iktisat

d ergisi AYLIK DERGI

AĞ USTOS 2000 SAYI: 404 1.500.000 TL.

Devlet ve Kapitalizm (II)

• Yüks el Akkaya • Devrim Dumluda ğ • Mu stafa Erdo ğ du

• Fuat Ercan • Gündüz F ı nd ı kç ı oğ lu

• İ nci Özkan Kerestecioğ lu • Hatice Kurtulu p

• Tarı k Şengül • Mehmet Türkay

İFMC
İ Ü IKTISAT FAKÜLTESI MEZUNLARI CEMIYETI
YAYIN ORGANIDIR
 a
cy
pe

Günümüzde tüm bilgiler dijital ortamda korunuyor.

Kitaplar disketlerin içinde saklan ı yor. Ama biz,
zaman ne kadar de ğ i ş irse de ğ i ş sin, bir müze
de ğ erinde olan ar ş ivimizi orijinal haliyle de
saklamay ı tercih ediyoruz. Kopyalar ı n ı dijital ortama
geçirmi ş olsak bile!
Çünkü biz, insan ı n geçmi ş ine ait olan her ş eye
sayg ı duyuyoruz. OSMANLI BANKASI
...çünkü aslolan insand ır.
 =
enel olarak sosyal bilimler özel olarak da Türkiye için
devlet konusunun ne kadar önem ta şıd ığı n ı, iki sayı
içeriğ ini haz ı rlarken daha yo ğ un bir şekilde hiesettim.
dergisi AYLIK DERGI Doğ rusu neo-liberallerin bu anlamda i şi zor, ya da ba ş -
Sayı: 404 Ağustos 2000 Fiyatı: 1.500.000.-TL ka bir anlamda kolay. Zor çünkü devlet ya şam ı n her
İ.Ü. iktisat Fakültesi Mezunlar ı Cemiyeti
alan ı nda varl ığı n ı hissettiriyor, kolay çünkü neo-liberal analizler için
yayı n organ ıd ı r. iktisat Dergisi,
ayl ı k olarak yayı mlan ı r kapitalizmin i ş leyiş ine içkin olan bir dizi olumsuzluk devletin sorum-
Kurucuları ;
Nihat Batur, Oktay Emed, Resad Umur,
lulu ğ una yüklenerek ve "gizli elin" temiz bir i ş leyi şe sahip olduğ una
Sahibi; ili ş kin bir dizi yeni teori ya da öykü dinlemeye devam edeceğ iz.
İ.Ü. iktisat Fakültesi Mezunlar ı
Cemiyeti ad ına Ancak, devletle ilgili yaz ı lar, İ ktieat Dergisi'nin sayfa say ı s ı n ı a şı n-
Yönetim Kurulu Ba ş kan ı
Alpay Biber
ca beş yazı n ı n bu sayıya da konmas ı mümkün olamad ı . Her biri de-
Genel Yayın Yönetmeni; ğ erli olan ve tamamen benim iste ğ im üzerine yaz ı ları bir dizi yaz ı n ı n
Metin Sarfati
Sorumlu Yazı işleri Müdürü:
bu sayı ya konulamamas ı beni üzdü. istedi ğ imiz yaz ı ları n hepsi, ya-
Hikmet Akçiçek yı n kurulunun ortak kabulünü almas ı na rağ men, sayfa e ı n ı rlamas ı
Yayı n Kurulu:
Hikmet Akçiçek, Ilker Aktükün, nedeniyle yine yay ı n kurulunun belirlemesi ile içerik belirlendi. Aka-
Serhat Aligil, Fuat Ercan, O ğ uz Oyan,
Yasemin Öztürk, Metin Sarfati,
demik etik olarak beni oldukça üzen bu durumun belki de olumlu ya-
Mehmet Yavuzkan n ı , elimizdeki yaz ı ları n önümüzdeki say ı larda yayı nlanacak olmalar ı .
Özel Sayı Editörü:
Fuat Ercan
a
İ lk sayıda belirtti ğ im gibi, devlet konusunda çok daha yeni isimlere
Dan ış ma Kurulu:
ve orijinal çal ış malara yer verdik, çal ış maları n farkl ı alanlara da ğı l-
Oztin Aki3üç, Erdo ğ an Alkin, Kaya Ard ı ç,
m ış olması bu iki özel sayı n ı n olumlu yan ı n ı olu şturmakla birlikte,
cy
Taner 5erksoy, Nihat Falay, Tamer is ğ üden,
Kuwet Lordo ğ lu, Türker Minibas,
Murat Özyüksel, Nail Satl ı gan,
`devlet' konusunun kapitalizmin günümüzde ula ştığı a şamada ne
Ümit Ş enesen, Gül Günver Turan gibi i ş levler yüklendi ğ i sorusu, kan ı mca çok daha yoğ un tart ış ma-
Yayı n Kurulu Sekreteri:
İ smail Azolt ları gerektiriyor,
Yönetim Yeri;
belki de bu iki sayı n ı n en anlaml ı katk ı s ı , "devlet" konusunda farkl ı
Cumhuriyet Cad. Ceylan Apt. No:27/6
pe

80090 Taksim/ISTANBUL dü ş ünce ve yakla şı mları n kendi araları nda bir tart ış ma sürecini
Tel: (0212) 250 50 34 - 235 61 55
Faks: (0212) 255 17 73
ba ş latmae ı d ı r. Böyle bir diyalogun sadece farkl ı yakla şı mlara sahip
Internet adresi: www,ifmc.org ,tr okullar aras ı nda değ il, ama farkl ı disiplinler aras ı nda da gerçekle ş-
E-posta: dergigilfmc.orğ .tr
bilgigifmc.org.tr mesi gerekiyor. Devlet eğ er sosyal bir gerçeklik ise, bu sosyal ger-
Ofset Haz ı rl ı k-Bask ı :
Çekliğ i sahte ontolojik öncülleriyle e ı n ı rlayarak analiz
Mart Matbaac ı l ı k Sanatlar ı Ltd.
Tel: 0212 212 03 39 pbx etmenin mümkün olmad ığı n ı dü ş ünüyorum.
Dağıtı m:
Dünya Süper Da ğı tı m
Umarız bu iki sayı beğ eni ve ilginizi çekti, yer yer çok k ızd ı n ız, yer yer
Abone Koşulları : yeni sorular sordunuz. Devlet konusunu daha detayl ı tart ış maya
Yı ll ı k: 15 milyon TL.
Altı ayl ı k: 7.5 milyon TL. açma isteğ imiz devam ettiğ i için, ve bu iste ğ in ba ş ka platformlara
Üye, Öğ renci, Arş.-Gör.ve Öğ retim Üyesi:
sağ l ı kl ı ta şı nmas ı için kızg ı nl ı kları n ız ı , eleştirilerinizi ve katk ı ları n ızı
(Yıll ı k) 12 milyon TL.
Yurtd ışı : 60$ bekliyoruz. Yeni say ıda görü ş mek üzere...
Abone Hesap No:
Akbank Taksim 7097-DHU
isbankas ı Taksim 544077
Pergide yayınlanan yazı lar Cemiyeti
bag"lamaz; görüOer yazarlar ına aittir. Postlukla....
Yayınlamak amacıyla gönderilen yazıları n
iki nü sha olarak triümküne bilgisayar
Fuat ERCAN
diketiyle birlikte ulat ırılmaeini rica ederiz. e-posta: fuat_e@hotmail.com
 içindekiler
Kapitalizm -Küreselle ş me ve Devlet ve Kent Mekan ı
Kalk ı nma Tartış maları Tarı k Ş engül
Aç ı sı ndan Devlet:
Eleştirel Önermeler-I

Fuat Ercan

Devlet, Ulusal Kalk ı nma ve

Kapitalizmin Dinamikleri
Mehmet Türkay Türkiye'de Kentsel-Metropoliten
Alanların Biçimlenmesinde
Devletin Rolü
a Hatice Kurtulu ş
cy
ı

Orijinallik Merak ı Tutkuya

Dönü ş ünce: Doktor Hikmet
Kıvı lcı ml ı'n ı n Çal ış maları nda
pe

Devlet
Devlet Üzerine İ ki Vulger Not
İ nci Özkan Kerestecio ğ lu
Gündüz F ı nd ı kçloğ lu

Devlet, sendikalar ve
Devletlerin Kalk ı nmac ı Korporist İ li şkiler-II
Kapasiteleri: Yüksel Akkaya
Kurumsal Bir Yakla şı m
Mustafa Erdo ğ du

G. Kore'nin sanayile ş me
sürecinde Devletin Rolü
Devrim Dumluda ğ
4
Kapitalizm-Küreselle ş me ve Kalk ı nma Tart ış maları

arı arrr
ı
Aç ı s ı ndan Devlet: Ele ştirel Önermeler-I*

"Ben ki, bu denli parlak ba şibosluklara
dayanan-uyan, asla çözümleyemeyenim
zaman lahirentirı i, tekil, çoğ ul zorlu,
değisik, birimize ve hepimize ait."
(f3orges,1988,39)
1-Küreeelle ş meci ve piyasa yönelimli
analizlerde oldukça önemli bir isim olan Ke-
nichi Ohmae s ı kça referans alan Ulus Dev-
letin Sonu adl ı çal ış mas ı nda hakl ı olarak ş u
vurguyu yapar: "Ku ş kusuz, daha eski tarih-
lerde, ulusal ç ı kar ı n ba ş ka bir anlam ı vard ı .
Bizim olanla ba ş kalar ı n ı n olan aras ı nda be-
lirgin ve kesin bir ayr ı m çizgili eunard ı . Bu
a
toprak parças ı onlar ı n değ il, bizimdir; bu
fabrika onlar ı n değ il, bizimdir; bu firma on-
ları n de ğ il bizimdir. Ama bu gün Ohio'daki
Honda fabrikas ı ya da Tennesee'deki Nie-
cy
ean fabrikas ı için bu tür bir mant ı k ne ka-
dar geçerli olabilir? Bunlar ı n her biri kimin
"ç ı kar" lar ı na hizmet ediyor?" Ohmae ayn ı
kitab ı nda, Japonya'n ı n muazzam geli ş mesi-
ne ili ş kin aç ı klama yaparken, hem yukar ı da
kendi eordu ğ u eoruya aç ı k bir cevap ver-
pe
reysel eermayeler aç ı s ı ndan ne kadar ya- Fuat Ercan"
rarl ı olaca ğı n ı göstermek için yap ıyor. Ve
dünya ölçeğ inde etkin i ş lemeye ba ş layan
sermaye birikim süreci ya da islemek zorun- 'Özel eay ırn ız için yapılan
da olan sermaye birikim Sürecinin aktörleri katkıların çokluğu nedeni ile
yazıyı oldukça genel
için, "ulus-devlet odakl ı haritalar ı n e ı n ı re ı z
hatlanyla yazmak zorunda
bir ekonomide son derece yan ı lt ı c ı " olaca ğı - kalmarna ra ğmen, yazı tek
n ı belirtiyor. sayıda yayınlanamayacak
boyuta ula ş tı . Editörlük
2-Asl ı nda Ohmae'nin genel kabul gören konumunu kullanma gibi
analizi, kiea erimli ç ı kar ili ş kileri içinde göz- bir haks ız uygulamaya
lerini dünya piyasas ı ndaki verili Olanaklar ı yönelmernek için, yaz ıyı
ki üç sayıda yayınlanman ın
tüketmeye yöneltmi ş belirli bir kesim ve s ı - sağlı klı ibC,'41111 düş ündüm.
n ıfı n somut —tekil üyeleri için oldukça an- Diğer bölürnlerde,
kureeelle şıne ve
laml ı ve anlaml ı oldu ğ u kadar, gerçekten
kalkı nma/azgeli ş mişlik
de i ş leyen bir süreci i şaret ediyor. Gerçek-
lesen bir süreci i ş aret etti ğ i ölçüde de ger-
olguları dolayında devlet
sorununu tartrbmaya
açacağız,
çekirge ili ş kin ipuçlar ı vermekle birlikte bu
" Marmara Üniversitesi
tür analizler, gerçekli ğ in kendisini bütün-
Iük1ü bizlere eunmamakta. Daha da kötü-
sü, k ı sm ı olarak belirli bir s ı n ıf ı n (ki o S ı n ıfı n
da eadece e ı n ı rl ı bir kesiminin) bireysel ve
somut ihtiyaçlar ı ile ör-ti4en bu aç ı klama-
lar, gerçekli ğ in bir bütün olarak alg ı lanma-
e ı ve aç ı klanmas ı n ı önlemekte. Toplumsal

mekte, hem son y ı llarda s ı kça yap ı lan ge- alanda ve somut düzeyde ya şanan çoğ ul
nelleme yönelimli bir yanl ış l ığ a dü ş memek- ili ş kiler ve bu ili ş kilere içkin olan güç ili ş kile- 1 New Left KevieWin bu
günlerde ç ı kan bir
te; "Yı llard ı r hep vurgulad ığı m gibi, böylesi- rin aç ı klama ve anlamaya yönelik çabalar ı
sayı s ında 0.Harvey1e
ne ola ğ anüstü rekabetçi olan Japonya de- da belirlemeei, soeyal olgunun gerçekçi bir bir eöyleşi yer almakta.
ğ il, sadece Japonya'daki bir avuç sektör ve şekilde analiz edilmesini önemli ölçüde 19707erden günümüze
oldukça zengin içerik-
daha önemlisi, bu eektörlerdeki güçlü birey- olumsuz yönde etkiliyor. Verili egemen aç ı k-
lere sahip çalışmaları
ler taraf ı ndan yönetilen bir avuç firmad ı r." lamalara yönelik ele ştirel yakla şı mlar ı n üzerine yapı lan
(Ohmae, 1996,88). Ohmae'nin çal ış mas ı na a şı rı reakeiyoner bir biçim almas ı , ele ştiri söyle şide, D.Harvey
oldukça kolay yazdığı
içkin olan aç ı klamalara kat ı lmamakla birlik- neenesine ili ş kin bütünlükIü yap ı ve ili ş kileri
Postmodern Durum
te, ulus-devletlerin sonu gelmese bile farkl ı analiz etme yerine, Sürecin aç ığ a ç ı kard ığı adlı çalışmasın ın h ızla
bir gerçeklikle kar şı karşıya olduğ unu gös- olumsuz eonuçlar üzerinde tak ı l ı p kalmaya tüketildigini söylerken,
birazcık da sistemli bir
termesi aç ı s ı ndan hakl ı oldu ğ unu ve daha neden oluyor. Alternatif aç ı klama biçimle-
biçimde kendisini
da önemlisi 'ulus-devlet ya da eermaye ad ı - rinin enerjisini tüketen, a şı rı reakeiyoner oldukça yeren L İ M İt5
na genellemeler dolay ı nda yap ı lan aç ı kla- analizler (reaksiyoner olmak her zaman ra- tü Capital adlı
çalışmasın ın bak fazla
maları n ne kadar anlams ı z oldu ğ unu i ş aret dikal olmak anlam ı na gelmiyor), kolayc ı ol-
okurı madığın ı oysa bu
etmesi oldukça anlaml ı . Hiç ku ş kusuz libe- duklar ı ölçüde, daha çok kabul görüyor. kitabı n kapitalizmin

ral-piyasa yönelimli yazar, bu vurgular ı be- Ama bu tür analizler, ne yaz ı k ki sisteme bütürı lük1ü yap ısın ı
de şifre etme aç ı sından
lirli mekaneal örüntülere eahip ekonomile- ili ş kin bütünlüklü yap ı ve mekanizmalar ı n oldukça önemli
rin, dünya ekonomisiyle bütünle ş melerinin bilgieini aç ığ a ç ı karmay ı engelleyici bir i ş lev olduğ unu vurgulamak-
ta. (Plarvey,2000),
genel olarak kapitalizm, özel olarak da bi- de yüklenmi ş oluyor.'
 3-Sosyal bir gerçeklik olarak devlet ol-
gusuna yönelik analiz ve aç ı klamalarda, yu-
kar ı da k ı saca aç ı klamaya çal ıştığı m olum-
suz sürecin çok daha belirleyici oldu ğ unu
söylememiz gerekiyor. Liberal ve piyasa yö-
nelimli analizlerde devlet, genellikle piyasa
karşı s ı nda ve ekonomik geli ş meyi olumsuz
yönde etkileyen ve art ı k -tarihsel olarak is-
leveizle ş en bir olgu olarak dile getirilirken,
di ğ er yandan ele ştirel ve sol yönelimli bir di-
zi analizde, sermayenin dünya ölçeginde hi-
per-mobil bir biçim ald ığı andan itibaren gü-
cünü önemli ölçüde kaybetti ğ i yönünde
aç ı klamalara yönelmekte (Moran, 1998).
Ya da son zamanlarda oldukça kabul gör-
meye ba ş layan yap ı salc ı ve kurumealc ı oku-
la göre, devlet uluslar aras ı sermayenin
özellikle finans sermayenin müdahaleleri
sonucurda verili i ş levlerini kaybetmi ş ve ge-
rekli düzenlemeleri yapmak için donan ı ms ız
kalm ışt ı r ( Hart-Landsberg ve Burkett).'
4-Bizim için belki de bu -tart ış malar ı
a
daha da anlaml ı k ı lan boyut, devlet tart ış -
malar ı n ı n ço ğ unlukla azgeli ş mi ş ya da ge-
li ş mekte olan ülkelerin referans al ı narak
cy
yap ı lmal ı d ı r. Teorik olarak yap ı lan -tart ış -
malarda yo ğ un ele ştiriler almas ı na karşı -
l ı k, neo-liberal ya ola ele ştirel olmayan ikti-
sad ı n tan ı mlad ığı reçetelerin s ı kl ı kla uygu-
lanmaya konuldu ğ unu söyleyebiliriz. Neo-li-
barel reçetelerin somut ya şamda uygula-
pe
n ı rken, temel me ş ruluk kayna ğı n ı , devletin
olumsuz bir dizi özelli ğ ini i ş aret etmekten
al ıyor. Sonuçta gerçekte kapitalist ili ş kile-
re içkin olan tüm olumsuzluklar ı n kayna ğı
devlet olarak göterilmekte. Bu konuda
belki de en çok feti ş leştirilen devletin borç-
lanma gere ğ inin ekonomiye nas ı l zarar ver-
di ğ i ve enflasyona neden oldu ğ u yönündeki
aç ı klamalard ı r. Oysa devletin artan borç-
lanma gereğ i bizzat sermaye birikim süre-
cinde belirli kesimlere kaynak aktarma yö-
nüne bir i ş lev görmenin ötesinde pek fazla
da anlam ta şı m ıyor. Özellikle kalk ı nma yaz ı -
n ı nda i ş aret edilen devlet, bir ara ştı rma
M=Mn:MM=M:
neenesi olarak var olu ş nedeni ve üzerinde
yer ald ığı gerçekli ğ i aç ığ a ç ı karmak için
analiz edilmernekte, bunun yerine devlet;
gerçekle ştirilecek de ğ i ş ikliklerin hem nesne-
ei hem de öznesi olarak -tan ı mlanmak-ta.'
5-Asl ı nda oldukça farkl ı gerekçelerden
hareket eden bu aç ı klamalar, devlete ili ş kin
analizlerde ortak bir konumu payla şıyorlar.
Bu konumun, devlet ile toplumu ya da ekono-
miyi ya da sermayeyi kar şı karşıya getiren
dualist bir bilgi kuram ı na sahip olmaland ı r.
E ğ er ele ştirel olmayan bir sosyal bilim-
ci, verili güç ili ş kilerinden hareketle, egemen
konumlar ı /durumlar ı yeniden üretecek bil-
gi ve dolay ı s ıyla pratikleri i ş aret etmegi
üstlenmisse, ele ştirel olan sosyal bilimci
de, verili güç ili ş kilerinden görece ba ğı ms ı z
olarak sosyal gerçekli ğ in gerçekçi bilgisini
üretmek zorundad ı r. Burada gerçekçi bilgi-
nin nötr olmad ığı n ı ve nötr olmad ığı ölçüde
de, bu bilgiyi üreten sosyal bilimcinir ı kendi
niyetinden ba ğı ms ı z olarak bizzat verili güç
ili ş kilerinin tan ı mlad ığı bir çerçevede de-
erlendirilm ekte.
6. Kapitalizmin gelisimine paralel olarak
aç ığ a ç ı kan uzmanla ş ma ve farkl ı la ş ma eğ ili-
minin önemli alanlar ı ndan biri sosyal bilimle-
rin kendi aras ı nda gerçekle şen ş izofrenik iç-
bölümüdür. Bu i ş bölümü verili kapitalist sis-
temin feti ş izmini üretme konusunda oldukça
önemli bir dizi i ş lev yüklenmistir. Sosyal olgu-
nun içinde yer ald ığı sosyal ili ş kileri, farkl ı di-
eiplinlerin ara ştı rma nesnesine dönü ştüren
uzmanla ş ma eğ ilimi, ele al ı nan sosyal ger-
çekli ğ in bütünlüklü analizini önemli ölçüde
olumsuz yönde etkilemistir. Ozellikle kapita- 2 Yapr alcıı
ı ve kurumsalci
lizme ili ş kin aç ı klamalarda belirleyici bir i ş le- okulun devlet, Sorununa
yöklöirrt için bak:özel-
vi olan iktisat disiplini bu anlamda özel bir i ş -
likie F.B.EUvan ve
levi olmu ştur. Ele ştirel olmayan iktisat, dev- dr«1290)K,Eoyer ve
lete ili şkin analizierinde, devleti sürekli olarak Dı Drache (1996).,4,çya
krizi doğrultusunda
iktisat teorisinin d ışı nda b ı rak ı r. Devlet sor-
devlet ve kriz iliş kisi
gulanmadan veri olarak kabul edilir, piyasa için r7aylor(1998),
mekanizmas ı na d ış sal olan devlet tan ı m ı , C,Jorition(1998).
3 Kalkinrnö ve devlet
ayn ı piyasan ı n islerli ğ ini sürekli müdahalele- sorunu ;özellikle
ri ile ya i ş lemez hale getirmekte, ya da piya- "gelişmesi devlet"
kavram ı ikinci bölümde
san ı n etkinli ğ ini azaltt ığı vurgulan ı r. 1 Bu an-
ele alinarak ince-
lamda ele ştirel olmayan iktisat yaz ı n ı nda iernecektir,
devlet, sosyal ili ş kilerden özellikle ekonomik 4 Pevlet sorunun
eleştirel olmayan ikti-
ili ş kilerden ayr ı ve kendine özgü (sui generis)
töt a şiindan çorunı lu
bir olgu olarak analiz edilmekte. analizi için detayl ı bilgi
7-Asl ı nda devleti bir kara kutu gibi J,Hoilöway (1994).
5 lvlarxibı tı devlet analizi
analiz etme e ğ ilimi sadece ele ştirel olma-
çin anlamla iki derieme;
yan iktisad ı n içinde oldu ğ u bir e ğ ilim de ğ il- t.Holioivöy ve
dir, oldukça anlaml ı katk ı lar ı olmas ı na S.Piccrotto(197) ve
5,Clark(1921), yine
ra ğ men', markeist analizlerde de 'devlet'
marbist devlet için
ş izofrenik disiplinler arac ı ayr ı m ı n tan ı m- Oldukça 31119111h k/t-
çaliçma 8.,Jetop
land ığı çerçeve içinde analiz edilmektedir.
(19901. Daha ele ştirel
Marksist devlet analizleri de s ı kl ı kla, analiz bir çerçeve için
neenesi olarak sosyal gerçekli ğ in kendine 1-1,5ülalp (1993).
 özgü iliskieel ontolojisi üzerinden -tart ış -
maları sürdürmek yerine, Marx' ı n bütünlük-
lü katk ı s ı n ı genellikle iktisat jargonuna in-
dirgeyerek, sosyal gerçekligi kendi içinde
kompart ı manlara ay ı rmakla kal ı nmam ı s,
daha önemlisi soyutlama düzeyine ili ş kin
sermaye birikimi , üretim tarz ı ve devlet gi-
bi kavramlar, -tarihsel ve toplumsal gerçek
li ğ in -tan ı mlad ığı daha somut gerçekliklerle
bir tutulmustur. Aç ı k bir de ğ isle devlet ko-
nusunda epietemolojik bir yan ı lg ıya düsül-
müstür.' Di ğ er yandan sermaye ve sömü-
H kavramlar ı ekonomik alana ait kabul
edildi ğ i ölçüde, devlet ya da politik olan ise
ekonomik alana göre tan ı mlanm ıştı r.
8-Olabildi ğ ince zenginli ğ i ile Marksist-
ler aras ı nda tart ışı lan 'devlet' sorununu
su basl ı klar alt ı nda s ı ralayabiliriz;
-Lenin ve daha sonra Kalp Miliband ı n
örı cülü ğ ünü yapt ığı devletin kapitalist s ı n ı -
fı n aracı oldu ğ u görüs,
-kapitalist ekonomik islevlerle politik
i ş levleri kesisti ğ i anlamda devletin anali-
zini yapan erken dönem F'oulantzas' ı n ya-
p ı salc ı görüsü,
cy
-ya da geç dönem Foularıtzas' ı n devle-
ti s ı n ıf çat ış malar ı n ı n alan ı olarak tan ı m-
lad ığı görü ş ,
-devleti yabanc ı la ş m ı s sosyal ili ş kiler
sonucu aç ığ a ç ı kan imajsal bir kurum ola-
rak tan ı mlayan analizler,
pe
-Gramsciarı anlamda, devleti hegemo-
nik politik ideolojinin hem belirledi ğ i hem
belirlendi ğ i alan olarak tan ı mlayan ele al ı s-
lardan bakeedebiliriz(011man,1993).'
Asl ı nda yukar ı da s ı ralad ığı m ı z analizle-
rin hemen hemen hiç biri, di ğ erini d ı slama-
makta, ama her biri tek bas ı na devleti ta-
n ı ml ı yor dedi ğ imizde, gerçekli ğ in eksik ve
yetersiz bir tan ı m ı n ı bize vermi ş olur. Ve
gerçekli ğ in tek boyutlu analizine yönelindi ğ i
ölçüde, devlete ili ş kin bu aç ı klama tarzlar ı
evrensel ve mutlak bir devlet tar ıı mlanma-
s ı na neden oluyor. 5u yöndeki tek boyutlu
ve sosyal bütünlü ğ ü kendi içinde kompart ı -
manlara ay ı ran devlet analizleri, sonuçta
devlet ile ekonomiyi ayr ı alanlara ili ş kin ol-
gular olarak tan ı mlayan liberal devlet ana-
1 izleriyle ayn ı konuma dü ş üyorlar.'
9-Oysa 'devletin toplumdan ayr ı bir
ş ey olarak görülmesi kapitalizme özgü bir
durumdur, asl ı nda para kavram ı gibi devlet
kavram ı da kapitalist ili ş kiler içinde feti-
sistik bir nitelik kazan ı r. Böyle bir alg ı lama-
da, devlet ekonomiden ayr ı -tutuldu ğ u ölçü-
de, e ı nif ve çat ış ma ili ş kileri de ekonomik
alana içkin ve devletin belirleyicili ğ inin d ı -
şı nda kalan olgular olarak analiz edilmesi-
ne neden olur (Hollaway,1994). Devleti ka
pitalist sosyal ili ş kiler dolay ı nda ı tan ı mla-
d ığı m ı z andan itibaren, ister istemez kapi-
talime rengini ve dokusunu veren sermaye-
birikim mekanizmas ı ve bu mekanizman ı n
hem öznesi hem de nesneei olan s ı n ıfları
ya da aktörleri, bu aktörlerin kendi ç ı karla-
r ı doğ rultusunda geli ştirdi ğ i stratejilerle
ve bu etratejilere ya şama geçirecek teorik
bir dizi çal ı smalar(Ohmae gibi), bu de ğ is-
kerı lerle örtüoen mesrula ştı rma ve ege-
menlik biçimieriyle kars ı las ı r ı z. 5u anlamda
devlet: sermaye birikiminin belirli tarihsel
ve toplumsal ko ş ullarda olu ş ma süreci -
yani yap ı sal bir dizi özellikle- daha somut
ba ğ lam-ba ğı ml ı e ı n ı feal ve mekansal özel-
a
liklerin kesi şti ğ i noktada biçimlenir. 5u an-
lamda devlet, genellikle egemen s ı n ı fı n be-
lirlemesi dolay ı nda hareket eder, ama dev-
let genellikle egemen s ı n ıfı n her bir bireyin
k ı sa erimli ç ı karlar ı n ı n ötesinde daha yap ı -
sal de ğı skenler do ğ rultusunda kararlar
al ı r /alabilir. Yine ayn ı devlet, s ı n ıflara ra ğ -
men kapitalist sistem krize girdi ğ i andan
itibaren, krize müdahale etmek için müda-
6 tu
halelerde bulunabilir. Yine devlet, kapitalist analiz • vuryjar,
sosyal ili ş kiler toplam ı n ı n sosyalizasyorı u bu yazinin daha
biçiminde
gibi çok daha hayati bir dizi i ş levi yerine ge-
eie ahnara.k a ğyieninek
tirir. Hukuksal yap ı lar ı n olu ş turulmas ı , istenen eeria,ilenrileye
ulus gibi bir bütünlestirici alg ı lanman ı n çainailacakair /ni:ma
sorunun ni. i• kuram ı
sa ğ lanmas ı , sisteme uygun vatanda ş ye-
.2ç- i5indi3m .en ipin
ti ştirmek için e ğ itim sistemi ve daha bir bak: F.Er. •
çok alan ı yer yer hakim s ı n ı fa ra ğ men ya- 7 Markalan . anal-
sinia.n . jınimaai
par.' 5u anlamda tek tip bir kapitalist n zaman
devlet -ten baheedemeyiz. Daha çok serma- as ari (i,UniaWnaam)
ye birikiminin belirleyicili ğ inde ,ki bu belirle- anlamlı bir çal ı :ama
olarak bak; Ciyak
yicilik sermayenin spekülatif mant ığı ndan iile5i-role (1993),
dolay ı belirli tarihsel ve toplumsal /mekan- 8 Er konuda oijukça
sa4iskii açilimlar için
sal konumlara göre biçirnlenir, olu ş an dev-
E.M.liVıoid(1990)•
let biçimlerinden söz edebiliriz. Burada ,JUip (1957). H.G
sermaye birikimi derken, gerek ele ştirel ol- 9 5u konuda eierprel
ter rinin öncü iie- len-
mayan iktisat, gerek Marx' ı iktisat disipli-
ierinden CI3U5 Iffn .nin
nin içine hapeederı anlay ış lardan farkl ı ola- çalı kmaları nizel bir
rak, sosyal ili ş kiler ve bu ili ş kilere içkin olan anla m tiyon(i935)
ve ('199iie-:).6u yönde
T4I
güç ve esitsizlik ili ş kiler anlam ı nda kullan ı -
dana detayll nii2i
yorum. P.Keliner (1959)
_
 =1:11
10-Böyle bir çerçeve dolay ı nda devlete
baktığı m ı zda, oldukça sorunlu olan aç ı kla-
ma tarz ı olarak, devleti bir üstyap ı kuru-
mu olarak tan ı mlamaya neden olan, alt
yap ı -üst yap ı kavramla ştı rmas ı n ı n sefale-
tinden de kurtulmu ş oluruz. Kapitalizmde
sömürü ili ş kilerinin gerçekle ş ti ğ i her alan-
da kapitalizmin temel varolu ş biçim olan
devletin varl ığı n ı göz ard ı edemeyiz, i ş çi ile
sermaye aras ı ndaki sözle ş melerin genel
çerçevesini olu şturan hukuksal olu ş um-
dan, i ş çi ile sermaye aras ı ndaki ili ş kinin
d ış a vuran parasal ili ş ki yani ücret olu ş u-
mu gibi tüm alanlarda devletin etkin ola-
rak varl ığı n ı görürüz. Var olan bütünlüklü
i ş leyen bir mekanizmad ı r ve bu mekaniz-
may ı tan ı mlayan ili ş kiler toplam ı n ı n kendi-
si bu varolu ş un süreklili ğ ini sa ğ lamakta-
d ı r. Bu anlamda alt-yap ı usta yap ı dola-
y ı ndaki bir devlet anlay ışı oldukça yetersiz
bir kavramlast ı rmad ı r.
11-Kapitalizmi tan ı mlayan temel ili ş ki-
a
ler a ğı n ı n sermaye birikim süreci oldu ğ unu
i ş aret etti ğ imiz ölçüde, dinamik ve sürekli
çeli ş kiler içeren bir dizi de ğ i ş imin var oldu-
cy
ğ unu ve bu evrelerin her bir a ş amas ı nda,
gerek kapitalistler ile di ğ er s ı n ı flar (özde
i ş çiler) aras ı ndaki ili ş kilerin ve gerekse ka-
pitalistlerin kendi aralar ı ndaki ili ş kilerin -
birikimin ula ştığı a ş amaya göre- farkl ı la-
ş aca ğı n ı ve bu farkl ı la ş maya ba ğ l ı olarak
pe
da devletin renk ve dokusunun de ğ i ş ece ğ i-
ni söyleyebiliriz.
12-Devlet sorununu sermaye birikim
dolay ı nda tan ı mladi ğı m ı z andan itibaren,
bir ba ş ka vurgunun daha yap ı lmas ı gereki-
yor; Sermaye kavram ı ne ulusal ne de
uluslar aras ı bir öze sahiptir. Sermaye bi-
rikiminin varl ığı ontolojik olarak devlet kav-
ram ı na ba ğ l ı de ğ ildir (Bryn,1987). Serma-
ye birikim sürecinin temel belirleyeni, daha
fazla kar elde edebilmek için k ı sa sürede
daha az girdi ile daha fazla ürün ya da
hizmet üretmektir." Kapitalizmi tan ı mla-
yan bu üç temel özellik, kapitalizmin ba-
TM=İTdrirr==.
şı ndan beri mekansal olarak dünya ölçe-
ğ inde i ş leyen bir sistem olmas ı na yol aç-
m ış tı r. Bu anlamda Ohmae'nin tan ı mlad ığı
"Bizim olanla ba ş kalar ı n ı n olan aras ı ndaki
belirgin ve kesin bir ayr ı m çizgili" olu ştur-
mak, kapitalizmin esitsiz gelisimine ba ğ l ı
olarak gerçekle ş en tarihsel bir u ğ rakt ı r
ama bu u ğ rak sermayenin olmazsa olmaz
ko ş ulu de ğ ildir."
13-Sermaye birikimi süreci, sermaye
birikiminin sosyal döngüsünü olu şturan
para, ticari ve üretken sermayenin tarih-
sel süreç içinde farkl ı la ş an belirleyicili ğ ine
yol açar. Sermaye birikimi kendi içinde
farkl ı i ş levler üstlenen kapitalistlerin belir-
leyicili ğ ini öne ç ı kartt ığı gibi, sermaye biri-
kim süreci, ayn ı zamanda mekansal olarak
öncelikle kendi belirledi ğ i alanlarda geli ş i-
mini tamamlad ı ktan sonra birikim ko ş ulla-
r ı n ı dünya ölçe ğ inde olu şturma sürecine
girer. Bu anlamda, sermaye birikiminin
farkl ı i ş levlerinin -tarihsel olarak egemen
oldu ğ u mekan ve anlarla , belirli bir serma-
ye birikiminin art ı k belirli mekanlardan di-
ğ erlerine yönelme zorunlulu ğ unu ya ş ad ığı
anlar, devletin farkl ı la ş mas ı na ve değ i ş - 10 Kapitalizmi tan ımlayan
mesine neden olacakt ı r. Çünkü tüm bu de- bu temel mekanizma
dolayında kürecelleme
ğ i ş iklikler sadece emek ile sermaye ara-
olğ ucnun analizi için
s ı ndaki verili çeli ş kilerin de ğ i ş erek çat ış - bak:Ercan (backıda)
11 Cu konuda ğ örebildiğim
man ı n biçimini belirlemeyecek, fakat daha
kadarıyla oldukça
da önemlisi sermayeler aras ı çeli ş ki ve ça-
aY7 İ3Mil çalışma
t ış malar ı n niteli ğ ini de belirleyecektir. D.hiarvey.in Limits
Limit To
Capital (1282)adl ı
Böylece, sermaye birikiminin tarihsel ge-
çalışmal ıdı r.
li ş imi, belirli bir dizi ya ş am biçimi ve bu ya- 12 Mekan3a1 ölçcklerin
ş am biçimine paralel sosyal ili ş kiler üret- ğ örecelilecmeci olarak,
kdiı ii bir dille
ti ğ i ölçüde, devletin bu de ğ i ş en ili ş kilerde
çsvireceğirııı mekansal
ki konumu da farkl ı olacakt ı r. farklı la ı manın ulus
14-Bu anlamda ulus-devlet formasyo- devlet üzerindeki etki-
leri için oldukça anlaml ı
nun, sermayenin dünya ölçe ğ inde birikim bir çalııına için
sürecinin bir an ı na tekabül etti ğ ni söyle- bak:5.,Jeccop(2000),
bu kavrarnlaprmayı
yebiliriz (Hollaway, 1994,36). Ve sermaye
;yeniden ölçeklenme'
birikiminin toplam döngüsünün dünya öl- kavramı doğ rultu s unda
çeğ inde çok daha etkin gerçekle şti ğ i an- ele alan ve devletin
yönetim işlevinin nas ı l
da, verili mekansal tan ı mlamalar büyük cıl5rıı ii ıt ı:iğ ürı iı, yani
h ı zla de ğ ismekte, yerel ve farkl ı l ı klar ı n tü- devlete ili şkin bazı
i0evlerin farkl ı biriıın-
ketilmesi veya yerel ve farkl ı olanlar ı n
erce karOanrnacı na
dünya ölçe ğ indeki sermaye birikim süre- şkin bak: E.
cinde yer almak için gerçekle ştirdikleri Swynedouw (2000) ve
mekansal
tüm eylemlilikler/stratejiler, mekanlar
farkl ıla ş manı n devlet
aras ı yeni i ş bölümlerine yol açt ığı ölçüde, merkezli analizler
devletin daha önce üzerinde yükseldi ğ i sa- üzerindeki etkileri için
Nı Brerı nner(1999).
bit mekanlara ba ğ l ı varolu ş tarz ı 12 ve güç 13 Ulus-devlet ve güç
tekelini elinde tutma tarz ı h ı zla de`gie- ilişkileri ve bu iliçkinin
tarihsel dönü ş üm
cel(tir. Böylece devletin de ğ i ş en yeni ili ş -
eğitimleri için
kiler dolay ı nda de ğ i ş imi, en az ı ndan bu de- bak:E.Ağ new(1995),
ğ i ş imden stratejik olarak ç ı karlar ı olanlar 14 5e bölümün kaynakları
yer sorunu nedeniyle
için cle ğ iecektir, 13 ya da Ohmae'in vurgu-
bir sonraki bölümün
lad ığı gibi de ğ i ş mek zorunda kalacakt ı r." sonunda verilecektir.

