ մրցակ­ցութ­յան մեջ լի­նել միմ­յանց հան­դեպ
և հա­վա­սա­րութ­յան սկզբուն­քը պետք է ար­տա­հայտ­վի ոչ թե սե­
ռե­րի տար­բե­րութ­յամբ, այլ՝ նրանց փոխլ­րաց­մամբ: Ն­մա­նա­տիպ
հա­տուկ օ­րեն­քը, փաս­տո­րեն, քայ­քա­յում է ըն­տա­նի­քի ամ­բող­ջա­
կա­նութ­յու­նը՝ ի­րա­վունք­նե­րի ար­հես­տա­կան ներ­մուծ­մամբ և շեշ­
տադր­մամբ բա­ժա­նա­րար անջր­պետ­ներ ստեղ­ծե­լով ան­դամ­նե­րի
միջև՝ ըն­տա­նի­քում ան­խու­սա­փե­լիո­րեն առ­կա խնդիր­նե­րը քննե­լով
ան­հա­տի մե­կու­սի ի­րա­վուն­քի տե­սա­կե­տից:
Բ) «Ըն­տա­նե­կան բռնութ­յան կան­խար­գել­ման մա­սին» օ­րեն­քի
նա­խագ­ծի ա­ռան­ձին դրույթ­նե­րի քննութ­յուն.
ա) Ա­ռա­ջին իսկ ակ­նա­ռու բաց­թո­ղու­մը օ­րեն­քում «ըն­տա­նիք»
հաս­կա­ցութ­յան սահ­ման­ման բա­ցա­կա­յութ­յունն է, ո­րը, բնա­կա­նա­
բար, դուռ է բա­ցում տա­րաբ­նույթ մեկ­նա­բա­նութ­յուն­նե­րի:
բ) Նա­խագ­ծի Հոդ­ված 4-ի, 5. 1), 2), 3) կե­տե­րը սահ­մա­նում են.
Հոդ­ված 4...5 Ըն­տա­նի­քի ան­դամ­ներ՝ օ­րեն­քով սահ­ման­ված
կար­գով գրանց­ված ա­մուս­նա­կան կա­պե­րի մեջ գտնվող ան­ձինք,
այդ թվում` ե­թե հա­մա­տեղ չեն բնակ­վում, ա­մուս­նա­կան կա­պե­րի
մեջ գտնվող ան­ձինք, ում ա­մուս­նութ­յու­նը գրանց­ված չէ քա­ղա­
քա­ցիա­կան կա­ցութ­յան ակ­տե­րի գրան­ցում ի­րա­կա­նաց­նող մար­
մին­նե­րում (փաս­տա­ցի ա­մուս­նութ­յուն), զուգ­ըն­կեր հան­դի­սա­ցող,
սա­կայն գրանց­ված կամ փաս­տա­ցի ա­մուս­նա­կան հա­րա­բե­րութ­
177
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

յուն­նե­րի մեջ չգտնվող ան­ձինք, այդ թվում` ե­թե միմ­յանց հետ հա­
մա­տեղ չեն բնակ­վում:
Կար­ծում եմ՝ այս ե­րեք կե­տե­րով ա­մեն ինչ աս­ված է՝ բազ­մա­
թիվ հար­ցադ­րում­նե­րի ա­ռիթ տա­լով: Տա­րա­կու­սե­լի են հատ­կա­պես
երկ­րորդ և­ եր­րորդ կե­տերն ամ­բող­ջութ­յամբ: Այն չի սահ­մա­նում,
թե ով­քե՞ր են զու­գըն­կեր­նե­րը և­ի՞նչ սե­ռի են պատ­կա­նում այդ ան­
ձինք: Արդ­յո՞ք «քա­ղա­քա­ցիա­կան կա­ցութ­յան ակ­տե­րի գրանց­ման
մար­մին­նե­րում չգրանց­ված ա­մուս­նութ­յան մեջ գտնվող ան­ձինք»,
«զու­գըն­կե­րը» նույն սե­ռի՞ են պատ­կա­նում, թե՞ տար­բեր, արդ­յո՞ք
նույն մարմ­նա­վա­ճա­ռի հետ տևա­կան հա­րա­բե­րութ­յու­նը և­ ինչ
պար­բե­րա­կա­նութ­յամբ՝ նույն չա­փո­րո­շի­չի հա­մա­ձայն մարմ­նա­վա­
ճառն ըն­կալ­վում է որ­պես ըն­տա­նի­քի ան­դամ: Հար­ցադ­րում­նե­րը,
մա­նա­վանդ այս հար­թութ­յան մեջ, կա­րե­լի է ան­վերջ եր­կա­րել: Եվ
վեր­ջա­պես, այս­պի­սի ձևա­կեր­պումն արդ­յո՞ք հա­կա­սութ­յան մեջ չէ
ինչ­պես մայր օ­րեն­քի, այն­պես էլ «Ըն­տա­նե­կան օ­րենսգր­քի» հետ,
դեռ չեմ խո­սում հոգ­ևոր, բա­րո­յա­կան ըն­կալ­ման մա­սին:
Հոդ­ված 6. Ամ­բող­ջութ­յամբ վե­րա­բե­րում է ըն­տա­նե­կան բռնութ­
յա­նը կամ, ա­վե­լի ճիշտ, ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րի կող­մից միմ­յանց
նկատ­մամբ բռնութ­յան ցան­կա­ցած կեր­պի դրսևոր­մա­նը, ո­րոնք ար­
դեն իսկ կար­գա­վոր­վում են ՀՀ «Ք­րեա­կան օ­րենսգր­քով», հետևա­
բար, ե­թե անհ­րա­ժեշ­տութ­յուն կա, ա­պա պետք է կա­տա­րե­լա­գոր­ծել
կամ ա­վե­լի խստաց­նել «Ք­րեա­կան օ­րենս­գիր­քը» և­ոչ թե ա­ռան­ձին
օ­րենք սահ­մա­նել այս ա­ռու­մով: Եվ վեր­ջա­պես, օ­րեն­քը չի սահ­մա­
նում ե­թե բռնութ­յան դեպ­քը տե­ղի է ու­նե­ցել տան պա­տե­րից ներս
կամ դուրս, հետ­ևա­բար, են­թադ­րե­լի է, որ ցան­կա­ցած պա­րա­գա­յին
այն քրեո­րեն հե­տապն­դե­լի ա­րարք է կամ վար­քա­գիծ, որն իր լու­ծու­
մը պետք է ստա­նա հա­մա­պա­տաս­խան կեր­պով:
Իսկ ա­մե­նա­զա­վեշ­տը հա­ջոր­դա­կան կե­տերն են: Այս­պես՝ ըն­
տա­նի­քի մեկ ան­դա­մի կող­մից մյու­սի հան­դեպ ան­հար­կի տնտե­սա­
կան վե­րահս­կո­ղութ­յուն սահ­մա­նե­լու նպա­տա­կով վեր­ջի­նիս կամ­
քին հա­կա­ռակ նրա գույ­քը դի­տա­վո­րութ­յամբ վերց­նե­լը, ոչն­չաց­նե­
լը, վնա­սե­լը, յու­րաց­նե­լը, վատ­նե­լը, կեն­սա­կան անհ­րա­ժեշ­տութ­յան
պայ­ման­նե­րից, այդ թվում սննդից, դե­ղո­րայ­քից կամ դրանց ձեռք­
178
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

բեր­ման հա­մար անհ­րա­ժեշտ մի­ջոց­նե­րից և / կամ բժշկա­կան օգ­

նութ­յու­նից դի­տա­վո­րութ­յամբ զրկե­լը, ինչ­պես նաև ան­ձի ա­զատ
տե­ղա­շարժ­վե­լու կամ այլ ան­ձի հետ հա­ղոր­դակց­վե­լու ի­րա­վուն­քը
սահ­մա­նա­փա­կե­լը:
Նախ, այս կե­տե­րում տեղ են գտել այն­պի­սի հաս­կա­ցութ­յուն­ներ,
ո­րոնք մեկ­նա­բան­վե­լու կա­րիք ու­նեն: Ի՞նչ է նշա­նա­կում «ան­հար­կի
տնտե­սա­կան վե­րահս­կողութ­յուն», «ան­ձի ա­զատ տե­ղա­շարժ­վե­լու
ի­րավուն­քը սահ­մա­նա­փա­կե­լը», «դրանց ձեռքբեր­ման հա­մար ան­
հրա­ժեշտ մի­ջոց­ներ»: Փաս­տո­րեն, ծնող­ներն ի­րա­վունք չեն ու­նե­
նա­լու որ­ևէ կերպ ար­գե­լե­լու ի­րենց զա­վակ­նե­րին, հատ­կա­պես ան­
չա­փա­հաս­նե­րին, զբաղ­վե­լու այն­պի­սի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րով, ո­րոնք,
մեղմ ա­սած, չեն նպաս­տե­լու ե­րե­խա­յի ա­ռողջ դաս­տիա­րա­կութ­յա­
նը, ինչ­պի­սիք են, օ­րի­նակ, պոռ­նոգ­րա­ֆիկ նյու­թե­րի դի­տու­մը, սի­
գա­րե­տի կամ spice-ի օգ­տա­գոր­ծու­մը, խա­ղատ­ներ, ստրիպ կամ այլ
գի­շե­րա­յին ա­կումբ­ներ այ­ցե­լե­լը և­այլն:

ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԴԻՏԱՐԿՈՒՄՆԵՐ

Ընդ­հա­նուր դի­տար­կում կա­տա­րե­լով՝ նշենք նաև, որ «Ըն­տա­նե­

կան բռնութ­յան» օ­րեն­քի նա­խագ­ծում տեղ գտած հաս­կա­ցութ­յուն­
նե­րը ( ՀՈԴՎԱԾ 4. 1) «ա­պաս­տա­րան, ըն­տա­նե­կան բռնութ­յան զոհ»,
2) «բռնա­րար, գրա­վոր կամ բա­նա­վոր հա­ղոր­դում տված անձ», 5.3)
«զու­գըն­կեր» 5.6) «հո­գե­բա­նա­կան կամ տնտե­սա­կան բռնութ­յուն»,
6.5) «ան­հար­կի տնտե­սա­կան վե­րահս­կո­ղութ­յան սահ­մա­նում», 6.6)
«ան­ձի ա­զատ տե­ղա­շարժ­վե­լու և հա­ղոր­դակց­վե­լու ի­րա­վուն­քի
սահ­մա­նա­փա­կում» և­ այլն) ար­դեն իսկ մտա­հո­գութ­յան ա­ռիթ են
ստեղ­ծում այն ի­մաս­տով, որ այս օ­րեն­քը չի նպաս­տե­լու ըն­տա­նի­քի
ամ­րապնդ­մա­նը, այլ հար­կի և­ան­հար­կի պատ­ճառ է դառ­նա­լու բա­
ժա­նա­րար գծե­րի խո­րաց­ման հա­մար:
Օ­րեն­քի նա­խագ­ծով, ՀՀ պե­տա­կան մարմիննե­րին և գե­րա­տես­
չութ­յուն­նե­րին տրվում են մի շարք լիա­զո­րութ­յուն­ներ։ Ընդ ո­րում,
օ­րեն­քով նա­խա­տես­վող այդ լիա­զո­րութ­յուն­նե­րն ուղղ­ված են ոչ թե
ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րին հաշ­տեց­նե­լու և­ ըն­տա­նի­քը փրկե­լու, այլ
179
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ուղղ­ված են «ըն­տա­նե­կան բռնութ­յու­նը» կան­խար­գե­լե­լու հա­մար

