MUSEUMOPDRACHT

Oude Meesters, 18/12/2020

Emilie Charlotte Rijckaert

BA2 Kunstwetenschappen en archeologie

SUSANNA EN DE
OUDERLINGEN
Jan Massys
Emilie Charlotte Rijckaert Oude Meesters 2020-2021 Professor Meganck

Fig. 1 Jan Massys, Susanna en de ouderlingen, 1567, olieverf op paneel, 162 x 222 cm, KMSKB Oude Meesters.

Jan Massys is een zestiende -eeuwse schilder afkomstig uit Antwerpen. Hij is de zoon van de gekende
landschapschilder Quinten Massys. Noch zijn geboorte noch zijn sterfdatum kan men exact plaatsen.
Zijn geboorte schat men circa 1509. Zijn sterfdag is nog minder duidelijk.1 Er zijn twee mogelijkheden,
enerzijds plaatst men het overlijden tussen vier mei en drieëntwintig juni 1573, anderzijds is het jaar
1575 ook een mogelijkheid.2 Hij groeit op in Antwerpen en treedt samen met zijn broer Cornelis in de
leer bij hun vader die meester was in de Antwerpse Sint-Lukas gilde. Pas na de dood van zijn vader in
1531 ontwikkelt hij zijn eigen stijl.3 In zijn schilderstijl kan men drie stijlperiodes herkennen. In de
laatste periode wordt Susanna en de ouderling uit 1567 gesitueerd (Fig. 1).4

1
BUINSTERS-SMETS, Leontine, Jan Massys. Een Antwerpse schilder uit de zestiende eeuw, Zwolle: Waarders
Uitgevers, 1995, p. 13.
2
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 25.
3
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 14.
4
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 65.

1
Emilie Charlotte Rijckaert Oude Meesters 2020-2021 Professor Meganck

Jan Massys zijn Susanna(s) en de ouderlingen

Er zijn drie bewaarde Susanna schilderijen van Massys. De eerste dateert uit 1556 (Fig. 2), de tweede
uit 1564 (Fig. 3) en de laatste uit 1567 (Fig. 1). Het besproken schilderij is die van 1567 die in het KMSKB
hangt. Hoewel de signatuur van Massys niet te vinden is op het schilderij van 1567, is door de sterke
stilistische overeenkomsten met de Susanna uit 1564 (Fig. 3) dit schilderij toch aan Jan Massys
toegeschreven. De centraal zittende vrouwelijke figuur is Susanna. Haar halfnaakte bleke lichaam geeft
het schilderij een koele sfeer. Haar edele zone bedekt Jan met een wit gedrapeerd doek dat nog aan
haar linker arm hangt. Ook haar linker been is niet te zien door haar donkergroene mantel met
hermelijn gevoerde binnenkant waarop ze zit. Rechts achter het monument waarop een saterkop is
afgebeeld houden de twee ouderlingen zich verscholen. Susanna die een onwerkelijke sfeer uitstraalt
door haar wit lichaam en sirene gelaatsuitdrukking contrasteert met de realistische, gerimpelde
gelaatsuitdrukkingen en de gebruinde lichamen van de heren. Haar linker arm strekt zich uit naar haar
twee diensters die voor haar olie en balsem halen. De dienstmaagden geven het schilderij een
dynamisch karakter doordat hun lichamen weg van Susanna zijn gekeerd terwijl hun hoofden nog
gedraaid zijn naar haar. De voorgrond en de achtergrond worden gescheiden door een donkergroene
haag. Centraal is er een opening in de haag dat de stad met de tuin verbindt. Het landschap op de
achtergrond geeft een exotische sfeer weer met zowel de palmbomen als de architectuur die stilistisch
overeenkomt met de Italiaanse renaissance. Het vervaardigingsjaar, 1567, kan op het fronton rechts
boven in de cartouche van het huis afgelezen worden.5

Economie en kunst
Jan Massys leeft tijdens een periode in Antwerpen met economische voorspoed. De Antwerpse
kunstmarkt evolueert tijdens de zestiende eeuw tot de meest vooruitstrevende kunstmarkt in Noord-
Europa. Eén van de voornaamste reden voor de groei van de kunstmarkt was de opkomende
openmarkt voor kunst. De explosie van de kunstmarkt moet ook weider gezien zijn in de
ontstaansgeschiedenis van Antwerpen als commercieel middelpunt. Handelaars uit Engeland, Portugal
en Zuid-Duitsland gebruikten Antwerpen als ruilcentrum.6 Daarbovenop zijn de hoven van Hendrik VIII
van Engeland, Frans I van Fontainebleau en die van Margareta van Oostenrijk en Maria van Hongarije
van de Lage Landen een katalyserende factor in de kunsten.7 De vorsten wilden door middel van kunst
hun autoriteit uitdrukken. De heersers wedijverden met elkaar niet alleen door te pronken met hun
verzamelde stukken en kunst die gemaakt is voor hun in opdracht, maar ook met hun kennis over de