Devlet, Ulusal Kalk ı nma ve Kapitalizmin Dinamikleri
Türkiye'de eon yirmi y ı ld ı r gündemi be-
lirleyen, bu çerçevede neyin, nas ı l ta ı-tışı -
laca ğı na dair ideolojik hegemonyae ı n ı ku-
ran neoliberalizm eon birkaç y ı ld ı r ba ş lan-
g ı ç argümanlar ı n ı k ı smen gözden geçirme-
ye yöneldi. Su gözden geçirme ve/veya ye-
niden tan ı mlaman ı n önemli bir k ı sm ı n ı dev-
let ve kalk ı nma sorunlar ı olu şturmaktad ı r.
13u gözden geçirme i ş leminin gerekçelerini
uluslar aras ı kurumlar ı n küreeelle ş menin
ortaya ç ı kard ığı sonuçlara ili ş kin rapor-
lardan izlemek mümkün. Örne ğ in UNCTAD,
1997de yay ı nlad ığı Ticaret ve Geli ş me
Rapor' unda Küreeelle ş menin Yedi Günah'
olarak tan ı mlad ığı olumeuzluklar ı ortaya
koymu ş ve ileride sistemin i ş leyi ş ini tehdit
edecek tehlikelere kar şı önlem al ı nmas ı
gerekti ğ ini vurgulam ış tı r. Birle ş mi ş Millet-
ler'in 1997 İ nsani Geli ş me Raporu ya şa-
nan süreç sonunda her düzeyde ortaya
ç ı kan kutupla ş ma ve farkl ı la ş may ı çarp ı c ı
rakamlarla ortaya koymu ştur. Buna göre
cy
dünya nüfusunun yüzde 10'nunu temsil
eden en az geli ş mi ş ülkeler dünya ticare-
tinden yüzde 0.3 pay almaktad ı rlar, tüm
geli ş mekte olan ülkelerin yüzde 5o'einden
pe
=
fazlas ı doğ rudan yabanc ı yatı rı m almaz- Mehmet Türkay*
ken, bu yat ı rı mları n üçte ikisi sekiz geli ş-
mi ş ülkeye gitmektedir; geli ş mekte olan
ülkelerde bir milyar ı n üzerinde inean ı n ge-
liri dü ş ük büyüme h ı z ı , durgunluk yada ge-
rileme neticesinde 30 y ı l önceki düzeyinin
alt ı na inmi ştir; Küzeyde 100 milyon insan
yoksulluk s ı n ı rı n ı n alt ı nda ya şarken, bir
milyarı n üzerinde insan temiz içme euyun-
dan yoksun bulunmakta,yakla şı k bir milyar
insan eğ itim olanaklar ı ndan yoksun ya şa-
makta ve 840 milyon açl ı k çekmekte yada
güvenilir yiyece ğ e eri ş ememektedir. Bun-
lar ı n yan ı nda trilyonerin zenginli ğ i 48 en
az geli ş mi ş ülkenin birle ş ik ulusal gelirleri-
nin 1.5 kat ı na ç ı km ıştı r.' Benzer rakamlar ı Kapitalizmin
her alandan vermek mümkün, ama bu ka- bir sistem
dar ı bile gelinen noktan ı n vehametini g be-
olarak
termeye yetmektedir. Dünya Bankas ı 'n ı n
a
eon dönem raporlar ı nda benzer vurgular kendini
öne ç ı kmaya ba ş lam ıştı r. Bu geli şmeler yeniden
akademik dünyada da kar şı l ığı n ı bulmu ş,
üretel2ilmesi
ortaya ç ı kan olumeuzluklar ı denetleyebile-
cek ve a şacak Kalk ı nmac ı Devlet ve benze-
ve bu
ri formülasyonlar ileri eürülmeye ba ş ları - anlamda
m ışt ı r. - süreklili ğ ini
Bu çerçevede kapitalizmin sahip oldu-
ea ğ layabilme-
ğ u özellikleriyle tüm dünyada denetimini
kurdu ğ u, yayg ı n olarak "küreeelle ş me" ola- sini mümkün
rak tan ı mlanan tarihsel a şaman ı n gelinen k ı lan ilk ve
safhas ı nda ulusal kalk ı nma motifi ve bu
en temel
motifi hayata geçirecek temel aktör ola-
rak devlet konusunda yapay bir tart ış ma-
dinamik, güç
n ı n gündeme gelmeye ba ş lad ığı n ı izlemek- ili ş kileridir.
teyiz. Ba ş layan bu tart ış malar ı n verimli
bir alana yönlendirilebilmeei için, öncelikle
`devlet', `ulueall ı k' ve "kalk ı nma" kavramla-
rı n ı n ele al ı nmas ı ve izleyen a şamada da
bütüneel bir değ erlendirmeye gitmek ge-
rekmektedir.
İ lk a ş amada vurgulanmae ı gereken
nokta tüm kavramlar gibi devlet, ulueall ı k
ya da kalk ı nma kavramları n ı n 12a ğ lam ba-
Doç.Dr., Marmara
ğı ml ı olduklarıd ı r. Bu ba ğı ml ı l ı k, aç ı k oldu ğ u
f3F.
üzere, zaman ve mekan uneurlanyla bera- Iktisat Bölümü
ber ve bunlarla kar şı l ı kl ı etkile ş im halinde
1 UNCTAD, Human Deve-
olan toplumsal ili şki biçimleri çerçevesinde
lopment Report,1997.
anlam kazanmaktad ı r. Bu noktadan hare- 2 Bu konuda bkz„ Erdoğ-
ketle, ulus ve buradan türetilen ulueall ı k du, (1999)
 kategorilerinin, kapitalizmin aoayo-ekono-
mik, -tarihsel bir sistem olarak ortaya ç ı -
k ışı ve geli ş mesi çerçevesinde de ğ erlendi-
rilmesi tart ış man ı n selameti aç ı s ı ndan
kritik bir öneme sahiptir.
Kapitalizmin bir sistem olarak kendini
yeniden üretebilmesi ve bu anlamda sürek-
lili ğ ini mümkün k ı lan ilk ve
en temel dinamik, güç ili ş kileridir. Söz ko-
nusu güç ili ş kilerini hem tan ı mlayan hem
de söz konusu ili ş kilerin sonucunda yeni-
den üretilen esas motif ise e ş itsizliktir.
Tüm düzeylerde hüküm süren güç ili ş kileri
ve buna ba ğ l ı olarak ortaya ç ı kan e ş itsizlik
motifi, kapitalizmin geçirdi ğ i tarihsel de ğ i-
ş im süre ş lerinde zaman ve mekana ba ğ l ı
olmak üzere farkl ı mekanizmalar ı harekete
getirmektedir. Devlet, ulus/ulusall ı k ve kal-
k ı nma kategorilerini söz konusu mekaniz-
malar ı n i ş leyi ş i çerçevesinde ele almak bu
kategorilerin hangi zaman ve hangi mekan-
da ne tür bir i ş lev yerine getirdikleri ve na-
a
s ı l bir misyon yüklendliklerinin anla şı lmas ı n ı
kolayla şt ı racakt ı r.
Sistemin özüne ili ş kin ve bu anlamda
cy
bir süreklili ğ e sahip, e ş itsizlik motifinden
1E~ türeyen, bu motifinin besledi ğ i ve beslen-
di ğ i korunma/rekabet, d ış lama/içorme,
türde ş le ştirme/farkl ı la ştı rma gibi birbirini
kar şı l ı kl ı l ı k esas ı na dayanarak etkileyen
ve/veya tamamlayan mekanizmalar ı kapi-
pe
talizmin tarihsel olu ş um sürecinde aç ı k
bir biçimde izlemek mümkündür. Kapitaliz-
min kalk ı nma süreci içinde belirli bir me-
kanda süreç içinde farkl ı zamanlarda
farkl ı mekanizmalar devreye girebilece ğ i
gibi ayn ı mekanda belirli bir zamanda ea
anl ı olarak da devreye girebilmektedirler.
Di ğ er taraftan belirli bir zaman ve mekan-
da söz konusu mekanizmalardan birinin
a ğı rl ı kl ı olarak genel e ğ ilimi belirlemesi de
mümkündür. Söz konusu mekanizmalar ı n
birbirini tamamlayan ili ş ki biçimi esas ifa-
desini kapitalizmin e ş itsiz ve birle ş ik ge-
li ş me dinami ğ inde bulmaktad ı r.'
Di ğ er bir deyi ş le, söz konusu mekaniz-
malar kapitalist sermaye birikiminin e ş it-
MP=1~1H1.1.U1
siz ve birle ş ik geli ş me dinami ğ inin zaman
ve mekanla ili ş kili gerekliliklerine ba ğ l ı ola-
rak ortaya ç ı kmakta ve üstlendikleri i ş le-
vi yerine getirmektedir. 5u çerçevede ba-
k ı ld ığı nda devlet ulus, ulusallik ve kalk ı n-
ma kategorileri yukar ı daki mekanizmala-
r ı n e ş zamanl ı olarak yer ald ığı bir içeri ğ e
sahiptir.
Kapitalist bir ili ş ki a'g ı içinde devletin
yer ve i ş levine ili ş kin sürmekte olan tar-
t ış malar ı sakl ı tutarak ş öyle bir vurgu
yapmak mümkündür; kapitalizm ve devlet
konusunda hareket noktas ı olu ş turacak
kritik kategori kapitalist özel mülkiyet-
tiri Böyle bir ili ş ki a ğı içinde devletin ye-
rine getirmesi gereken temel i ş lev ise özel
mülkiyetin tesis edilmesi ve süreklili ğ ini
sa ğ layacak kurumsal ve hukuksal yap ı n ı n
olu ş turulmas ı d ı r.'Esasa ili ş kin bu özelli ğ i
kapitalizmin tüm süreç ve pratiklerinde
izlemek mümkündür. Di ğ er taraftan bu
vurgu sadece marksist literatür içinde
anlam kazanmamaktad ı r. Karl Folanyi,
Büyük Dönü ş üm'cle liberallerin devlet mü-
dahalesine ili ş kin yakla şı mlar ı n' bu vurgu-
ya paralel bir biçimde ifade ederken" ,
Ludwing von Mises bu çerçevede ş öyle bir
temel vurgu yapmaktad ı r, "Liberalizmin
prograrn ı ....tekbir sözcükle özetlenecek
olursa, ş udur: mülkiyet, yani: üretim
araçlar ı üzerinde özel mülkiyet Libera-
lizmin bütün öteki talepleri bu temel ta-
lepten kaynaklan ı r"." Dolay ı s ı yla kapita-
lizmin ortaya ç ı kt ığı ve yay ı ld ığı tüm za-
man ve mekanlarda devlet, toplumun üze-
rinde, s ı n ı flar aras ı ili ş kileri düzenleyen
teknik bir kurum de ğ il, s ı n ı f tavr ı olan
toplumsal bir yap ı lanmad ı rö Farkl ı pers-
pektiflerden, farkl ı referanslarla yap ı lan
ancak paralellik gösteren yukar ı daki vur- 3 Su konuda bkz, Mandel,
(1278), Wall', (19
gular bu yaz ı da devlet konusundaki kabul
4 8u konu en geniş haliy-
ve hareket noktas ı n ı olu şturacakt ı r. Bu le Enaela. (1992).de
noktada kapitalist bir toplumsal ili ş ki a ğı tartiOrrıaktadık
5 Literatürdeki tart ıe-
içinde devletin bu temel i ş levini nas ı l bir
rnalar bu kabulden aon-
örgütlenme ve yap ı yla yerine getirece ğ i na sürecin nasıl iş lediğ i
sorusu, kar şı m ı za uluela ş ma ve ulusal ya da i şlemesi gerekti-
ğ ine olarak elli--
devlet sorununu ç ı karmaktad ı r.
mekeedir Su yazın ın ko-
Ulusla ş ma süreci egemenli ğ e dair bir nusu dişinda kalmaai
irade beyan ı anlam ı na gelmektedir. Dola- nedeniyle bu tarkloma-
lara g irilmeyecektir. Su
y ı s ıyla bu süreç, mekan ve /veya co ğ rafya-
konuda ikkz..,
ya dair temel bir iddiaya sahiptir. Belirli (293).
bir co ğ rafi alanda ya ş ayan topluluklar ı bir 6 rolanyi, (1936), e. 219-
252.
araya getirmek ve bu topluluklar ı n ya şam 7 Miaeo, (1927)'den ak-
alanlar ı n ı , tan ı mlanan ulusall ığı n egemen- tar-an Elmar Altvater,
lik alan ı olarak ilan ederek, bu irade beya- (d9S4).
8 Su konuda bkz. Swe-
n ı n ı n uluslararas ı siyaset ve hukuk çerçe- ezy, (1970), a.239-
vesinde kabul görmesini sa ğ lamak, ulus- 252.
 !asma sürecinin kritik asamas ı d ı r. 5u
a ş ama geçildikten eonra ulusla ş ma Süre-
cinin in ş a a ş amas ı ba ş layacakt ı r. Nandy'
nin vurgueuyla insa a ş amas ı , bir ülkede
ya ş ayan nüfusun kültürel ve ideolojik tür-
desle ştirilmeeinin kibarca ifade edilmesi-
dir. 3 Ulueall ığı n bir kurgu olmas ı ve bu an-
lamda içerdi ğ i bile ş enler aç ı s ı ndan bir
ş emsiye kavram olu şturmas ı ulusla ş ma
sürecinin ilk ve en belirgin özelli ğ idir. Ulus-
la ş ma sürecini önceleyen ve ya ş anacak
süreci tan ı mlayan ise bir ulus bilincinin or-
taya ç ı kart ı lmae ı ve yayg ı nla ştı r ı lmas ıd ı r.
Bu bilinç çerçevesinde farkl ı topluluklar ı
bir biçimde bir araya getirerek bir üst ai-
diyet çerçevesinde türdes vareaymak ve
dolay ı s ıyla Söz konusu üst aidiyet d ışı nda
kalanlar ı bu sekilde d ış lamak tüm uluela ş -
ma eüreçIerinin mant ığı nda vard ı r. Di ğ er
taraftan bu d ı slamayla ortaya ç ı kan fark-
l ı la şt ı rma ayn ı zamanda kurgulanan ulu-
sun özelliklerini tan ı mlama anlam ı na da
gelmektedir.
a sermayenin rekabetinden korunmak, içeri-
5u a şama, her ulusla ş ma projesinin
temel bileserı lerine ba ğ l ı olarak farkl ı l ı klar
cy
arz edecektir. Söz konusu Süreçte de ğ i ş ik
uluslasma projeleri aras ı nda ortaya ç ı kan
r farkl ı l ı klar önemlidir. Ancak, söz konusu
farkl ı l ı klara içerik ve anlam kazand ı racak
olan, ulusal in ş a sürecinin nas ı l bir top-
lumsal ili ş ki biçimi veri al ı narak gerçekle ş -
pe
tirildi ğ idir. Geçen in ş a süresi içinde ulusal
olarak tan ı mlanan birimlerin kendi içlerin-
de farkl ı la ş mas ı , veri -toplumsal yap ı ve
uluslararas ı sisteme baglanma biçimleri-
ne göre de ğ isen bir biçimde ortaya ç ı k-
maktad ı r. Di ğ er bir deyi ş le, ulusalli ğı n bir
kurgu oldu ğ u noktae ı ndan hareket edildi-
ğ inde, bu kurgunun bilesenleri aras ı nda
d ı slama/içerrne mekanizmae ı ayn ı mant ı k-
la islemeletedir. Dolay ı e ıyla ulusall ığı n ima
etti ğ i homojenlik bu a ş amada söz konusu
isleyisin mant ığı na uygun olarak ortadan
kalkmaktad ı r. Ulusal düzeyde de bölgeler,
s ı n ı flar ve kesimler arae ı nda ve bu düzey-
lerin kendi içlerinde sietemin isleyi ş iyle or-
taya ç ı kan nimet, risk ve maliyetler, ge-
çerli güç ili ş kilerinin gereklerine ba ğ l ı ola-
rak e ş iteiz bir biçimde da ğı lacakt ı r. Di ğ er
bir deyi ş le, kapitalist geli ş me kendi içinde
velveya merkezinde de periferiler ve marji-
nalle ş me yaratmaktad ı rG
ı‘k
Kapitalist temelde in ş a edilmeye çal ı -
şı lan bir uluela ş ma projesinin de ğ erlendi-
rilebilmeei, öncelikle tarihsel/toplumsal bir
sistem olarak kapitalizmin kendisini yeni-
den üretebilmek için gerekeindi ğ i asgari
ko ş ullar ı göz önüne almay ı gerektirmekte-
dir. Kapitalizmi tan ı mlayan ilk ve en temel
gerekeinimin, özel mülkiyetin kurumla ş ma-
e ı n ı ve eüreklili ğ ini garanti alt ı na alacak
hukuki ortam ı n olu şturulmas ı oldu ğ u da-
ha önce vurgulanm ış tı . 5u ortam ı n olus-
turulmae ı ayn ı zamanda kar etme ko ş ul-
Kapitalist
lar ı n ı n garanti alt ı na al ı nmas ı ve gerçek-
le ş mesi anlam ı na da gelmektedir. Kar ko-
temelde in ş a
ş ullar ı n ı n olu ş umunu belirleyen ise mikro edilmeye
ve makro düzeylerde korunma/rekabet çal ışı lan bir
mekanizmae ı n ı n devreye eokulabilmesidir.
ulu5la ş ma
Bu mekanizmalar ı n hayata geçirilebilmeei
için denetlenebilen bir pazar ı n gereklili ğ i projesinin
kendili ğ inden ortaya ç ı karmaktad ı r. değ erlendirile-
Fazar ı n denetlenebilmesinden burada
anla şı lmas ı gereken, kurgu d ışı nda kalan
öncelikle
de de nihai olarak sermaye birikiminin tarihsel/
Sa ğ lanmas ı na hizmet edecek olan pazar ı n toplumsal bir
iç entegrasyonunu sa ğ layacak müdahale-
sistem olarak
lerin gerçekle ş tirilmesidir. Söz konusu
pratik, sermaye birikimi Sürecinin denet- kapitalizmin
lenmesi anlam ı na gelmektedir. Amin' nin kendisini
vurgusuyla, birikimin kontrol edilmesi, lo-
yeniden
kal burjuvazi ve devletin Sürecin su be ş te-
üretebilmek
mel ko ş ulu üzerinde kontrolünün olmas ı
anlam ı na gelmektedir: İ çin
- emek gücünün yeniden üretimi süre- gereksincii4i
cinde,
, ulusal
asgari
- art ığı n merkezilestirilmesi
kapasitenin yat ı r ı mlar ı yönlendirmeeinin koş ulları göz
garanti alt ı na al ı nmas ı nda, önüne almay ı
- pazar ve tamamlay ı c ı di ğ er kapasi-
gerektirmek-
tenin en az ı ndan seçilmi ş ürünlerde dünya
pazar ı nda rekabet edebilir hale gelmesi tedir.
sürecinde,
- ulusal kaynaklar üzerinde
- eon olarak ise gerek lokal olarak ge-
listirilein gerekse ithal edilsin, teknolojinin
lokal kontrolünde'
KTISAT DERGISI•AĞUST•S200.
9 Nandy, (1996), a. 265.
Söz konusu alanlarda bu iradeyi orta-
Bu konuda aynca bkz,,
ya koyabilecek olan tek yap ı ise, yukar ı da Wolf, (1992), s,354-
da vurguland ığı gibi, ulusal devlet olarak 333,, Williams, (1996),
Motly, (1992)
tarih eahneeine ç ı km ış t ı r. 5u çerçevede
10 Su konuda bkz., Wolf,
bak ı ld ığı nda kapitalist bir model arac ı l ığı (19,32), ,296-309
ile uluelasma Sürecinin hayata geçirilme- ı l Amin, (1990), ,10-11
=T
ei, egemenlik sorunu -temelinde ulusal s ı n ı r
ve ulusal pazar gereklili ğ ini üst üste geti-
rerek çak ıştı rmaktad ı r. Di ğ er bir deyi ş le
olu şturulan ulus bilinci ve bu bilinçle ta-
n ı mlanan co ğ rafi s ı n ı rlar ı n iktisada tercü-
mesi yada iktisattaki kar şı l ığı ulusal pa-
zar olmaktad ı r. Ulusal s ı n ı r ile ulusal pa-
zar aras ı ndaki bu çak ış ma velveya
tamamlama bu düzeylerdeki olu şturu-
lacak denetimin me ş ruiyetinin sa ğ lanma-
s ı nda da devam etmektedir. 5u nokta
önemlidir, çünkü her iki düzey yada alan-
da, ulusal in ş a süreci ve ulusal pazar ı n
olanaklar ı n ı n denetlenmesi pür iktisadi
kategorilerle anla şı lmayacak kadar kar-
ma şı k bir yap ıya sahiptir. Bu durum, verili
toplumsal ili ş ki ve yap ı n ı n öZellikleri ve
bunlar ı n kapitalist sermaye birikiminin ge-
reklerine göre dönü ş ümüyle ortaya ç ı kan
yeni yar ı ve ili ş kilerle tan ı mlanmaktad ı r.
Bu noktada her iki düzeydeki me ş ruiyetin
sa ğ lanmas ı na dönük dönü ş üm sürecinde
a
kar şı m ı za kilit kavram olarak kalk ı nma ç ı k-
maktad ı r.
Kalk ı nma kavram ı , uluslararas ı siste-
cy
min 11.Dunya Sava şı n ı n sona ermesiyle'
ba ş layan yeniden yap ı lanma sürecinde
yayg ı n olarak kullan ı lmaya ba ş lanm ış t ı r.
Bu süreçte kalk ı nma kavram ı n ı n do ğ rudan
muhatab ı esas olarak siyasal ba ğı ms ı zl ı k-
lar ı n ı yeni kazanm ış eski sömürgelerdir.
pe
Bu dönemde uluslar aras ı düzeyde yayg ı n
kabul gören anlay ış a göre, söz konusu ül-
kelerin ulusla ş ma süreçIerinin ba ş ar ı yla
sonuçland ı r ı labilmesinin ilk ve temel ş art ı
iktisadi kalk ı nmalar ı n ı sa ğ lamalar ı d ı r. Di-
ğ er taraftan kalk ı nma kavram ı ulusal dü-
zeyde, egemen s ı n ı flar ve /veya yönetici
elitler aç ı s ı ndan me ş ruiyet arac ı olarak
da bir i ş lev yüklenmi ştir. Dolay ı s ıyla kal-
k ı nma, her iki düzeyde ya ş anacak süreci
tan ı mlayan temel bir anlay ış olarak alg ı -
lanmaya ba ş lanm ışt ı r." Il. Dünya Sava şı
sonras ı nda kalk ı nma kavram ı na atfedilen
bu yer ve önem esas referanslar ı n ı Mo-
nurnrn~myrnimm
dernle ş me Kuram ı lnda bulmaktad ı r.'
Kurgulanm ış kar şı tl ı klara dayal ı bir
yöntem ve do ğ rusal -tarih anlay ışıyla bu
kuram, Bat ı Avrupa'da ya ş anan söz konu-
su dönü ş ümün zaman ve mekandan ba-
ğı ms ı z olarak tekrarlanabilir ya da taklit
edilebilirli ğ ini ileri sürmü ş ve yayg ı n bir ka-
bul görmü ştür. 5u kabulün, pratik önerile- 4
ri farkl ı la ş makla birlikte ideolojik referans-
lar ı bugün de geçerlili ğ ini korumaktad ı r:"
Modernle ş me Kuram ı 'm en net haliyle
temsil eden yakla şı m, bir so ğ uk sava ş ide-
olo ğ u olan W.W. Rostow' un " İ ktisadi Büyü-
menin A ş amalar ı :Anti Komunist Manifes-
ta" çal ış mas ı d ı r. 15 koetow, bu çal ış mas ı n-
da iktisadi büyümeyi merkeze alarak, bü-
yümenin gerçekle ş mesi için gerekli olan
a ş amalar ı ve gerçekle ştikten sonra yol
açaca ğı a ş amalar ı n neler olaca ğı n ı , Avru-
pa'n ı n ya şad ığı dönü ş ümden hareketle an-
lat ı r. Bu yakla şı mda büyüme öncesi en kri-
tik a ş ama ulusla ş ma olarak tan ı mlan-
maktad ı r. kostow'a göre; Tarihsel bir ger-
çek olarak, dönü ş üm sürecinde reakeiyo-
ner bir ulusçuluk, kar motifi gibi çok önem-
li, güçlü, harekete geçirici bir motiftir. Bu
vurgu, kapitalist bir projenin ortaya ç ı kma
sürecinde özel mülkiyetin -tesis edilmesi ve
süreklili ğ inin sa ğ lanmas ı nda egemenlik
alan ı n ı n önemini ortaya koymas ı aç ı s ı n-
dan önemlidir. Kapitalizmin kurulu ş ve i ş -
leyi ş mant ığı nda bir egemenlik iddias ı ola-
rak ulusla ş man ı n ve pazar ı n denetiminin
yer ve önemi, modernle ş me yada kalk ı n-
mayla tan ı mlanan böyle bir çerçevede an- N
lam kazanmaktad ı r.
Kalk ı nma olarak ifade edilen sürecin
karma şı k yap ı s ı sakl ı tutularak, yaz ı n ı n
takip eden k ı sm ı nda iktisadi süreçler üze- 12 Bu konuda nkz.Fre tı on
rinde durulacakt ı r. Bu çerçevede bak ı ld ı - (1 9 3.91 . İnsel, (1993)
13 5ı, konuda bkz, fipp5,
ğı nda, modernle ş me perspektifinin, hare-
ket noktas ı ve varsay ı mlar ı n ı n mant ı ki so- Scriffrin
nucu olarak kalk ı nma kavram ı n ı iktisadi
14 v
ii) bir deyifie, taklit
büyüme ile özde ş le ştirip, bu haliyle merke- edilebiiirliğ in temel ak-
zi bir konuma yerle ş tirmi ş olmas ı n ı n özel- törıliı olan devlet,
19707iyıllarda ortaya
likle vurgulanmas ı gerekmektedir.' Bu vur-
ç ı karı krizle beraber ye-
gunun önemi Bat ı Avrupa' n ı n ya ş ad ığı dö- rini piyasaya bı rakin ı -
nü ş ümün tekrar edilebilirli ğ i anlay ışı nda tır. Ancak nihai hedef
yine, piya s a ilifkileri
iktisadi büyümenin velveya sanayile ş me-
çerçevesinde yeniden
nin ta şıyı c ı bir rolle tan ı mlanm ış olmas ı - tan ı mlanan kalkinma-
d ı r. Zaman ve mekandan ba ğı ms ı z böyle Ar. Bu a nlamda mo-
dernleş me, port mo-
bir ak ı l yürütmenin değ erlendirilebilmesi
dern söyler-, arac ı 4yla
için Bat ı Avrupa'n ı n ya ş ad ığı iktisadi bü- yeniden tan ı mlanmak-
yüme sürecinin niteli ğ i ve sonuçlar ı üzerin- -,çadı r. Su konuda bkz,
Jame ı on, (1990),
de durmak gerekmektedir.
ecnurman, (1996).
Toplumsal/tarihsel bir sistem olarak 15 Rostowv (1971)
kapitalizmin genel anlamda kurumsal çer- 16 Bu konuda bkz., Fİ3M-
ming, (1979), Arnd,
çevesinin esasa ili ş kin netlik kazand ığı (1931), Içgüden, vd.,
18.yüzy ı l ı n ikinci yar ı s ı ndan 19. yüzy ı l ı n (1995), Erc a n, (19904