անհ­րա­ժեշտ հա­տուկ մի­ջոց­նե­րի կի­րառ­մա­նը, ո­րոնք կփրկեն «զո­
հին» «բռնա­րա­րից»։ Ոս­տի­կա­նութ­յան հա­մար նա­խա­տես­վում են
լիա­զո­րութ­յուն­ներ, ո­րոն­ցով ոս­տի­կա­նութ­յու­նը հա­ղոր­դում տված
ան­ձի գրա­վոր կամ բա­նա­վոր դի­մու­մի հա­մա­ձայն պար­տա­վոր է ար­
ձա­գան­քել, հաշ­վառ­ման վերց­նել և կա­րող է «ըն­տա­նե­կան բռնութ­
յու­նը» կան­խար­գե­լող հա­տուկ մի­ջոց­ներ կի­րա­ռել։ Ս­տաց­վում է, որ
օ­րեն­քով պե­տա­կան մար­մին­նե­րը միայն բա­նա­վոր դի­մու­մի հա­մա­
ձայն (իսկ բա­նա­վոր դի­մու­մը կա­րող է լի­նել նաև ա­նա­նուն) ըն­տա­
նի­քի ան­դամ­նե­րի նկատ­մամբ հա­տուկ մի­ջոց­ներ կի­րա­ռե­լու լիա­
զո­րութ­յուն­ներ կու­նե­նան, ո­րոնք ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նութ­յամբ
կբե­րեն ըն­տա­նի­քի վերջ­նա­կան քայ­քայ­մա­նը։
Որ­պես բռնութ­յան տե­սակ­ներ օ­րեն­քում սահ­ման­վել են «հո­գե­
բա­նա­կան բռնութ­յուն» և «տնտե­սա­կան բռնութ­յուն» (ըն­տա­նի­քի
մեկ ան­դա­մի կող­մից մյու­սի նկատ­մամբ տնտե­սա­կան վե­րահս­կո­
ղու­թ­յուն սահ­մա­նելը) հաս­կա­ցութ­յուն­նե­րը, ո­րոնք խիստ սուբ­յեկ­
տիվ ըն­կա­լում­ներ են և դ­րա­նով իսկ հնա­րա­վո­րութ­յուն կտան մար­
դու այդ խիստ սուբ­յեկ­տիվ ըն­կա­լում­նե­րի հի­ման վրա մի­ջամ­տել
ըն­տա­նի­քի գոր­ծե­րին։ Այս­պես, օ­րի­նակ՝ ծնո­ղի կող­մից սե­փա­կան
ե­րե­խա­յի նկատ­մամբ դաս­տիա­րակ­չա­կան աշ­խա­տանք­նե­րի կա­
տա­րու­մը կա­րող է դի­տարկ­վել որ­պես «հո­գե­բա­նա­կան բռնութ­
յուն», իսկ ներ­քին ըն­տա­նե­կան բյու­ջեի և գույ­քի հետ կապ­ված սո­
վո­րա­կան կեն­ցա­ղա­յին գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը՝ որ­պես «տնտե­սա­կան
բռնութ­յուն»։
Օ­րեն­քի նա­խագ­ծով սահ­ման­վում են նաև մի շարք ոչ պե­տա­
կան և­ ի­րա­վա­բա­նա­կան ան­ձի կար­գավի­ճակ ունե­ցող կառույցնե­
րի լիա­զո­րութ­յուն­նե­րը, ինչ­պի­սիք են խորհր­դատ­վա­կան կենտ­րոն­
նե­րը, հո­գե­բա­նա­կան կենտ­րոն­նե­րը և­ ա­պաս­տա­րան­նե­րը։ Լիա­
զո­րութ­յուն­նե­րը նե­րա­ռում են՝ խորհր­դատ­վա­կան կենտ­րոն­նե­րի
ստեղ­ծում, «ըն­տա­նե­կան բռնութ­յան» զո­հե­րին հո­գե­բա­նա­կան,
ի­րա­վա­բա­նա­կան և սո­ցիա­լա­կան ա­ջակ­ցութ­յուն, ա­պաս­տա­րան­
նե­րի տրա­մադ­րում։ Այս ոչ պե­տա­կան կա­ռույց­նե­րում ներգ­րավ­ված
են լի­նե­լու տար­բեր ո­լոր­տի մաս­նա­գետ­ներ, ո­րոնք հա­մա­պա­տաս­
180
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

խան աշ­խա­տան­քի դի­մաց ստա­նա­լու են հա­մա­պա­տաս­խան վար­

ձատ­րութ­յուն։ Այ­սինքն՝ ե­թե ըն­տա­նիք­նե­րում բռնութ­յուն­նե­րի քա­
նա­կը պա­կա­սի, ա­պա այդ մար­դիկ կզրկվեն ի­րենց աշ­խա­տան­քից։
Ա­վե­լին՝ ե­թե ըն­տա­նիք­նե­րում բռնութ­յուն­նե­րի քա­նա­կը պա­կա­սի,
այդ ոչ կա­ռա­վա­րա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րը կզրկվեն օ­տա­
րերկր­յա դրա­մաշ­նորհ­նե­րից օգտ­վե­լու հնա­րա­վո­րութ­յու­նից։ Հե­
տևա­բար, ուր­վագծ­վում է այն շրջա­նա­կը, երբ տար­բեր կա­ռույց­ներ
և կազ­մա­կեր­պութ­յուն­ներ, պե­տա­կան և­ ոչ պե­տա­կան պաշ­տոն­
ներ զբա­ղեց­նող ան­ձինք, տար­բեր ո­լոր­տի մաս­նա­գետ­ներ ֆի­նան­
սա­պես ուղ­ղա­կի շա­հագրգռ­ված կլի­նեն, որ­պես­զի ըն­տա­նիք­նե­րում
բռնութ­յուն­նե­րի թի­վը ա­ճի, իսկ ըն­տա­նիք­նե­րի ան­դամ­նե­րը հե­ռաց­
վեն ըն­տա­նիք­նե­րից և տե­ղա­կայ­վեն ա­պաս­տա­րան­նե­րում։ Ֆի­
նան­սա­կան շա­հե­րից ել­նե­լով՝ մաս­նա­գետ­նե­րը ջանք ու ե­ռանդ չեն
խնա­յի մարդ­կանց հա­մո­զե­լու, որ ի­րենք ըն­տա­նիք­նե­րում են­թարկ­
վում են «հո­գե­բա­նա­կան» կամ «տնտե­սա­կան» բռնութ­յուն­նե­րի։
Բա­ցի դրա­նից, հայտ­նի չէ նաև, թե ա­պաս­տա­րան­նե­րում ով­քե՞ր են
մարդ­կանց հետ աշ­խա­տե­լու և­ի՞նչ մե­թոդ­ներ են կի­րա­ռե­լու։
Ն­շե­լով Հա­յաս­տա­նում «ըն­տա­նե­կան բռնութ­յան» դեմ պայ­քա­
րի ան­վան տակ օ­տար երկր­նե­րի կող­մից ի­րա­կա­նաց­վող ֆի­նան­
սա­վոր­ման մա­սին՝ ար­ձա­նագ­րենք մի քա­նի փաս­տեր. ե­թե հա­մե­
մա­տենք Հա­յաս­տա­նում պաշ­տո­նա­պես, ոս­տի­կա­նութ­յան կող­մից
գրանց­ված «ըն­տա­նե­կան բռնութ­յան» դեպ­քե­րը այդ երկր­նե­րի
պաշ­տո­նա­կան տվյալ­նե­րի հետ, ա­պա կտես­նենք, որ այդ երկր­նե­
րում ըն­տա­նի­քում ի­րա­կա­նաց­վող բռնութ­յուն­նե­րի դեպ­քե­րը, տո­
կո­սա­յին հա­րա­բե­րութ­յամբ, մի քա­նի տասն­յակ ան­գամ­ներ ա­վե­լի
շատ են, քան Հա­յաս­տա­նում։ Այդ դեպ­քում, ին­չու՞ են այդ երկր­նե­
րը ֆի­նան­սա­վո­րում Հա­յաս­տա­նում «ըն­տա­նե­կան բռնութ­յան» դեմ
պայ­քա­րը, ե­թե ի­րենց մոտ վի­ճա­կը շատ ա­վե­լի վատ է։
Այս­պի­սով, «ըն­տա­նե­կան բռնութ­յան» օ­րեն­քի ըն­դու­նմ ­ ամբ
փորձ է ար­վում Հա­յաս­տա­նում ներդ­նել նաև, այս­պես կոչ­ված, «յու­
վե­նալ ար­դա­րա­դա­տութ­յան» հա­մա­կար­գի հիմ­քե­րը։ Կար­ևոր է
նշել, որ այն օ­րենք­նե­րը, ո­րոնք արևմտ­յան երկր­նե­րում աս­տի­ճա­
նա­բար ըն­դուն­վել են մի քա­նի տաս­նամ­յակ­նե­րի ըն­թաց­քում, Հա­
181
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

յաս­տա­նում փորձ է ար­վում ըն­դու­նել միան­գա­մից և մեկ ամ­բող­ջա­

կան փա­թե­թով։ Ն­պա­տակն է՝ խարխ­լել դա­րե­րի ըն­թաց­քում ձևա­
վոր­ված մեր ա­վան­դա­կան ըն­տա­նե­կան ար­ժեք­նե­րը։ Հաշ­վի առ­նե­
լով, որ ըն­տա­նի­քի ինս­տի­տու­տը Հա­յաս­տա­նի ինք­նիշ­խա­նութ­յան
և ս­պառ­նա­լիք­նե­րին դի­մա­կա­յե­լու կար­ևոր հե­նաս­յու­նե­րից մեկն է՝
պա­տա­հա­կան չէ, որ հար­վա­ծը հասց­վում է հենց ըն­տա­նի­քին։ Սա
ան­կաս­կած ուղղ­ված է հայ ժո­ղովր­դի մաս­նատ­մա­նը, երկ­րի ներ­
սում ներ­քին հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րի և լար­վա­ծութ­յան հաս­տատ­
մա­նը, ան­հա­տի և պե­տութ­յան միջև ա­տե­լութ­յուն սեր­մա­նե­լուն,
հա­յին իր ար­մատ­նե­րից և հայ­րե­նի­քից կտրե­լուն։

182
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ԶԵԿՈՒՅՑ

«Ըն­տա­նի­քում բռնութ­յան կան­խար­գել­ման և­ ըն­տա­նի­քում

բռնութ­յան են­թարկ­ված ան­ձանց պաշտ­պա­նութ­յան և­ ըն­տա­նի­
քում հա­մե­րաշ­խութ­յան վե­րա­կանգն­ման մա­սին» օ­րի­նագ­ծի մա­
սին:
(ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 23.11.2017 թ.)

Անդ­րա­դառ­նա­լով «Ըն­տա­նի­քում բռնութ­յան կան­խար­գել­ման

և­ ըն­տա­նի­քում բռնութ­յան են­թարկ­ված ան­ձանց պաշտ­պա­նութ­
յան և­ ըն­տա­նի­քում հա­մե­րաշ­խութ­յան վե­րա­կանգն­ման մա­սին»
օ­րի­նագ­ծին ա­ռան­ձին օ­րեն­քի կար­գա­վի­ճակ շնոր­հե­լու անհ­րա­ժեշ­
տութ­յա­նը՝ ցան­կա­նում եմ ներ­կա­յաց­նել մեր դի­տար­կում­նե­րը և­
ա­ռա­ջարկ­նե­րը՝ դրանք քննե­լով ե­րեք հար­թութ­յան մեջ՝
Ա) Հիմ­նա­վո­րու­մը,
Բ) Սույն օ­րի­նագ­ծի փի­լի­սո­փա­յութ­յու­նը և («Ըն­տա­նե­կան բռնու­
թ­յուն» եզ­րույ­թը փո­փոխ­վել է՝ դրա­կան տարր ներ­մու­ծե­լով) հաս­կա­
ցութ­յու­նը որ­պես այդ­պի­սին իր ամ­բող­ջութ­յան մեջ,
Գ) Ա­ռա­ջարկ­վող նա­խագ­ծում առ­կա ո­րո­շա­կի հոդ­ված­նե­րը և
դ­րույթ­նե­րը:
Հս­տակ է, որ դա­տա­պար­տե­լի է բռնութ­յան ցան­կա­ցած դրսևո­
րում, ո­րը տեղ կգտնի մի­ջանձ­նա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում կամ
հա­վա­քա­կա­նութ­յան դեմ ուղղ­ված կլի­նի: Որ­ևէ կեր­պով բռնութ­յու­
նը պատ­ճա­ռա­բան­ված և­ար­դա­րաց­ված չէ:

Ա) ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄԸ

Ըստ ներ­կա­յաց­ված պաշ­տո­նա­կան վի­ճա­կագ­րութ­յան`

ա. 2014թ-ին ոս­տի­կա­նութ­յան կող­մից ար­ձա­նագր­վել է ՀՀ
քրեա­կան օ­րենսգր­քի 104-119, 131-142 հոդ­ված­նե­րով նա­խա­տես­
ված ֆի­զի­կա­կան և սե­ռա­կան բռնութ­յան 4992 դեպք, ո­րոն­ցից