5
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 220.
6
VERMEYLEN, Filip, ‘Exporting Art across the Globe. The Antwerp Art Market in the Sixteenth Century’,
Nederlands kunsthistrorisch Jaarboek, 50 (1), 1999, p. 13-14.
7
PORRAS, Stephanie, Art of the Northern Renaissance: Courts, Commerce and Devotion, Laurence King, 2018, p.
194.

2
Emilie Charlotte Rijckaert Oude Meesters 2020-2021 Professor Meganck

klassieke oudheid. Het competitief karakter van de heersers trok kunstenaars naar zich toe wat
artistieke tradities versneld deed verspreiden.8 Naast de hoven die als trekpleister functioneerden, had
ook Antwerpen een magnetisch effect op kunstenaars door de groei van de kunstmarkt. Kunstenaars
van overal verhuisden naar de handelsmetropool. Het zenit van buitenlandse kunstenaars in
Antwerpen bereikte een hoogtepunt in 1555.9
Religie en de invloed op Massys zijn kunst
Hoewel er economische welvaart in Antwerpen is in de zestiende eeuw kampt de stad zoals de rest
van Europa met religieuze twisten die de reformatie met zich meedraagt. De religieuze ophef begint
in Antwerpen omstreeks 1520 met boeken waarin Luther zijn ideeën verkondigd. In navolging van het
conflict tussen de katholieken en protestanten ontstaan in Antwerpen sekten. Eén daarvan zijn de
loïsten waarmee Jan geassocieerd wordt. De procureur-generaal verbant Jan bijgevolg samen met zijn
broer uit Antwerpen op tien november 1544.10 Wat de exacte vluchtroute uit Antwerpen was, is niet
geweten. Archivalische bronnen en zijn laatste schilderperiode geven ons een vermoeden. Uit
archiefbronnen blijkt dat Jan Massys namelijk rond 1549 in Italië verbleef. Bovendien vertoont zijn
laatste schilderperiode kenmerken met zowel de School van Fontainebleau als Noord-Italiaanse
schilderkunst. Hierdoor vermoedt men dat Jan Massys via Frankrijk naar Noord-Italië en specifiek naar
Genua is afgezakt.11 In 1555 is zijn ballingschap opgegeven en mag hij terug naar Antwerpen keren.12
Hoewel de populariteit van de reformatie in Antwerpen tussen 1565 en 1566 terug steeg met het
toppunt op twintig augustus 1566 met de beeldenstorm, bleef de carrière van Jan Massys gespaard.
Zijn loopbaan bereikt zelfs een toppunt tussen 1560 en 1570 waarin hij verandert van stijl en o.a.
Susanna (1567) schildert.13 Die laatste stijlperiode is gekenmerkt door een zoeken naar harmonie
tussen de stijl van Fontainebleau en het Vlaams realisme en de satire.14 Het Susanna tafereel geeft die
harmonie weer. Susanna haar mythologisch karakter kent veel gelijkenissen met de school van
Fontainebleau. Daarentegen brengt Massys evenals met de twee ouderlingen het Vlaamse realisme
terug tot leven in het schilderij. Mogelijks benadrukt Jan met de saterkop in samenhang met de
architectuur, tuinen en luxueuze kleding ook een satirisch element in het schilderij, namelijk de
weeldezucht.15

8
PORRAS, Art of the Northern Renaissance, p. 172.
9
VERMEYLEN, ‘Exporting Art across the Globe’, p. 15.
10
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 17, 19-21.
11
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 23.
12
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 55.
13
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 25.
14
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 65.
15
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 220.