ba ş lar ı na kadar geçen sürede bugün ge-
li ş mi ş ülkeler olarak tan ı mlanan ülkelerin
ya ş ad ığı iktisadi dönü ş ümde korunma/re-
kabet mekanizmas ı n ı devreye sokmalar ı
süreç aç ı s ı ndan kritik bir öneme sahiptir.
Di ğ er bir deyi ş le, söz konusu ülkeler "ulu-
sal" kalk ı nma süreçIerini, yeterli de ğ il an-
cak olmazsa olmaz bir ko ş ul olarak korun-
ma /rekabet mekanizmas ı yla ya şam ış lar-
d ı r. Elbette ulusal kalk ı nma sürecinin bu
çerçevede anlaml ı hale gelebilmeei, çok
yönlü, karma şı k bir do ğ aya sahip toplum-
sal kurulu ş süreci içinde de ğ erlendirildi-
ğ inde mümkün olacakt ı r. Bu çerçevede ko-
runma prati ğ inin ilk etapta anlam kazan-
d ığı yer, tan ı mlanm ış bir egemenlik alan ı -
d ı r. Dolay ı s ıyla "kalk ı nma" sürecinin gerek-
li k ı ld ığı , ayn ı zamanda bu süreci mümkün
ve anlaml ı k ı lacak olan egemenlik alan ı n
tan ı mlanmae ı ve me ş ruiyetinin sa ğ lanma-
s ı na yönelik pratikler bu toplu durum için-
de yer almaktad ı r. Çünkü kapitalist bir
uluela ş ma sürecinde söz konusu me ş ru-
iyetin sa ğ lanmas ı kalk ı nman ı n bir "ulusal
birlik" çerçevesinde amaç olarak tan ı m-
cy
lanmas ı ile kar şı l ı kl ı etkile ş im halinde var
olmaktad ı r.
Bu günün geli ş mi ş ülkeleri, tan ı mland ı -
ğı haliyle kalk ı nman ı n ta şıy ı c ı kriteri olan
manifaktür üretim art ışı n ı ve nihai olarak
sanayile ş me süreçlerini korunma prati ğ i-
pe
nin esas oldu ğ u bir süreçte ya ş am ış lard ı r.
Bu anlamda dünya manifaktür üretimin-
deki esas e ı çramalar ı n ı 1860'Itakip eden,
koruma oranlar ı n ı n yüzde 33 ile yüzde 7
aras ı nda de ğ i ş ti ğ i bir dönemde gerçekle ş -
tirmi ş lerdir. Söz konusu süreçte dünya
manüfaktür üretiminde bugünün geli ş mi ş
ülkelerinin pay ı 1930 itibar ıyla toplam
39.5 iken, ayn ı y ı l itibar ıyla bugünün azge-
li ş mi ş olarak adland ı r ı lan ülkelerinin pay ı
60.5 tir. Bat ı Avrupa'n ı n, İ ngiltere d ışı n-
da, ya ş ad ığı , korunmay ı esas alan süreç
sonunda 1913 itibar ıyla söz konusu pay-
lar, bu günün geli ş mi ş ülkeleri için 92.5 ve
bu günün azgeli ş mi ş olarak tan ı mlanan ül-
keleri için 7.5 olarak de ğ i ş mi ştir:'
Bu de ğ i ş imin ortaya koydu ğ u bugün
için anlam ı n ı kaybetmemi ş gerçek ise, bu-
günün azgeli ş mi ş ya da çevre ülkeleri ola-
rak adland ı r ı lan ülkelerin ayn ı süreçte ma-
nifaktür üretimindeki paylar ı n ı n yakla şı k
==,
dokuz kat, gerilemi ş olmas ı d ı r. Manifaktür
üretimindeki bu gerileme söz konusu ülke-
lerin kapitalist kalk ı nma potaneiyellerinin
bu süreçte tahrip oldu ğ u anlam ı na gel-
mektedir. Bu tarihsel gerçek, söz konusu
dönemde, bu tahribata maruz kalan top-
lumlar ı n ya ş anan kapitalietle ş me süreci-
ne kendi adlar ı na iradi müdahalede bulu-
nabilme ş anslar ı n ı n ortadan kalkt ığı anla-
m ı na gelmektedir. Bu a şamayla birlikte
söz konusu toplumlar ı n gerçe ğ i, kendi
aralar ı nda farkl ı l ı klar sakl ı kalmak kayd ıy-
la, iradeleri d ışı nda asimetrik güç ili ş kileri-
nin belirledi ğ i bir içerilme sürecini ya ş am ış
olmaland ı r. I3u günün
Di ğ er taraftan söz konusu korunma geliş mi ş
prati ğ i Bat ı Avrupa'n ı n kendi içinde de
ülkeleri,
sanayile ş me süreci aç ı s ı ndan önemli
farkl ı la ş malan beraberinde getirmi ştir. tan ı r
İ ngiltere'nin hegemonyas ı na dayanarak haliyle
dayatmaya çal ış t ığı serbest ticaret ilke-
kalk ı nman ı n
sine kar şı duran di ğ er Avrupa ülkeleri, ka-
a
pitalist eanayile ş melerini belirli bir olgun-
ta şıyı cı
luga geVrebilmi ş lerdir.' Bu kar şı koyu ş kriter' olan
kapitalist sermaye birikimin mant ığı na manifaktür
uygun bir tav ı rd ı r.
üretim
Kapitalist sermaye birikim sürecinde
uzun dönemde de ğ erlendirildi ğ inde bir art ışı n ı ve
iradi -tasarruf olarak ortaya ç ı kan korun- nihai olarak
ma prati ğ inin nihai amac ı daha güçlü re-
sanayile ş me
kabet edebilme ko ş ullar ı n ı sa ğ lamakt ı r.
Su bütünsellik içinde bak ı ld ığı nda rekabet
süreçierini
edebilir hale gelme süreci, korunma prafi- korunma
ğ ini içinde ta şı maktad ı r. Bu iki pratik pratiğ inin
aras ı ndaki tamamlay ı c ı l ı k ve kar şı l ı kl ı l ığ a
esas oldu ğu
dayal ı ili ş kinin aç ı k bir biçimde görülmesi-
ni engelleyen pür iktisat ideolojieinin ser- ['ir süreçte
best rekabet mitidir. Rekabeti tan ı mla- ya şami ş larchr.
yan eerbeetlik ilkesi, korunmay ı tan ı mla-
yan iradi bir pratik olarak müdahale' ye
kar şı kullan ı lmaktad ı r. Ancak serbest re-
kabet miti İ ngiltere'nin hegemonyas ıyla
beraber dü ş ünüldü ğ ünde anlam kazana-
cakt ı r. Güçlü olan ı n bilgisinin "gerçek" ol-
17 E3kz, Bairoch/Kozul-
du ğ u ba ğ lam ı nda' ele al ı nd ığı nda söz ko-
Wright, (1996), 5,15-
KTI SAT DERGISI • ATOS20",
nusu dönemde klasik iktisatç ı lar tarafı n- 16"dki tablolar
dan ileri sürülen eerbeetlik ilkesi, İ ngilte- 18 5kz, Seruchenkon,
(1962), Chann, ,azul-
re'nin taearruflar ı na me ş ruiyet sa ğ lama-
Wribıht, (1994)
ya dönük bir i ş lev yerine getirmi ş tir. Bu- 19 Bu konuda bkz, Founa-
rada gerekli olan iradeyi gerçekle ş tirme ult, (1980), F'ietore,
(1991)
potaneiyeline sahip yap ı art ı k güçlü ulus 20 Bu konuda bkz. Fre-o-ton,
devlet olarak kar şı m ıza ç ı kmaktad ı r. (1952), Amin (1988)
 =',
Ya ş anan geli ş melerle dönemin pratik
ve dü ş üneel süreçIerinde egemen hale ge-
len pür iktisat ideolojisi klasik iktisatç ı la-
r ı n kendi içlerinde serbeetlik ve müdahale
kavramlar ı na dönük tart ış malar ı n s ı n ı rla-
r ı n ı da belirlemektedir. Bu anlamda pür
iktisat ideolojisinin tan ı mlad ığı tart ış ma
kapitalizmin, farkl ı biçimlerle de olsa,
me ş ruiyetini sa ğ lamaya dönük bir i ş leve
sahiptir. Bu me ş ruiyetin genel olarak Ba-
t ı için ima ettikleriyle Bat ı d ışı toplumlar
aç ı s ı ndan ima ettikleri tamamen farkl ı -
la ş maktad ı r.' Bu süreçte Bat ı , kendi
içinde birbirlerine kar şı korunma prensibi-
ne göre davran ı rken, di ğ er toplumlar ı de-
netleyerek eerbestlik ilkesine ba ğ lam ış t ı r.
Bu ilkenin d ışı na ç ı kmaya dönük bir irade
bu a ş amadan sonra, geni ş leyen kapitaliz-
min güç ve/veya çekim merkezleri arac ı n-
daki dengenin seyrine ba ğ l ı olarak ortaya
ç ı kacakt ı r.
Dünya ekonomisinin Söz konusu süreç-
te ortaya ç ı kan kompozisyonu o dönem-
a lasman ı n arkas ı nda söz konusu dönemde
den bugüne hemen hemen degismeden gel-
mi ş tir. Aradan geçen süre göz önüne al ı n-
cy
d ığı nda ş öyle bir teepitte bulunmak müm-
kün hale gelmektedir; Ulusal kalk ı nma bu-
günün geli ş mi ş kapitalist ülkelerinin 18.yy
sonu 19.yy ba şı nda ya ş ad ı klar ı Süreci ta-
n ı mlayan bir kategoridir ve bu haliyle o dö-
neme aittir. Geçerli olan güç dengelerini
pe
kendi lehlerine çevirme güç ve yetene'ğ ine
sahip ülkeler ulusal kalk ı nmalar ı n ı , tekno-
lojik yenilikleri üretim sürecine uygulama
yetene ğ i, toplumsal s ı n ı flar aras ı ndaki
ili ş kileri kalk ı nma için manüpüle etmek gibi
dinamiklerin yan ı nda, di ğ er kategorisinde-
ki ülkelerin ulusal kalk ı nma potanciyelleri-
nin kendileri taraf ı ndan tahrip edildi ğ i bu
süreçte sa ğ lam ı slard ı r. Di ğ er bir deyi ş le
kapitalizmin eeitsiz mant ığı na uygun ola-
rak di ğ er kategorieindeki ülkeler ulusal
kalk ı nma prati ğ inden d ış lanm ış lard ı r.
Bugün azgeli ş mi ş olarak tan ı mlanan
söz konusu ülkelerin söz konusu dönemde
geçerli güç ili ş kilerine ba ğ l ı olarak ulusal
IMIIMIM=F=1M2
kalk ı nma prati ğ inin d ışı nda tutulmac ı n ı
mümkün k ı lan e ş itsiz ili ş ki biçimi ayn ı za-
manda sisteme içerilme anlam ı na da gel-
mektedir. Geçerli olan sistemin nimetle-
rinden faydalanma eürecinden d ış lanan
ülkeler, sistemin i ş leyi ş inin ortaya ç ı kard ı -
ğı maliyet ve riskleri yüklenmek üzere eş
anl ı olarak sisteme içerilmislerdir.' Bu
içerilme süreciyle beraber art ı k söz konu-
su azgelismi ş ülkelerin ya şayaca ğı süreç,
acimetrik güç ili ş kilerine ba ğ l ı , kendi içinde
önemli farkl ı l ı klar arz etmekle beraber, ba-
ğı ml ı bir kapitalistle ş me olacakt ı r.'
Dolay ı siyla Bat ı Avrupa deneyiminin
taklit ya da tekrar ı olu ş an yap ı sal ili ş ki
çerçevesinde mümkün de ğ ildir. Bu durum-
da Il. dünya Sava şı sonras ı nda azgelismi ş
ülkelerin önüne konan kalk ı nma amac ı n ı ,
yeniden yap ı lanan kapitalist sistemin ve
bu süreçte geçerli olan sermaye birikimi
dinami ğ inin gerekleri çerçevesinde de ğ er-
lendirmek gerekmektedir.
[3u çerçevede bak ı ld ığı nda her bir az-
geli ş mi ş ülkenin verili toplumsal yap ı lar ı ve
uluslararas ı kapitalist sisteme içerilme
biçimleri ya ş ayacaklar ı ya da ya ş ad ı klar ı
Kalk ı nma
"kalk ı nma' deneyiminin e ı n ı rlanrıı çizerek kavram ı
birbirinden farkl ı la ştı racakt ı r. BU farkl ı - ulusal ve
uluslar aras ı
geçerli olan so ğ uk sava ş ko ş ullar ı , bu or-
tamda azgeli ş mi ş ülkelerin jeopolitik ko- güç ili ş kileri
numlar ı , uluelararas ı la ş an üretici serma- çerçevesinde
yenin strateji ve gereksinimleri gibi bir dizi
bir me ş ruiyet
faktörün devreye girmesi de önemli b ı r yer
tutmaktad ı r. Brezilya'n ı n deneyimini Gü-
arac ı
ney Kore'den, Türkiye'nin deneyimini her olmaktan
ikieinden ya da bir ba ş ka azgelismie ülke- ba ş ka bir
nin deneyiminden farkl ı la ş t ı ran bu faktör-
anlam ifade
lerdir. Dolay ı e ı yla bu deneyimlerden her-
hangi biri de di ğ erleri için örnek te ş kil ede- etmemektedir.
memektedir. Tüm bu farkl ı l ı klar ı n kesi şti ğ i
tek alan vard ı r, o da her bir ülkenin kendi
kalk ı nma deneyimlerini kapitalist bir ili ş ki
a ğı içinde ya şam ış ve ya ş ıyor olmalar ı d ı r.
Bugün gelinen noktada azgelismis olarak
tan ı mlanan ülkelerin kendi içlerinde ve
uluslararas ı sistemde kar şı kar şı ya kal-
d ı klar ı yap ı sal özellikler ta şı yan sorunlar,
ya ş amları sürecin ba ş lang ı çta tan ı mlar- 21 5u durumun en uç dr-
d ığı haliyle bir kalk ı nma süreci olmad ığı n ı me.,j;ui Afrika krtau,,
ulu urtıı r' eu„e ı r. 5kz..
bütün aç ı kl ığıyla ortaya koymaktad ı r. Do-
lay ı c ı yla, kalk ı nma kavram ı ulusal ve ulus-
Ercan, (1996)
22 Cu sürece iliçkin Ler-
lar arac ı güç ili ş kileri çerçevesinde bir
tı rm.alarin ka y i-şanı lı bir
me ş ruiyet arac ı olmaktan ba ş ka bir an- de'4erleedirmei
lam ifade etmemektedir. 5u anlamda, tek 5kz. Er ıy-Ke:5kUlok
' ::e, (1924
tek ülkelerin ya ş ad ı klar ı deneyimler, ulus-
23 7.. .. •. ı
lar arac ı sisteme farkl ı entegrasyon bi-
çimleri olarak anlam kazanmaktad ı r. El- Keyer, (1253)

bette Söz konusu entegrasyon sürecinde
ortaya ç ı kan nimet ve külfetlerin da ğı l ı m ı
her ülkenin kendi deneyiminde geçerli olan
veri ko ş ullara göre farkl ı laçacakt ı r.
Bu noktan ı n önemi, art ı k, ulusal en-
tegrasyon sürecini tan ı mlayacak olan te-
mel ili ş ki biçiminin, bu prati ğ in hayata
geçme sürecini de belirleyecek olmas ı d ı r.
Söz konusu belirleme ise yukar ı da kapita-
lizmin süreklilik arz eden, esaea ili ş kin
özellikleri olarak vurgulanan mekanizma-
lar ı n ı n i ş leyecegi bir süreç olacakt ı r. Böy-
le bir çerçeveye oturtuldu ğ unda ulueall ı k
kavram ıyla ima edilen hak ve ç ı karlar ı n bir
ba ş ka de ğ isle nimet ve külfetlerin kurgu-
lanan ulusun bilesenleri aç ı s ı ndan tür-
de ş li ğ inin sa ğ lanmas ı , zaman ve mekana
ba ğ l ı olarak söz konusu mekanizmalar ı n
kapitalist bir ili ş ki a ğı içinde geçerli olan
esitsiz isleyis mant ığıyla e ı n ı rlanacakt ı r.
Di ğ er bir deyi ş le kapitalizm dünya gene-
linde kendini nas ı l yeniden üretiyorea,
ulusal düzeyde de ayn ı marı tı kla yeniden
iiretecektir ya da üretmektedir.
5u çerçevede bakt ığı m ı zda ll. Dünya
cy
Sava şı 'ndan 1970'li y ı llar ı n bas ı na kadar
geçen sürede kalk ı nman ı n temel aktörü
olarak tan ı mlanan devlet, uluslararas ı
sisteme entegrasyonun aktörü olarak
ç ı kmaktad ı r. Di ğ er bir deyi ş le keynesyen
anlay ışı n yönlendirdi ğ i devlet müdahalesi,
planlama ve korumaya dönük tasarruflar
pe
uluslararas ı sistemle uyum içinde isle-
mistir." 5u sürecin do ğ al sonucu olarak
da ülke içi sermayeler aras ı nda farkl ı las-
malar ortaya ç ı km ışt ı r. Örne ğ in, Türki-
ye'de birikimi belirli bir olgunlu ğ a ula ş an
sermaye kesimlerinin talepleri de bu du-
ruma ba ğ l ı olarak farkl ı lasmaya ba ş la-
m ış , ulusal pazar ı n olanaklar ı d ı s ı nda
uluslar aras ı pazar ı n olanaklar ı n ı da kul-
lanmaya dönük bir taleple ortaya ç ı km ış -
lard ı r. 5u talep, kriz kosulanna uyum
sa ğ lamaya dönük olarak yeniden yap ı lan-
d ı r ı lan uluslararas ı sistemin e ğ ilimleriyle
uyumlu bir etkile ş ime sahiptir. Bu a şa-
madan sonra dünya genelinde "ulusal
devlet", yukar ı da vurgulanan niteliklerine
uygun bir biçimde, yeni entegrasyon süre-
cinin aktörü olarak ve bu sürecin gerekli-
liklerine göre yeniden yap ı lanarak, gerekli
i ş levleri yerine getirecektir, getirmektedir
s=]2=
de. Dolay ı s ı yla küreeelle ş me eöyleminde
ulus devletin as ı nd ığı ve giderek yok ola-
ca ğı na ili ş kin ideolojik vurgu keyneeyen
ulus devlet formuna iliskindir, bu da ulus
devletin olas ı tek formu de ğ ildir.' Yeni
formuyla ulus devletin söylemi yine "kal-
k ı nma" üzerine oturtulmaktad ı r.
Art ı k sürecin esas aktörü piyasad ı r.
Bu yeni süreçte, kapitalist bir ili ş ki a ğı
içinde devletin sahip oldu ğ u nitelik ve yeri-
ne getirdi ğ i islevler daha görünür bir hal
almaktad ı r. Geli ş mi ş ya da azgelismi ş her
bir ülkenin deneyimi kendi içinde farkl ı la ş -
makla birlikte, ulus devletler bu süreçte
yeniden yap ı lanma yoluna girmislerdir.
Uluslararas ı düzeyde geçerli güç dengele-
rindeki pozisyonlar ı na göre, teorik olarak
ulu şa ait egemenlik haklar ı n ı yatay ve di-
key olarak devrederek yeni sürece uyumlu
hale gelmi ş lerdir.'
Yeniden yap ı lanman ı n ulusal düzeyde-
Yeni
ki yarle ı malan da ayn ı mant ı kla hayata formlarıyla
a
geçmi ş , refah devleti uygulamalar ı n ı n ulus devlet-
taefiyesi ve özelle ştirme bu sürece dam-
ler, uluslar-
gas ı n ı vurmuetur. Bu çerçeveden baktığı -
aras ı la ş an
m ı zda yeni formlar ı yla ulus devletler,
uluslararas ı lasan sermayenin bir anlam- sermayenin
da taseronlu ğ unu Lietlenmislerdir. İ lk pa-
bir anlamda
ragrafta verilen rakamlar ı n tan ı mlad ığı
tablo böyle bir süreçte ortaya ç ı km ış t ı r taeron1u4-
ve bu sürecin yönlendiricisi de ulusal dev- nu üstlen-
letler olarak kar şı m ı za ç ı kmaktad ı r. 5u mi ş lerdir.
ba ğ lamda devlete,içinde bulundu ğ u ili ş ki
a ğı n ı göz ard ı ederek tas ı mad ığı velveya
tas ıyamayaca ğı anlamlar yüklemek an-
cak aç ı k ya da kapal ı ideolojik tercihlerle
mümkündür. Sonuç olarak Dünya Banka-
s ı eski bas ekonomisti Stiglitz' in kendi
referans çerçevesinde Asya krizi ile ilgili
bir vurgusunu hat ı rlamakta fayda var.
Stiglitz, Asya'da ya ş aran deneyimde hü-
kümetlerin ve dolay ı s ıyla devletin yerine
getirdi ğ i islevi, "maliyetleri toplumsallas-
t ı r ı rken kar ı özelle ştirmek" olarak tan ı m-
lam ı st ı r. Elbette bu durum Stiglitz için
geçici bir sapma, uygun politikalarla dü-
zeltilebilir bir durum olarak ifade edilmi ş -
tir. Temel yan ı lg ı da burada kar şı m ı za
ç ı kmaktad ı r, devletin yerine getirdi ğ i bu 24 Bu konuda bkz. Je5op,
(19‘392).
i ş lev geçici ve düzeltilebilir bir sapma de-
25 5u -konu bkz., Jea
ğ il, yap ı sal, devletin var olu ş una içkin bir (19,99b)
islevdir. 26 5t: (1998).
 Kayma kça s.53-92

Alvater, E.(1984): "Neoliberal Kar şı Devrimin Hiç de Jessop,B, (1999a): Globalization and the National 4
Gizli Olmayan Çekicili ğ i", IFMC Iktisat Dergisi, Aral ı k. State, http://w~.comp.lancaster.ac.0 k/soci-

Amin, 5.,(1990): Delinking, Zed Books Ltd. , London o logy/soc012rj.html

Amin, 5., (1993): Avrupa Merkezcilik, Bir İ deolojinin Keyder, Ç., (1983), Toplumsal Tarih Çal ış maları, Dost

Eleştirisi, Ayrı ntı Yay ı nları . İ stanbul Kitapevi, Ankara.

Arnd, H.W.,(1981): "Economic Development: A 5eman- Mandel, E., (1978): Late Capitalism, Verso, London.

tic History", Economic Development and Cultural Marcussen, H.5., Torp, J., E., (1982). Internationaliza-

Change, Vol.29, No.3, pp.455-466. tion of Capital: Prospects For Third World, Zed Bo-

Bairochf., Kozul-Write,P., (1996): Globalization oks, London.