183
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

415-ը կամ 8,3%-ն­ առնչ­վում է ա­մուս­նու կող­մից կնոջ նկատ­մամբ

կի­րառ­ված բռնութ­յա­նը, 63-ը կամ 1,3%-ը՝ ծնո­ղի կող­մից զա­վա­կի
նկատ­մամբ կի­րառ­ված բռնութ­յա­նը։ Ընդ ո­րում, այս բռնութ­յուն­նե­
րից տու­ժել է միայն 10 կամ 0,2% ան­չա­փա­հաս։
բ. 2015թ-ին ոս­տի­կա­նութ­յան կող­մից ար­ձա­նագր­վել է ՀՀ քրեա­
կան օ­րենսգր­քի 104-119, 131-142 հոդ­ված­նե­րով նա­խա­տես­ված
ֆի­զի­կա­կան և սե­ռա­կան բռնութ­յան 5039 դեպք, ո­րոն­ցից 478-ը
կամ 9,5%-ն­առնչ­վում է ա­մուս­նու կող­մից կնոջ նկատ­մամբ կի­րառ­
ված բռնութ­յա­նը, 73-ը կամ 1,4%-ը՝ ծնո­ղի կող­մից զա­վա­կի նկատ­
մամբ կի­րառ­ված բռնութ­յա­նը։ Ընդ ո­րում, այս բռնութ­յուն­նե­րից
տու­ժել է միայն 25 կամ 0,5% ան­չա­փա­հաս։
գ. 2016թ-ին (11 ա­միս­ներ) ոս­տի­կա­նութ­յան կող­մից ար­ձա­
նագր­վել է ՀՀ քրեա­կան օ­րենսգր­քի 104-119, 131-142 հոդ­ված­նե­
րով նա­խա­տես­ված ­ֆի­զի­կա­կան և սե­ռա­կան բռնութ­յան 4570
դեպք, ո­րոն­ցից 411-ը կամ 9%-ն­առնչ­վում է ա­մուս­նու կող­մից կնոջ
նկատ­մամբ կի­րառ­ված բռնութ­յա­նը, 62-ը կամ 1,4%-ը՝ ծնո­ղի կող­
մից զա­վա­կի նկատ­մամբ կի­րառ­ված բռնութ­յա­նը։ Ընդ ո­րում, այս
բռնութ­յուն­նե­րից տու­ժել է միայն 15 կամ 0,3% ան­չա­փա­հաս։
Այս­պես, ըստ ներ­կա­յաց­ված պաշ­տո­նա­կան տվյալ­նե­րի, հաշ­
վի առ­նե­լով նաև չհայտ­նե­լու հան­գա­ման­քը, արդ­յուն­քում կու­նե­
նաք ըն­տա­նի­քում գործ­ված տա­րա­տե­սակ բռնութ­յուն­նե­րի գրե­թե
500 դեպք (9%), որն ար­դեն իսկ շատ է Հա­յաս­տա­նի նման երկ­րի
հա­մար: Դեռ ա­վե­լին՝ 1 դեպքն ար­դեն իսկ դա­տա­պար­տե­լի է: Այ­
սու­հան­դերձ, ոչ պաշ­տո­նա­կան տվյալ­նե­րով այն գրե­թե կրկնա­կի
է, իսկ զա­նա­զան ՀԿ-նե­րի տվյալ­նե­րով՝ շուրջ 30% և մինչև ան­գամ
70%: Ար­դա­րա­դա­տութ­յան նա­խա­րա­րութ­յան կող­մից ներ­կա­յաց­
ված Հիմ­նա­վո­րում­նե­րի մե­թո­դա­բա­նութ­յու­նը հա­վա­նա­բար այլ
կերպ է կա­տար­ված: Այս­պի­սի հիմ­նա­վո­րու­մը կա­տար­վում է հաշ­
վի առ­նե­լով լա­տեն­տայ­նութ­յու­նը, սա­կայն վեր­ջինս, իմ կար­ծի­քով,
չի կա­րող որ­պես հիմ­նա­վո­րում ծա­ռա­յել, ո­րով­հետև բռնութ­յուն­
նե­րի շատ դեպ­քեր զա­նա­զան մի­ջա­վայ­րե­րում ևս թաքն­ված են:
Հատ­կա­պես վեր­ջին տվյալ­նե­րի հա­վաս­տիութ­յու­նը կաս­կա­ծե­լի է՝

184
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

քաջ պատ­կե­րաց­նե­լով, որ դրանք, ինչ-ինչ հե­տաքրք­րութ­յուն­նե­րից

բխած և ն­պա­տակ­նե­րով պայ­մա­նա­վոր­ված կա­րող են հիմն­ված
լի­նել «որ­քան վատ, այն­քան լավ» սկզբուն­քի վրա: Օ­րի­նակ՝ ԵԱՀԿ
օ­ժան­դա­կութ­յամբ «Պ­րոակ­տիվ հա­սա­րա­կութ­յուն» ՀԿ-ի կող­մից
անց­կաց­ված հարց­ման հա­մա­ձայն՝ հարց­վող­նե­րի 59.6%-ը ի­րենց
կյան­քի ըն­թաց­քում են­թարկ­վել են ըն­տա­նի­քում բռնութ­յան, իսկ
հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի տվյալ­նե­րի հա­մա­ձայն՝
2010-2015 թվա­կան­նե­րի ըն­թաց­քում ըն­տա­նի­քում բռնութ­յան արդ­
յուն­քում սպան­վել է 30 կին:
Պատ­ճա­ռա­բան­ված է, որ «գոր­ծող օ­րենսդ­րութ­յունն ու­նակ չէ
հա­մար­ժեք պա­տաս­խան տալ ծա­գած մար­տահ­րա­վեր­նե­րին», սա­
կայն սույն օ­րեն­քի ըն­դու­նու­մը են­թադ­րում է նաև 7 այլ օ­րենք­նե­րի
փո­փո­խութ­յուն­ներ և լ­րա­ցում­ներ (դրանք են.
1. ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԻՐԱՎԱԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՀԱՅԱՍ­
ՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔԸ,
2.ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔԸ,
3.ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԴԱՏԱ­ՎԱ­ՐՈՒ­
ԹՅԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔԸ,
4.ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԴԱ­ՏԱ­ՎԱ­
ՐՈՒ­ԹՅԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔԸ,
5.ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱՋԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆ­ՐԱ­
ՊԵ­ՏՈՒ­ԹՅԱՆ ՕՐԵՆՔԸ,
6.ՓԱՍՏԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ
ՕՐԵՆՔԸ,
7. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ
ՕՐԵՆՍԳԻՐՔԸ ԵՎ ԱՅԼ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԱԿՏԵՐ):

Բ) ՆԱԽԱԳԾԻ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ

Խնդ­րո ա­ռար­կա նա­խա­գիծն ինք­նին ար­դեն իսկ քա­ղա­քա­կան

ե­րան­գով հա­սա­րա­կա­կան հնչե­ղութ­յուն ստա­ցած եր­ևույթ է, որն
ար­տաք­նա­պես կոչ­ված է կար­գա­վո­րե­լու նե­րըն­տա­նե­կան հա­րա­

185
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

բե­րութ­յուն­նե­րը: Այ­սու­հան­դերձ, թե՛ որ­պես գա­ղա­փար և թե՛ որ­

պես ա­ռան­ձին հիմ­նադ­րույթ­ներ այս ամ­բողջ փա­թե­թը իր ուղղ­վա­
ծութ­յամբ և բո­վան­դա­կա­յին ա­ռու­մով նպա­տակ ու­նի ամ­րաց­նե­լո՞ւ
թե՞ բա­ժա­նե­լու ըն­տա­նի­քը: Հս­տակ է, որ և՛ բնա­կան օ­րեն­քի, և՛
դրա­կան օ­րեն­քի (սահ­մա­նադ­րութ­յու­նը և­ ըն­տա­նի­քին առնչ­վող
զա­նա­զան օ­րեսդ­րա­կան ակ­տեր) հա­մա­ձայն «Ըն­տա­նի­քը հա­սա­
րա­կութ­յան բնա­կան և հիմ­նա­կան բջիջն է» (տե՛ս ՀՀ Սահ­մա­նա­
դա­րութ­յուն, Գ­լուխ 2, հոդ­ված 35): Այ­սինքն՝ ար­դեն իսկ պե­տութ­
յունն ընդգ­ծում է ըն­տա­նի­քի ա­ռանձ­նա­կի դե­րը հա­սա­րա­կա­կան
կյան­քում, նրա հիմ­նա­րար լի­նե­լու սկզբուն­քը, իսկ նման օ­րեն­քի
առ­կա­յութ­յու­նը կամ տրա­մա­բա­նութ­յու­նը մի՞­թե չի բա­ժա­նում ըն­
տա­նի­քը հա­սա­րա­կա­կան կյան­քից՝ վե­րա­ծե­լով ինք­նա­մե­կու­սա­ցած
և հան­րութ­յան հետ բա­ցար­ձակ ա­ղերս չու­նե­ցող սոսկ մի միա­վո­րի
կամ լա­վա­գույն դեպ­քում մի շեր­տի: Այս­պի­սով, ե­թե սահ­ման­վում է
ա­ռանձ­նա­կիո­րեն «ըն­տա­նի­քում տե­ղի ու­նե­ցող բռնութ­յուն» եզ­րա­
շեր­տը, ա­պա նույն կեր­պով էլ պետք է կար­գա­վոր­վի կամ կան­խար­
գել­վի աշ­խա­տա­վայ­րում, փո­ղո­ցում, հա­սա­րա­կա­կան վայ­րե­րում,
տրանս­պոր­տում և­այ­լուր տե­ղի ու­նե­ցող հնա­րա­վոր բռնութ­յուն­նե­
րի դեպ­քե­րը՝ ա­ռան­ձին օ­րենք ու­նե­նա­լու մա­կար­դա­կով: Բ­նա­կա­
նա­բար, ըն­տա­նի­քում տե­ղի ու­նե­ցող բռնութ­յան դեպ­քե­րը կա­րիք
ու­նեն կան­խար­գել­ման կամ կար­գա­վոր­ման, ո­րոնք մեր կար­ծի­քով
պետք է տե­ղի ու­նե­նան ոչ թե ա­ռան­ձին օ­րեն­քով, այլ ար­դեն իսկ
առ­կա օ­րենսդ­րա­կան փաս­տաթղ­թե­րով, ինչ­պես, օ­րի­նակ, Ըն­տա­
նե­կան օ­րենս­գիր­քը և վե­րը նշված­նե­րը:
Ցա­վա­լիո­րեն «Ըն­տա­նե­կան բռնութ­յուն կամ բռնութ­յուն ըն­տա­
նի­քում» կոչ­ված եր­ևույթն այ­սօր շա­հարկ­վում կամ մեկ­նա­բան­վում
է կա­նանց ի­րա­վուն­քի պաշտ­պա­նութ­յան լ­ույ­սի ներ­քո, այ­սինքն՝
այն գրե­թե նույ­նա­կա­նա­ցել է կա­նանց ի­րա­վուն­քի հետ՝ զուտ մա­
տուց­ման և դ­րա­նից բխած ըն­կալ­ման ա­ռու­մով: Հաս­կա­նա­լի է, որ
ոչ միայն Հա­յաս­տա­նում, այլև ամ­բողջ աշ­խար­հում կա­նանց նկատ­
մամբ տե­ղի ու­նե­ցող բռնութ­յու­նը գե­րա­զան­ցում է տղա­մարդ­կանց
նկատ­մամբ տե­ղի ու­նե­ցող բռնութ­յուն­նե­րին, սա­կայն ոչ ե­րե­խա­նե­

186
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

րի հան­դեպ գործ­ված­նե­րին և շատ հա­ճախ հենց մոր իսկ կող­մից:

Այ­սու­հան­դերձ, արդ­յո՞ք վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալ­նե­րը պար­զել են
թե որ­քան են ըն­տա­նի­քում տղա­մարդ­կանց նկատ­մամբ գործ­ված
բռնութ­յան տե­սակ­նե­րը և­արդ­յո՞ք նկա­տի առն­վել է, թե Հա­յաս­տա­
նում որ­քան ա­վե­լի նմա­նա­տիպ դեպ­քեր չեն հայտն­վում կամ բա­ցա­
հայտ­վում՝ պայ­մա­նա­վոր­ված այդ տղա­մար­դու հան­դեպ հա­սա­րա­
կա­կան կար­ծի­քի ձևա­վոր­մամբ: Ի մտի ու­նե­նա­լով այն հան­գա­ման­
քը, որ մեր հա­սա­րա­կութ­յան մեջ հիմ­նա­կա­նում մայրն է զբաղ­վում
ե­րե­խա­յի դաս­տիա­րա­կութ­յամբ, արդ­յո՞ք վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալ­
ներ կան, թե քա­նի՞ ե­րե­խա­յի ի­րա­վունք­ներ են խախտ­վում հենց
մոր կող­մից և­ արդ­յո՞ք դրանք միան­շա­նա­կո­րեն դա­տա­պար­տե­լի
են: Հետ­ևա­բար, այս­պես կոչ­ված սույն օ­րի­նագ­ծի քա­րոզ­չութ­յու­նը
կա­նանց ի­րա­վուն­քի տե­սանկ­յու­նից կամ լույ­սի ներ­քո ներ­կա­յաց­
նելը պար­զա­պես կա՛մ ան­գի­տութ­յուն է, կա՛մ մի­տում­նա­վո­րութ­յուն:
Ն­մա­նա­տիպ հա­տուկ օ­րեն­քը, փաս­տո­րեն, խախ­տում է ըն­
տա­նի­քի ամ­բող­ջա­կա­նութ­յու­նը՝ ըն­տա­նի­քում ան­խու­սա­փե­լիո­րեն
առ­կա խնդիր­նե­րը քննե­լով ան­հա­տի մե­կու­սի ի­րա­վուն­քի տե­սա­կե­
տից: Այս ա­ռու­մով հատ­կան­շա­կան է հենց կա­նանց ի­րա­վունք­նե­րի
պաշտ­պան­նե­րի խոս­տո­վա­նութ­յու­նը, որ «Ըն­տա­նե­կան բռնութ­յան
կան­խար­գել­ման վե­րա­բեր­յալ օ­րեն­քի ան­վա­նու­մը փո­խում է օ­րեն­
քի ակ­ցեն­տա­վո­րու­մը ան­հա­տից։ Այս նոր ան­վա­նու­մը ակ­ցեն­տա­
վո­րու­մը ան­հա­տից փո­խում է ըն­տա­նի­քին, խմբին։ Իսկ պե­տութ­յու­
նը պար­տա­վո­րութ­յուն ու­նի ան­հա­տի, քա­ղա­քա­ցու հան­դեպ»,- ինչ­
պես «Ա­ռա­ջին լրատ­վա­կան»-ի հետ զրույ­ցում նշել է ի­րա­վա­պաշտ­
պան, Կա­նանց ռե­սուր­սա­յին կենտ­րո­նի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ Ա­նա­հիտ
Սի­մոն­յա­նը՝ անդ­րա­դառ­նա­լով Ըն­տա­նե­կան բռնութ­յան կան­խար­
գել­ման վե­րա­բեր­յալ օ­րեն­քի նա­խագ­ծի ու ան­վան­ման փո­փո­խութ­
յա­նը։ Այս լույ­սի ներ­քո սույն օ­րի­նագ­ծով ըն­տա­նի­քը դի­տարկ­վում է
հա­կա­ռակ մտա­ծո­ղութ­յամբ և­ ե­լա­կե­տից։ Այս­պի­սով, ոչ թե ըն­տա­
նիքն է դառ­նում հա­սա­րա­կութ­յան մո­դել-ման­րա­պատ­կե­րը, ինչ­պես
ըն­կալ­ված բա­նաձ­ևումն է, այլ ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ հա­սա­րա­կութ­յունն է
վե­րած­վում ըն­տա­նի­քի մո­դել-ման­րա­պատ­կե­րի:

187
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

Գ) «ԸՆ­ՏԱ­ՆԻ­ՔՈՒՄ ԲՌՆՈՒԹ­ՅԱՆ ԿԱՆ­ԽԱՐ­ԳԵԼ­ՄԱՆ ԵՎ­ ԸՆ­ՏԱ­

ՆԻ­ՔՈՒՄ ԲՌՆՈՒԹ­ՅԱՆ ԵՆ­ԹԱՐԿ­ՎԱԾ ԱՆ­ՁԱՆՑ ՊԱՇՏ­ՊԱ­ՆՈՒԹ­ՅԱՆ
ԵՎ­ ԸՆ­ՏԱ­ՆԻ­ՔՈՒՄ ՀԱ­ՄԵ­ՐԱՇ­ԽՈՒԹ­ՅԱՆ ՎԵ­ՐԱ­ԿԱՆԳՆ­ՄԱՆ ՄԱ­ՍԻՆ»
Օ­ՐԵՆ­ՔԻ ՆԱ­ԽԱԳ­ԾԻ Ա­ՌԱՆ­ՁԻՆ ԴՐՈՒՅԹ­ՆԵ­ՐԻ ՔՆՆՈՒԹ­ՅՈՒՆ

Սույն­ օ­րի­նա­գի­ծը 4-րդն­ է՝ ան­վանումից սկ­սած տևա­կան բա­

րե­փո­խում­նե­րի են­թարկ­ված: Նե­րառ­վել են այն­պի­սի հաս­կա­ցութ­
յուն­ներ, ինչ­պի­սիք են «ա­վան­դա­կան ար­ժեք­նե­րի ամ­րապն­դում և­
ըն­տա­նի­քում հա­մե­րաշ­խութ­յան վե­րա­կանգ­նում» (­Հոդ­ված 2.2),
«Ըն­տա­նի­քում բռնութ­յան են­թարկ­ված և­ ըն­տա­նի­քում բռնութ­յուն
գոր­ծադ­րած ան­ձանց հաշ­տեց­ման» հոդ­վա­ծը (­Հոդ­ված 10), «ռեա­
բի­լի­տա­ցիոն ծրա­գի­րը» (­Հոդ­ված 14.11), «ա­պաս­տա­րա­նում ե­րե­
խա­նե­րի՝ ա­ռանց մեկ ծնո­ղի կամ այլ օ­րի­նա­կան ներ­կա­յա­ցուց­չի
տե­ղա­վո­րե­լու» ար­գել­քը (­Հոդ­ված 20.5) և­այլն, ո­րոնք նախ­կին նա­
խագ­ծե­րում գո­յութ­յուն չու­նեին: Այ­սու­հան­դերձ, մեր դի­տար­կու­մով
առ­կա են հետև­յալ մտա­հո­գութ­յուն­նե­րը՝
ա) Ա­ռա­ջին իսկ ակ­նա­ռու բաց­թո­ղու­մը օ­րի­նագ­ծում «ըն­տա­
նիք» հաս­կա­ցութ­յան սահ­ման­ման բա­ցա­կա­յութ­յունն է, ո­րը, բնա­
կա­նա­բար, դուռ է բա­ցում տա­րաբ­նույթ մեկ­նա­բա­նութ­յուն­նե­րի:
բ) Իմ կար­ծի­քով վի­ճար­կե­լի դրույթ է «Ե­րե­խա­յի շա­հե­րի ա­ռաջ­
նա­հեր­թութ­յան» (­Հոդ­ված 2.3) սահ­մա­նու­մը այն ի­մաս­տով, թե ինչ­
պես է սահ­ման­վե­լու այդ ա­ռաջ­նա­հեր­թութ­յունն ու շա­հը, ինչ­պես
նաև խախտ­վում է ըն­տա­նի­քի ամ­բող­ջա­կա­նութ­յան սկզբուն­քը՝
ա­նուղ­ղա­կի ընդգ­ծե­լով ըն­տա­նի­քի յու­րա­քանչ­յուր ան­դա­մի շա­հի
գա­ղա­փա­րը:
գ) Հոդ­ված 3.1 Ըն­տա­նե­կան բռնութ­յու­նը և դ­րա տե­սակ­նե­րը.
Ըն­տա­նե­կան բռնութ­յուն է հա­մար­վում ֆի­զի­կա­կան, սե­ռա­կան,
հո­գե­բա­նա­կան կամ տնտե­սա­կան բնույ­թի բռնի ա­րար­քը, ո­րը կա­
տար­վել է ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րի միջև:
Այս հոդ­վա­ծը, կար­ծում եմ, օ­րի­նագ­ծի հիմ­նա­կան միտքն է,
ա­ռանց­քը և հիմ­քը՝ հո­գե­բա­նա­կան և տն­տե­սա­կան բնույ­թի բռնի

188
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ա­րարք­ներ եզ­րա­բա­նութ­յան ա­ռու­մով: Ե­թե ֆի­զի­կա­կան և սե­ռա­

կան բնույ­թի բռնութ­յուն­նե­րը ակ­նա­ռու են և սահ­ման­ված են, ինչ­
պես նաև ար­դեն իսկ քրեո­րեն դա­տա­պար­տե­լի ա­րարք­ներ են՝
հստակ սահ­ման­ված ՀՀ քրեա­կան օ­րենսգր­քով, ա­պա հո­գե­բա­նա­
կան և տն­տե­սա­կան բռնութ­յուն­նե­րը, որ­քան էլ օ­րի­նա­գի­ծը փոր­
ձում է սահ­մա­նել, այ­դու­հան­դերձ տեղ է թող­նում ա­ռաձ­գա­կան և­
ան­սահ­մա­նա­փակ մեկ­նա­բա­նութ­յուն­նե­րի: Այս հաս­կա­ցութ­յուն­նե­
րը խա­բու­սիկ և­ ըն­տա­նի­քի ներ­սում տա­րաբ­նույթ մեկ­նա­բա­նութ­
յուն­նե­րի դուռ բա­ցող հաս­կա­ցութ­յուն­ներ են: Պար­զա­պես հար­
ցադ­րումս հետև­յալն է՝ ե­րե­խա­նե­րը ի­րենց վար­քագ­ծով կա­րո՞ղ են
բռնա­րար հա­մար­վել՝ վե­րո­բեր­յալ եզ­րույթ­նե­րի կի­րառ­մամբ: Կամ
ե­րե­խա­նե­րի նկատ­մամբ ծնող­նե­րի տնտե­սա­կան վե­րահս­կո­ղութ­
յան քայ­լե­րը կա­րո՞ղ են նկատ­վել որ­պես բռնութ­յան դրսևո­րում:
Կամ ինչ­պես է սահ­ման­վե­լու, թե ե­րե­խա­յին «ա­զա­տութ­յու­նից ա­պօ­
րի­նի են զրկել» կամ պար­զա­պես ծնող­նե­րը ցան­կա­ցել են ո­րո­շա­կի
ժա­մա­նակ ար­գե­լել ե­րե­խա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­ներ ու­նե­նա­լու ոչ
ցան­կա­լի մի­ջա­վայ­րում:

189
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ՄԱ՞ՐԴ ԵՆ, ԹԵ՞ ՄԱՐԴ ՉԵՆ

(Ֆեյսբուքյան գրառում 10.04.2019 թ․)