3
Emilie Charlotte Rijckaert Oude Meesters 2020-2021 Professor Meganck

De kijk op de figuren uit het Oude Testament na de reformatie en de populariteit van Susanna
De reformatie roept op om het woord van God, de Bijbel, te lezen en te interpreteren. Het gevolg voor
de invulling van de figuren van het Oude Testament is dat ze zich weerspiegelen aan het woord.
Personages uit het Oude Testament dienen niet meer als prefiguraties voor Jezus of Maria. Bijgevolg
hebben kunstenaars nu de mogelijkheid verhalen uit het Oude Testament op zichzelf weer te geven.
De meest geliefde verhalen om af te beelden waren de verhalen die het verbond van God met Zijn volk
tonen op hachelijke momenten uit het leven van een held of heldin. De helden en heldinnen
fungeerden als moraliserende illustraties van religieuze waarden van het christendom.16
Susanna is een voorbeeld van een heldin uit het Oud Testament. Susanna en de ouderlingen
verhaalt over het de vrome Susanna die voor een moeilijke keuze staat. Ze moet toegeven aan haar
twee belagers en overspel plegen of ter dood veroordeeld worden omdat ze niet inspeelt op de
verlangens van de twee geile oude mannen.17 Susannas verhaal steeg in populariteit in de zestiende
eeuw.18 Enerzijds is de populariteit te vinden in de iconografie van de badende vrouw en anderzijds
ook in de moraliserende factor van het verhaal. Het afbeelden van naakte badende vrouwen komt al
in de eerste helft van de vijftiende eeuw voor in Noord-Europa.19 Daarbovenop waren bad- en
toiletscènes waar adelijke dames uit de hofkringen naakt of gedeeltelijk met sluier gedekt een geliefde
voorstelling bij de schilders van Fontainebleau.20 Anderzijds spoort het Susanna verhaal kuisheid en
trouw zijn aan. De maatschappij van de zestiende eeuw hoopte dat vrouwen dezelfde waarden als
Susanna zouden dragen.21 Ondanks de morele boodschap van Susanna is de naaktheid wel een
probleem voor de kerk in die tijd. Waarschijnlijk is het stuk van Susanna geschilderd voor een privé
context.22

16
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 69-70.
17
Rkbijbel, ‘willibrodvertaling 1975’, Daniël. Hoofdstuk 13, geraadpleegd op 6 december 2020, via:
https://rkbijbel.nl/kbs/bijbel/willibrord1975/neovulgaat/daniel/13.
18
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 69.
19
BERNSTEIN, Joanne G., ‘The Female Model and the Renaissance Nude: Dürer, Giorgione, and Raphael’, Artibus
et Historiae, 13 (26), p. 50.
20
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 45.
21
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 71.
22
BUINSTERS-SMETS, Jan Massys, p. 69.

4
Emilie Charlotte Rijckaert Oude Meesters 2020-2021 Professor Meganck

Susanna en de ouderlingen uit 1567 is naar mijn mening niet alleen een moraliserend en erotisch
schilderij, maar ook een schilderij die de verandering in Antwerpen en in het leven van Massys
weergeeft. De stijl van Massys die hij hanteert in het schilderij is er gekomen dankzij de religieuze
twisten die hem noodzaakten om de stad te verlaten waardoor hij met een nieuwe stijl geconfronteerd
wordt, namelijk de Fontainebleau stijl. Echter neemt hij die niet klakkeloos over, maar maakt hij die
zich eigen. Daarnaast speelt de religieuze en economische context van Antwerpen ook een rol in het
schilderij. Het afbeelden van een figuur uit het Oud Testament op zichzelf is te danken aan de
reformatie. Daarbovenop is de naaktheid van Susanna mogelijk door de ontwikkeling van de open
markt want in een kerk was het niet mogelijk om erotiek te hangen.

5
Emilie Charlotte Rijckaert Oude Meesters 2020-2021 Professor Meganck

Figuren

Fig. 2 Jan Massys, Susanna en de Ouderlingen, 1556, olieverf op paneel, 129 x 110 cm, privé bezit.

Fig. 3 Jan Massys, Susanna en de Ouderlingen, 1564, olieverf op paneel, 104,8 x 194 cm, Norton Simon
Museum.

6
Emilie Charlotte Rijckaert Oude Meesters 2020-2021 Professor Meganck

Bibliografie:

1) BERNSTEIN, Joanne G., ‘The Female Model and the Renaissance Nude: Dürer, Giorgione, and
Raphael’, Artibus et Historiae, 13 (26), p. 49-63.
2) BUINSTERS-SMETS, Leontine, Jan Massys. Een Antwerpse schilder uit de zestiende eeuw, Zwolle:
Waarders Uitgevers, 1995.
3) PORRAS, Stephanie, Art of the Northern Renaissance: Courts, Commerce and Devotion, Laurence
King, 2018

4) Rkbijbel, ‘willibrodvertaling 1975’, Daniël. Hoofdstuk 13, geraadpleegd op 6 december 2020,

via: https://rkbijbel.nl/kbs/bijbel/willibrord1975/neovulgaat/daniel/13.
5) VERMEYLEN, Filip, ‘Exporting Art across the Globe. The Antwerp Art Market in the Sixteenth
Century’, Nederlands kunsthistrorisch Jaarboek, 50 (1), 1999.