Myths: Some Historical Reflection on Integration, In- Moty, A.J., (1992): "The Modernity of Nationalizm;Na-

dustialization and Growth in The World Economy, tions, States and Nation-States in the Contempo-

U lJGTADIOSG/Dp/113. raray World", Journal Of International Affaire,VVinter,

Chang, H.J, R. Kozul-Wright,81994): "Organising Deve- pp.307-323.

lopment: Comparing the Systeme of Entrepreneurs- Nandy, A., (1996): "State," The Development Dicti-

hip in 5weden and South Korea", the Journal of Deve- onary, A Guide to Knowledge as Pover, s.264-

lopment studies, 4,pp 859-891. 274, ed. Wolfgang Sachs, Zed Books Ltd. London

Engels, F.,(1992), Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Pieterse, J. N.; (1991): "Dilemmas od Development Dis-

Kökeni, Sol Yay ı nlan,Ankara course: The Crisis of Developmentalism and the Com-

Ercan,F,(1996a): Geli ş me Yazı n' Açı s ı ndan: Modernizm, parative Method", Development and Change,

Kapitalizm ve Azgeli ş mi ş lik, Sarmal Yayı nları, Istanbul. Vol.22,pp.5-29.

Ercan,F.,(1996b): "Üretken sermayenin Uluslarars ı - Polanyi, K., (1986): Büyük Dönü şüm: Ça ğı m ı zı n Siyasal
a
la ş mas ı ve Uluslararas ı Yeniden Yap ı lanma Sürecinde ve Ekonomik Kökenleri, Çev. Ay ç e Bu ğ ra,Alan Yay ı nc ı -

Batı Afrika: Ekonomik Yap ı ve Ekonomik Geli ş me l ı k,Istanbul.

(1960-1985)", Öneri ,G.2, s.2. Preston,P.W., (1982): Theories of Development, Routh

cy
Erdo ğ du, M.(1999): Developmental Capac ıty and Role and Kegan Paul Publisers, London.

of States in Tecnological Change: An Analysis of The kostow, IN.W.,(1971): The Stage of Economic Growth:

Turk ı sh and South Korean Car Manufcturing Indust- A Non Communist Manifesto, Cmbridge Uni. Press.,

ries., PhD Thesis, University of Manchester, School of London.

Economic Studies. Schiffrin, A.(ed),(1997): So ğ uk Sava ş ve Üniversite;

Ersoy, M., Keskinok,Ç., (ed), (1984). Üretim Tarzlar ı n ı n Sava ş Sonras ı Yı lları n Entelektüel Tarihi, Çev.Musa
pe

Eklemlenmesi Üzerine, Birey Yoplum yayinlar ı ,Ankara. Ceylan, Kiz ı lelma Yay ı nc ı l ı k, Istanbul.

Ersoy, M.,(ed),(1992). Emperyalizm, Geli ş me ve Ba- Schuurman,F.J.(ed) ,(1996): New Directions in Deve-

ğı ml ı l ı k Üzerine, V Yay ı nlar ı , Ankara. lopment Theory, Zed Books, London.

Flamming,R.A, (1979): "Economic Growth and Econo- Simpeon,C. (ed),(2000): Üniversiteler ve Amerikan im-

mic Development: Counterparts or Competitors?", paratorlu ğ u; So ğ uk Sava ş Döneminde Sosyal Bilim-

Economic Development and Cultural Change, Vol.28, lerde Para ve Siyaset, Çev. Musa Ceylan, K ı z ı l Elma Ya-

No.1, pp. 47-61. yı nc ı l ı k, Istanbul.

Foucault, M., (1980). "Truth and Power"., ed C.Gordon, Stubbs, k., Underhill, G.R.D.(ed), (1994). Political Eco-

F'ower/Knowledge, SelectedInterviews and other Wri- nomy And The Chang ı ng Global Order, The Macmillan

tings 1972-1977, By Michel Foucault, Harvester Whe- Press Ltd.,London

atsheaf, New York. Sweezy, P.M., (1970): The Theory of Capitalist Develop-

Gerschenkron, A„(1962). Economic Backwardness in ment, Monthly review Press, New York.

Historical Perspective, Harward Uni. Press. Cambirdge. Tipps,D.C.,(1973): "Modernization Theory and the

Gülalp, H.,(1993): Kapitalizm, S ı n ıflar ve Devlet, Belge Comparative Study of Societies:A Critical Perspec-
Inn.=P=M=

Yay ı nları , Istanbul. tive", Comparative Studies in Society and History,

Insel, A.,(1993): iktisat İ deolojisinin Ele ştirisi, Birikim VoI.15, s.199-236.

Yay ı nları , Istanbul. Williams, M.,(1996). Rethinking Sovereionty,

Isgüden,T,Türkay,M.,Ercan,F, (1995): Geli ş me iktisadi. Globalization, Theory and Practice, ed.,Elenore Kfman-

Kuram-Ele ştiri-Yorum, Beta yay ı nları , Istanbul. Gillian Youngs, Pinter, New York, pp.109-122.

Jameson, F„(1984): "Postmodernizm, or the Cultural Wolf, E.R.,(1982): Europe And The People Without His-

Logic of Late Capitalism", New Left Review, no.146, tory, University of California Press, London.

Devlet Üzerine İ ki Vülger Not
A ş a ğı daki iki vülgarizasyon notu s ı ra-
s ıyla iki ortodoks kaynaktan besleniyor. İ lk
notta ço ğ unlukla Dünya 13ankael kaynakla-
r ı -ve bu arada iyice me ş hur hale gelen
Stiglitz- devreye girerken, daha teorik olan
ikincisinde neoklasik siyasal iktiead ı n baz ı
alt alanlar ı , üstü örtük olarak, kullan ı l ıyor.
Ekte e ğ lenmek amac ıyla yazd ığı m bir bilme-
ce yer al ıyor.
Not 1: Devlet, Kalk ı nma, Gelir Da ğı l ı m ı
Dünya Bankael ve IMF Türkiye'de sos-
yalietlerin ve/veya sosyalist olmayan eol-
culann genellikle dü ş ündü ğ ü gibi "kötü ço-
cuklar" m ı ? Güncel olduklar ı için Dünya
Bankas ı 'n ı n son dönemde hangi kavramla-
r ı n ortaya at ı ld ığı çal ış malara yak ı nl ı k duy-
du ğ unu bir ölçüde göeterebilece ğ ini yand ı -
ğı m iki seminere sunulan tebli ğ lere a ğı rl ı k
verece ğ im. 5eminerler Nisan 2000 ve Ha-
ziran 2000 tarihlerinde Waehington D.C.
ve Paris'te gerçekle ş mi ş . 5u tip eeminerler
cy
zorunlu olarak bu kurumlar ı n yönetimlerinin
cari e ğ ilimine uygun -tebli ğ leri içermek zo-
runda almazlar. Ancak, tamamen farkl ı
noktalara ve bak ış aç ı lar ı na odaklanmalar ı
ihtimalini de dü ş ük görüyorum. Verdi ğ im
örnek de kan ı mca Dünya Bankas ı eepriein-
pe
de ve Dünya Bankael kaynaklar ı nda refe-
rans veriliyor. Dünya Bankas ı kaynaklar ı n ı
okurken, genelle ştirilmi ş Stiglitz eendro-
muyla karşı kar şıya kal ı naca ğı n ı iddia etmi-
yorum ama, çok da uza ğ a dü ş ülmüyor.
Büyüme, Gelir Da ğı l ı m ı , Etkinlik
İ lk temay ı geliri yeniden da ğıtmak ve et-
kinlik (dolay ı siyla, büyüme) ili ş kiyi olarak
eaptıyorum. 26-28 haziran 2000 tarihli
Paris Konferans ı bu konuyu ele alan su-
numlara (da) sahne olmu ş bulunuyor. 18-
20 Nisan tarihli Waenington konferans ı na
da bak ı labilir.
Çok k ı saca temay ı ş ekillendireyim. (1)
Kalk ı nma do ğ rusal de ğ ildir ve e ş iteizdir
(uneven). (2) Herhangi bir eksik rekabet/pi-
yasa ba ş ar ı e ızl ığı ögesi büyümeyle ilgili ola-
rak gelir da ğı l ı m ı na bir rol verilmesinin yolu-
nu açar. Yani, büyümenin gelir da ğı l ı m ı ndan
ba ğı ms ı z oldu ğ u modelleri gerçekçi olmak-
=
tan ç ı kar ı r. Gelir da ğı l ı m ı n ı n fiyatlar ı boz- Gündüz
mayan (lump-sum) transferlerle yap ı lmas ı Fındıkçıeğlu
mümkün görülmedi ğ ine göre, yol devletin pi-
yasaya müdahalesine aç ı lm ış olur. Önemli
olan, müdahalenin niteli ğ idir. Ş imdi, bu tarz
bir temati ğ e uygun bir örnek vereyim.
Bas ı nda da e ı k s ı k yer almaya ba ş layan
gelir da ğı l ı m ı konusuyla ba ğ lant ı l ı olan gelir
da ğı l ı m ı nda e ş iteizlik ve büyüme ili ş kiyi olu-
yor. Bu konu yeni değ il ve, dolay ı s ıyla, geni ş
bir literatüre sahip. A şa ğı daki -tart ış mada
geni ş ölçüde Abhijit Banerjee & Eether Duf-
loo'nun çok yeni bir cal ış mas ı ndan yararlan ı -
l ıyor ("Inequality and Growth: What Can the
Data Say?", mimeo, MIT, Haziran 2000).
Bunun nedeni çal ış man ı n mevcut literatürün
baz ı ögelerini ba ş ar ıyla içermeeidir. E ş iteiz-
lik-büyüme ili ş kisi ABD'den Türkiye'ye geni ş
Dünya
bir yelpazedeki ülkeler için anlaml ı bir soru-
13anka51
a
dur. Ba ş lang ı çta Kaldor-Pasinetti "Camb-
kaynakiannt
ridge denklemi" veya yakla ş im ı arac ı l ığıyla
okurken,
eş iteizlik ve büyüme aras ı nda pozitif bir ili ş -
genelletirrl-
ki oldu ğ u dü ş ünülüyordu. Iki e ı n ıfl ı bir model-
Stiglitz 1~11111
de çal ış anlar ı n hiç tasarruf etmedi ğ i varsa-
5,endromuyla
yı ld ığı ve tasarruf-yat ı rı m e ş itli ğ i yaz ı ld ığı
kar şı kar ş ıya
için tüm büyüme tasarruf eden s ı n ı fı n yat ı -
kaitnaca4mi
r ı mlar ı ndan kaynaklanlyordu. Pazar (reali-
iddia
zaeyon) sorununun getirdi ğ i tanditin s ı n ı rla-
etmiyorum
r ı içinde e ş iteizlik, ceterie paribus, daha h ı z-
l ı büyüme demekti. Sonra i ş ler de ğ i ş meye
ama, çok da
ba ş lad ı . 0 kadar ki, Dani Rodrik (Harvard)
uza4a
son çal ış maları ndan birisinin ad ı n ı "Demok-
dü0lmüyor.
rasilerde Neden Daha Yüksek Ücret Ödenir
?" koydu. E ş iteizlik ve büyüme aras ı nda ne-
gatif bir ili ş ki oldu ğ u dü ş ünülmeye ba ş land ı .
Ayn ı zamanda e ş iteizlik ve demokrasi ara-
s ı nda da negatif bir ili ş ki bulunuyor. 5aner-
jee & Dufloo'nun çal ış mas ı mevcut ara şt ı r-
malardan iki noktada ayr ı l ıyor: non-para-
metrik bir yakla ş imla veriler inceleniyor ve
ayrı ca basit bir analitik modelle motive edili-
yor. E ş iteizlik ve büyümenin eeviyelerinden
■İ■1■',
çok, değ i ş im h ı zları aras ı nda doğ rusal olma-
I M I= Z : =1= F t
yan bir ili ş ki bulunuyor. Makul görülen bir pa-
rametre de ğ erleri aral ığı nda e ş iteizlik kat-
say ı s ı nda -Gini katsay ı s ı - geni ş dalgala ı-k-
malar daha dü ş ük bir büyüme h ı z ı yla ba ğ lan-
t ı l ı . Ayr ı ca, geni ş ölçekte dalgalanmalar gelir
da ğı l ı m ı n ı n uçlar ı nda, ya çok e ş itlikçi ya da
 çok e ş itsiz gelir da ğı l ı m ı değ erlerinde ortaya
ç ı kıyor. Da ğı l ı m uçlardaysa gelecekte bu da-
ğı l ı m ı düzeltmek için eni hareketlerin orta-
ya ç ı kmas ı ve bunun da büyüme h ı z ı n ı düsür-
meei beklenebilir. Ozellikle, devrimler veya kö-
ş eli reformlar büyümeyi negatif etkiler. Bu-
nun nedeni gelir da ğı l ı m ı üzerindeki payla ş im
pazarl ığı nin bir etkinlik kayb ı na yol açmas ı
olarak gösteriliyor. Asl ı nda, ili ş ki süreksiz
çünkü ya büyüme f ı reat ı kaç ı r ı lm ıyor, ya da
mevcut ç ı kar gruplar ı ndan birisi di ğ erinden
bir -transfer talep ederek paylasim müzake-
relerini baslat ıyor. Fakat ili ş kiyi süreklilestir-
mek de mümkün. Bu durumda esitsizlik ve
büyüme aras ı nda tere bir U ş eklinde bir
fonksiyon do ğ uyor. Ortalardaki makul gelir
da ğı l ı m ı de ğ erlerinde büyüme azamilesiyor,
uçlarda dü ş üyor. İ ki s ı n ıf!' bir toplum glüsü-
nelim: A ve 5. A'n ı n toplam üretimin 7,, g ka-
dar ı n ı ald ığı n ı varsayal ı m. Ekonominin her
dönemde yabanc ı yat ı r ı mlar, teknolojik de-
ğ i ş me, idari reform, As ticaret anlasmael vb
a
nedenlerle bir büyüme f ı reat ı yakalad ığı n ı da
varsayal ı m. Üretim y, yeni ç ı kan fı reat ı n ya-
ratt ığı potansiyel büyüme imkan ı da Dy ol-
cy
sun ve bu olas ı l ı k da zamandan ba ğı ms ı z bir
olas ı l ı k da ğı l ı m ı F(Dy) kabul etsin. Ama bu
potansiyel büyüme otomatik olarak gerçek-
leşecek de ğ il. A ve B'den biri ekonominin tü-
münü bloke ederek potaneiyelin realize olma-
el için gereken idari düzenlemelere raz ı olmak
pe
için bir tazminat talep edebilir. Bu talep bir
pazarl ı k sürecine ve gecikmeye yol açacakt ı r.
Potansiyel üretim art ı s ı n ı n bir bölümü bu sü-
reçte kaybedileceğ i için kazanç art ı k aDy
olur, 0 < a <1. Politik süreç devletin de pa-
zarl ığ a dahil olmas ıyla iyice karmasiklasabi-
lir. B' ılin blokaj ı gerçekle ştiren grup oldu ğ unu
varsayal ı m. B'nin blokaj ı seçip eeçmemeei
A'dan ne kadar tazminat alabilece ğ ini olü-
sündügüne ba ğ l ı d ı r. A grubu 5 taraf ı ndan
talep edilen 192 kadar bir tazminatla kar şı
kar şıyad ı r ve bu transferi kabul ederek eko-
nominin önünü açarsa kazanc ı (2 — D2)(1 +
aDy) olabilecektir. A transfer talebine hay ı r
KTI S T DERGISI • AGUSTO200.
derse B geli ş meyi bloke edecektir: yani yeni
büyüme fı rsat ı kaç ı r ı lacaktı r. Bu takdirde A
grubunun eline g geçer. İ ki durumu kar şı la ş -
tı r ı nca maksimum transfer miktar ı n ı n
agDy=Dg(1 + aDy) e ş itli ğ i tarafı ndan karak-
terize edildi ğ i görülebilir. 5 bu k ı e ıdi dikkate
al ı r ve Dg kadar bir tazminat ı sadece (1 — g
+ Dg)(1 + aDy) (1 - g) (1 + Dy) durumunda
talep eder. Heeaplan ı rea: a 1-0. Keza A
için: a g. Bu iki şart herhangi bir grubun
ekonomiyi bloke etmesinin sadece ekonomi-
deki a ğı rl ığı az oldu ğ u zaman, yani büyüme-
den yararlanamayaca ğı n ı dü ş ündü ğ ü zaman
mümkün olaca ğı n ı gösteriyor. Gelir da ğı l ı m ı -
n ı n çok esiteiz oldu ğ u bir durumda gelirden
pay alamayan kesimin büyümeye zarar ver-
me pahas ı na geliri o anda yeniden da ğıtma-
y ı tercih etmesinin sebebi budur. Modelin ba-
sitli ğ i ve "Oleon tezinde" oldu ğ u
gibi kö şeli reformlar ı n te şvikleri de ğ i ştirerek
etkinli ğ i art ı rmas ı ihtirnalini göz ard ı etti ğ i
de asikard ı r. Fakat ilginç olan bu modelin he-
saplanabilir bir biçime eokuldu ğ unda eldeki,
çok kullan ı lan, 5arro ve Perotti veri kümele-
rine oldukça iyi uyum ea ğ lamael. Sonuç: Ge-
lir da ğı lim ı n ı çok bozmay ı n, yoksa bir esikten Gelir da4 ı l ı m ı
sonra büyüme dogrueal olmayan bir sekilde uçlarclaysa,
negatif etkilenir. ilginçtir, sa ğ lam bir ekono-
gelecekte bu
metri bilgisi ve k ı sa bir çal ış madan sonra or-
da ğı l ı m ı
taya ç ı kabilecek tezler gelir da ğı l ı m ı na dikkat
çekenleri "neo-popülizmle" suçlayanlar ı , ta- düzeltmek
mamen ortodoks irtisad ı n içinde kalarak, için geni ş
zor durumda b ı rakabilecek gibi görünüyor.
hareketlerin
Kan ı mca, Dünya 5ankael'n ı n kalk ı nma iktisa-
di seminerlerinde sunulan tebli ğ lerin mesaj ı ortaya
da bundan farkl ı değ il. ç ı kmas ı ve
Gelir da ğı l ı m ı konusunu a şa ğı daki bas-
bunun da
l ı klar ı n yol göstericili ğ inde ele almak yarar-
büyüme h ı z ı n ı
l ı olabilir.
- Büyüme kuramlar ı çerçevesinde gelir dü ş ürmesi
da ğı l ı m ı n ı n rolü: normatif ve ampirik. Örnek: beklenebilir.
büyümeden herkes e ş it derecede yararla-
nabilir mi ? Daha da normatifi: büyüyen bir
pastay nas ı l adil da ğı t ı r ı z ?
- Büyüme ve enflasyon
- Büyüme ve gelir da ğı l ı m ı
- Büyüme ve çürüme
- Büyüme ve yönetim (governance)
- Büyüme ve askeri harcamalar (veya
"peace dividend")
- Büyüme ve verimlilik
- Büyüme ve devlet
Gelir da ğı l ı m ı na bu veya benzeri bir e ı n ıf-
land ı rmaya dayal ı olarak sistematik biçim-
de bakı l ı rsa tart ış ma yararl ı olabilir. Ael ı n-
da, Dünya E3ankael bu tip ara ştı rmalar ı za-
ten yapt ı r ı yor. Bu konular metot aç ı s ı ndan
bo ş lukta say ı lamaz. Gelir da ğı l ı m ı na dikkat
çekmenin ötesinde sayg ı de ğ er bir sol argü-
 man, örneğ in, çürürne-büyüme-gelir da ğı l ı m ı
ili ş kisini modern bir teknolojiyle ele alm ış ol-
mak durumunda. Saheen bu konulardaki
"sol" argümanlar ı n da temellendirilebilecegi
çal ış maları Dünya Bankas ı kaynaklar ı nda
da bulabildigimi dü ş ünüyorum. ilginç olan,
bu temaya yol açan geli ş melerin iktisat te-
orieinin çekirde ğ inden gelmesi ve Stiglitz'in
de içinde say ı labilecegi bu araçlar ı nda orto-
doks, sonuçlar ı nda heterodoks çekirdek te-
orinin pek çok durumda piyasaya müdahale
için teorik bir imkan tan ı mal ı d ı r.
Joseph Stiglitz
Bu bölüm bir "Stiglitz dipnotudur". Jo-
seph Stiglitz'in Dünya Bankas ı 'ndan ayr ı l-
d ı ktan sonra söyledikleri ve Kudiger Dorn-
buech'un cevab ı n ı göz önüne al ı nca, kan ı m-
ca şa şı lacak bir durum görünmüyor. Bu
tart ış mada Stiglitz'in kendisini aç ı kça
haks ı z duruma dü ş ürecek ifadesi Dünya
Bankas ı ve IMF'nin ABD'cleki en iyi okullar ı n
en iyi ö ğ rencilerine çekmeyi hiç basarama-
m ı s oldu ğ u iddias ı d ı r. En iyi öğ renciler, ikti-
sattaki akademik entelektüel hiyerar ş i ge-
re ğ i genellikle teoriyle u ğ ras ı rlar. Bunun an-
cy
lam ı bu insanlar ı n uygulamal ı matematikçi
olmaya e ğ ilimli olmalar ı d ı r. Nitekim pek çok
tan ı nm ış üniversitenin iktisat doktora
programlar ı nda uzmanl ı k alanlar ı yaz ı l ı rken
"iktisat teorisi (matematikeel iktisat)"
ibaresiyle kars ı la şı r ı z. Yani, teoriden kae ıt
pe
matematikeel iktieatt ı r. Uluslararas ı kuru-
lu ş lar ı n bu tür fazIaelyla soyut ilgi ve bece-
rileri olan iktisatç ı ları istihdam etmesinin
hem söz konusu iktisatç ı lar, hem söz konu-
su kurumlar aç ı s ı ndan mutlu sonuçlar ver-
meme olas ı l ığı bana yüksek görünüyor.
Stiglitz'in bu iddias ı her zaman do ğ ru da
de ğ ildir çünkü bu kurulu ş larda, özellikle
ara ştı rma bölümlerinde, hem isim sahibi ol-
gun akademisyenler, hem de prestijli üni-
versitelerin mezunlar ı yayg ı n olarak çal ış -
maktad ı r. 0 zaman Stigliz'in iddiay ı , üstü
örtük olarak, en iyi okullar ı n doktora prog-
ramlar ı ndan matematikeel iktisat alan ı n-
da uzmanla ş arak mezun olanlar ı n IMF ve
Dünya Bankas ı 'nda çal ış maya ikna edilemi-
yor olduklar ı n ı m ı söylüyor? Böyle söylüyor-
sa, Dornbusch'a hak vermemek zor görünü-
yor. Iktisat matematikeel iktisattan ve
• "high-brow theory" 'den ibaret de ğ il. Stig-
litz'in ortodokei içindeki "zay ıf heterodoks"
konumuyea zaten uzun zamandan beri her-
kesin bildi ğ i bir tav ı r al ıştı r. 5u, çok geni ş
bir entelektüel arazide derinlik kaybetme-
den ürün verehlen çok nadir türden- aka-
-
demieyen, sartsiz bir piyasa ask ı n ı n bay-
raktar ı değ il ve bu biliniyor. Ama, Dünya
Bankas ı 'nda çal ışan uzmanlar ı n ço ğ unun
Stiglitz'vari görü ş lere sahip oldu ğ unu, çün-
kü, ean ı lan ı n aksine, ço ğ u ABD üniversite-
sinin zaten bu tarz bir e ğ itim verdi ğ ini
unutmayal ı m.. Ne Dünya Bankas ı 'nda, ne de
IMF' de çal ış an veya çal ış m ış tan ı d ı klar ı m Uluslararas ı
aras ı nda "neoliberal" yaftae ı yap ı st ı r ı labi-
kurulu ş lar ı n
lecek kimseye rastlamad ı m. Nerede bu "ne-
oliberaller" derseniz, akademik iktisatç ı lar
fazlas ıyla
aras ı nda say ı lar ı az: daha çok jurnalizm soyut ilgi ve
yapanlarda ve finans profeeyonellerinde bu b ecerileri
eğ ilim görülüyor. Ayr ı ca, Dünya Bankas ı
olan
Stiglitz'e bas ekonomietlik teklif ederken
1960'lar ı n sonundan itibaren yazd ı klar ı n ı iktisatç ı lar ı
bilmiyor muydu? Tam rekabetçi bir piyasa istihdam
a
bile bilgiyi etkin kullanamaz ve etkin olmaz
etmesinin
diyen bir iktieatç ı yı -Greenwald-Stiglitz
teoremi- yanl ış l ı kla m ı seçtiler? Stiglitz'in
hem söz
neyi elestirdi ğ i "Whither Socialism?" de bile konusu
Effl•
görülebilir. Bu kitapta a ğı rl ı k merkezi öyle- iktisatç ı lar,
sine kaym ış ki, eoeyalizm ve piyasa sosya-
hem söz
lizmi elestirisine ayr ı lan sayfalar Walras
(Arrow-Debreu) formalizminin ele ştirisine konusu
ayr ı lanlar ı n yan ı nda sönük kal ıyor. Sadece kurumlar
Stiglitz'in Washington'da istihdam edilme-
aç ı s ı ndan
si bile "Waehinton koneeneüsünün" içerik
değ i ş tirdi ğ inin bir i şareti olarak görülebilir.
mutlu
sonuçlar
Not 2: Toplumsal Talepler karşı sı nda Devlet vermeme
Bu notta devletin rasyonel aktör teori-
olas ı 1141 bana
yine uygun bir çerçevede nas ı l görülebilece ğ i-
ne dair bir vülgerlestirme yer al ıyor. İ lgili lite- yüksek
ratürün kö ş e ta ş lar ı Herschell Grossman, görünüyor. .
Darı Usher, Daron Acerno ğ lu, John Koemer,
Michael Taylor, Timur Kuran, Jack Hirshleifer
gibi ieimlerden yola ç ı karak kurgulanabilecek
bir "rasyonalite, devlet, devrim" uzay ı n ı n ko-
ordinatlan olarak dü ş ünülebilir.
T DERGISI • AG T• 200•
Devlet toplumsal aktörlerin kendisine
devrettikleri yetkiyi kullanan bir acente m ı ,
yoksa kendi ba ğı ms ı z amaç fonksiyonunu
toplumsal ve ekonomik k ı s ı tlar alt ı nda
maksimize etmeye çal ış an bir ayg ı t m ı ? Op-
timize etti ğ i amaç fonksiyonu yöneten eli-
tin faydas ı n ı m ı temsil ediyor? Öyleyse, bu
elit toplumsal Dr s ı n ı fta, dolayl ı olarak da
olsa, Dr k ı smi örtü ş me ve/veya temsil ili ş -
kisi içinde mi? Devlet toplumeal aktörlerin
(s ı n ıflar, ç ı kar gruplar ı , bireyler...) acente-
eiyee, söz konusu toplumeal aktörler ter-
cihlerini nas ı l toplula şt ı r ıyorlar ve devlet
farkl ı ç ı karlar aras ı nda bir denge unsuru,
bir konsensüs oda ğı yea, bu koneeneüee
nas ı l ula şı l ıyor? Kolektif aksiyon problemini
çözme sürecinin oda ğı nda bizzat devlet yer
al ıyorea, -toplumsal aktörlerin kendisine
delege ettikleri yetkinin ş ekillenmesi de biz-
zat devletin içiyle, devleti bir "acente/tem-
eilci" (agent) ve toplumeal aktörleri de
"mülk sahibi" (principal) olarak gören me-
tafor aç ı klay ı c ı olabilir mi ?siyaset bilimiy-
le iktisad ı n kesi ş me kümeeinde yer alan bir
literatürün terimleriyle eorareak: devlet
acente m ı , yoksa mülk sahibi mi ? ("Agent
or proprietor ?" Veya, "agert or principal".)
Ayr ı ca, devletin "mülk sahibi" oldu ğ unu dü-
ş ünmek için nedenler olsa bile, konunun
a
devletin "sanki acenteymi ş " gibi ele al ı nma-
s ı nda normatif veya aç ı klay ı c ı yararlar bu-
lunabilir mi ?
cy
Devletin acente olarak görüldü ğ ü yak-
la şı m Anglo-Amerikan siyasi dü ş üncesine
aittir ve net ifadesini kontraktaryen gele-
nekte bulur. Devletin mülk sahibi olarak gö-
rüldü ğ ü yakla şı m ise dünyan ı n geri kalan
k ı em ı için uygun olarak dü ş ülülür ve bazen
de K ıta Avrupa'e ı na atfedilir. Tipik olarak
pe
Fransa'ya, daha özel olarak da bazen la-
kobenizme" atfedilen bu yakla şı m ı n bu at ıf-
lara hak verdirip verdirmedi ğ i, verdiriyorsa
bu at ıflarla sinirli kal ı p kalmad ığı ayr ı bir
konu olabilir. Benim kan ı m "jakobenizmin"
bu konuyla ilgili olmad ığı ve, ayr ı ca, son y ı l-
larda ülkemizde aç ı kça yanl ış bir popüler
kullan ı ma alet edildi ğ i yönünde olmakla be-
raber, bu kan ıy ı burada uzun uzun tart ış a-
mam. Ancak, Anglo-Amerikan siyasi kültü-
rünün -genellikle bizzat Anglo-Amerikan si-
yaset teorieyenleri taraf ı ndan ileri sürü-
len- farkl ı l ığı ve toplumeal talepleri kar şı la-
yarak koneeneüee ula ş ma kapasitesinin
yüksekli ğ i iddialar ı yanl ış görünmüyor ve bir
ilk yakla şı m olarak eavunulmas ı mümkün.
Ancak, bu görü ş leri kabul etmeye e ğ ilimli ol-
makla anglo-amerikan siyasi kültürünün bir
kurumsal dizayn ı n eseri oldu ğ unu ve iyi di-
zayn edilmi ş kurumlar/anayasayla beraber
ba ş ka ortamlara transfer edilebilece ğ ini
savunmak aras ı nda büyük Dr fark var. Tür-
kiye'nin mevcut Anayasas ı na ve mevcut si-
yasi kurumlar ı na yönelik ele ştirileri, hakl ı da
olsalar, tarihi olarak Anglo-Amerikan ve
Frans ı z ekolleri aras ı nda yap ı lm ış bir terci-
he dayand ı rmaya çal ış mak, olsa olsa bir ol-
gu-kar şı t ı (counter-factual) tarih al ıştı r-
mael yapmay ı istemekten veya aç ı kça nor-
matif bir tercihi ifade etmekten öte bir de-
ğ er ta şı mayacakt ı r. Oyun-teorik ve tercih-
teorik (game-theoretic & choice-theore-
tic) bir analitik siyasal iktisat tarz ı n ı ter-
cih edenlerin bile çal ış malar ı nda kurumsal
çerçeveyi eoyutlad ı klar ı n ı ço ğ u zaman ba ş -
tan söylediklerini ve gerçek tarihin bir ter-
cih/kurumsal dizayn alternatifleri dizisi
olarak görülmeeini önermediklerini ifade et-
mekte yarar var. Tarihi olarak ço ğ u zaman
Çok say ı da
tercihlerin yap ı laca ğı küme tek bir nokta-
dan ibaret olabiliyor.
entelektüelin
Devletin hakikaten toplumeal aktörlerin sürekli olarak
acenteei oldu ğ u tezini gerçekçi bulmaz ve, savunduklar ı
olsa olsa normatif bir siyaset felsefeyi es-
tez
teti ğ i yaratmakta kullan ı labilece ğ ini dü ş ü-
toplumsal
nerek bir yana b ı rak ı p, ikinci tezi ele al ı rsak
ş u soruyu eorabiliriz: "mülk rahibi" devlet talepleri
hangi ko ş ullarda eankj acenteymi ş gibi
hemen
davranarak amaç fonksiyonunu optimize
edebilmektedir? Yani, devlet ne zaman top-
kar şı laman ı n
lumsal taleplere hassas olmas ı n ı n kendi gerekli
(ve temsil etti ğ i ç ı karlar ı n) bekas ı aç ı s ı n-
oldu ğ u
dan rasyonel oldu ğ unu dü ş ünebilir? Neden
ş eklindedir.
devlet e ı k e ı k toplumeal talepleri kar şı la-
mamayı optimal strateji olarak görmekte
ve benimeemektedir? Üetelik, bu dönemler-
de entelektüellerin önemli bir k ı emin ı n dev-
lete ak ı l verdi ğ ini ve bu stratejinin devletin
uzun dönemli ç ı karlar ı aç ı s ı ndan da yanl ış
oldu ğ unu iddia etti ğ ini, fakat ikna edici pla-
nlad ığı n ı görüyoruz. Daha aç ı k konu ş ursak,
çok sayı da entelektüelin yürekli olarak sa-
vunduklar ı tez toplumsal talepleri hemen
kar şı laman ı n gerekli oldu ğ u ş eklindedir. An-
cak, bu entelektüeller görü ş lerini "acente
devlet" görü ş üne dayand ı rmay ı ve/veya di-
rekt olarak siyaset felsefeyi düzleminde
ifade etmeyi -amaçlar ı aç ı s ı ndan muhte-
melen hakl ı olarak- yetersiz bulmakta, tez-
lerini ayn ı zamanda devletin ve temsil etti-
ğ i güçlerin ç ı karlar ı aç ı s ı ndan da rasyonel
bir stratejinin ö ğ eleri olarak eunmay ı dene-
 mekteler. Don k ı rk y ı lda pek ba ş ar ı kazan-
d ı klar ı Söylenemez.
Mülk eahibi devlete (proprietor etate)
kar şı olman ı n ve acente devleti (agent sta-
te) arzulaman ı n bizzat devlet noeyonuna
kar şı olmak olmad ığı aç ı k oldu ğ u gibi, bu
görü ş ü eavunmak mülk sahibi devletin dev-
letsizli ğ e göre bir -Pareto anlam ı nda- iyi-
le ştirme olmad ığı n ı söylemeyi de gerektir-
mez. En az ı ndan, kom ş u cemaatler devlet
olarak örgütlenmi ş leree, herhangi bir ş ekil-
de devlet olarak örgütlenmek ilgi konusu
cemaatin tüm bireyleri için bir ilerleme ola-
bilir. Freneip olarak, hiçbir devletin olmad ı -
ğı yan yana varolan bir hayali cemaatler
dünyas ı n ı n devletlerden olu şan bir dünyaya
göre daha etkin bir denge olabilece ğ i iddia
edilebiliree de, bu iddia fazla ilginç veya ye-
ni bir görü ş de ğ ildir. isteniree, devletin mülk
sahibi olmaktan öteye geçip, toplumsal ta-
lepleri kabul etmemekten de öte, bu talep-
lere Söz hakk ı dahi vermemeyi ve bu yolla
a
bo ğ may denedi ğ i duruma y ı rt ı c ı devlet
("predatory state") diyebilir ve mülk sahibi
devletin a şı r ı bir varyant ı olarak görebiliriz.
cy
{Bu duruma "fa ş izm" vb adlar takmamakta
yarar var çünkü burada kullan ı lan kavram-
lar çerçevesinde "predatory etate" en-
düstriyel organizasyon literatüründe kulla-
n ı lan bir noeyorı a atı fta bulunmaktad ı r ve
tekelci bir blokajla etkin olmayan bir durum
pe
yaratmay ı ifade etmektedir. Fa ş izmin et-
kin olmasa da mümkündür, y ı rt ı c ı devlet fa-
ş izmin kulland ığı dozda ş iddet kullanmaya-
bilir, fa ş izmin kitle taban ı na ve/veya "kitle
ruhu anlay ışı na" eahip olmayabilir vb.} Do-
. lay ı elyla, mülk sahibi devletten bahsetmek
devlet kar şı tl ığı n ı gerektirmez ve acente
devlet eavunucular ı Siyasi me ş rebe göre Si-
yasi yelpazenin çe ş itli yerlerinde -Türki-
ye'de bu yer herhangi bir yer, mesela "a şı r ı
sa ğ ", olmasa da- bulunabilirler.
Yöneten elitin ve varsa dayand ığı s ı n ı f-
lar ı n temsilcisi olarak amac ı n ı makeimize
eden mülk sahibi devlet bekae ı n ı neye da-
yand ı racakt ı r? Her şeyden önce devletin
vergi alabilmesi gerekir: vergi alamayan
devlet zay ı f devlettir. Devlet vergi almama-
y ı tercih edebilir: ancak istedi ğ i anda alabi-
lecek güç ve preetijde olmas ı gerekir. Güç-
lü devlete etkinlik niteli ğ ini de atfediyorsak,
bir ilk yakla şı m olarak Laffer e ğ risi vergi
4
cepheeindeki k ı e ı d ı ifade edebilir. İ kinci 'asit
prestij/güvenilirlik (credibility) noktas ı nda
doğ maktad ı r. Kredibilite me ş rulu ğ un zo-
runlu ko ş ullar ı aras ı ndad ı r. Üçüncü k ı s ıt da
yöneten elitin herhangi bir yolla devrilme
olas ı l ığı ndan kaynaklanabilir. Burada elitin
bekae ı aç ı s ı ndan ç ı karlar ı n ı aynen koruya-
rak nöbet devretmesinden değ il, devrimle,
darbeyle veya reformla, hatta eeçimle, tüm
dayanaklar ı n ı kaybetrnesinden bahsediyo-
ruz. Görünürdeki iktidar ı n, herhangi bir du-
ra ğ an etokastik Süreci izleyerek, birkaç Si-
yasi parti aras ı nda el de ğ i ştirmesi devletin
ve yönetici elitin -ve dayand ığı gücün- ger-
çekten toplumsal aktörlere ve yurtta ş lara
kar şı hesap verecek durumda oldu ğ unu
(accountability) göstermez. Mülk sahibi
Mülk sahibi devlet ve yönetici elitin dav- devletten
ran ışı n ı n yukar ı da belirtilen üç k ı e ı t altı nda
bahsetmek
ekillenece ğ ini vareayalim. Önce, devletin
kredibiliteei yönetici elitin gücünü koruma-
devlet
s ı n ı n ne kadar olas ı oldu ğ una ba ğ l ı olabilir. kar ş itli ğ int
Dü ş ük bir olas ı l ı k söz konueuyea, devlet he- gerektirmez
sap verir olmay ı istemeyecektir. İ kinci ola-
ve acente
rak da, elitin devrilmeme olae ı l ığı -dolay ı -
devlet
e ıyla devletin kredibiliteei- yurtta ş lar ı n eli-
ti devirme olae ı l ığı na ba ğ l ı olacakt ı r. Tabii, savunuculari
yurtta ş lar ı n eliti herhangi bir yolla devirme
siyasi
olae ı l ığ i devirme yönünde bir tercih olu ştur-
malar ı na oldu ğ u kadar, devirme kapasitele-
merebe göre
rine veya olanaklar ı na da ba ğ l ı d ı r. Mülk ea- siyasi
hibi devletin en kötü etkiyi yaratabilece ğ i yelpazenin
durumlardan birisi, söz konusu devletin
çeşitli
toplumun devleti yöneten eliti devirme is-
te ğ inin oldu ğ u, fakat devirme kapasitesinin yerlerinde
-henüz- olmad ığı na inand ığı durumdur. Bu
durumda yöneten elit toplumsal aktörler
kar şı s ı nda -belki kendi dayand ığı ve k ı smen
temsil ili ş kisi içinde oldu ğ u toplumsal ak-
törler hariç, ki yine de bilinmez!- paranoya-
ya varan bir ku ş ku içine dü şebilir. Dahas ı ,
uzun dönemli plan yapamad ı kça k ı sa dö-
nemli rant maksimizaeyonuna gidecek ve
belki de kendi eonunu haz ı rlayacak bir "ken-
disini gerçekle ştiren beklentiler" earmal ı na
DERG İS İ • AGUSTOS 200 .
dü ş ebilecektir. Bununla ba ğ lant ı l ı olarak,
devlet yurtta ş lar ı n bilinç durumunu de ğ i ş -
tirece ğ i veya ellerine yeni imkanlar verece ğ i
gerekçeeiyle ekonomik geli ş meyi yava ş lat-
mak bile ieteyebilir. ("Kapitalizm geli ş ince
i ş çi S ı n ı fı doğ acak. 0 zaman ne yapaca ğı z
?" sendromu gibi.) Fakat bu olaell ı k gerçek-
 ten de yüksek olabilir: toplum gerçekten de
ekonomik geli ş meyle veya demokratikle ş -
meyle do ğ ru orant ı l ı olarak eliti devirme ni-
yetinden vazgeçmekeizin devirme imkanla-
r ı n ı artı rabilir. Bu durumda mülk sahibi dev-
lete ak ı l verenlerin akl ı na devlet kat ı nda iti-
bar edilmemesi do ğ ald ı r.
Ayr ı ca, yönetici elitin potansiyel ayak-
ta kalma olas ı l ığı ndan da bahsedebilir ve
bu olas ı l ığı sosyolojik ve jeopolitik faktörle-
re ba ğ layabiliriz -Leninist jargonda "zay ıf
halka" olma veya olmama durumu. Devlet
politikalar ı toplumsal aktörlerin talepleriy-
le ne kadar uyu ş uyorea elitin aktüel ayak-
ta kalma olas ı l ığı n ı n potansiyel ayakta kal-
ma olas ı l ığı na o kadar yakla ş aca ğı n ı da dü-
sünebiliriz ve devlete ak ı l veren entelektüel-
lerin vareay ı m ı da muhtemelen budur. An-
cak, acaba devletin potansiyel ayakta kal-
ma olas ı l ığı ne kadard ı r? Bu olas ı l ı k yüksek-
ye toplumsal talepleri kar şı layarak sanki
acente davran ışı göstermenin, yukar ı daki
a
varsay ı mla, devletin aktüel ayakta kalma
olaell ığı n ı art ı raca ğı n ı söyleyebiliriz. Ancak,
aktüel ayakta kalma olas ı l ığı n ı n devletin
cy
topluma uyum Ba ğ lay ı c ı politikalar izleme-
eiyle artmas ı n ı n devletin kredibilitesine, is-
teniree "devlet olma niteli ğ ine", zarar vere-
ceğ i bir esik de varolabilir. Yani, bu strate-
ji monotonik olmayabilir ve entelektüeller
bu k ı r ı lma noktas ı n ı da kaç ı rabilirler. Nite-
pe
kim, pek çok durumda devlet talepleri kabul
etmenin zaaf olarak alg ı lanaca ğı n ı ve kredi-
biliteyi art ı rmay ı p tersine azaltaca ğı n ı dü-
ş ünmektedir ve hakl ı olmas ı ihtimal dahilin-
dedir. Daha da önemlisi, yönetici elitin po-
tansiyel ayakta kalma olas ı l ığı dü ş ük olabi-
lir. Dü ş ük bir potansiyel olas ı l ı k söz konu-
suyla, toplumsal talepleri kar şı lamamak
optimal strateji olarak yönetici elitin önü-
ne ç ı kmaktad ı r. [3u durumda entelektüelle-
rin devleti ikna etme stratejisi tamamen
yanl ış temeller üzerine kurulmu ş olacakt ı r
ve tek ç ı k ış noktaları yönetici elitin asl ı nda
yüksek olan bu olas ı l ığı dü ş ük gördü ğ ü, ya-
,
mm=nrrmı=rr.
ni yanl ış alg ı lad ığı n ı savunma noktas ı nda-
b ı r. Bu ç ı k ış zay ıf bir ç ı k ışt ı r çünkü: (a) Dev-
let prensip olarak kendi bekae ı n ı n gere ğ ini
daha iyi görebilecek durumdad ı r ve, en
az ı ndan, kendi durumunu böyle görmekte-
dir. Ayr ı ca, prensip olarak devlet de ente-
lektüellerin durumu yanl ış alg ı lad ığı n ı söyle-
yebilir. (b) Devlet de "öğ renme süreci" ya-
ş amaktad ı r ve aeimptotik raeyonaliteye
sahiptir. Bu iki noktay ı da reddetmek dev-
lete irrasyonalite atfetrnek olaca ğı ndan bu
durumda ikna etmeye çal ış man ı n bir yarar ı
zaten yoktur.
Devlete raeyonalite atfediyorsak eül2-
jektif ve objektif potansiyel var kalma ola-
s ı l ı klar ı aras ı nda bir ayr ı m yapamay ı z: ras-
yonel beklentiler tan ı m olarak sübjektif ve
objektif beklenti da ğı l ı mlar ı n ı n ayn ı oldu ğ u
anlam ı na gelir. Bu noktada s ı n ıf sava şı , et-
nik çat ış ma, jeopolitik sorunlar vb konular ı n
dü ş ük bir potansiyel var kalma olas ı l ığı na
yol açt ığı n ı ve önemsenmemeleri talebinin
kabul edilemeyece ğ ini tespit edebiliriz. Bu
durumda yönetici elit kredibilite kaybedebi-
lir ve Laffer e ğ risinin yanl ış tarafı nda kala-
rak güvenilir bir vergi sistemi kuramayabilir.
Öte yandan, mülk sahibi devletin bekas ı
Devlete
olas ı l ığı uygulad ığı politikalardan ba ğı ms ı z rasyonalite
olarak yüksek olabilir. Bu durumda da dev- atfediyorsak
let acente gibi davranma müsevvi ğ ine sa-
iiI2jektif ve
hip olmay ı p, tek tehdit vergi cepheeinden
gelecektir. "Llmurunda olmama durumu" objektif
olusurea kamu görevlerinin yerine getiril- potansiyel
mesi bile yönetici elitin öncelikli hedefi ol- var kalma
mayabilir ve, hatta, özel mülkiyetin korun-
olas ı l ı klar ı
mas ı bile özel ellere b ı rak ı labilir.
Sonuç olarak, devleti yöneten elitin aras ı nda Pir
velveya dayand ığı gücün/s ı n ı fı n bekas ı ola- ayr ı m
s ı l ığı çok dü ş ükse veya çok yüksek olmakla yapamay ı z.
beraber devlet politikalar ı ndan bag ı me ı zea,
mülk sahibi devletin sanki acente gibi dav-
ranmas ı beklenemez. Ayr ı ca, kontraktar-
yen bir bak ışı "sanki" perspektifiyle öne sür-
mek pozitif bir aç ı klamaya katk ı sa ğ lama-
yacakt ı r. Bu durumda devletin -kendi da-
yand ığı güç veya s ı n ı f d ışı ndan gelen- top-
lumsal talepleri kar şı lamae ı n ı istemek de
yönetici elit tarafı ndan ciddiye al ı nmaya-
cakt ı r. ş artlar böyleyse, Laffer e ğ risinin di-
nami ğ ine bakmak vergi tandidi ac ı s ı ndan,
elitin ayakta kalma olas ı l ığı na tehdit olu ş -
turan faktörlerin dinami ğ i de kredibilite
aç ı s ı ndan incelenmelidir. Daha da önemlisi,
argümanlar ı n ait oldu ğ u düzlemi ay ı rarak,
acente devlet görü ş ünü ait oldu ğ u siyaset
felsefeyi düzleminde savunmak ve acente
devlet esprieiyle zaten ba ğ da ş mayan ikna
etme rolünden vazgeçmek olabilir.
Devletlerin Kalk ı nmac ı Kapaeiteleri:
Kuramsal Bir Yakla ı m
Giri ş
Ekonomik kalk ı nma, bir çok faktörden et-
kilenen çok karma şı k bir süreçtir. Bu süreç,
sadece ekonomi ile s ı n ı rl ı değ ildir. Ülkelerin
tarihsel, eosyokültürel ve siyasal yap ı lan ile
yakı ndan ilgilidir. Geli ş mekte olan ülkeler,
uluslararas ı ve bölgesel egemen güçlerin bü-
yük ölçüde sekillendirdi ğ i bir dünyada, özgün
jeo-politik konumlann ı n sa ğ lad ığı olanaklar
veya olanake ı zl ı klar çerçevesinde kalk ı nma
sava şı vermektedir. Ba ş döndürücü bir h ızla
küreselle şen dünyada, ulusal kalk ı nmac ı yak-
la şı mlar ı n ba şarıya ula ş mas ı gittikçe daha
zor hale geliyor. Ülkelerin ba ğı ms ız çizgiler iz-
leyebilmeei, günümüzde art ı k neredeyse ola-
naks ız görülüyor Ancak biliyoruz ki, geli ş mek-
a
te olan ülkelerin her biri hegemonik güçler ve
uluslararas ı kurulu ş larla ili ş kilerinden farkl ı
ş ekilde etkileniyor. Örnegin, çokuluslu ş irket-
cy
lerle olan ili ş kilerinden baz ı ülkeler zararl ı ç ı -
karken, bu ş irketler kar şı s ı nda pazarl ı k gücü
elde edebilmi ş baz ı ülkelerde ise, bu ili ş ki, ya-
bancı sermaye yatı r ı m ı n ı n yap ı ld ığı ülkeye ka-
zanç sa ğ layabiliyor. Buradan hareketle iddia
edilebilir ki, dalgal ı denizde eörf yapan spor-
pe
cu nas ı l, rüzgar ı doğ ru kulland ığı takdirde
büyük ölçüde istedi ğ i yönde ilerleyebiliyorsa,
s ı n ı rl ı pazarl ı k gücüne sahip bir geli ş mekte
olan ülke de, küresel okyanusun do ğ urdu ğ u
dalgalan do ğ ru kullanabiliree, zamanla pa-
zarl ı k gücünü art ı rabilir ve istedi ğ i yönde iler-
lemeyi ba şarabilir. Kalk ı nma çabae ı ndaki ge-
14mekte olan ülkeler, hegemonik bir güçle
olan ili ş kilerinde, her iki ülkenin ç ı karlar ı n ı n
çakıştığı noktalarda, söz konusu ülkenin
destek rüzgAr ı n ı arkalar ı na alarak, ç ı karları n
çatıştığı durumlarda da, bu ülkelerin y ı k ı c ı
etkilerinden kendilerini koruyacak ölçüde ta-
vizler vererek, amaçlad ı kları kalk ı nma yönün-
de ilerleyebilirler. Kalk ı nma eüreçlerinin ba ş -
ları nda çok olumsuz ko ş ullara sahip Japon-
ya, Güney Kore, Tayvan gibi ülkelerin bugün-
kü durumları dü ş ünüldü ğ ünde, bunun müm-
kün oldu ğ u görülecektir. 0 halde isabetli so-
ru ş udur: "Kalk ı nmak isteyen bir ülke ne gibi
niteliklere sahip olmal ı d ı r ki, son derece dal-
Bal ı ve sald ı rgan bir küresel okyanueta büyük M. Mustafa
ölçüde istedi ğ i yönde ilerleyebilein?" Erdoğdu*/**
Bu çal ış ma ilk olarak, arzulanan sonuç-
ları sağ lamada etkin bir araç olabilecek bir
devlet mekanizmas ı n ı n sahip olmas ı gereken
ideal nitelikleri ortaya koymaya çal ışacak-
tı r. idealler, bir deniz feneri gibi bizim gidece-
ğ imiz yönü tesbit etmekte büyük fayda ea ğ -
larlar, ancak hiç bir zaman tam arzuland ığı
şekliyle gerçekle ş mezler. Önemli olan, bu ide-
al duruma ula ş ma çabas ı nda olmak, bunu
da bir öncelikler e ı ralamae ıyla ve her geli ş -
menin bir di ğ erini nas ı l etkileyece ğ ini iyi de-
ğ erlendirerek yapmakt ı r. Do ğ al olarak bu
makalede önerilen şekilde gerçekle ştirilecek
iktisadi kalk ı nma, özellikle 1970'lerin sonun-
dan bu yana çoğ u iktisatç ı tarafı ndan "kut-
lanan" denetimeiz serbest piyasa mekaniz-
mas ıyla gerçekle ştirilemez. Yaz ı m ı z ı n ilk bö-
Kapitalist
lümünde, serbest piyasa mekanizmas ı n ı n ekonomilerde
neden h ı zl ı ve uzun süreli bir iktisadi geli ş me devletin rolü,
sa ğ lamada yetersiz kald ığı konusu üzerinde
ekonomi
durulacak ve iktisadi öncelikleri belirleme,
kaynak da ğı l ı m ı n ı sa ğ lama ve piyasa meka- disiplininin
nizmas ı n ı n aksakl ı klar ı n' giderme konular ı n- clo .vjuunclan
da literatürde devlete biçilen rol k ı saca ele
17u yana en
al ı nacaktı r. Daha sonra, h ızl ı iktisadi kalk ı n-
mayı sa ğ lamada üzerine dü ş en rolü en iyi
tartimal ı
gerçekleetirebilecek devletin "kalk ı nmac ı konulardand ı r. .
devlet" olaca ğı noktas ı ndan hareketle, böy-
le bir devletin özellikleri ve ortaya ç ı kma ko-
ullar ı Ard ı ndan, kalk ı nma-
c ı devleti olu şturan unsurlar ı n birbirleriyle
nasil etkile ştikleri analiz edilecek, son ola-
rak da, kalk ı nmac ı bir devlet yar ı s ı na ula ş -
man ı n mümkün olup olmad ığı sorusuna ce-
vap aranacakt ı r.
Marmara Üniversitesi/2,F
*' Frederick I. Nixson, Fat 12e-
2. İ ktieadi Gelimecle Devletin Rolü
yine, Kwon-Hyun ğ Lee,
Kapitalist ekonomilerde devletin rolü, Mustafa 5aldan ve AH Er-
ekonomi disiplininin do ğ usundan bu yana doğdu'ya bu tebli ğin son
çeklini almas ı ndan önce
en tart ış mal ı konulardand ı r. Hemen hemen
yaptıkları çok yararl ı ele-
herkes, devletin ekonomide bir rol oynama- tirilerden dolayı teKkkiirii
s ı gerekti ğ inde hemfikirdir. Ancak, ne za- bir borç bilirim. 9,201 ola-
rak, ortaya konulan ğdrüş -
man ve ne ş ekilde bir rol oynamae ı n ı n uy- lerdeki olası her türlü hata
gun olaca ğı konusunda ciddi fikir ayr ı l ı klar ı bana aittir.