­Ժա­մա­նա­կա­կից աշ­խար­հում տե­ղի ու­նե­ցող «բա­նա­վե­ճը», այս­

պես կոչ­ված, «սե­ռա­կան փոք­րա­մաս­նութ­յուն­նե­րի»՝ հան­րա­յին
կյան­քում կար­գա­վի­ճա­կի մա­սին, փոր­ձում է այն հա­մա­րել ոչ թե
սե­ռա­կան շե­ղում կամ այ­լա­սե­րում, այլ սոսկ «սե­ռա­կան կողմ­նո­
րո­շում­նե­րից» ﬔկը, ո­րը պետք է հա­վա­սա­րա­պես հան­րա­յին ար­
տա­հայ­տութ­յուն, ըն­դու­նե­լութ­յուն և ­հար­գանք վա­յե­լի: ­Միև­նույն
ժա­մա­նակ այն պնդում է, որ հա­մա­սե­ռա­մոլ վար­քա­գի­ծը ի ծնե նա­
խա­սահ­ման­ված եր­ևույթ է և, հետ­ևա­բար, ըն­դու­նե­լի: Այս­պի­սով,
այն նաև ﬕտում­ներ է դրսևո­րում և­ ար­դեն իսկ ո­րոշ երկր­նե­րում
ըն­դուն­ված է օ­րեն­քի մա­կար­դա­կով՝ մարդ­կա­յին մտա­ծո­ղութ­յան և
­հան­րա­յին ըն­կալ­ման ﬔջ ­վե­րաձ­ևա­փո­խե­լու «ըն­տա­նիք» հաս­կա­
ցո­ղութ­յու­նը և ն­րա սրբազ­նութ­յու­նը՝ այն հա­մա­րե­լով ոչ թե կնոջ
և տ­ղա­մար­դու ամ­բող­ջա­կան ﬕա­վո­րում, այլ զուտ եր­կու ան­ձանց
ﬕութ­յուն՝ խորհր­դա­բա­նա­կան բարձ­րա­գույն աս­տի­ճա­նից նվա­
զեց­նե­լով նրա ար­ժե­քը սոսկ պայ­մա­նագ­րա­յին հա­մա­ձայ­նութ­յան:
Բ­նա­կա­նա­բար, այս­պի­սի ﬕութ­յան կյան­քում ան­խու­սա­փե­լի են լի­
նում նաև ե­րե­խա­նե­րի ընդգր­կու­մը և­ որ­դեգ­րութ­յու­նը, որն ինք­նին
ար­դեն իսկ խախ­տում է թե՛ ե­րե­խա­յի ի­րա­վուն­քը և ­թե՛­պատ­կե­րա­
ցում­նե­րն ըն­տա­նի­քի մա­սին:
­Հա­մա­սե­ռա­մո­լութ­յան գա­ղա­փա­րա­կան հեն­քը մարդ­կա­յին ի­րա­
վուն­քի տե­սութ­յունն է և դ­րա հա­մար հար­թակ ծա­ռա­յող, թաքն­ված
«գեն­դե­րա­յին հա­վա­սա­րութ­յան» կեղծ հու­մա­նիս­տա­կան տե­սութ­
յու­նը, ո­րը պար­զա­պես աղ­ճա­տում է մարդ­կա­յին բնութ­յու­նը՝ տա­
րան­ջա­տե­լով եր­կու էութ­յուն­նե­րի՝ կեն­սա­բա­նա­կան և ­սո­ցիա­լա­
կան կամ զգաց­մուն­քա­յին, այս­պի­սով մար­դու ար­ժա­նա­պատ­վութ­
յան կամ պատ­վի վե­րա­բեր­յալ հիմ­նա­կան բա­րո­յա­կան և ­հոգ­ևոր
ամ­բող­ջա­կան ըմբռ­նու­մը վե­րա­ծե­լով սոսկ ի­րա­վուն­քի պաս­տա­ռի
ներ­քո գո­յութ­յուն ու­նե­ցող էա­կի գա­ղա­փա­րի:
Այս ա­ռու­մով ներ­քո­բեր­յալ հա­մա­ռոտ վեր­լու­ծութ­յու­նը կա­տա­րել
ենք՝ քննե­լով սուրբգ­րա­յին աղբ­յու­րը, բնա­կան օ­րեն­քի ըն­կա­լու­մը,
190
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

հրա­պա­րա­կում առ­կա տե­սութ­յուն­ներն ու փաս­տարկ­նե­րը, ինչ­պես

նաև Ե­կե­ղե­ցու վե­րա­բեր­մուն­քը, հոգ­ևոր ըն­կա­լու­մը՝ քննե­լով այն
հով­վա­կան խնամ­քի տե­սանկ­յու­նից:

Ա. ԱՍՏՎԱԾԱՇՈՒՆՉԸ ԵՎ ԱՍՏՎԱԾԱՅԻՆ ՕՐԵՆՔԸ

Աստ­վա­ծաշն­չում նույ­նա­սե­ռա­կան վար­քագ­ծի ﬔրժու­մը ար­

դեն իսկ տես­նում ենք Ծնն­դոց գրքում (Ծննդ. 19) ­Սո­դոﬕ և ­Գո­մո­
րի պատ­մութ­յան ﬔջ, ո­րի կոր­ծան­ման պատ­ճա­ռը, հիմ­նա­կա­նում,
նույ­նա­սե­ռա­կան ﬔղքի վար­քա­գիծն էր և ­կեն­ցա­ղա­վա­րութ­յու­նը:
Այս վկա­յութ­յու­նը հաս­տատ­վում է նաև սուրբգ­րա­յին այլ հատ­ված­
նե­րով, ո­րոնց մա­սին կխո­սենք ստորև:
­Փոր­ձե­լով վե­րաﬔկնա­բա­նել սուրբգ­րա­յին հատ­ված­նե­րը՝ ո­րոշ
հա­մա­սե­ռա­մոլ գոր­ծիչ­ներ շեշ­տում են, որ ­Հին Կ­տա­կա­րա­նի բա­րո­
յա­գի­տա­կան թե­լադ­րանք­նե­րը պետք է այլ կերպ դի­տար­կել, քա­նի
որ դրանց ﬔծ ­մա­սը վե­րա­բե­րում էին ծի­սա­կան ըն­կալ­մա­նը և ­պա­
հանջ­նե­րին, ինչ­պես, օ­րի­նակ, խո­զի ﬕս ­չու­տե­լը, թլփա­տութ­յու­նը
և­այլն, ո­րոնք այ­սօր այլևս պար­տա­դիր չեն նկատ­վում: Բ­նա­կա­նա­
բար, այս­պի­սի մո­տե­ցու­մը սխա­լա­կան է, քա­նի որ ե­թե նույ­նիսկ ծի­
սա­կան պա­հանջ­ներն այլևս պար­տադ­րող չեն, այ­սու­հան­դերձ, բա­
րո­յա­կան թե­լադ­րութ­յուն­նե­րը պար­տա­դիր են: Այ­սինքն՝ թեև Աստ­
ծուն ըն­ծայ­վող ծի­սա­կան ա­րա­րո­ղութ­յուն­նե­րը են­թա­կա են փո­փո­
խութ­յան տար­բեր ժա­մա­նակ­նե­րի և մ­շակույթնե­րի ﬔջ և հա­մար,
բա­րո­յա­կան և ­բա­րո­յա­գի­տա­կան պա­հանջ­նե­րը հա­վի­տե­նա­կան են
և ­պար­տա­դիր բո­լոր մշա­կույթ­նե­րի հա­մար:
Աստ­վա­ծա­շուն­չը և ­Սուրբ Ե­կե­ղե­ցու ուս­մուն­քը ա­ներկ­բա­յո­րեն
ﬔրժում են նույ­նա­սե­ռա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը՝ այն հա­մա­րե­
լով Աստ­վա­ծաս­տեղծ մարդ­կա­յին բնութ­յան խախ­տում:
­Նոր Կ­տա­կա­րա­նում ­Սուրբ ­Պո­ղոս ա­ռաք­յա­լը, նկա­րագ­րե­լով հե­
թա­նոս­նե­րի ﬕջա­վայ­րը, նույ­նա­սե­ռա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը
հա­մա­րում է աﬔնա­ծանր մո­լութ­յուն­ներ և­ ա­նարգ կրքեր, ո­րոնք
քայ­քա­յում են մարդ­կա­յին բնութ­յունն ու մարﬕնը․ «Ա­հա թե ին­չու
Աստ­ված նրանց մատ­նեց ա­նարգ կրքե­րի, ո­րով­հետև նրանց է­գե­
րը բնա­կան կա­րիք­նե­րը փո­խա­նա­կե­ցին անբ­նա­կան կա­րիք­նե­րով։
191
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

­ ույն­պես և­ ա­րու­նե­րը, թող­նե­լով է­գի հան­դեպ բնա­կան կա­րիք­

Ն
նե­րը, ի­րենց ցան­կութ­յուն­նե­րով բոր­բոք­վե­ցին ﬕմյանց հան­դեպ։
Ա­րու­նե­րը ա­րու­նե­րի հետ խայ­տա­ռա­կութ­յուն էին գոր­ծում և ­փո­
խա­րե­նը ի­րենք ի­րենց ան­ձե­րի մեջ ըն­դու­նում էին ի­րենց մո­լո­րութ­
յան հա­տու­ցու­մը (Հռ. Ա:26-27): «Չ­գի­տե՞ք, թե ա­նի­րավ­ներն Աստ­
ծու ար­քա­յութ­յու­նը չեն ժա­ռան­գում։ ­Մի՛ խաբ­վեք. ո՛չ պոռ­նիկ­ներ,
ո՛չ կռա­պաշտ­ներ, ո՛չ շնա­ցող­ներ, ո՛չ ի­գա­ցող­ներ, ո՛չ ար­վա­մոլ­ներ,
ո՛չ գո­ղեր, ո՛չ ա­գահ­ներ, ո՛չ հար­բե­ցող­ներ, ո՛չ բամ­բա­սող­ներ, ո՛չ
էլ հափշ­տա­կող­ներ Աստ­ծու ար­քա­յութ­յու­նը չպի­տի ժա­ռան­գեն» (Ա
­Կորնթ. Զ:9-10):
­Նույն կեր­պով նաև ողջ ­հայ­րա­բա­նա­կան ﬕտքը ուղ­ղա­կի և­
ա­ներկ­բա­յո­րեն ﬔրժում է նույ­նա­սե­ռա­կան հա­րա­բե­րութ­յու­նը (­Հով­
հան Ոս­կե­բե­րան, Գ­րի­գոր Ն­յու­սա­ցի ­Կա­նոն 4, ­Բար­սեղ ­Կե­սա­րա­ցի,
Գ­րի­գոր Աստ­վա­ծա­բան ­Կա­նոն 7)՝ հա­մա­րե­լով նրանց ա­վե­տա­րա­նի
թշնաﬕներ:
Այս­պի­սով, հստակ է, որ սուրբգ­րա­յին ﬕտքը ա­նըն­դու­նե­լի է հա­
մա­րում նույ­նա­սե­ռա­կան վար­քա­գի­ծը և­ այն կա­մա­յա­կան ար­գելք
չէ, այլ, ինչ­պես մյուս բո­լոր բա­րո­յա­կան թե­լադ­րանք­նե­րը, հիմն­ված
է նաև բնա­կան օ­րեն­քի վրա:

Բ. ԲՆԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔԸ

­Հա­մա­ռոտ կեր­պով անդ­րա­դառ­նա­լով բնա­կան օ­րեն­քի տե­սութ­

յա­նը՝ ակ­նա­ռու է, որ հան­րա­յին կյան­քում մար­դիկ ու­նեն հիմ­նա­կան
և ­բա­րո­յա­գի­տա­կան հա­յացք­ներ և ­նե­րըմբռ­նում (ին­տո­ւի­ցիա), որ
նման վար­քա­գի­ծն անբ­նա­կան է: Այս ի­մաս­տով, օ­րի­նակ՝ մար­դը
նե­րըմբռ­նու­մով ըն­կա­լում է նաև, որ իր բնա­կան սե­ռա­կան հա­րա­
բե­րութ­յան զու­գըն­կե­րը իր նման ﬔկ­ այլ մարդ է և­ ոչ թե կեն­դա­
նի­նե­րը: ­Նույն մտա­ծու­մը վե­րա­բե­րում է նաև ﬕա­սե­ռա­կան հա­րա­
բե­րութ­յուն­նե­րին, այ­սինքն՝ տղա­մար­դու բնա­կան կո­ղա­կի­ցը կամ
զու­գըն­կե­րը կինն է և հ ­ ա­կա­ռա­կը:
Բ­նա­կան օ­րեն­քը հիմքն է գրե­թե բո­լոր բա­րո­յա­գի­տա­կան ներ­
ըմբռ­նում­նե­րի սահ­մա­նած չա­փա­նիշ­նե­րի: Այ­սինքն՝ դա մար­դու
ար­ժա­նա­պատ­վութ­յու­նը և­ ար­ժեքն է, որն առ­կա է յու­րա­քանչ­յուր
192
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

մար­դու ﬔջ, ո­րով մարդ­կա­յին կյան­քի քայ­քա­յու­մը կամ նրան պատ­

ճառ­ված ֆի­զի­կա­կան կամ զգա­ցա­կան վնա­սը և ­ցա­վը հա­մար­վում
է ոչ բա­րո­յա­կան, որն ա­նըն­դու­նե­լի է նաև բազ­մա­թիվ այլ բա­րո­
յա­գի­տա­կան հար­ցե­րի դեպ­քում, ինչ­պես օ­րի­նակ՝ մար­դաս­պա­
նությունը, առ­ևան­գումը, խեղումը, ֆիզի­կա­կան կամ հո­գե­բա­նա­
կան շա­հա­գոր­ծու­մը և­այլն:

Գ. «Ի ԾՆԵ» ԵՎ 10%-ի ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ

ա) ­Հա­մա­սեռա­մոլ վար­քա­գիծ ու­նե­ցող շա­տե­րը պնդում են,

որ ոչ թե ի­րենք են ընտ­րել այդ կյան­քը, այլ այդ­պես ծնվել են, հե­
տևա­բար, այն բնա­կան է ի­րենց հա­մար: Այ­սու­հան­դերձ, այս տե­
սութ­յու­նը թե­րի է, քա­նի որ ե­թե ﬕ եր­ևույթ մար­դը չի ընտ­րել, չի
նշա­նա­կում, որ դա ի ծնե է: ­Շատ կրքեր ձեռք են բեր­վում կամ ամ­
րապնդ­վում են սո­վո­րութ­յամբ և­ ոչ թե պայ­մա­նա­վոր­ված են ﬕայն
գի­տակց­ված ընտ­րութ­յամբ: Օ­րի­նակ՝ ոչ ոք չի ընտ­րում հար­բե­ցող
դառ­նալ, բայց հար­բե­ցող է դառ­նում սո­վո­րութ­յան պատ­ճա­ռով:
­Հետ­ևա­բար, ճիշտ այն­պես, ինչ­պես որ­ևէ ﬔկը կա­րող է հար­բե­ցո­
ղութ­յան կիրք ձեռք բե­րել՝ հետ­ևո­ղա­կա­նո­րեն թու­նա­վո­րե­լով ինքն
ի­րեն և­ ոչ գի­տակց­ված ընտ­րութ­յամբ, նույն­պես և­ ան­ձը կա­րող է
նույ­նա­սե­ռա­կան կրքեր ձեռք բե­րել՝ ներգ­րավ­ված լի­նե­լով և ­տուրք
տա­լով հա­մա­սե­ռա­մոլ վար­քագ­ծի և ­պատ­կե­րա­ցում­նե­րի՝ ա­ռանց
գի­տակց­ված ընտրություն ­կա­տա­րելու: Ե­թե նույնիսկ հա­մա­սե­ռա­
մո­լութ­յան ա­ռու­մով գե­նե­տիկ նա­խա­սահ­մա­նում գո­յութ­յուն ու­նի
(ո­րում ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րը բախ­վում են և, հետ­ևա­բար, ոչ
հա­մո­զիչ են), այդ­պի­սի վար­քա­գի­ծը, այ­դու­հան­դերձ, անբ­նա­կան է,
ո­րով­հետև այն մարդ­կա­յին բնա­կան էության մաս չի կազմում և,
հետ­ևա­բար, հա­մա­սե­ռա­մո­լա­կան վար­քա­գի­ծը չի դարձ­նում ըն­դու­
նե­լի, այն­պես, ինչ­պես ըն­դու­նե­լի չեն այլ ա­նըն­դու­նե­լի վար­քագ­ծե­
րը՝ սոսկ այն պատ­ճա­ռով, որ ﬕգու­ցե դրանք ևս ­գե­նե­տիկ նա­խա­
սահ­մա­նում ու­նեն: Ինչ­պես, օ­րի­նակ, գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րութ­
յուն­նե­րը վկա­յում են, որ ալ­կո­հո­լիզ­մը կամ թմրա­մո­լութ­յու­նը կա­րող
են ժա­ռան­գա­կան լի­նել, բայց ոչ ոք չի թե­լադ­րում, որ մար­դը պետք է

193
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ի­րաց­նի այս ի ծնե կա­րիք­նե­րը՝ դառ­նա­լով ալ­կո­հո­լիկ կամ թմրա­մոլ,

ո­րոնք ըն­դու­նե­լի վար­քագ­ծեր չեն:
բ) ­Հա­մա­սե­ռա­մոլ գոր­ծիչ­նե­րը փոր­ձում են նաև ար­դա­րաց­նել
այս­պի­սի վար­քա­գի­ծը՝ շեշ­տե­լով, որ բնակ­չութ­յան 10%-ն­ ընդ­հան­
րա­պես հա­մա­սե­ռա­մոլ է, այ­սինքն՝ սա հա­մընդ­հա­նուր և­ըն­դու­նե­լի
եր­ևույթ և ­վար­քա­գիծ է: ­Սա­կայն ոչ բո­լոր հա­մընդ­հա­նուր վար­քա­
գծերն են ըն­դու­նե­լի, և­ ե­թե նույ­նիսկ հա­սա­րա­կութ­յան 10%-ը հա­
մա­սե­ռա­մոլ է ծնված, սա ո­չինչ չի նշա­նա­կում, քա­նի որ բնակ­չութ­
յան 100% -ը ծնված է զա­նա­զան ﬔղքե­րով կամ ա­դա­մա­կան ﬔղքով
և, բնա­կա­նա­բար, դրա­նից բխող տա­րա­տե­սակ կրքե­րով, և­ այդ
ի­մաս­տով գոր­ծադ­րու­մը չի կա­րող ար­դա­րաց­ված լի­նել:
Այ­սու­հան­դերձ, քննե­լով վե­րո­բեր­յալ պնդու­մը, պարզ­վում է, որ
այդ տե­սութ­յան աղբ­յու­րը և ­հե­ղի­նա­կը ­Հո­գե­բան Ալֆ­րեդ ­Կին­սին է՝
1948թ-ին հե­ղի­նա­կած «Տ­ղա­մար­դու ­սե­ռա­կան ­վար­քա­գի­ծը» գոր­
ծով: ­Սա­կայն այս ու­սում­նա­սի­րութ­յու­նը խո­րա­պես ան­բա­վա­րար
և ս­խա­լա­կան է նկատ­վել սե­ռա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը ու­սում­
նա­սի­րող բազ­մա­թիվ հո­գե­բան­նե­րի կողﬕց: ­Կին­սին իր ու­սում­նա­
սի­րութ­յու­նը կա­տա­րել է դա­տա­պարտ­յալ­նե­րի շրջա­նում, ըստ ո­րի՝
դա­տա­պարտ­յալ 5300-ից 1400-ը (26%) ե­ղել են դա­տա­պարտ­ված
սե­ռա­կան հան­ցա­գործ­ներ, ո­րը որ­պես խումբ չի կա­րող ներ­կա­
յաց­նել բնա­կան սե­ռա­կան հա­րա­բերություննե­րի ճշգրիտ վի­ճա­կա­
գրութ­յու­նը: ­Դեռ ա­վե­լին, այդ 10%-ի ﬔջ­ ընդգրկ­ված են ե­ղել նաև
նրանք, ով­քեր ո­րոշ ժա­մա­նակ այս կամ այն կերպ ներգ­րավ­ված են
ե­ղել կամ հա­մա­սե­ռա­մո­լա­կան վարք են դրսևո­րել և­ ա­պա դա­դա­
րեց­րել: (­Կին­սիի քննա­դա­տութ­յան հա­մար տես “Kinsey, Sex, and
Fraud”, by Dr. Judith Reisman and Edward Eichel Lafayette, Louisiana:
Lochinvar & Huntington House, 1990).

Դ. ՀՈՄՈՖՈԲԻԱՅԻ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ն­րանք, ով­քեր ընդ­դի­մա­նում են հա­մա­սե­ռա­մո­լա­կան վար­քա­

գծին, շատ հա­ճախ ﬔղադր­վում են «հո­մո­ֆոբ» լի­նե­լու ﬔջ, ըստ
ո­րի՝ նրանք այս­պի­սի դիր­քո­րո­շում ու­նեն հա­մա­սե­ռա­մոլ­նե­րից
վա­խի պատ­ճա­ռով: Եր­բեմն այս­պի­սի ﬔղադ­րան­քը հնչեց­նում են
194
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

հենց հա­մա­սե­ռա­մոլ վար­քա­գիծ ու­նե­ցող­նե­րը այլ հա­մա­սե­ռա­մոլ­նե­

րի նկատ­մամբ՝ այս կեր­պով փոր­ձե­լով կա՛մ ա­պա­հո­վագ­րել ի­րենց,
կա՛մ թաքց­նել ի­րենց վար­քա­գի­ծը՝ դա­տա­պար­տե­լով մյուս­նե­րին:
Բ­նա­կա­նա­բար, այս­պի­սի մո­տե­ցու­մը ար­գե­լա­փա­կում է բա­նա­
կան երկ­խո­սութ­յու­նը կամ քննար­կու­մը հար­ցի գա­ղա­փա­րա­կան
եզ­րա­շեր­տով և­ այն տե­ղա­փո­խում է անձ­նա­կան տի­րույթ: Այս­պի­
սով՝ ﬕան­գաﬕց ­փորձ է ար­վում չե­զո­քաց­նել հար­ցի վե­րա­բեր­յալ
ի­րա­կան կամ են­թադր­յալ փաս­տարկ­նե­րը և քն­նարկ­վում է մար­դու
անձ­նա­յին հատ­կա­նի­շը: Այս պա­րա­գա­յին անձ­նա­յին հատ­կա­նի­շը
հա­մար­վում է վա­խը կամ «հո­մո­ֆո­բիան»: Այս կերպ շեղ­վե­լով հար­
ցի գա­ղա­փա­րա­կան քննար­կուﬕց՝ «հո­մո­ֆոբ» լի­նե­լու փաս­տարկն
ամ­բող­ջութ­յամբ ի­մաս­տազր­կում է այն: ­Նույ­նիսկ ե­թե որևէ ﬔկը
վախ ու­նի հա­մա­սե­ռա­մոլ­նե­րից, դա եր­բեք չի նվա­զեց­նում իր փաս­
տարկ­նե­րի վա­վե­րա­կա­նութ­յու­նը նրանց վար­քագ­ծի հան­դեպ: Ինչ­
պես օ­րի­նակ, ե­թե որ­ևէ ﬔկը վա­խե­նում է զեն­քից, ա­պա եր­բեք էլ
նրա փաս­տարկ­նե­րը զեն­քի կամ զեն­քի վե­րահս­կո­ղութ­յան նկատ­
մամբ ա­ռո­չինչ չի կա­րող հա­մար­վել: Այս­պի­սի ﬔղադ­րանքն ինք­
նին սխա­լա­կան է: ­Հա­մա­սե­ռա­մո­լա­կան վար­քա­գի­ծը դա­տա­պար­
տող­նե­րի ﬔծա­մաս­նութ­յան ան­հա­մա­ձայ­նութ­յու­նը եր­բեք էլ ան­ձի
հետ կապ­ված վա­խը չէ, քան­զի որ­ևէ ﬔկը կա­րող է ան­հա­մա­ձայն
գտնվել ա­ռանց վա­խե­նա­լու և, հետ­ևա­բար, «հո­մո­ֆոբ» լի­նե­լու
ﬔղադ­րան­քը բա­նա­վե­ճը գա­ղա­փա­րա­կան դիր­քո­րո­շուﬕց ­շե­ղում է
դե­պի անձ­նա­կան դաշտ՝ ոչ թե քննե­լով գա­ղա­փա­րը, այլ ﬔղա­դրե­
լով այն ան­ձին, ով փոր­ձում է այս հար­ցում բա­րո­յա­կան դիր­քո­րո­
շում ցու­ցա­բե­րել:

Ե. ՀՈԳԵՎՈՐ ԸՆԿԱԼՈՒՄ ԵՎ ՀՈՎՎԱԿԱՆ ԽՆԱՄՔ

­Յու­րա­քանչ­յուր անձ կոչ­ված է ըն­դու­նե­լու աստ­վա­ծա­յին որ­

դե­գրութ­յան պարգ­ևը, ո­րը ﬔծա­պես հիմն­ված է Աստ­ծո շնոր­հի
խորհր­դի վրա՝ ﬔրժե­լով ﬔղքը, ո­րը խախ­տումն է աստ­վա­ծա­յին և
բ­նա­կան օ­րեն­քի:
­Հարկ է նշել, որ ըստ հոգ­ևոր ըն­կալ­ման, կիր­քը, նե­րառ­յալ հա­
մա­սե­ռա­մո­լութ­յու­նը, ինք­նին ﬔղք ­չէ ﬕնչև չ­վե­րած­վի գոր­ծո­ղութ­
195
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