•1111112EM
KTISAT DER. İ İ • AGUSTOS200
mevcuttur. Bu konudaki fikirlerin bu kadar
farkl ı olmas ı n ı n nedeni, belki de Chang' ı n
(1994: 7) ifade etti ğ i gibi, devlet müdaha-
lesinin verimlilik, etik, güç, özgürlük ve me ş -
ruiyet gibi bir çok tart ış mal ı hususu bün-
yesinde bar ı nd ı rmas ı d ı r. iktisadi geli ş mede
devletin ve pazar ı n ekonomideki göreli rol-
lerinin ne olmas ı gerekti ğ i özellikle 1929
Baki dünya burı al ı mindan sonra sürekli
- tart ış ma konusu olmu ş tur. Bu tarihte or-
taya ç ı kan büyük bunal ı m, pazar ı n "görün-
meyen el" in insaf ı na terkedildi ğ i zaman,
geni ş halk kesimlerine ç ı kan faturan ı n ne
kadar büyük olabilece ğ ini göstermi ştir. Bu
dönemde hem Keynezyen iktisat, hem de
kalk ı nma iktisadi, pazar ı n sa ğ lad ığı ola-
naklar üzerinde genel olarak iyile ştirmenin
mümkün olmad ığı ş eklindeki neoklasik yak-
la ş im ı n reddi olarak ortaya ç ı km ıştı r. Key-
nezyen iktisat, geli ş mi ş ülkelerdeki iktisadi
olaylar ı n analizinde neoklasik iktisat ı n ye-
rini almak üzere ba ç buyur edilirken,
a
kalk ı nma iktisadi da az geli ş mi ş ülkelerde-
ki ekonomik analizlerde neoklasik iktisad ı n
yerini alm ış tı r (Woo, 1990: 404).
cy
1950'lerde ve 1960'larda iktisatç ı larin
ço ğ unlu ğ u piyasa mekanizmas ı n ı n ba ş ar ı -
s ı zl ı klarin ı düzeltme yönünde devlete
önemli roller verme yakla şı m ı n ı benimse-
mislerdi. Kalk ı nma iktisatç ı lar ı , az geli ş mi ş
ülkelerdeki market ba şar ı s ı zl ı klar ı n ı n geli ş -
pe
mi ş ülkelerdekinden daha fazla oldu ğ una
i ş aret ederek, devletin müdahaleci rolünün
art ı r ı lmas ı için gerekçe olu ş turmu ş lard ı
(Shapiro, 1994: 4). Ancak, neoklasik ikti-
sat görü ş ünün öldü ğ ü ş eklindeki görü ş,
fazlas ıyla abart ı lm ışt ı . Bu görü ş ü savu-
nanlar, güçlerini yeniden organize ettiler ve
kendilerinden beklenenden çok daha güçlü
olduklar ı n ı kanitlad ı lar. Ileoklasik iktisat
görü ş ünün yeniden canlanmas ı n ı n bir neti-
cesi olarak kalk ı nma politikas ı na ili ş kin dü-
ş ünce en geç 1970'lerin ikinci yar ı s ı ndan
itibaren, özellikle ingilizce konu ş an akade-
mik çevrelerde ve uluslararas ı kalk ı nma ku-
rulu ş lar ı nda, 1950'lerin ve 1960larin dev-
lete a ğı rl ı kl ı rol Biçen reçetelerinden, piya-
sa ve devletin "uygun rolleri" ş eklindeki ne-
oklasik rollere do ğ ru büyük bir dönü ş üm
gösterdi. Bu durumun sonucu olarak da,
geli ş mekte olan ülkeler, dünya ekonomisine
entegre olma ve devlet müdahalesini
azaltma do ğ rultusunda eçi görülmemi ş
bask ı lar altı nda kald ı lar ve kalk ı nma için
özel bir ekonomik yakla şı m ı n gerekli oldu ğ u
görü ş ü yade ı nd ı (Wade, 1990: Keynez-
yen ekonomiye yöneltilen bu sald ı r ı lar o ka-
dar ba ş ar ı l ı olmu ştur ki, bu gör4ün uygu-
layicilan ş imdilerde kendilerini aktivist
makroiktieatç ı lar olarak adlandirmay ı ter-
cih etmektedirler. Woo'ya (1990: 404) gö-
re, kalk ı nma iktisadina yönelik neoklasik
sald ı r ı daha da ba ş ar ı l ı olmu ştur. Woo'nun
belirtti ğ i gibi alternatif bir paradigma ola-
rak ortaya ç ı kan kalk ı nma iktisadi ş imdi-
lerde genellikle neoklasik iktisad ı n uygula-
mal ı bir dal ı olarak görülme e ğ ilimindedir.
Günümüzde yayg ı n olarak kabul gören
neoklasik iktisat yakla şı m ı , bireyci felsefeyi
ve k ı sa dönemi temel alan bir yap ıya sahip-
tir. Neoklasik iktisat yakla şı m ı, fiyat ı temel
alan piyasa mekanizmaelyla, ekonominin
Günümüzde
devlet müdahalesi olmaks ı z ı n otomatik ola- yayg ı n olarak
rak nas ı l koordine olacağı na odaklanmakta- kabul gören
k ı r. Bu yakla şı m ı n ba şar ı s ı , tam rekabet ko-
neoklasik
ş ullar ı n ı n gerçekle ş mesine ba ğ l ı d ı r. Tam re-
kabet ko ş ullar ı n ı n gerçekle ş mesi halinde pi- iktisat
yasa mekanizmas ı , özel mallar ı sa ğ larnada yakla şı m ı ,
kaynaklar ı n etkin kullan ı lmas ı n ı sa ğ layabil-
bireyci
mektedir. Ancak, tam rekabet gerçek ha- 4
yatta nadiren gerçekle ş ir. Kald ı ki, tam re-
felsefeyi ve
kabetin mümkün oldu ğ u ender durumlarda k ı sa dönemi
bile, piyasa mekanizmay ı etkinli ğ i sadece k ı -
temel alan bir
sa dönemde sa ğ layabilmekte, uzun dönem-
de -toplumsal aç ı dan en yüksek fayday ı sa ğ -
yap ıya
lama bak ı m ı ndan yetersiz kalmaktad ı r. sahiptir.
l\leoklasik görü ş ü savunanlar ı n iddia et-
ti ğ i gibi piyasay ı , iktisadi kalk ı nmay ı sa ğ la-
man ı n en uygun aracı olarak görmek de ger-
çekçi de ğ ildir. Herş eyden önce gerçek ya-
şamda, neoklasik iktisat ı n varsay ı mlar ı na
uymayan bir çok durum ortaya ç ı kar. Piya-
salarda eksik rekabet ko ş ullar ı geçerli ola-
bilir, üretim azalan maliyetlere -tabi olabilir,
tüketiciler yetersiz bilgiye sahiptir ve/veya
reklamlarla yanl ış yönlendirilmi ş lerdir vs.
Bu sebeplerden dolay ı piyasa mekanizmay ı ,
özel mallar ı sa ğ lamada bile öngörüldü ğ ü
kadar kusursuz de ğ ildir. Kald ı ki, piyasa
mekanizmas ı tüm iktisadi sorunlara çözüm
getirememektedir. Burada üç husus önem
ta şı maktad ı r: İ lk husus, piyasa mekaniz-
mas ı n ı n, iktisadi bir faaliyetin amaçlanm ı -
yan d ış sall ı klara yol açmas ı durumunda i ş -

[evini etkin bir ş ekilde yerine getirememeei-
bir. İ kinci husus iee, kaynak da ğı l ı m ı nda et-
kinli ğ i sa ğ layaca ğı na inan ı lan kueureuz bir
tam rekabet modelinde bile , eo şyal olarak
arzulanan türde bir gelir da ğı l ı m ı na ula ş ma
olana ğı olmamas ı d ı r. Kusursuz bir tam re-
kabet modeli, adaletten uzak bir gelir da ğı -
l ı mina yol açabilir. Üçüncü husus da, iktisa-
di kalk ı nma, i ş sizlik ve enflasyon gibi sorun-
lar piyasa mekanizmas ı tarafı ndan otoma-
tik olarak çözümlenememektedir.
Yukarıda say ı lan durumlarda piyasa me-
kanizmas ı ba ş arı s ı z olmakta ve yap ı lan yatı -
r ı mlar sosyal aç ıdan en iyi sonucu sa ğ laya-
mamaktad ı r. Juetman ve Teubal (1991: 1181)
bu "basit" ya da ortodoks piyasa ba ş ar ı sı z-
liklar ı n ı n yan ı s ı ra iktisadi kalk ı nma sürecinin,
alternatif geli ş me yollar ı ya da yap ı sal de-
ğ i ş menin tipinin seçilmesi gibi konularda kar-
şı karşıya kald ığı daha stratejik ba şarı sı zl ı k-
lara dikkat çekmektedirler. Bunlar, sadece
piyasa ba ş arı elzliklar ı n ı değ il, ayn ı zamanda
yap ı sal değ i ş menin kritik bir dönerne ş nokta-
e ı nda, hem kamu hem de özel sektördeki ka-
rar alma mekanizmalar ı nda ortaya ç ı kabile-
cy
cek muhtemel ba şar ı s ı zl ı klar ile, yeni endüst-
rileriri altyap ı gereksinimlerini koordine ede-
cek kurumlar ı n olmamas ı gibi olumsuzluklar'
içermektedir. Juetman ve Teubal hakl ı ola-
rak, piyasa mekanizmas ı n ı n ya da mevcut
kurumları n, ortaya ç ı kacak bu sorunlara çö-
pe
züm getirece ğ ine inanmak için bir neden ol-
mad ığı n ı ifade etmektedirler. H ızl ı ekonomik
kalk ı nma için bu sorunlara çözüm aray ışı , bi-
zi devlet müdahalesi için en önemli nedene
yöneltmektedir: kar şı la ştı rmal ı üetünlükler
merdiveninde yükselebilmek için do ğ ru yap ı -
sal değ i ş imi sa ğ layabilecek te şvik mekaniz-
maları n ı n olu şturulmas ı .
Geli ş mekte olan ülkeler, geli ş mi ş ülkeler-
den özellikle be ş eri eermaye ve birikmi ş tek-
nolojik kapasite aç ı s ı ndan geride kalm ış lar-
d ı r. Bu nedenle, Söz konusu ülkelerin geli ş -
mi ş ülkelerin iktisadi geli ş mi ş lik düzeyini ya-
kalayabilmeleri için muazzam bir telafi edici
çabaya ihtiyaçlar ı vard ı r. Devlet, ekonomide
sa ğ lad ığı te şvikler, finansman kolayl ı klar ı ve
hem destekleme hem de disiplin amac ıyla
koydu ğ u kurallarla, piyasa ve piyasa d ışı ku-
rumlar ı n performane ı n ı ciddi Ç ekilde etkile-
yebilir. iktisadi ğ e4meye yol açan çabaları
destekleyici, koordine edici ve dura ğ anl ığ a
=3
yol açan faaliyetleri cayd ı rı c ı politikalarla
devlet, ulusal teknolojik kapasite olu ştur-
mada ve zamanla katma de ğ eri daha yük-
sek olan mal ve hizmetlerin üretilmeeinde,
belirleyici bir role sahip olabilir (Erdo ğ du,
1994: 69). Teknolojik geli ş me ve endüstriyel
dönü ş ümün h ı z kazanmas ı nda, devletin iyi
yönlendirilmi ş pro-aktif etkinliklerinin rolü
yadsinamaz. Devletin iktisadi geli ş meyi h ız-
land ı rmak ve eüreklili ğ ini garanti alt ı na ala-
bilmek için kaynak da ğı l ı minda etkin rol üst-
lenmesi, statik de ğ il dinamik bir yakla şı mla
belirlenmi ş uzun döneMli politikalar uygula-
mas ı gerekir. Ayr ı ca devlet, talebi art ış gös-
teren ve olumlu d ış sall ı k yayan sektörlerde
teknolojik geli ş meyi te ş vik edecek politikalar
Piyasan ı n
uygulamal ıdir. Yüksek teknoloji endüstrileri,
ğ elimelerinin erken a ş amalar ı nda ço ğ u za- yetersizlikleri
man 'bebek endüstri" özellikleri gösterirler. aç ı kça ortada
Böyle durumlarda korumac ı l ı k uygulanmas ı ,
oldu ğ u halde,
yurt içi üretimi ve buna ko ş ut olarak da ma-
liyet dü ş ürücü ö ğ renmeyi sa ğ layabilir.
neoklasik
a
Önemli olan, bu ş ekildeki ö ğ renmenin aktif iktisat
olarak desteklenmesidir. Aksi takdirde an- anlay ıı
cak s ı n ı rl ı bir teknolojik yetkinlik ea ğ ları abilir
devletin rolünü
ve bu da, daha sonraki teknolojik geli ş me h ı -
zı n ı olumsuz bir ş ekilde etkileyebilir. mülkiyet
riyaean ı n yetereizlikleri aç ı kça ortada haklar ı n ı ve
oldu ğ u halde, neoklasik iktisat anlay ışı
tam rekabet
devletin rolünü mülkiyet haklar ı n ı ve tam
rekabet ko ş ullar ı n ı ea ğ lamayla s ı n ı rl ı tut-
ko ş ullar ı n ı
may ı tercih etmektedir. Piyasa mekaniz- s4lamayla
mas ı na a şı r ı güvenen neoklasik iktisat s ı n ı rl ı
yakla şı m ı , iktisadi kalk ı nman ı n gerçekle ş -
tutmay ı
mesinde, devletin öncelikli buldu ğ u alanlar-
daki faaliyetleri te şvik etme ve destekleme tercih
gere ğ ini yads ı ma e ğ ilimindedir. Bir ülkenin etmektedir.
ekonomik ba ş ar ı s ı nda, s eçici bir eanayi po-
litikac ı uygulanmas ı n ı n çok önemli bir rolü-
nün oldu ğ u, bu yakla şı mda ihmal edilmek-
tedir. Grabowskrnin (1994: 414) ifade et-
ti ğ i gibi 'bu bak ış aç ı e ı na göre devlet, do ğ a-
s ı gere ğ i yagmac ı olma e ğ ilimindedir. Ba ş -
ka bir deyi ş le, devleti olu şturan bireylerin
ve gruplar ı n, toplumun ç ı karlar ı ile çat ış ea
da, kendi ç ı karlar ı n ı n pe ş inde ko ş acaklar ı
kanaatindedirler' (Grabowski, 1994: 414).
Bu görü ş ü benimseyenler, politikac ı ları n el-
lerindeki gücü kötüye kullanman ı n çekicili-
ğ ine kap ı lacaklar ı ve kamu sektöründe gö-
rev yapanlar ı n özel sektördeki giri ş imcile-
rin farkedemedikleri f ı rsatiar ı değ erlendi-
 remeyece ğ i inanc ı ş eklinde ortaya ç ı kan,
yoğ un bir kötümeerli ğ e sahiptir. Neoklaeik
iktisat anlay ışı n ı n uygulamaya geçmesi
demek, devletin küçülmesi ve "aeli görevle-
ri" olarak adland ı rı lan alanlar ı n d ışı nda fa-
aliyet göstermemesi anlam ı na gelmekte-
dir. Böylesi bir durum büyük ölçüde ekono-
mik liberalizasyon ve özelle ştirmenin ger-
çekleştirilmesi demektir (Wade, 1990: 13).
Neoklasik iktisat literatürü hakl ı ola-
rak, 1960'lar ı n kalk ı nma iktisatç ı ları n ı n
devletin ekonomik sisteme etkin bir sekilde
müdahale etme yönünde e ı n ı re ı z bir kapa-
siteye sahip oldu ğ u ş eklindeki z ı mni varsa-
yı mlar ı n ı n önemli bir zay ıfl ı k oldu ğ una dik-
kat çekmi ştir. 1960'lar ı n kalk ı nma iktieat-
ç ı lar ı , Shapiro'nun (1994: 10) i şaret etti ğ i
gibi, devlet müdahale etmeli mi etmemeli
mi konusuna odaklan ı rken, devletin kendi-
sine biçilen rolü gerçekle ştirecek politik ve
kurumsal kapasiteye sahip olup olmad ığı -
na gereken önemi göstermemi ş lerdir. Dev-
leti değ ismenin motoru olarak görürken,
a konusu ülkede piyasa mekanizmas ı n ı n iyi
onun gerekli siyasal özerkli ğ e ve belirlenen
hedefleri yerine getirebilecek yöneteel ka-
cy
pasiteye sahip olup olmad ığı n ı analiz et-
memek, o dönemde gösterilen çok önemli
kuramsal bir zafiyet olmu ştur. Dolay ı s ıyla,
o dönem kalk ı nma iktieatç ı lar ı n ı n ço ğ untu-
ğ unda görülen devletin kaynak da ğı t ı m ı n ı
piyasadan çok daha iyi sa ğ layaca ğı dü-
pe
ş üncesi, gerekçesi olmayan bir inançtan
öteye ğ idememietir. 5ütüneel bir devlet
teorieine sahip olmamalar ı n ı n bir eonucu
olarak bu kuramc ı lar, ekonomik ve politik
alanlar ı bir birinden ayr ı tutan neoklasik ik-
tisat yakla şı m ı n yanl ışı m yeniden üretmis-
lerdir. 5u yanl ış l ığı n alt ı n ı çizen yeni litera-
tür, tart ış may ı olmasa gerekti ğ i gibi, piya-
sa akeakl ı klar ı konusunun ötesine ta şı m ış -
t ı r. Art ı k piyasa aksakl ı klar ı na dikkat çek-
mek, devlet müdahalesini hakl ı göstermek
için yeterli görülmemektedir. İ ronik bir ş e-
kilde bu durum tam da, Shapiro'nun (1994:
11) ifade etti ğ i gibi, bilginin elde edilmesi ve
stratejik ticarete ili ş kin yap ı lan çal ış mala-
Tr~Tr4r11=1,Z=
r ı n bir sonucu olarak, potansiyel piyasa
aksakl ı kları n ı n bilinenden çok daha geni ş
oldu ğ unun ortaya ç ı kt ığı tarihlere denk
dü ş mektedir. Stratejik ticaret modelleri-
nin savunucular ı n ı n i ş aret ettikleri gibi,
azalan maaliyetlerin söz konusu oldu ğ u
durumlarda, ekonomik rantlar ı n rekabet
sonucu yok olmas ı gerekmez ve müdahale
iktisadi liberalizmden (laiseez-faire) daha
Fareto optimum sonuçlar verebilir. Ulusla-
raras ı ticaret, kar şı la ştı rmal ı üstünlükler-
den ziyade ölçek ekonomileri tarafı ndan
belirlendi ğ i ve uluslararas ı pazarlar a şı r ı
kar elde eden oligopolistik firmalar taraf ı n-
dan kontrol edildi ğ i zaman, "etratlik tica-
ret politikas ı " yabanc ı firmalar taraf ı ndan
kazan ı lan iktisadi rantlar ı yerel firmalara
do ğ ru kayd ı rabilir.
Shapiro'nun (1994: 12) alt ı n ı çizdi ğ i gi-
bi, neoklasik iktisat literatürü seçkin ikti-
eat tarihçilerinin katk ı lar ı na ve ülkeler ara-
e ı ndaki büyüme farkl ı l ı klar ı na ili ş kin gös-
terdi ğ i ilgiye kars ı n, tuhaf bir tarih ve za-
man d ışı yakla şı ma sahip bulunmaktad ı r. Neoklasik
5u literatürün temsilcileri adeta tarihi,
iktisatç ı lar,
vareay ı mlar ı na uyacak sekilde yeniden
yazma egilimindedirler. Örne ğ in, e ğ er bir ül- yüksek
ke ekonomisi h ı zl ı büyüyorea bu durum söz performans!'
uzak d ıfgu
istedi ğ i, e ğ er terei oluyorsa kötü devlet po-
litikalar ı n ı n piyasa mekanizmas ı n ı n i ş leme-
ekonomilerinin
sini engelledi ğ i ş eklinde yorumlanabilmek- ba şar ı smda
tedir. Neoklaeik iktisat ı n kaynak da ğı l ı m ı n- devlet
da ortaya ç ı kan etkinsizliklerin her zaman
üretim etkineizliklerine yol açaca ğı seklin-
politikalar ı n ı n
deki vareay ı m ı na dayanan bu yorum, kötü hayati
ekonomik performanslar ı , fiyat sistemin- önemini
den "eaptir ı lm ı s" politika rejimleriyle iliski-
görmezden
lendirmektedir. Ayn ı sekilde, ithal ikamesi
şeklinde ortaya ç ı kan korumac ı politikala- gelme
r ı n erken a şamaları d ışı nda ba şar ı l ı olama-
d ığı ve liberal politikalar do ğ rultusunda ge-
li şen di ş ticarete dayal ı sanayile ş menin
çok ba ş ar ı l ı oldu ğ u, dolay ı s ıyla da az geli ş -
mi ş ülkelerin de bu rotay ı takip etmeleri
gerekti ğ i iddia edilmektedir (örneğ in bkz.
5alaesa, 1981; Krueger, 1981).
Nedense neoklasik iktisatç ı lar, yüksek
performansl ı uzak do ğ u ekonomilerinin ba-
şar ı s ı nda devlet politikalar ı n ı n hayati öne-.
mini görmezden gelme eğ ilimindedir. 5u du-
rum, Uluslararas ı Para Fonu (IMF) ve Dün-
ya Bankas ı gibi güçlü uluslararas ı kurulu ş -
lar tarafı ndan da büyük destek gören, ide-
olojik bir tercih oldu ğ u izlenimi vermektedir.
Arneden' ı n (1994: 627) dikkat çekti ğ i gibi
Dünya Bankas ı , 'tabiat' gere ğ i politik bir or-
ganizaeyondur'. l Orta düzey yönetimi çok

sayg ı duyulan iktieatçllardan olu ş urken,
üst düzey yönetimi sanayile ş mi ş ülkelerin
özellikle de A1319'nin ç ı karları na hizmet eden
politik atanm ış lardan olu ş maktad ı r. Dünya
Bankas ı , yap ı eal uyum programlar ı n ı dee-
teklemek için sa ğ lad ığı finansman kolayl ı k-
lar ı n ı neoklaeik iktisat politikalar ı uygulama
koş uluna ba ğ layarak, bir çok ülkenin hükü-
metleri üzerinde bask ı olu şturmada aktif
rol oynam ış-tı r. IMF ve Dünya Bankae ı nin
"serbest piyasa ideolojiei"ni deeteklemede
büyük entellektüel ve finansal güce sahip ol-
maları na ra ğ men, bu ideoloji gittikçe artan
bir ş ekilde ele ştirilmektedir. Bunun yak ı n
zamanlardaki en önemli nedeni, 1997 y ı l ı n ı n
yaz aylar ı nda güneydoğ u Asya'da ba ş layan
küresel finansal kriz için önerilen neoklaeik
reçetelerin içe yaramamasi ve daha da kö-
tüsü, krizin ba ş ka bölgelerdeki ülkelere de
yayı lmae ı d ı r. Su "küresel finansal anar-
dünya genelinde devletlerin ekonomik
olaylar üzerindeki etkilerinin azalm ış olma-
a
e ı nin rolü oldu ğ u yönünde güçlü kan ıtlar
vard ı r. Örne ğ in, bu krize ili ş kin World Deve-
lopment'da yay ı nlanan dört ülke çali ş mae1 2,
cy
krizin yaln ı zca gerekli ve zaman ı gelmi ş bir
piyasa düzeltmeyi oldu ğ u ve gereken uygun
politikan ı n daha fazla liberalizasyon oldu ğ u
görü ş ünü reddetmektedir. Hatta, Chang'a
(1998:1560) göre IMF'nin önerisi olan fi-
nansal liberalizasyon, neredeyse yapı lmas ı
pe
gerekenin tam tereidir. Gerçekte Güney
Kore'nin ya şad ığı kriz, 'fazla düzenlemeden
de ğ il, aksine gere ğ in -nden az düzenleme-
den doğ an bir krizd ıı Charı g,1998: 1555).
Devletin iktisadi geli ş medeki rolü konu-
sunda özellikle yüksek performansl ı uzak
do ğ u ekonomileri' üzerine yap ı lan çal ış ma-
lar, neoklaeik dü ş ünceyi eavunanlar ı n yan-
l ış a ğ ac ı ta ş ladiklarini göstermektedir.
Wade'in (1990: 345) alt ı n ı çizdi ğ i gibi, uzak
do ğ unun ba şar ı l ı yeni sanayile ş en ülkele-
rindeki devlet müdahaleleri, neoklaeik yak-
la şı m ı n kabul edebilece ğ i "iyi müdahale" dü-
zeyinin çok ötesine taem ı etir. H ı zl ı geli ş me
gösterdikleri dönemlerde bu ülkeler, iddia
edildi ğ i gibi serbest ticarete fazla bel ba ğ -
lamam ı elardir. Bilakis, bu süreçte devletin
do ğ rudan rolü öne ç ı kmaktad ı r. Kuzeydo ğ u
Asya ülkelerinin deneyimleri aç ı kça göster-
mektedir ki, devlet bürokrasisinin bir kom-
binaeyon ş eklinde do ğ rudan ve fiyat meka-
=,
nizmae ı yoluyla uygulad ığı seçici müdaha-
leler, ekonomik geli ş menin uzun dönem ihti-
yaçlar ı aç ı s ı ndan hemen her zaman, piya-
sa güçlerinin ba ş arabilece ğ inden çok daha
uygun sonuçlar sa ğ lam ış tı r. Bebek en-
düstriler tezi temelinde anahtar baz ı eek-
törlerin desteklenmesi ş eklindeki stratejik
sanayi politikas ı , bu ülkelerin iktisadi ba-
şar ı s ı nda merkezi rol oynam ıştı r. Sir çok
yazarı n hakl ı olarak ortaya koydu ğ u gibi
(örneğ in, Amsden, 1989; Wade, 1990; Lall,
1991; Jenkins, 1991) d ış a yönelik olmak, bir
çok yeni sanayile ş mekte olan ülkenin d ış
ticarete ve di ğ er alanlara ili ş kin seçici mü-
dahalelerde bulunmamas ı anlam ı na gelme-
mi ştir. Bu ülkelerden özellikle ihracat ı n'
gerçeklestirdikleri ürünler için geni ş bir iç
pazara da sahip olanlar, ihracatç ı firmala-
ra sa ğ lad ı klar ı önemli düzeyde te şviklerin
yan ı s ı ra, firmalar ı n kendi ba ş lar ı na alt ı n-
dan kalkmalar ı büyük zorluklar ta şıyan ye-
ni aktivitelere girmelerini özendirmi ş , onla-
ra rehberlik hizmeti vermi ş ve belirli bir sü-
re d ış rekabete kar şı korumuetur.
Özellikle do ğ u Asya ülkelerinin iktisadi
geli ş mesinde devletin rolü üzerine yap ı lan
yeni ara ştı rmalar ı n bir sonucu olarak, ne-
°klasik aç ı klamalar art ı k ne kuramsal tar-
t ış malarda ne de uluslararas ı kalk ı nma ku-
rulu ş lar ı n ı n yönetimlerince otomatik olarak
kabul edilmektedir. Sir zamanlar ba şı çeken
devlet öncülü ğ ünde kalk ı nma modeline yö-
nelik olarak ortaya ç ı kan kar şı devrimimin
ele ştirileri, art ı k Killick'in (1989) ifadesiyle
`a şı r ıya kaçm ış bir reaksiyon' olarak görül-
meye ba ş lanm ıştı r. Yerine, 1990'lardaki
uluslararas ı tart ış ma ve kalk ı nma çabalar ı
konusundaki ajanday ı belirleyen bir uzla ş - 2 Krizin genel bir değerlen-
dirmesi için bakiniz Wade
ma olarak, devlet ve piyasa öncülü ğ ünde
(199B), Güney Kore için
kalk ı nma modelleri aras ı nda daha dengeli Chang (1998), Malezya
bir yakla şı m ortaya ç ı kmaya ba ş lam ıştı r. için Jomo (1998). Tayland
icin Lauridsen (1998) ve
Örneğ in, yak ı n tarihli bir Dünya Bankas ı ya-
Endonezya için Kobi şon ve
yı n ı (1997: 4), 'piyasa ve devlet faaliyetleri- ,osşer (199B).
nin birbirlerini tamamlay ı c ı oldu ğ u' olgueu- Örneğin gelişmiş ülke kate-
goriş e alı mmadan önceki
nu teyid etmektedir. Ayn ı yayı n 'devletin
dönemi kapsamak üzere:
ekonomik ve sosyal geli ş me için merkezi bir Japonya, Güney Kore ve
öneme sahip oldu ğ unu' kabul etmekle birlik- Tayvan.
te hemen bu konudaki rolünün, 'geli ş meyi
3 Bu terim Ingilizce interme-
do ğ rudan ea ğ lay ı ci de ğ il fakat bir partner, diate kelimesinin Türk-
kolayla ştı r ı c ı ve katalizör' oldu ğ unun alt ı n ı ça'deki tam karşılığı değil-
dir. Ancak-, anlam açışın-
çizmektedir. Su al ı ntı ları n ima etti ğ i gibi, dan bu kelimeyi karç ıladığı
ş imdilerde piyasa ve devlet aras ı ndaki tar- şöylenilebilir.
Z22=13"
tı smalar, neoklaeik görü ş ü savunan ikti-
eatçllar ve di ğ erleri aras ı nda iki farkl ı görü-
ş ür kar şı karşıya gelmesiyle s ı n ı rl ı değ ildir.
Birbirinden farkl ı l ı klar gösteren bir çok yeni
dü ş ünce ve öneri geli ştirilmi ştir.
Su makalenin odakla ştığı iikalk ı nmac ı
devlet" kuram ı n ı n geli ş mesinde, geç sana-
yile ş menin ba ş ar ı labilmeei için devlet mü-
dahalesine merkezi bir önem atfeden Ale-
xander Gerschenkron (1962) öncü konu-
mundad ı r. Neoklasik yakla şı m ı n -tersine ik-
tisadi geli ş meyi gerçekle ştirmede devlete
önemli rol biçer Gerschenkron, sanayi yat ı -
r ı mlar ı n ı çekici hale getirerek geleneksel ih-
racat yap ı s ı n ı değ istirebilmek için piyasa
sinyallerinden daha fazlae ı na ihtiyaç oldu-
ğ una dikkat çekmi ştir. Myrdal (1959) az
geli ş mi ş ülke devletlerinin mevcut ş ekliyle
iktisadi büyüme ve geli ş meyi sa ğ lamada
motor i ş levi göremeyecek derecede "yumu-
ş ak" olduklar ı ş eklinde genellemede bulu-
nurken, Gerschenkron gelene ğ ini takip
a
eden ve 1980'lerin ortalar ı ndan itibaren li-
teratürde yerini almaya ba ş layan yeni dev-
let kuramlar ı , özellikle uzak do ğ u ve Afri-
cy
ka'daki devlet yap ı lar ı aras ı ndaki farkl ı l ı klar
üzerinde durmaktad ı r. Su yeni kuramlar,
geli ş mekte olan ülke devletlerinin eosyal
temelleri, kurumsal yap ı lar ı ve i ş lev görme
biçimleri aç ı s ı ndan büyük farkl ı l ı klar gös-
terdiklerini vurgulamaktad ı r. Evans' ı n
pe
(1995: 11) ifade etti ğ i gibi, 'devletler birbir-
lerinin ayn ı de ğ illerdir. Kendi iç yap ı lar ı ve
toplumla olan ili ş kileri aç ı s ı ndan büyük
farkl ı l ı klar gösterirler. Farkl ı türdeki devlet
yap ı lar ı , devlet etkinliklerinin ba ş ar ı y ı yö-
nündeki de farkl ı kapasiteler olu ştururlar.
Mevcut yap ı lar, devletin oynayabilece ğ i rol-
ler dizisinin neler olaca ğı n ı da belirler. Elde
edilecek sonuçlar hem bu rollerin mevcut
ko ş ullara uygunlu ğ una, hem de ne kadar iyi
gerçekle ştirilebildi ğ ine ba ğ l ı d ı r.' Yeni devlet
kuramlar ı , geli ş mekte olan ülke devletleri-
nin hepsinin ekonomik geli ş me ve de ğ i ş imi
deeteklemede ba ş arı s ı z olmad ı klar ı n ı vur-
gulamaktad ı r. Devletin ve siyasi yöneticile-
_ DERGIS • A U STO2. 0
rin sosyal geli ş meyi desteklemedeki yeter-
sizlikleri ve/veya ieteksizlikleri konusundaki
güçlü vurgu, rasyonel devletin ekonomistle-
Hn do ğ ru rehberli ğ i alt ı nda kalk ı nmaya ön
ayak olacak etkin politikalar eeçmeye muk-
tedir oldu ğ u ve bu seçimi yapaca ğı yönün-
deki dar görü ş lü anlay ışı düzeltici bir i ş leve
sahiptir (Martinussen,1997: 238-41). ikti-
sadi geli ş me konusundaki tart ış man ı n özü
HAIA ekonomik performans ı belirlemede pi-
yasa ile kurumsal faktörlerin görece önemi
oldu ğ u halde, tart ış man ı n odak noktas ı pi-
yasan ı n kapasitesinden, devletlerin kapa-
sitesine do ğ ru kaym ış bulunuyor. Böylece,
art ı k iktisadi geli ş me sürecine geç kat ı lan
ülkeler aras ı ndaki büyüme farklar ı n ı aç ı kla-
y ı c ı kritik de ğ i ş ken olarak, etkin kurumlar ı n
olu şturulmas ı görülmeye ba ş lanm ıştı r,
Su yakla şı mlar ı birle ştirici nokta, piyasa
güçlerinin kendi ba ş lar ı na ba şarı l ı iktisadi
sonuçlar sa ğ layamayaca ğı d ı r. Sir k ı sm ı , pi-
yasan ı n elinden kaynak da ğı l ı m ı rolünü zorla Farkl ı türdeki
alacak ve standart etatik kar şı la ştı rmal ı
devlet yap ı lan,
üstünlükler ve verimlilik göetergelerini gör-
mezden gelebilecek güçlü bir devletin gerek- devlet
li oldu ğ unu savunmaktad ı r. Örne ğ in John- etkinliklerinin
eisin (1982), basard ığı iktisadi "mucize" yi
ba ş ar ı s ı
sa ğ lamada katk ı s ı olan kurumsal ön ko ş ul-
lar ve yap ı lar ı belirlemek amac ıyla, Japon yönünden de
devletini incelemistir. Bu çal ış man ı n sonucu farkl ı
olarak Johnson devletin rolünü, geleneksel
kapasiteler
kaynak da ğı l ı m ı n ı sa ğ lama ve oyunun kural-
lar ı n ı koyma ile s ı n ı rl ı gören "piyasa-rasyo-
olu ştururlar.
nel" yakla şı m ı n tersine, Japonya'n ı n ekono- Mevcut
mik ba şar ı s ı n ı sanayile ş mede aktif rol alan yap ı lar,
ve daha çok stratejik sonuçlarla ilgili olan
devletin
"plan-rasyonel" devlete ba ğ lamaktad ı r.
Hatta Güney Kore üzerine yapt ığı çal ı sma- oynayabilece ğ i
ya dayanarak Ameder (1989), sanayile ş - roller dizisinin
meye geç ba ş layan ülkelerin kaynak da ğı ll-
neler
m ı n ı ilerde dinamik kar şı la ştı rmal ı üstünlük-
lerini olu şturacak aktivitelere yöneltebilme-
olaca ğı nı da
leri için önemli fiyatlar ı n "yanl ış " olmaeln ı belirler.
sa ğ lamalar ı gerekti ğ i dü ş üncesini eavun-
maktad ı r. Benzer ş ekilde Tayvan üzerine
yaptığı çal ış ma temelinde Wade (1990),
uzak dlo ğ unun ekonomik ba şarı kazanm ış ül-
kelerindeki yüksek yat ı r ı m oranlar ı n ı n kay-
na ğı n ı n, bu ülkelerdeki rekabeti gerekti ğ i şe-
kilde e ı n ı rland ı ran ya da h ı zland ı ran devlet
aktiviteleri oldu ğ unu iddia etmektedir.
Bu yazarlar ı n neoklaeik rakiplerinden ay-
r ı ld ı klar ı temel nokta, kalk ı nma sürecine geç
kat ı lan ülkelerin ekonomik performanslann-
da görülen çe ş itlili ğ in, bu ülke devletlerinde-
ki kapasite farkl ı l ı klar ı ndan kaynakland ığı id-
dias ı d ı r. "Kantin oldu ğ u yerde rant aray ışı -
n ı n da olaca ğı " görü ş ünü kabul etmelerine