յան, քա­նի որ մար­դը են­թա­կա է բազ­մա­թիվ ﬔղսա­լից կրքե­րի,

ո­րոնց վրա շատ քիչ վե­րահս­կո­ղութ­յուն է կա­րո­ղա­նում սահ­մա­նել,
ո­րոնք, սա­կայն, չեն դառ­նում ﬔղք, ﬕնչև ն­րանք չեն վե­րած­վում
գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի՝ եր­բեմն մարմ­նա­վո­րե­լով կրքե­րը և­ եր­բեմն էլ
քա­ջա­լե­րե­լով դրանք: Այ­սու­հան­դերձ, նրանք, ով­քեր հա­մա­սե­ռա­մոլ
հա­կում­ներ ու­նեն, չեն կա­րող ար­հա­մար­հվել, քա­նի որ ար­դեն իսկ
այդ հա­կու­մը փոր­ձութ­յուն է նրանց հա­մար: ­Հետ­ևա­բար, Ե­կե­ղե­ցին
չի զրկում նրանց իր հով­վա­կան հոգ­ևոր խնամ­քից, այլ ար­մա­տա­
կան խնդիրն այն է, որ Ե­կե­ղե­ցին ոչ թե ﬔրժում է մար­դուն, այլ նրա
վար­քա­գի­ծը, և­ իր հոգ­ևոր ﬕջա­վայ­րում ոչ թե ըն­դու­նում է նրան
այն­պի­սին, ինչ­պի­սին է, այլ նրա փո­փոխ­վե­լու ցան­կութ­յու­նը:
Ե­կե­ղե­ցին, հա­մա­սե­ռա­մո­լա­կան հա­կում­ներ ու­նե­ցող ան­ձանց
իր հով­վա­կան խնամ­քից չզրկե­լով հան­դերձ, ﬕան­շա­նա­կո­րեն ընդ­
դի­մա­նում է ըն­դու­նել այս­պի­սի վար­քա­գի­ծը որ­պես «ըն­դուն­ված
կարգ», ո­րի հա­մար էլ դա­տա­պար­տում է այս­պի­սի վար­քագ­ծի քա­
րոզ­չութ­յու­նը: Ա­ռանց ﬔրժե­լու որ­ևէ ﬔկի կյան­քի ի­րա­վուն­քը և
­հար­գե­լով յու­րա­քանչ­յուր ան­ձի պա­տիվն ու ար­ժա­նա­պատ­վութ­յու­
նը մաս­նակ­ցե­լու հան­րա­յին կյան­քին՝ Ե­կե­ղե­ցին դա­տա­պար­տում
է բո­լոր նրանց, ով­քեր քա­րո­զում և ­տա­րա­ծում են հա­մա­սե­ռա­մոլ
վար­քա­գի­ծը և, հետ­ևա­բար, ﬔրժում է նրանց ներգ­րավ­վա­ծութ­յու­
նը հան­րա­յին կյան­քի պա­տաս­խա­նա­տու պաշ­տոն­նե­րում և ­հաս­
տա­տութ­յուն­նե­րում:
­Գաղտ­նիք չէ, որ հա­մա­սե­ռա­մո­լութ­յու­նը ոչ ﬕայն ան­հա­տա­կան
դրսևո­րում է, այլև սպառ­նում է նաև, և ­հատ­կա­պես, ըն­տա­նի­քի
գա­ղա­փա­րին և­ար­ժե­հա­մա­կար­գին ընդ­հան­րա­պես:
­Հոգ­ևոր և ­բա­րո­յա­կան ըն­կալ­մամբ՝ Աստ­վա­ծա­յին նա­խա­սահ­
մա­նու­մով հաս­տատ­ված ա­մուս­նա­կան ﬕութ­յու­նը տղա­մար­դու և
կ­նոջ ﬕջև ­չի կա­րող հաﬔմատ­վել կամ հա­մար­ժեք հա­մար­վել սե­
ռա­կա­նութ­յան մա­սին այ­լա­սեր­ված մտա­ծո­ղութ­յա­նը, դրսևո­րած
վար­քագ­ծա­յին ար­տա­հայ­տութ­յա­նը կամ ձևա­կերպումնե­րին: Ըստ
այսմ՝ հա­մա­սե­ռա­մոլությունը կամ հա­մա­սե­ռա­մո­լա­կան կիր­քը, ինչ­
պես մյուս կրքե­րը, ո­րոնք տա­ռա­պանք են պատ­ճա­ռում ան­կում
ապ­րած մար­դուն, մարդ­կա­յին բնութ­յան խե­ղումն է ﬔղքի պատ­ճա­
ռով, ո­րը կա­րող է հաղ­թա­հար­վել հոգ­ևոր ի­մաս­տով՝ ա­ռաջ­նոր­դե­լով
196
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ա­պա­քին­ման՝ ա­ղոթ­քով, պա­հե­ցողությամբ, ա­պաշ­խարությամբ,

Աստ­վա­ծաշն­չի և ­հայ­րե­րի գրութ­յուն­նե­րի ըն­թեր­ցա­նութ­յամբ և
­սեր­տո­ղութ­յամբ՝ ներգ­րավ­ված լի­նե­լով հա­վա­տաց­յալ­նե­րի ﬕջա­
վայ­րում, ով­քեր պատ­րաստ են հոգ­ևոր ա­ջակ­ցութ­յուն ցու­ցա­բե­րե­
լու։
«Այս­պես ու­րեմն՝ ով կար­ծում է, թե կանգ­նած է հաս­տատ, թող
զգույշ լի­նի, գու­ցե թե ընկ­նի։ ­Ձեր վրա ոչ ﬕ փոր­ձութ­յուն չի ե­կել,
բա­ցի մարդ­կան­ցից ե­կա­ծից։ ­Բայց հա­վա­տա­րիմ է Աստ­ված, որ ձեզ
ա­վե­լի փոր­ձութ­յան ﬔջ ­չի գցե­լու, քան կա­րող եք տա­նել, այլ՝ փոր­
ձութ­յան հետ փրկութ­յան ելք էլ է ցույց տա­լու, որ­պես­զի կա­րո­ղա­
նաք համ­բե­րել» (Ա ­Կորնթ. Ժ:12-13):

197
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ՉԱՐԸ ՄԵԶ ՆՈՐԻՑ ՓՈՐՁՈՒԹՅԱՆ ՄԱՏՆԵՑ...

(­Ֆեյս­բուք­յան գրա­ռում 19.07.2019 թ.*)1

Երբ «իջ­ևան­յան» դա­ռը դեպ­քից հե­տո ար­դեն ինչ-որ ի­մաս­տով

ա­վե­լի թու­լա­ցել է լար­վա­ծութ­յունն ու հու­զա­կա­նութ­յու­նը, և հու­նա­
վոր­վում է բա­նա­կա­նութ­յու­նը, երբ կար­ծես նվա­զել է հա­մա­ցան­ցա­
յին և­ այլ տի­պի աղ­մու­կը, ցա­ն­կա­նում եմ անդ­րա­դառ­նալ ամ­բողջ
ի­րա­դար­ձութ­յանն ու ի­րա­կա­նութ­յա­նը՝ հրա­ժար­վե­լով պաշ­տո­նա­
կան կեց­վածք ար­տա­հայ­տե­լու ձևա­չա­փից և­ որ­դեգ­րե­լով ա­ռա­վել
խորհր­դա­ծա­կան ու հրա­վե­րի մո­տե­ցու­մը:
Նախ, ո՞ւր էինք մենք՝ հոգ­ևո­րա­կան­ներս, այդ օր­վա կամ գի­
շեր­վա ըն­թաց­քում: Եր­կու օր շա­րու­նակ, և հատ­կա­պես հու­լիս 17-ի
գի­շեր­վա ըն­թաց­քում մեր հոգ­ևոր դա­սի և սար­կա­վագ­նե­րի հետ
գտնվում էինք ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի կի­զա­կե­տում՝ փոր­ձե­լով ինչ-
որ չա­փով նվա­զեց­նել լար­վա­ծութ­յու­նը՝ ան­հա­տա­պես բոլո­րի հետ
գոր­ծելով ի­րավի­ճա­կը հասց­նելու կա­ռա­վա­րե­լիութ­յան: Ցա­վով պի­
տի ար­ձա­նագ­րեմ, որ ամ­բող­ջութ­յամբ չստաց­վեց, զա­նա­զան տեխ­
նի­կա­կան և­ այլ պատ­ճառ­նե­րով, ո­րոնց չեմ ու­զում անդ­րա­դառ­
նալ: Ն­շեմ նաև, որ քա­րե­րի և փայ­տե­րի հար­ված­նե­րի տա­րա­փից
նաև մեզ բա­ժին հա­սավ: Սա­կայն, վի­րա­վոր­նե­րով հան­դերձ, փառք
Աստ­ծո՝ ան­դառ­նա­լի կո­րուստ­ներ չու­նե­ցանք՝ մարդ­կա­յին կյան­քի
կո­րուստ­նե­րով զու­գորդ­ված: Միև­նույն ժա­մա­նակ, ամ­բողջ գի­շեր­
վա ըն­թաց­քում մեր հոգ­ևո­րա­կան­նե­րը, սար­կա­վագ­նե­րը և­ ա­ռաջ­
նոր­դա­րա­նի անձ­նա­կազ­մը ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նում խնամք են տա­ծել
և ծա­ռա­յել մայ­րու­ղու վրա ժա­մե­րով հանգր­վա­նած ան­ցորդ­նե­րին,
ո­րի հա­մար մեր մե­ծա­գույն գնա­հա­տան­քը բո­լո­րին: Գի­շեր­վա ուշ
ժա­մե­րին այ­ցե­լել ենք վի­րա­վոր­նե­րին Իջ­ևա­նի հի­վան­դա­նո­ցում,

* Ապօրինի ծառահատումներն արգելելու նպատակով Իջևանի անտառների

տարբեր հատվածներում ոստիկանական պահակակետեր էին տեղադրվել, ինչն
առաջացրել էր անտառահատների դժգոհությունը, և նրանք Իջևանի հատվածում
փակել էին Երևան-Թբիլիսի միջպետական ավտոճանապարհը։ Այնուհետև սկսվել
էին բախումներ ոստիկանների հետ։
198
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ա­ղոթք ա­րել, նե­րո­ղութ­յուն հայ­ցել և բա­րի ա­պա­քի­նում մաղ­թել

ի­րենց: Հի­մա մեր մտա­ծում­ներն ըստ էութ­յան. դա­տա­պար­տե­լի
է բռնութ­յան որ­ևէ դրսևո­րում թե՛ քա­ղա­քա­ցիա­կան ազ­գաբ­նակ­
չութ­յան և թե՛ ի­րա­վա­պահ­նե­րի կող­մից, ինչ­պես նաև որ­ևէ կող­մից
կա­տար­ված հրահ­րում­նե­րը, ո­րոնք հան­գեց­րին նման ի­րա­վի­ճա­կի:
Ա­նըն­դու­նե­լի է և պետք է հստակ գնա­հա­տա­կան տրվի գի­շեր­վա
ըն­թաց­քում ի­րա­վա­պահ­նե­րի կող­մից ըն­տա­նիք­ներ ներ­խուժ­մա­նը՝
ոչ միայն ըն­տա­նիք­նե­րի հան­գիս­տը խան­գա­րե­լով, այլև սար­սա­փի
և վա­խի հո­գե­բա­նա­կան վի­ճակ ստեղ­ծե­լով, հատ­կա­պես ե­րե­խա­
նե­րի առ­կա­յութ­յամբ՝ ինչ­պի­սին էլ լի­նեն պատ­ճա­ռա­բա­նութ­յուն­
ներն ու մեկ­նա­բա­նութ­յուն­նե­րը:
Մեր զո­րակ­ցութ­յունն ենք հայտ­նում բո­լոր վի­րա­վոր­նե­րին՝ մեր
ոս­տի­կան­նե­րին և քա­ղա­քա­ցիա­կան մեր բնակ­չութ­յա­նը, ով­քեր
թե՛ ծա­ռա­յութ­յուն ի­րա­կա­նաց­նե­լիս և թե՛ հան­գա­մանք­նե­րի բե­րու­
մով տար­բեր աս­տի­ճա­նի վնաս­վածք­ներ են ստա­ցել: Մեր ա­ղոթ­քը՝
ի­րենց շու­տա­փույթ ա­պա­քին­ման հա­մար՝ որ­պես հոգ­ևոր ա­ռաջ­
նորդ վերս­տին նե­րո­ղութ­յուն հայ­ցե­լով ի­րեն­ցից:
«Ան­տա­ռա­գո­ղութ­յուն», թե այլ տե­սա­կի գո­ղութ­յուն ա­նըն­դու­նե­
լի է և, միան­շա­նակ, դա­տա­պար­տե­լի: Օ­րեն­քը թե՛ դրա­կան և թե՛
բա­րո­յա­կան պետք է գոր­ծի բո­լո­րի հա­մար անխ­տիր: «Ան­տա­ռա­գո­
ղե­րը» միայն եր­ևա­ցող մասն են, ըստ էութ­յան նրանք նաև զո­հեր
են, ո­րոնք գի­տակց­ված կամ չգի­տակց­ված հանձն են ա­ռել այդ­պի­
սին լի­նել, ո­րը սա­կայն դարձ­յալ ար­դա­րաց­ված չէ: Այ­սու­հան­դերձ,
հատ­կա­պես պի­տի դա­տա­պարտ­վեն չեր­ևա­ցող ան­տա­ռա­գո­ղե­րը,
ո­րոնց մա­սին ար­դեն իսկ թե՛ ակ­նարկ­նե­րով և թե՛ զա­նա­զան հայ­
տա­րա­րութ­յուն­նե­րով խոսվում է այս օ­րե­րին: Այս եր­ևույ­թը օ­րի­նա­
խախ­տու­մից ա­վե­լի ՄԵՂՔ է՝ ՄԵՂՔ Աստ­ծու հան­դեպ, ՄԵՂՔ մար­դու
հան­դեպ, ՄԵՂՔ ա­րար­չա­գոր­ծութ­յան հան­դեպ, ՄԵՂՔ ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ
հան­դեպ, ՄԵՂՔ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ հան­դեպ, ՄԵՂՔ մեր կյան­քի ողջ պա­
րու­նա­կի հան­դեպ:
Ան­տա­ռը որ­պես Աս­տու­ծո պարգև չի կա­րող վե­րած­վել պաշ­տա­
մուն­քի: Այն պետք է ծա­ռա­յի մար­դու բա­րի­քին և, միև­նույն ժա­մա­
նակ, մարդն էլ պետք է խնամք տա­ծի և մ­շա­կութ­յուն ա­նի այդ Աստ­
199
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

վա­ծա­տուր բա­րի­քի հան­դեպ: Միան­շա­նակ է, որ ան­տա­ռի գոր­ծա­

ծութ­յու­նը պետք է կա­նո­նա­կարգ­վի, որ­պես­զի և՛ մար­դը օգտ­վի, և՛
ան­տա­ռը չոչն­չաց­վի ու մի­ջոց դառ­նա զար­գաց­ման և­ ոչ թե քայ­
քայ­ման՝ մարդ­կանց ա­մե­նաճղ­ճիմ աս­տի­ճա­նի շա­հա­գործ­ման: Սա՛
պետք է լի­նի մեր հա­յե­ցա­կար­գը: Մի ա­ռի­թով ա­սել ենք և հի­մա ևս
վե­րակրկ­նում եմ, որ «Որ­քան էլ մենք փոր­ձենք լու­ծում­նե­րը գտնել
գի­տութ­յան, տնտե­սութ­յան կամ քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ, այ­սու­
հան­դերձ, հիմ­նա­կան և­ ար­մա­տա­կան խնդի­րը մար­դու ըն­կա­լումն
է և­աշ­խար­հըմբռ­նու­մը: Հատ­կան­շա­կան է, որ մար­դա­բա­նա­կան և
բ­նա­բա­նա­կան խնդիր­նե­րի հա­րա­բե­րութ­յու­նը խոր­քա­յին ի­մաս­տով
ար­տա­հայ­տում է նրանց միջև ան­քակ­տե­լի փոխ­կա­պակց­վա­ծութ­
յունն ու ներ­շաղ­կապ­վա­ծութ­յու­նը, ինչ­պես նաև ի­րա­կան կեր­պով
ցու­ցիչն է (ին­դի­կա­տոր) ներ­կա ժա­մա­նակ­նե­րի նկա­րագ­րի, երբ
մենք լայն ի­մաս­տով ապրում­ ենք հոգ­ևոր և բ­նա­պահ­պա­նա­կան
անկ­ման կամ ճգնա­ժա­մի տի­րույ­թում: Հետ­ևա­բար, կեն­սա­կան
անհ­րա­ժեշ­տութ­յուն է մեր հոգ­ևոր գի­տակ­ցութ­յան և պա­տաս­խա­
նատվության զգացումի բարձ­րացումը, ոչ թե ան­տա­ռա­պահ­պա­
նութ­յու­նը դի­տար­կե­լով որ­պես սոսկ մի մի­ջո­ցա­ռում, այլ՝ որ­պես մեր
իսկ բա­րի­քի, բա­րե­կե­ցութ­յան և­անվ­տան­գութ­յան ե­րաշ­խա­վոր: Սա
նաև ամ­բող­ջա­կան ա­ռու­մով վե­րա­բեր­մունք է կյան­քի նկատ­մամբ՝
որ­պես Աստ­ծու պարգև՝ գնա­հա­տե­լով կյան­քի սրբազ­նութ­յու­նը և­
ո­րա­կը՝ ան­բա­ժան և ներ­դաշ­նակ ա­րար­չա­գոր­ծութ­յան հետ»:
Իսկ ա­մե­նա­կար­ևո­րը, բո­լորս ԱՊԱՇԽԱՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԶՂՋՄԱՆ
կա­րիքն ու­նենք, ԲՈԼՈ՛ՐՍ անխ­տիր: Մենք այ­սօր խո­սում ենք ՍՈՍԿ
հետ­ևանք­նե­րի վե­րաց­ման մա­սին: Հետ­ևանք­նե­րը չե՛ն վե­րա­նա­
լու, ա­նընդ­հատ նման ժխտա­կան եր­ևույթ­ներն ու դրսևո­րում­նե­
րը շա­րու­նակ­վե­լու են, ե­թե չան­ցանք մեր գոր­ծած հան­ցանք­նե­րի
ու մեղ­քե­րի հան­դեպ ԱՊԱՇԽԱՐՈՒԹՅԱՆ, ԻՆՔՆԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ
ԻՆՔՆԱԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԻ ճա­նա­պար­հը: Մի ա­ռի­թով ա­սել եմ. «­Մենք
մեղ­քը շա­լա­կած փոր­ձում ենք մտնել ա­զա­տութ­յան, ար­դա­րութ­
յան և սր­բութ­յան տի­րույթ»: Չի՛ ստաց­վե­լու, պար­զա­պես ան­կա­
րե­լի է: Մեր հան­րութ­յու­նը, մեր ժո­ղո­վուր­դը, պե­տութ­յու­նը կա­րիքն
ու­նի ոչ թե հա­մե­րաշ­խութ­յան և հան­դուր­ժո­ղա­կա­նութ­յան, այլ՝
200
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ԱՊԱՇԽԱՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՇՏՈՒԹՅԱՆ: Հին ու նոր գո­յութ­յուն չու­

նի, գո­յութ­յուն ու­նի ներ­կա և­ այդ ներ­կա­յի հետ ա­ռե­րես­վե­լու ի­րա­
կա­նութ­յուն: Այ­լա­պես նո՛ւյն թմբի­րով, նո՛ւյն սո­ցիալ-տնտե­սա­կան
պատ­ճա­ռա­բա­նութ­յուն­նե­րով, ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան ա­մե­նա­ցածր
ու ստոր աս­տի­ճա­նի կեն­ցա­ղա­յին ա­ղա­ղակ­նե­րով, մարդ­կա­յին
ո­րա­կի ան­կու­մով կկորց­նենք ա­մեն ինչ:
Մեր ո­րակ­ներն այլ են, մեր նկա­րա­գիրն ու ինք­նութ­յու­նը՝ այլ:
Մենք «մեծ շու­կա­յում» չե՛նք ապ­րում, այլ ար­յու­նով և­ ար­ցուն­քով
սրբա­ցած Հայ­րե­նի­քում՝ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յու­նում՝ բա­
ցա­ռիկ և սահ­մա­նա­պահ Տա­վուշ աշ­խար­հում, ո­րը մենք կո­չել ենք
ՀՈՒՅՍԻ ԱՇԽԱՐՀ և գոր­ծե­լու ենք, որ­պես­զի սրբագ­րենք մեր մեղ­քը
և­ար­ժա­նի լի­նենք մեր ան­վա­նը:
«Ինչ­պես որ ձեր մարմ­նի ան­դամ­նե­րը տվե­ցիք ա­նօ­րի­նութ­յա­նը՝
որ­պես ծա­ռա­ներ պղծութ­յան և­ ա­նօ­րի­նութ­յան, նույն­պես և­ այժմ
ձեր մարմ­նի ան­դամ­նե­րը տվե՛ք սրբութ­յան հա­մար՝ որ­պես ծա­ռա­
ներ ար­դա­րութ­յան» (Հ­ռոմ. Զ 19-20):

201
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
ԵՐԿՈՒ ԽՈՍՔ .............................................................................. 5

ԶՐՈՒՅՑ Ա։ Ավետյաց Երկրի Տեսիլքը... ..................................... 7

ԶՐՈՒՅՑ Բ։ Առաջնորդը նա է, ով ազատ է կապանքներից և

սեփական բեռով չէ առաջնորդում... ............................................ 16

ԶՐՈՒՅՑ Գ։ Տաճարը հաղթելու է փողոցին... ........................... 26

ԶՐՈՒՅՑ Դ։ Քրիստոնեությունը՝ որպես

վերադարձ ինքնությանը... ........................................................... 34

ԶՐՈՒՅՑ Ե։ Ք­րիս­տո­նեութ­յու­նը թույլ մար­դու՝

խեղ­ճի կրոն չէ... ............................................................................. 44

ԶՐՈՒՅՑ Զ։ Մենք Ընտրված Ազգ ենք... .................................... 54

ԶՐՈՒՅՑ Է։ Կրթությունը առաքինի

մարդ կերտելու արվեստն է... ........................................................ 64

ԶՐՈՒՅՑ Ը։ Վարդանանց հերոսամարտը հեգնել,

ծաղրել են, որի հետևանքն այսօր ճաշակում ենք... .................... 76

ԶՐՈՒՅՑ Թ։ Ծիծեռնակաբերդը ուժ է ստանում Եռաբլուրից...

Զոհի ինքնությունից՝ հաղթողի ինքնություն... ............................. 86

ԶՐՈՒՅՑ Ժ։ Աղանդները երբեք չդիտարկվեցին որպես

սպառնալիք ազգային անվտանգությանը... ................................. 95

ԶՐՈՒՅՑ ԺԱ։ Մենք անպայման կվերադառնանք Շուշի... ..... 103

202
 ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

ԶՐՈՒՅՑ ԺԲ։ Մենք հայրենիքը սահմանափակել ենք

մեր այգու ցանկապատով... ........................................................ 112

ԶՐՈՒՅՑ ԺԳ։ Նախասարդարապատյան օրեր ենք ապրում... 119

ԶՐՈՒՅՑ ԺԴ։ Երեխան բեռ կամ հոգնություն չէ,

այլ՝ օրհնություն... ........................................................................ 126

ԶՐՈՒՅՑ ԺԵ։ Մարդասիրական օրենքի քողով

հարված ընտանիքին... ................................................................ 134

ԶՐՈՒՅՑ ԺԶ։ Ընտրություն մի՛ կատարեք իբրև ամբոխ, և

այդ դեպքում կընտրվի իմաստությունը... .................................. 142

ՍԱՀՄԱՆԱՊԱՀ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐ. ԽՆԴԻՐՆԵՐԻՑ ԴԵՊԻ

ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆ... .......................................... 149

ՈՐՊԵՍ ՍԱՀՄԱՆԱՊԱՀ ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐ... .............................. 165

ՍԿԶԲՈ՞ՒՆՔ, ԹԵ՞ ՆՊԱՏԱԿԱՀԱՐՄԱՐՈՒԹՅՈՒՆ... .................. 170

ԹԻՐԱԽԸ ԸՆՏԱՆԻՔԸ ԵՎ ՊԵՏԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆ ԵՆ... ............ 174

ԶԵԿՈՒՅՑ։ «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման և

ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության
և ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին»
օրինագծի մասին... ...................................................................... 183

ՄԱ՞ՐԴ ԵՆ, ԹԵ՞ ՄԱՐԴ ՉԵՆ... .................................................. 190

ՉԱՐԸ ՄԵԶ ՆՈՐԻՑ ՓՈՐՁՈՒԹՅԱՆ ՄԱՏՆԵՑ... ........................ 198

203
 ԲԱԳՐԱՏ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳԱԼՍՏԱՆՅԱՆ

ԱՎԵՏՅԱՑ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԻԼՔՈՎ

Հրատարակչության տնօրեն՝ Արմինե Քոչարյան

Հրատ. խմբագիր՝ Արմեն Ավանեսյան
Սրբագրիչ՝ Արմենակ Ղազինյան
Շապիկը՝ Արամ Ուռուտյանի
Ձևավորումը՝ Արշալույս Արզումանյանի

Թուղթը` օֆսեթ 80 գ.
Չափսը` 60x84 1/16
Ծավալը` 13,25 տպ. մամուլ
Գինը` պայմանագրային

ARMAV PUBLISHING-HOUSE
Ք. Երևան, Բաղրամյան 3, 4 հարկ Yerevan, st. Bahgramyan 3, 4 floor
հեռ.՝ +374-99373130 tel: +374-99373130
Էլ փոստ՝ armav1815@gmail.com Email: armav1815@gmail.com