Diyagram I: Kalk ı nmac ı Devleti Olu ş turan Unsurları n Bi rbirleriyle Etkile ş imi
Devletin Me ş ruiyet'
A
Devletin Yönetim Kapasitesi
Siyasi istikrar H ı zl ı iktisadi Geli ş me
Toplumda Birlik Devlet ve Toplumun içselle ş mesi
ra ğ men bu yazarlar ı n problemin çözümü yö-
nündeki önerileri, "devleti iktisadi olaylar ı n
d ışı na ç ı karmaya çal ış mak de ğ il, yetkin bir
bürokrasinin -temini yoluyla rant aray ışı n ı
bloke etmektir" (örne ğ in bak ı n ı z Evans,
19'59, 1995). Fiyat sapt ı r ı c ı müdahaleleri
önerenlere göre, bu müdahaleleri gerçekle ş -
tiren devletin ba ş ar ı l ı sonuçlar alabilmcei
için kendisinden dee -tek alan özel cektör fir-
maları na performans kriterleri uygulayabile-
cy
cek durumda bulurı mael gerekir. Örne ğ in
Arneden'a (1989) göre, Güney Kore'yi ben-
zer politikalar uygulayan ülkelerden ay ı ran
ve ba ş ar ı n ı n kayna ğı ngla yatan olgu, güçlü
bir devlete sahip olmasa ve bu devletin de
özel sektör firmalar ı n' disipline etme konu-
pe
sunda istekli olmas ı d ı r. Devlet, firmalar ı te-
kelci davran ıştan al ı koymayı sa ğ layacak şe-
kilde, banka sistemi ve fiyatlar ı kontrol et-
mek dahil, çok geni ş olanaklara eahip olmu ş
ve özel eektör firmalar ı n gittikçe a ğı rla ş ar,
ihracat yükümlülüklerini yerine getirme kar-
şı l ığı nda dü ş ük maliyetli finansman ve ihti-
yaç duyulan dövizi ea ğ lama ş eklinde ödül-
lendirmi ştir. Dahas ı , Kore devleti uzun-dö-
nem yat ı r ı mlar ı finanee edebilmek için, orta
tabakay ı vergileyebilecek ve eoeyal harca-
malar ı görece dü ş ük tutabilecek fiskal oto-
riteye sahip olmu ştur. Dolay ı s ıyla, devletin
elde etti ğ i "ganimetleri" politik olarak tercih
etti ğ i keeimlere da ğı tt ığı bir ''rant pe ş inde
ko şanlar cenneti" olu ş mam ıştı r. Konsantre
ve korunmas ı ndan kaç ı n ı lmarn ış bir endüst-
riyel yap ı n ı n varl ığı na ra ğ men devlet, ülke
içinde yo ğ un rekabeti sa ğ lama ba ş arı s ı n ı
göetermi ş, firmalar ı "öğ renmeye" ve gittikçe
daha üretken olmaya zorlami ştı r. Di ğ er ül-
==,
Devletin Görece Özerkli ğ i
Iktisadi Kalk ı nma İ çin
Motivasyon
keler, devlet ve özel sektör firmalar ı aras ı n- Fiyat
da bu tür kar şı l ı kl ı l ı k esas ı na dayal ı ili ş ki ya-
sapt ı rı c ı
ratmada daha az ba ş ar ı l ı olabilmi ş lerdir
(Shapiro, 9-10).
müdahaleleri
Devlet ve iktisadi kalk ı nma konusundaki önerenlere
en önemli kuramc ı lardan Feter Evane, yap- göre, bu
tığı arnpirik baz ı çal ış malara dayanarak üç
a
ayr ı devlet tipi tan ı mlamaktad ı r: yagmac ı
müdahaleleri
(predatory), vasat' (intermediate) ve kal- gerçeklepren
k ı nmac ı (de,velopmental). Yagmaci devlet devletin
kavram ı , ekonomik ve sosyal geli ş meyi sa ğ -
baar ı ll
lamak aç ı s ı ndan çok dü ş ük bir kapasiteye
sahip, -tutars ı z ve etkinlikten uzak bir devlet sonuçlar
yönetimini ifade etmektedir. Evans'a göre alabilmesi için
böyle devletler, devleti ve onun kaynaklar ı n ı
kendisinden
kendi özel ç ı karlar ı n ı tatmin etmek için kul-
lanan ve ço ğ u kez siyasi gücü elinde tutan
destek alan
otokratik bir lider önderli ğ indeki bir seçkin özel sektör
keeimi tarafı ndan kontrol edilirler. Evane bu firmalar ı na
tür devlete Zaire'yi örnek göstermektedir.
performans
Su devletten büyük farklar gösteren ve Max
Weber'in ideal-tip bürokraeieini and ı ran, iyi kriterleri
geli ş mi ş tutarl ı bir bürokraeiye sahip devle- uygulayabi-
ti de Evans, kalk ı nmac ı devlet olarak tan ı m-
lecek durumda
lamaktad ı r. Güçlü bir iç a ğ ve homojen bir
yönetim kültürüne sahip olan böyle bir dev-
bulunmas ı
let, güvenlik politikalar ı nglan ekonomik politi- gerekir.
kalara kadar kendisinden gerçekle ştirmeei
beklenen bir çok i ş levi ba şar ı yla yerine geti-
rebilecek kapasiteye eahiptir. Ayr ı ca kalk ı n-
mac ı devlet, toplumdaki Siyasi güç ve ç ı kar
KTISAT DE RGISI •AGUSTOS200
odaklar ı na kar şı önemli ölçüde özerkli ğ e de
eahiptir. Bu, kalk ı nmac ı devletin tamamen
Siyasi güç ve ç ı kar odaklar ı ile toplumun di-
ğ er kesimlerinin ç ı karlar ı nglan izole oldu ğ u
4 5u konuda aye ı n;ı l ı bir
anlam ı na gelmemektedir. Tam tersine kal- çalir na için b.aKı nız, ErAoğ -
kinmaci devlet, özel eektördeki önemli ç ı kar du (1999).
 ==1]3
gruplar ıyla, özellikle büyük i ş gruplar ıyla s ı k ı
ili ş ki halindedir. Ancak aralar ı nda net bir iç
bölümü vard ı r. Siyasi seçkin kesim, k ış a dö-
nemden ziyade uzun döneme ili ş kin stratejik
karar alma konusunda egemenli ğ i elinde tu-
tar. Uygulamayı ise, özel sektörün günlük
aktivetelerine do ğ rudan müdahale gitmeye-
cek, ancak genel çerçevesi çizilmi ş ekonomik
aktiviteleri daha ayr ı ntı l ı bir ş ekilde formüle
edecek olan, devlet bürokrasisine b ı rak ı r.
Evans'a göre Güney Kore, kalkı nmac ı devle-
te ili ş kin en iyi örnek olarak öne ç ı kmaktad ı r.
Evans, "ya ğ mac ı" ve "kalk ı nmac ı " devlet gibi
iki uç devlet tipi aras ı na, yönetim kapasite-
sini belli düzeyde olusturabilmis Brezilya ve
Hindistan gibi bir çok geli ş mekte olan ülke-
nin 'vasat" devlet tipini yerlestirmektedir.
Su ülkelerin devletleri, zaman zaman d ış
güçlerden, siyasi güce sahip seçkin kesimle-
rinden ve ç ı kar gruplar ı ndan ba ğı ms ı z pozie-
yonlar alabilmislerdir. Su devletlerin, iç yap ı -
ları parçal ı , bölünmü ş ve istikrars ı z olmakla
birlikte, ya ğ mac ı devletlerden çok daha ba-
a litikalar ı n haz ı rlanmas ı nda ve ba ş ar ı yla uy-
sar ı l ı icraatlarda bulunabilmektedirler
(Evans, 1989, 1995). H ı zl ı ekonomik kalk ı n-
cy
man ı n sa ğ lanmas ı için gerekli önceliklerin
28
tespit edilerek gerekli politikalar ı n uygula-
maya geçirilmesinin en iyi kalk ı nmac ı bir dev-
let yap ı s ı ile gerçeklestirebilece ğ i dü ş ünce-
sinden hareketle, bir sonraki bölümde böyle
bir devlet yap ı s ı n ı n karakteristik özellikleri-
pe
nin neler oldu ğ u belirlenme çal ı s ı lacakt ı r.
3. Devletlerin Kalk ı nmac ı Kapaeiteleri
Kalk ı nmac ı devlete ili ş kin en kapsaml ı
ve yeni teorik çal ış malar bile (örne ğ in bak ı -
n ı z, Johnson, 1982; Sandbrook, 1986;
Evans, 1989, 1995; ve Weiss, 1998), kal-
k ı nmac ı devletlerin ortaya ç ı kmas ı yla ilgili
ş artlar ı ve kalk ı nmac ı devletlerin evrimini
belirleyen karma şı k yap ı yı tam olarak orta-
ya koya mamlOardir. Literatürde kalk ı nma-
c ı devlete ili ş kin özellikle "gören özerklik" ve
"devletin yönetim kapasitesi" üzerinde du-
rulmu ştur. Kalk ı nmac ı devlet konusunun
en önemli kuramc ı lar ı ndan Peter Evans,
=rt!!!=M:Ml17r.
1980'1i y ı llar ı n sonlar ı na do ğ ru bu kavram-
lara "devlet ile toplumun iç şellesmesi" ola-
rak düsünebilece ğ imiz "embeddedne ş s"
kavram ı n ı ilave etmi ştir. Evans'a göre
(1995: 12) dönüstürücü kapasiteye sahip
olabilmesi için bir devletin, iç uyuma ve d ış
ba ğ lant ıya sahip olmas ı gerekir ki, Evans
bunu "içsellesmis özerklik" (embedcled au-
tonomy) olarak adland ı rmaktad ı r.
Kalk ı nmac ı devleti anlamam ı z ı büyük öl-
çüde kolaylast ı rm ı ssa da Evans, bir devle-
tin kalk ı nmac ı karakter kazanabilmesi ve bu
karakteri sürdürebilmesinde ba ş ka faktör-
lerin de çok önemli rolleri oldu ğ u konusunda
yetersiz kalm ıştı r. Su faktörler: devlet yö-
netiminin mesruiyeti, toplumda birlik, siyasi
istikrar ve ekonomik kalk ı nma için motivas-
yondur. Sir ülkenin ba şar ı l ı ve sürdürülebilir
bir iktisadi kalk ı nmay ı ğ erçekle ştirebilmesi
için, bu yedi bilesene, tatminkAr ölçüde sa-
Hp olmas ı gerekir. Do ğal olarak her ülke, bu
sayı lan unsurlara farkl ı ölçülerde sahiptir.
Devleti
Su unsurlar ı n bir ülkede ne ölçüde ortaya yönetenler
ç ı kabildi ğ i ve o ülkenin özel ko ş ullar ı içinde meşru olarak
nas ı l bir etkile ş im içinde oldu ğ u, o ülkedeki
algı lanmaz ve
devletin belirli bir dönemdeki kalk ı nmac ı ka-
pasitesini belirleyecektir. Bu yedi unsur, bir "me ş ru
ülkede olumlu sonuç verecek kalk ı nmac ı po- politikalar"
uygulamazlarsa,
gulanmas ı nda kritik öneme sahiptir (bu un-
surlar ı n bilesenleri için Tablo 1'e bak ı n ı z). devlet
Kalk ı nmac ı politikalar ı n ba şarıyla uygulana- faaliyetlerinin
bilmeleri için ilk kosul, devleti yönetenlerin ve
hem toplumda
amaçlar ı n ı n toplum taraf ı ndan me ş ru ola-
rak alg ı lanmas ı d ı r. E ğ er devleti yönetenler
destek
me ş ru olarak alg ı lanmaz ve "mesru politika-
lar" uygulamazIarea, devlet faaliyetlerinin hem de ciddi
hem toplumda destek bulmamas ı , hem de
I* muhalefetle
ciddi bir muhalefetle kar şı karşıya kalmas ı
olas ı l ığı büyüktür. Bu da, istenen sonuçlara karşı karşıya .
ula şı lamamas ı na neden olur. İ kinci kosul, ı kalms
devletin toplumu h ızl ı kalk ı nma do ğ rultu-
olas ı lı4t
sunda harekete geçirebilmesi için toplumda
tatminkAr düzeyde birlik duygusunun olma-
büyüktür,
s ı d ı r. E ğ er toplumda yeterli düzeyde birlik
duygusu yoksa, ortaya ç ı kabilecek çat ış -
malar amaçlanandan çok farkl ı sonuçlar ı n
ortaya ç ı kmas ı na, hatta bir sivil savasa yol
açabilir. Kalk ı nma yönündeki politikalar ı n,
böyle bir durum ,.5z konusu oldu ğ u taktirde
etkin bir sekilde uy ğ ulanamayaca ğı aç ı kt ı r.
Üçüncü kosul, Sueschemeyer ve Evans' ı n
(1985: 49) belirtti ğ i gibi, 'devletin ekonomik
değ i ş ime etkin bir ş ekilde önayak olabilmesi
için, egemen s ı n ıf kar şı s ı nda "göreli özerkli-
ğ e" sahip' olmas ı d ı r. Göreli özerklik sadece
kollektif amaçlar ı formüle edebilmek için de-
ğ il, uygulayabilmek için de gereklidir. Dör-

Devletin Me ş ruiyet'
• Kamu yöneticilerine güven
• Ülke güvenlik ve ç ı karlar ı n ı n gözetim'
• Adil gelir da ğı l ı m ı
• F ı rsat e ş itli ğ i
• Hukukun üetünlü ğ ünün sa ğ lanmas ı
• Refah art ış ları ndan ayr ı ms ı z
yararlanma
Toplumda Birlik
• Adil gelir da ğı l ı m ı
• F ı reat eeitli ğ i
• Hukukun üetünlü ğ ünün ea ğ lanmas ı
• Refah art ı elar ı ndan ayr ı ms ı z
yararlanma
• Dil ve kültür birli ğ i
• Köktenci ideolojilerin taraftar
bulamamae ı
• Irkç ı taleplerin olmamas ı
• Devleti yönetenlerin mesruiyeti
• Hayat standartlar ı nda düzenli art ış
a • Devleti yönetenlerin meeruiyeti
iktisadi Kalk ı nma İ çin Motivaeyon
cy
• Ba ğı me ı zl ığ a yönelik d ış tehditler
• Gergin jeopolitik ortam
• Doğ al kaynaklar ı n yetersizli ğ i
• Ulusal onurun zedelenmi ş olmas ı
• Teknoloji gerili ğ i
• Ki ş i ba şı na gelir düzeyinin düeüklü ğ ü
pe
• Adil gelir da ğı l ı m ı
• Hukukun üstünlü ğ ünün sa ğ lanmas ı
• Toplumda birlik
• Devleti yönetenlerin meeruiyeti
• siyasi istikrar
düncü koeul, devletin ekonomik kalk ı nmay ı
gerçekle ştirmek için gerekli do ğ ru kararlar ı
alabilecek ve uygulamaya geçirebilecek yö-
netim kapasitesine sahip olmas ıd ı r. Devlet
yönetiminde böyle bir kapasite yoksa, do ğ -
ru politika ş ans eseri seçilmi ş bile olsa, kö-
tü uygulama nedeniyle arzulanan sonuç el-
de edilemiyebilir. Evans' ı n (1989) ifade etti-
ğ i gibi, devletin amaçlar ı n ı formüle edebil-
mek için sadece yeteri kadar özerk olmas ı
yeterli de ğ ildir. Devletin belirledi ğ i hedefleri
ba şar ı yla gerçekleetirebilmek için göreli
özerkli ğ inin yan ı s ı ra, belli endüstriyel a ğ lar-
la da içeellesmie olmas ı gerekir. Bu içsellee-
EMEZZ212=
Devletin Görece Özerkli ğ i
• Ç ı kar gruplar ı n ı n zayıf olmas ı
• Gergin jeopolitik ortam
• Devleti yönetenlerin me ş ruiyeti
Devletin Yönetim Kapasitesi
• Uyumlu bürokrat ayg ı t
• Liyakate dayal ı kamu istihdam ı
• Kariyerde liyakate dayal ı yükselme
• Uzun dönemli kariyer ödüllendirmeleri
• Kamu görevlilerinin tatminkar
gelir düzeyi
• Kamu görevlilerinin toplumda eayg ı nl ığı
• Devleti yönetenlerin meeruiyeti
• Devlet ve toplumun içeelleemeei
Devletin
Devlet ve Toplumun içeelle ş meei belirledi ğ i
• Kamu ve özel sektör yard ı mlaemas ı hedefleri
• Kurumeallaem ı e toplumsal ileti ş im
ba şar ıyla
• Uzlaemac ı kültürün yerleemeei
gerçekle ş -
• Gelir da ğı l ı m ı nda adalet tirebilmek i ş in
• Hukukun üstünlü ğ ünün sa ğ lanmas ı
göreli
• Toplumda birlik
• Siyasi istikrar
özerkli ğ inin
yan ı s ı ra, belli
Siyasi istikrar endüstriyel
• Ç ı kar gruplar ı n ı n zay ı f olmas ı
s larla da
ag
• Gergin jeopolitik ortam
içselle ş mi ş
• Devleti yönetenlerin rneeruiyeti
• Gelir da ğı l ı m ı nda adalet olmas ı
• Hukukun üetünlü ğ ünün sa ğ lanmael
gerekir.
• Toplumda birlik
• Hayat etandartlar ı nda düzenli art ış
me, devletin ba şarı l ı sonuç almae ı n ı n be ş in-
ci koeuldur. Bunun yan ı nda, `amaçlar ı n ve
politikalar ı n sürekli müzakere edilebilece ğ i,
devleti topluma ba ğ layan çok güçlü ve ku-
rumsallaem ı e eosyal ba ğ lar olmal ı d ı r'
(Evans, 1992: 162). Bu ba ğ lar, ilgili tarafla-
ra ihtiyaç duyduklar ı bilgiyi sa ğ lamak için
KTITDERGISI•A T •00•
hayati önemi olan bir mekanizman ı n yan ı s ı -
ra, devlet ile özel sektörün planlanan politi-
kan ı n içeri ğ i ve uygulanmas ı na ili ş kin karar
üzerinde e şgüdümlü çalleabilmeleri olana ğı -
n ı sa ğ lar (Weies, 1998: 55). Alt ı nc ı koeul,
kalk ı nma programlar ı n ı n etkin bir ş ekilde uy-
gulanabilmesi için gerekli siyasal istikrar ı n
 =T,
varl ığı d ı r. Aksi takdirde ortaya ç ı kabilecek
siyasi karma ş a, toplumun dikkatini ülke kal-
k ı nmas ı na yard ı mc ı olacak konulardan ziya-
de, ç ı kar çat ış mas ı n ı körükleyecek konulara
çekecektir. Söyle bir durum, tutarl ı kalk ı n-
mac ı politikalar uygulanmas ı n ı çok zorla ştı -
rı r ve özel sektörde, yat ı r ı m yapma konu-
sunda ietekeizli ğ e yol açar. Yedinci ko ş ul,
iktisadi kalk ı nma için ülkede yeteri düzeyde
motivaeyon olmae ı d ı r. E ğ er bir ülkede ikti-
sadi kalk ı nma için yeterli ölçüde istek veya
zorunluluk yoksa, o ülke ineanlar ı n ı n h ı zl ı bir
kalk ı nma için kendilerini zorlamalar ı n ı bekle-
memek gerekir. Çünkü, iktisadi geli ş me yarı n
için bugünden yap ı lmas ı gereken özverilere
gereksinim duyar. Yeterli neden olmad ı kça
bir toplumun böylesi özverilerde bulunmas ı -
n ı beklemek a şı r ı
ukarda say ı lan kalkinmac ı devlete
ili ş kin yedi unsur, kendi aralar ı nda ve mo-
deli daha karma şı k hale getirmemek için
ilave edilmeyen d ı esal faktörlerle, sürekli
a
etkile ş im halindedir (bu uneurlar arac ı n-
daki ileti ş im için Diagram 1'e bak ı n ı z). Su
etkileeimlerin niteli ğ ine göre de zaman
cy
içinde, say ı lan yedi unsurun her birinde
zay ı flama ya da güçlenme söz konusu ola-
cakt ı r. Modele dahil edilmeyen ancak çok
önemli olan iki faktör, söz konusu ülkenin
sahip oldu ğ u lider kalitesi ve di ğ er ülkele-
rin etkileridir. Büyük öneme sahip bu iki
faktörün incelenmesi, ba ş l ı ba şı na ayr ı bir
pe
çal ış man ı n konusu olabilir. Su nedenle, bu
iki faktör d ış ar ı da b ı rak ı lacakt ı r. Bu çal ış -
ma, yukar ı da Bay ı lan yedi unsurun kalk ı n-
mac ı devlet aç ı s ı ndan incelenmesi ve bu
unsurlar ı n birbirleriyle olan etkile ş imlerinin
analiziyle yetinecektir.
3. 1. Devletin Meruiyeti
Manuel Caetele'in (1992: 57) belirtti ğ i
gibi, devlet mekanizmas ı n ı bir arada tu-
tan, gücün elde edilmesi ve kullan ı lmae ı nda
gerekli olan kural ve ilkelerin belirlenmesin-
de can al ı c ı rolü oynayan, "me ş ruiyet ilke-
TEP1M7IMP17==.
si"dir. Max Weber'in (1969: 71) ifade etti ğ i
gibi, sosyal davran ış lar ve daha özelde
eoeyal ili ş kiler, bireylerin me ş ru bir otorite-
nin var oldu ğ u ş eklindeki fikirlerinin bir so-
nucu olarak biçimlenir. Weber'e göre (1969:
75), otoritenin me ş ruiyeti a şa ğı daki iki
yolla teminat alt ı na al ı nabilir:
1. Mesruiyetin temelleri bütünüyle sub-
jektif olabilir. Su nedenler söylece say ı -
labilir:1) S ı rf sevgi veya duygusal tesli-
miyet; 2) Otoritenin, etik, estetik veya
bunları n dışı ndaki diğer ba ğ layıcı de-
ğerlerin aeli ifadesi olarak mutlak hak-
lı lığı olduğ u hususunda rasyonel bir
inanç; 3) Kurtulusun otoriteye itaate
bağ lı oldu ğ u ş eklindeki dinsel tutumun
yönlendirdiği inanç;
2. Toplumdaki bireylerin, bir tür bireysel
ç ı kar sa ğlayacaklan beklentisi.
Weber (1969,: 82-3), geçmiste bir oto-
ritenin me ş rularak görülmesi için ço ğ u
kez oy birli ğ ine ihtiyaç duyuldu ğ unu, günü-
müzde ise, daha çok toplumun ço ğ unlu ğ u- İ kti6adi
nu olu şturanlarca onaylanan bir otoritenin
geli ş me
farkl ı görüelere sahip bir az ı nl ı k taraf ı ndan
kerhen kabul edildi ğ ini, ifade etmektedir. yar ı n için
Söyle durumlarda otorite asl ı nda, ço ğ un- bugünden
luk taraf ı ndan az ı nl ığ a dayat ı lmaktad ı r.
yap ı lmas ı
Weber'e göre, s ı kça ortaya ç ı kan ba ş kair
gereken
durum ise, zor kullanan, ac ı mas ı z veya sa-
dece enerjik oldu ğ u için öne ç ı kan bir az ı n- özverilere
l ığı n, iktidar ı ele geçirmesi ve basları g ı çta gereksinim
otoriteye muhalif olanlarca bu az ı nl ığı n
duyar. Yeterli
zamanla me ş rularak görülmeye baelan-
mas ı d ı r. Buradan yola ç ı karak, meeruiye- neden
tin dinamik ve zamanla elde edilebilir oldu- olmad ı kça
ğ u saptamas ı n ı yapabiliriz. Kan ı mca, dev-
bir toplumun
leti yönetenleri me ş ru ı lan faktörler: iyini-
yetli olarak alg ı lanmalar ı , ülke güvenli ğ ini
böylesi
güvence alt ı na ald ı klar ı izlenimini vermeleri, özverilerde
"adil" bir gelir da ğı l ı m ı Ba ğ lay ı c ı yönde poli- bulunmas ı n ı
tikalar uygulamalar ı , "sosyal adalet"i sa ğ -
beklemek a şı rı
lama yönünde politikalar ı ya ş ama geçir-
meleri, vatanda ş lar için e ş it fı rsatlar sa ğ -
lamalar ı , ve ülke geneline yay ı lan refah ar-
t ışı Ba ğ lay ı c ı politikalar uygulamalar ı d ı r.
Su say ı lanlar, Weber'in me ş ruiyetin sa ğ -
lanmas ı na ili ş kin olarak ortaya koydu ğ u ve
yukar ı da an ı lan, vatanda ş lar ı n bireysel ç ı -
karlar ı n ı n gözetileceğ i hususundaki beklen-
ti ile uyumludur. Devleti yönetenlerin me ş -
ru bir yolla iktidara gelmeseler bile, uygula-
d ı klar ı politikalar dolay ı e ıyla me ş rularak
görülmeye ba ş lanabilecekleri de, göz ard ı
edimemelidir.
Caetelle'in (1992: 56-7) i şaret etti ğ i
çok önemli bir hueue,`toplumbilim kuramc ı -
lar ı n ı n ço ğ unlu ğ unun demokratik devlete
ili ş kin me ş ruiyet kavram ı na, sadece kendi

toplumlar ı n ı n şekillendirdi ğ i anlay ış aç ı s ı n-
dan bakabilmelerinin neden oldu ğ u dü ş ün-
ce tuteakl ığı d ı r. Böylesi bir kavramla şt ı r-
mada devlet, sivil toplum kar şı s ı nda ege-
menlik veya uzla ş ma kurabildi ğ i zaman
me ş rudur. Me ş ruiyetin bu özel şekli, devle-
tin toplumu mevcut ş ekliyle -temsil etme il-
kesine teslim oldu ğ unu önceden varsayar.
Ancak biliriz ki, tarih boyunca devlet erkini
ele geçirip mevcut düzeni de ğ i ştirmek iste-
yenler, sivil toplumu oldu ğ u ş ekliyle me ş ru-
iyetlerinin kayna ğı olarak görmemielerdir.
Bununla birlikte, tarihte görülen bir çok
askeri diktatörlük örne ğ inde gözlendrgi gi-
bi, sadece ç ı plak bir gücün aleti de olma-
m ış lard ı r. 5u konudaki en iyi örnekler, ulu-
sal ba ğı ms ı zl ı k sava şı veren "devrimci dev-
letler"dir. Böyle devletler, hiçbir zaman
halklar ı n ı n taleplerine boyun egme yoluyla
me ş ruiyet kazanmaya çal ış marn ış lard ı r.
Tersine, kendilerini, kendi ç ı kar ve gelecek-
lerinin nerede oldu ğ undan habersiz e ı n ı fla-
n ı n ve uluslar ı n kurtar ı c ı s ı olarak görmü ş -
Castelle'e göre, daha sonra kalk ı n-
mac ı olan devlet ayg ıt ı n ı n (Güney Kore'de-
cy
ki Fark rejimi, Singapur'daki Halk ı n Eylem
Partisi kontrolundaki devlet, Tayvan'daki
Kuomintang devleti ve Hong Kong'taki sö-
mürge devleti) ilk reflekeleri, yönetimlerine
geldikleri toplumlar ı n fiziksel, sosyal ve ku-
rumsal ya ş ayabilirliklerini kurmak olmu ş -
pe
tur. Geli ş me süreci içerisinde kendi kimlik-
lerini politik anlamda da olu ş turur, güçler-
dirdimi ş lerdir. Hong Kong'u k ı smen d ışarda
b ı rakacak olursak yukar ı da say ı lan di ğ er
üç ekonomide de, Castells'e (1992) göre,
çal ış an s ı n ıflar ya bask ı alt ı nda tutulmu ş ,
ya da kalk ı nma sürecine dahil edilmi ştir.
Öte taraftan egemen s ı n ı flar, ya devlete
tabi hale getirilmi ş , ya da etkisizle ştiril-
mi ş lerdir. Bu ülkelerde devlet gücünü elle-
rinde tutarlar, bu yolla halklar ı n kalk ı nma
yönündeki çabalar ı na ortak edebilmi ş ve
me ş ruiyet kazanabilmi ş lerdir.
Daha önce de ğ inildi ğ i gibi, devletin
me ş ruiyeti, uygulanan baz ı politikalar ı n
sonucu olarak artar. Me ş ru politikalar,
sosyal ya ş am ı olumlu yönde etkiler, ülke
vatanda ş ları na güvence içinde ve adaletin
hüküm sürdü ğ ü bir ülkede ya şad ı klar ı duy-
gusunu verir ve z ı mni olarak bu ortam ı n
sa ğ lay ı c ı lar ı n ı da me ş rula ştı r ı r.
=191
3. 2. Toplumda Birlik
Toplumda birlik, ekonomik performane ı n
yüksek olmas ı n ı sa ğ layan einerjik etkileri ve
devletin toplumu h ı zl ı ekonomik geli ş me için
daha kolay harekete geçirebilmesi aç ı s ı n-
dan, kalk ı rmac ı devletin bir di ğ er merkezi
uneurudur. Toplumda birlik duygusu zay ıf-
sa, ortaya ç ı kmas ı muhtemel çat ış malar
devlet politikalar ı n ı n ba şar ı s ızl ığ a u ğ rama-
s ı na, hatta sivil bir sava şa yol açabilir. Do-
ğ al olarak, böyle durumlarda etkin kalk ı n-
mas ı politikalar uygulanmas ı mümkün de-
ğ ildir. Toplumda birlik ve onun sonuçlar ı
olan uzla ş ma ve uyum, ekonomik aç ı dan da
büyük önem ta şı rlar. Uzla ş ma ve uyum, i ş -
birli ğ ine ve i ş birli ğ i de genel olarak toplum-
da verimlili ğ i art ı racak bir sinerjinin do ğ ma-
s ı na yol açar. Burada savunulan görü ş e gö- Toplumda
re, toplumda uzla ş ma ve uyumun sa ğ lan-
birlik duygusu
mas ı için gelir da ğı l ı m ı n ı n düzelmesi, sosyal
adaletin sa ğ lanmas ı , fı rsat e ş itli ğ inin varl ı - zay ıfsa,
ğı , ya ş am standard ı n ı n yükselmesi, herke- ortaya
a
sin e ğ itim ve sa ğ l ı k hizmetleri ba şta olmak
ç ı kmas ı
üzere, devlet hizmetlerinin tümünden ay-
r ı ms ı z olarak yararlanabilmesi, ortak bir di-
muhtemel
çat ış malar
lin konu ş ulmas ı , köktenci ideolojilerin fazla
=İl
taraftar bulamamae ı , ı rkç ı taleplerin olma- devlet politi
mas ı ve devleti yönetenlerin me ş ru olarak
kalar ı n ı n
alg ı lanmalar ı gerekir.
Düzgün bir gelir da ğı l ı m ı , sosyal adale- ba ş arı s ızl ığ a
tl sa ğ lama yönünde kararl ı l ı k ve fı rsat uğ ramas ı na,
e ş itli ğ i olmadan toplumda birli ğ i sa ğ lamak hatta sivil bir
pek mümkün görünmemektedir. Adaletsiz
bir gelir da ğı l ı m ı n ı n bulundu ğ u ve hukukun
sava şa yol
üstürlü ğ ünün kurulamad ığı bir ülkede, han- açabilir.
gi politikalar ı n uygulanaca ğı yönünde uz-
la ş ma sa ğ lamak, çok zor gerçekle ş ir. Bir
ülkeyi yönetenler dürüstse ve yönetilenler
adil bir düzen içinde olduklar ı na inan ıyor-
larsa, bu durum, hem devleti yönetenlerin
me ş ruiyetini, hem siyasi istikrar ı , hem de
devlet faaliyetlerinin etkinli ğ ini art ı m'. Ge-
lir da ğı l ı m ı n ı n düzgün olmad ığı bir ülkede
ise, huzursuzlu ğ un ve ş iddetli ç ı kar çat ış -
malar ı n ı n olmas ı kaç ı n ı lmazd ı r. Bu nedenle,
KTISATDERGI SI• AGU T•200.
iktisadi geli ş menin sa ğ lad ığı olanakları n
toplumda "adil" bir ş ekilde da ğı l ı m ı n ı n sa ğ -
lanmas ı sadece etik olarak de ğ il, iktisadi
olarak da merkezi bir öneme sahip-Gir. Bu
amaca ula ş mak için toprak reformu ve
emekten ziyade sermayeyi vergilendirecek
politikalar uygulanabilir. Özellikle tar ı ma
 dayal ı bir toplumda uygulanacak toprak
reformu, ekonomik de ğ i ş imin önünde engel
olu şturma eğ ilimi yüksek geni ş topraklara
sahip bir s ı n ı fı n zay ı flatı lmas ı nedeniyle,
devletin görece özerkli ğ ini de art ı racakt ı r.
3. 3. Devletin Görece Özerkli ğ i
Devlet, sosyal s ı n ı f analizinde ço ğ u za-
man, toplumdaki egemen s ı n ı fı n veya s ı n ı f-
lar ı n, bu s ı n ı flara tabi olan s ı n ıflar üzerin-
de hukuki, kurumsal ve ideolojik olarak ta-
hakkümlerini kuracak bir ayg ıt olarak be-
timlenir. Su formülasyonda devlet, egemen
e ı n ıflar ı n bir arac ı d ı r ve devlet politikalar ı
da ancak egemen s ı Mflar ı n ç ı karlar ı n ı ga-
ranti alt ı na al ı r. Egemen s ı n ı flar, özellikle
tabi olan s ı n ı flar belli ölçüde siyasi bir gü-
ce sahipse, ç ı karlar ı n ı gözetmeyi kolayla ş -
tı rmak amac ı yla ödün vermeye ve baz ı hak-
lar ı tan ı maya raz ı olabilirler. Marksist ge-
lene ğ i takip eden baz ı kuramc ı lar, egemen
e ı n ıflar ı n devlet üzerindeki kontrolunun her
zaman çok güçlü olmad ığı n ı farketmi ş ler-
a ise, daha sonraki müdahaleleri ba şar ıyla
dir. Bu gözleme göre, e ğ er toplumdaki ç ı -
kar gruplar ı yeterince güçlü de ğ ilse, devlet
cy
görece özerk politikalar uygulayabilmekte-
32
dir. Böylesi bir durumda, devleti yönetenler
belli bir ç ı kar grubundan ziyade, genel ola-
rak ülke ç ı kar ı n' gözetebilirler. Ülke ç ı kar ı ,
ülkenin savunmas ı ndan toplumun manevi-
yat ı n ı değ i ştirmeye te ş ebbüse kadar va-
ran, her türlü insani etkinlik olabilir.
pe
Sueschmeyer ve Evans' ı n (1985: 49)
ifade ettikleri gibi, 'ba şar ı l ı bir ekonomik clö-
ntiiinı sa ğ layabilmek için devletin egemen
s ı n ıflar kar şı s ı nda "görece özerkli ğ e" sahip
olmas ı gerekir.' Su kuramc ı lara göre, bürok-
ratik ayg ı t ı n görece özerkli ğ i önemlidir.
Çünkü, sadece kollektif amaçlar ı n ne oldu-
ğ unun ortaya konmas ı için de ğ il, ayn ı za-
manda onlar ı n uygulanabilmesi için de belir-
li düzeyde özerkli ğ e gerek vard ı r. kuesch-
meyer ve Evans' ı n (1985: 49) belirttikleri
gibi, 'devlet egemenli ğ in konusu olmaktan
kaçamaz. Ancak, bu egemenli ğ in alaca ğı
,Tİ AT DERİ İ • AGU T•200.
ş ekli ve bu "egemenlik pakt ı "n ı n genel karak-
terini, toplumdaki güçlü s ı n ı flar veya kesim-
ler ile devlet ayg ı t ı n ı n çe ş itli k ı s ı mlar ı ara-
s ı ndaki kar şı l ı kl ı ili ş ki belirleyecektir. Ayn ı
zamanda, devletin egemenli ğ in bir arac ı ol-
mas ı ona kaç ı n ı lmaz olarak toplumu -temsil
etme şeklinde ikinci bir rol biçmektedir.'
Cardoso'nun (1979: 51) gözlemledi ğ i
`devlet sadece s ı n ıfeal ç ı karlar ı n konusu
olamaz. Çünkü bu tür ç ı karlar bir organi-
zasyon gerektirir ve böyle bir organizasyon,
bir insan toplulu ğ unun sosyal a ğı ndan ba ş -
ka bir ç ey olmad ığı ndan, kaç ı n ı lmaz olarak
kendi ba şı na var olur ve kendine özgü ç ı kar-
ları olur. Rueschmeyer ve Evans' ı n (1985:
68) ifade ettikleri gibi, devletin müdahale-
lerinin yaratt ığı deneyim, devlet bürokrasi-
sinin kapasitesini art ı r ı r ve devletin toplu-
mu temsil etme rolünü üstlenme yetene ğ i-
ni peki ştirir. Kaynaklar ı n devletin kontrolü
alt ı nda -toplanmas ı n ı n bir sonucu olarak
müdahale, devletin özel sektör taraf ı ndan
üretilen kaynaklara ihtiyac ı n ı azaltı r ve do-
lay ı s ıyla da özerkli ğ ini art ı r ı r. Su karşı l ı kl ı Egemen
etkile ş imin tek formu ise de, özerkli ğ in, ka- s ı n ıflar,
pasitenin ve müdahalenin artmas ı ş eklin-
özellikle tabi
deki geli ş me, pürüzeüz sekilde ilerler. Devle-
tin özerk olmas ı ve -toplumsal amaçlarla
olan s ı n ıflar
uyum içinde etkinlik gösterme kapasitesi belli ölçüde
siyasi bir
gerçeklestirme kapasitesini art ı r ı r.
güce sahipse,
Devlet politikalar ı n ı n, yap ı sal dönü ş üm
ç ı karlar ı n ı
ya da kalk ı nmac ı bir proje geli ş meye yönelik
amaçlar ı tutarl ı olacaksa, bir dizi ko ş ulun gözetmeyi
yerine getirilmesi zorunludur. Bunlardan ilki,
kolayla ş t ı r-
bürokratlar ı n yetkin olmas ı ve organizasyo-
na ili ş kin hedeflere ula ş ma yükümlülü ğ ünün
mak amac ı yla
altı na girmi ş olmaları dir. Sir di ğ eri ise, dev- ödün vermeye
let politikalar ı n ı olu şturan anahtar kurum-
ve baz ı
lar ı n, ç ı kar gruplar ı n ı n bask ı lar ı na karşı ye-
haklar ı
teri kadar yal ı tı lm ış olmalar ı d ı r. Kuzeydo ğ u
Asya devletlerinin iç organizasyonlar ı ndaki tan ı maya raz ı
üç özellik bu aç ıdan örnek olu şturmaktad ı r: olabilirler.
ekonomi bürokratlar ı n ı n kalitesi ve prestiji
(Evans' ı n devletin özerkli ğ ine ili ş kin analizi-
nin oda ğı ); güçlü bir bilgi toplama kapasite-
si; ve endüstriyel de ğ i ş imi koordine etme gö-
revinin verildi ğ i anahtar bir kurumun yarat ı l-
mas ı . Su şartlar ı n önemi, a şa ğıdaki şartla-
rı n yerine getirilmeeine sa ğ lad ığı katk ıya da-
yanmaktad ı r: bürokrasinin özerkli ğ ini ve ç ı -
kar kurumlar ı ndan yal ıtı lmas ı n ı amaçlayan
politikalar ı n olu şturulmas ı ve uygulanmas ı ,
bürokrasinin özel ç ı kar bask ı ları na karşı ko-
runmas ı ve dolayı s ıyla devlet kurumlar ı n ı n
özel ç ı karlar ı değ il, toplumun geni ş kesiminin
ç ı karlar ı n ı kollarnas ı .
Devletin görece özerkli ğ i, zay ı f ç ı kar
gruplar ı, gergin jeo-politik konum ve devlet

yöneticilerinin mesruiyeti ile yak ı ndan ilgili-
dir. E ğ er ç ı kar gruplar ı zayıfea, devletin
otoriteeine ba ş kald ı racak gücü kendilerin-
de bulamayacaklard ı r. Böylece, kalk ı nmac ı
politikalar fazla zorlukla kar şı la şı lmadan
uygulanabilecektir. Jeo-politik gerginlik, ulu-
sal güvenli ğ i bir öncelik konusu haline geti-
receğ inden, -toplumda devletin önemi ve ro-
lü artacakt ı r. Böyle bir durum, devletin kal-
k ı nma amac ıyla da kullan ı labilecek olan gö-
rece özerkli ğ ini art ı racakt ı r. Di ğ er taraf-
tan, devleti yönetenlerin meçru olarak alg ı -
ları mas ı , onlar ı toplum ç ı karlar ı n ı gözetme-
de duyulan güverı den dolay ı ayr ı ca güclen-
direcek ve böylelikle devletin ç ı kar gruplar ı
kar şı s ı ndaki konumunu deetekleyerek, dev-
letin görece özerkli ğ ini art ı racakt ı r.
3. 4. Devletin Yönetim Kapasitesi
Ideal Weberiarı modelde bürokrasi, dev-
let politikalar ı n ı n etkin bir ş ekilde uygulan-
mas ı n ı n arac ı d ı r. Weber'in etkisi alt ı nda,
a
devletin çoğ u kez iktisadi kalk ı nma ve büyü-
meyi ea ğ lamada önemli bir öncü ve katalizör
oldu ğ u varsay ı ld ı . Ancak bir çok ülkede, bek-
cy
lentilerin gerçekle ş medi ğ i görüldü. Bunun
nedenini en iyi aç ı klayan husus, kötü yöne-
tim kapasitesi oldu. Yönetim kapasitesi, bir
organizaeyonun yönetime ili ş kin yetenekleri-
ni (yapmalar ı gerekeni yapabilecek donan ı -
ma sahip olup olmad ı klar ı ) ele alan geni ş bir
pe
kavramd ı r. 'Devletin kapasitesinden anla şı l-
mas ı gereken, sorunlar ı n neler oldu ğ unu
tespit ederek çözümü sa ğ layacak idari ye-
tenekleri gelistirebilmek; finans, beçeri ser-
maye ve bilgi kaynaklar ı na ula ş arak onlar ı
yönlendirebilmek; gelecekte gerçekle ştirile-
cek etkinliklere rehberlik edebilmek için mev-
cut program sonuçlar ı n ı de ğ erlendirebilmek;
ve belirlenmi ş programlar ı etkin bir şekilde
uygulamaya koyabilmektir' (Umeh, 1992'den
al ı nt ı yapan Turner ve Hulme, 1997: 90).
Yönetim kapasitesine sahip olmayan bir
devletten, do ğ ru etkinlik beklemenin aç ı n
iyimserlik oldu ğ u aç ı ktı r. istenilen sonucu ve-
recek devlet etkinliklerini sa ğ laman ı n önko-
ş ulu, iç tutarl ı l ığı olan, geni ş kapsaml ı bir bü-
rokratik ayg ıtı n varl ığı d ı r. Daha önce değ inil-
di ğ i gibi 1960'lar ve 1970'ler itibariyle kalk ı n-
ma görece yeni kavramealla ştı rmalarda, bir
toplumun geli ş mesi, daha önemli becerilerin
kazan ı lmae ı na ve devlet yönetiminin karar
=32 DM =M
alma ve uygulama konusundaki daha yüksek
kapasiteye sahip olmas ı na dayanmaktad ı r
(Martinuseen, 1997: 41-2).
Devletin yönetim kapasitesi için, liyaka-
te dayal ı içe almay ı kurumealla ş t ı rmak mer-
kezi öneme sahiptir. Bunun yap ı lamad ığı du-
rumlarda devlet, siyasi olarak kayr ı lan, i ş siz
kitleleri emecek bir iç alan ı gibi görülmeye
baçlan ı r. Böylesi durumlarda en ba şarı l ı bi-
reyler devlet için de ğ il, özel sektör için çal ış -
may ı tercih edebilir ve devletin yönetim ka-
pasitesi zay ı flar. Devletin yönetsel kapasi-
tesi için ayr ı ca, yöneticilerin meçru olarak
alg ı lanmae ı , devlet ve toplum aras ı nda ye-
terli düzeyde içeelle ş me olmal ı d ı r ki, devlet
politikalar ı pürüzsüz bir ş ekilde uygulanabil-
sin. Dahasi Evane' ı n (1995) i şaret etti ğ i gi-
,
bi, kariyerde ilerlemede organizasyona ili ş kin
tutarl ı l ığı n varl ığı , kamu görevlilerini toplum-
sal amaçlar için birleçtirir. Evans, çok zorlu Yönetim
ve liyakate dayal ı bir kamu personel s ı navı -
kapasitesine
n ı n sonucu olarak içe alman ı n ve uzun dö-
sahip
nemli kariyer ödüllendirmelerinin kamuda
- toplumsal uyum duygusunu ve kararl ığı n ı olmayan E*
art ı rd ığı n ı belirtmektedir. devletten,
doğ ru etkinlik Efi~
3. 5. Devlet ile Toplumun lçselle ş mesi
Evans (1995: 41), dönü ştürücü amaçla- beklemenin
rı n ı gerçeklestirmede en ba şarı l ı olan devlet- a in
lerin, amaçlar ı n ı formüle etmek ve uygulaya-
iyimserlik
bilmek için sadece ç ı kar gruplar ı karşı s ı nda
olduğ u
yeterli özerkli ğ e sahip olmad ı klar ı, bu devlet-
lerin ayn ı zamanda belirli endüstriyel a ğ lar- aç ı ktı r.
la içselle ştigi şeklinde çok önemli bir sapta-
ma yapmaktad ı r. Bu içeelle ş me, ayn ı za-
manda hem ekonomi bürokrasisini özel ç ı kar
gruplar ı n ı n etkilerinden büyük ölçüde yal ı -
tan, hem de organize olmu ş iç gruplar ı ve
bürokratlar aras ı nda görü ş al ış veri ş i teme-
linde yard ı mlaçmac ı ba ğ lant ı lar ı olu şturan
bir dizi kuruma dayanmaktad ı r. Evans' ı n
(1995: 50) ileri sürdü ğ ü görü ş e göre, `yete- -
rince tutarl ı ve uyumlu bir devlet ayg ı t ı na
sahip olundu ğ u bir durumda, devlet kapasi-
tesini korumak için, ç ı kar gruplar ı karşı s ı nda
tam yal ıt ı m şart de ğ ildir.' Hatta Evans,
gayri resmi ili ş ki a ğ lar ı n ı n bürokratlara, liya-
katin tek bas ı na sa ğ layamayaca ğı bir iç tu-
tarl ı l ı k ve kurum kimli ğ i sa ğ lad ığı n ı ifade et-
mektedir. Ancak Evans, bu ili ş ki a ğ ları n ı n
alaca ğı karakter ve yol açaca ğı sonuçlar ı n
olumlu olmas ı n ı n tümüyle kamu görevlilerinin
=U, seçiminde uygulanacak ödüneüz eeçim yön-
teminin ba ş ar ıyla uygulanmas ı na ba ğ l ı oldu-
ğ unun alt ı n ı çizmektedir. Kamu görevlilerinin
görevlerine, akrabal ı k ya da Hemsehrilik gibi
ba ğ lar ı n sonucu olarak de ğ il de, konular ı nda
ölçülebilir yetkinli ğ e sahip 0 Imalar ı nn bir so-
nucu olarak kabul edilmeleri durumunda, ku-
rum üyelerinin kendi içlerinde de etkin per-
formans göstermeye büyük de ğ er atfetme-
leri beklerı ebilir. Evans'a (1995: 49) göre ni-
hai sonuç, "bürokrasinin bürokrasi-d ışı urı -
surlar ı "n ı n formel örgüt yap ı s ı n ı güçIerı dirdi-
ğ i, "güçIendirilmi ş W eberyanizmiidir. Evans,
hem özerklik hem de içselle ş menin bir di ğ eri
olmadan kötü sonuç verece ğ inin alt ı n ı çiz-
mek-te ve kalk ı nmac ı devletin e ı rr ı n ı n, bu iki-
sinin ideal ala şı m ı nda yatt ığı n ı ileri sürmek-
tedir. Evans'a göre (1995: 72) etkin bir dev-
let, 'iyi geli ş mi ş, tutarl ı ve iç uyuma sahip bir
bürokrasi ile yo ğ un kamu ile özel cektör Da ğ -
lar ı na sahiptir ve bu etkinlik sadece iki unsu-
run bir arada oldu ğ u durumda geçerlidir'. İ ç-
a
eelle ş mie özerklik kavram ıyla Evarı e, bize
devletlerin dönü ştürücü kapasitelerini tes-
pit edebilmek için çok önemli bir zihineel araç
cy
5LWIrtiktadir.
lçeelle ş mi ş özerklik kavrarmyla Evar ı s,
devlet yap ı s ı ve özerklik konusuna kitlerı mi ş
bulunan kik ı nmac ı devlet -takt ı ş mae ı n ı ,
devletin dönü ş üm görevini nas ı l etkin ola-
rak gerçekle ştirebilece ğ i konusuna, bura-
pe
dan da devlet-ekonomi ba ğ ları tı e ı na kay-
d ı rmaktad ı r. Böylece ı çeelleerni ş özerklik
kavram ı dikkati, birbiriyle çeli şti ğ i görüntü-
sünü veren iki çeyi birlikte gerçekle ştirme-
eine çevirmektedir: kalkinmac ı kapasiteye
sahip olabilmek için devletin "Weberyan bü-
rokratik yal ı t ı m" ile 'çevredeki sosyal yap ı
ile yo ğ un ili ş ki içinde olmas ı ". Linda Weiss'in
(1998: 55) içaret etti ğ i gibi, Japonya, Gü-
ney Kere ve Tayvan gibi kalk ı nmac ı devlet
yap ı s ı gösteren ülkelerde çe ş itli devlet bi-
rimleri, özel sektör ile ili ş kilerini hem resmi
Hem de gayri resmi olarak yürütmek üzere,
bir dizi ba ğ olu şturmaya özen göstermek-
tedir. 13u ba ğ lar ilgili devlet birimlerirı e, uy-
gulanacak politikalar ı n içeri ğ i ve uygulama-
n ı n nas ı l olmas ı gerekti ğ i konusunda yeter-
li bilgiye sahip olmay ı sa ğ laman ı n yan ı s ı ra,
özel sektörle e ş güdümlü hareket etme ko-
nusunda anla ş ma anlam ı na gelebilecek ha-
yati bir mekanizma sa ğ lamaktad ı r.
3. 6. Siyasi İ etikrar
Siyasi istikrar, iktisadi kalk ı nmayı sa ğ -
layabilmek için gerekli bir di ğ er merkezi un-
eurdur. Siyasi karga ş a içindeki bir ülkede,
iktisadi kalk ı nmaya yönelik ba ş ar ı l ı politi-
kalar uygulanabilece ğ ini hayal etmek bile
güçtür. kichard ve reggy Muegrave'in
(1989: 586) içaret ettikleri gibi, iktisadi
kalk ı nma politikalarm ı n etkin bir ş ekilde uy-
gulanabilmesi ve gerekli ekonomik dönü ş ü-
murı sa ğ lanabilmesi için, önemli ölçüde si-
yasi istikrara ihtiyaç vard ı r. Siyasi ietikra-
r ı n olmamas ı belireizlikle,re yol açar ve top-
lumun dikkatini ülke kalk ı nmas ı ni sa ğ laya-
cak konulardan ziyade, ç ı kar çat ış mas ı n ı
körükleyecek konulara çeker. Böyle bir du-
rum, kalk ı nmac ı politikalar ı n tutarl ı bir ş e-
kilde uyguları maeln ı zorla şt ı r ı r ve ortadaki
belirsizlik de özel sektörde yat ı r ı m yapma
konusunda ieteksizli ğ e yol açar. Siyasi
tikrar, bu olumsuzluklar ı n ortadan kald ı r ı l-
Toplumda birlik
mas ı n ı n yan ı s ı ra -yönetimde, eureklili ğ in bir ve devlet
sonucu olarak- bürokratlar aras ı nda uyu- yöneticilerinin
mun artmas ı n ı da sa ğ lar. Bu durum ise
meru olarak
hem uzun döneme ili ş kin -tutarl ı ekonomik
alg ı lanmas ı,
politikalar ı n uygulanabilmeeirı i ve hem de
özel kesim ile kamu kesimi aras ı nda uygu- Siyasi
lanacak politikalar ı n içeri ğ i ve uygulaman ı n
istikrar ı n
nas ı l olmay ı gerekti ğ i konusunda bir ili ş ki
sa ğ lanmas ı nda
a ğı kurulmas ı n ı kolayla şt ı r ı r. Bir ülkede si-
yasi ietikrarm sa ğ lanmas ı nda ş u hususlar büyük öneme
merkezi öneme sahiptir: devleti yönetenler sahiptir.
d ıı rı da kalan ç ı kar gruplar ı n ı n güçsüz ol-
may ı , gergin jeo-politik ortam, devleti yö-
netenlerin me ş ru olarak alg ı lanmae ı , gelir
da`gilimirgda toplumda birlik, "sos-
yal adaletiiin ea ğ ları mael, refah ı n sürekli
olarak artmas ı ve toplumda "adil' bir ş ekil-
de da ğı ' mae ı .
Toplumda birlik ve devlet yöneticilerinin
me ş ru olarak alg ı ları mae ı , siyasi istikrar ı n
sa ğ lanmas ı nda büyük öneme sahiptir.
Toplumda birlik olmamas ı halinde ortaya
ç ı kabilecek ç ı kar çat ış malar ı sivil sava ş a
varan olumsuzluklar yaratabilir. Di ğ er ta-
raftan halk, devlet yöneticilerinin me ş ru
olarak alg ı lanmamae ı durumunda, devlet
etkinliklerini desteklemedi ğ i gibi engelleme-
ye de kalk ış abilir. Böylesi durumlar, uygula-
nan kalk ı nmac ı politikalardan sonuç alma-
mamae ı na yol açar. Siya s i istikrar, top-
lumdaki her türlü muhalefeti etkisiz hale
 getirecek otoriter bir yörı etimle sa ğ lanabi-
lir. Ancak, böylesi bir rejim me ş ruiyet ta şı -
mayaca ğı için, toplumdaki gerginli ğ i art ı r ı r.
Aç ı kt ı r ki, böyle bir durum söz konusu oldu-
ğ unda, -toplumda uzla ş ma ortam ı ortadan
kalkar ve iktisadi kalk ı nma için motivasyo-
nu sa ğ lamak imkans ı zla şı r. Sa ğ lanan is-
tikrar k ı r ı lgand ı r ve sürdürülmesi zordur.
3. 7. iktisadi Kalk ı nma İ çin Motivaeyon
iktisadi kalk ı nma sadece üretim fak-
törlerine sahip olmakla sa ğ lanamaz. Ayn ı
zamanda, bu faktörleri kalk ı nma için kulla-
ma istek ve kararl ı l ığı na da ihtiyaç vard ı r.
Yeterli düzeyde te ş vik unsuru veya zorun-
luluk yoksa, bir toplumun iktisadi kalk ı nma
çabası içine girmesini beklememek gerekir.
Çünkü iktisadi kalk ı nma, yar ı n için bugün-
den yap ı lmas ı gereken özverilere gereksi-
nim duyar. K ı sa dönemde hayat standar-
d ı n ı dü ş üren böyle bir durumun toplum ge-
nelinde tercih edilmesi zordur. Bir toplu-
a
mun iktisadi kalk ı nma için motive olmas ı n-
da ş u husuelar ı n önem ta şı d ığı söylenebi-
lir: ba ğı me ı zl ığ a yönelik A ş tehditler ve
cy
gergin jeo-politik ortam, do ğ al kaynaklar ı n
ve/veya teknolojik geli ş mi ş lik düzeyinin ye-
tersizli ğ i, ulusal onurun zedelenmi ş olmas ı ,
gelir da ğı l ı m ı nda "adalet'', toplumda birlik,
refah ı n sürekli olarak artmas ı ve -toplumda
"adil" bir ş ekilde da ğı lmas ı , "sosyal ada-
pe
letin temini, devleti yönetenlerin me ş ru
olarak alg ı ları mas ı ve siyasi istikrar.
Ba ğı ms ı zl ığı n tehdit alt ı nda olmas ı , ik-
tisadi kalk ı nma için çok güçlü bir motive
edici faktördür. Amerika, Rusya, Japonya
ve Almanya dahil olmak üzere bir çok ülke,
geli ş me süreçIerinin erken a ş amalar ı nda,
siyasi ba ğı ms ı zl ı klar ı n ı koruyabilmek için
yoğ un bir endüstrile ş me çabas ı içinde ol-
mu ş lard ı r. Ülke ba ğı ms ı zl ığı n ı n tehdit al-
t ı nda oldu ğ u bir durumda devlet, halk ı n ı n
deste ğ ini de yan ı na alarak kendi kendine
yeterli olacak bir endüstrile ş me süreci
ba ş latabilir. Yurtta ş lar ı n ço ğ unlu ğ unun
devlet yöneticilerini me ş ru olarak görmele-
ri halinde yöneticiler, toplumu h ı zl ı bir
iktisadi geli ş me için harekete geçirme
olana ğı bulurlar ve genel kabul gören ide-
oloji, ulusal dayan ış ma ve kalk ı nma olur.
Do ğ al kaynaklar ı n bollu ğ u, bir ülkenin
iktisadi geli ş mesine katk ı sa ğ lama yönün-
4
de bir potansiyel ta şı rsa da, söz konusu
ülkeye h ızl ı kalk ı nmak için gerekli, ancak zor
ve kimi zaman me ş akkatli kararlar ı n uygu-
lanmas ı n ı erteleme lüksü tan ı r. Zengin do-
ğ al kaynaklar ı olan bir ülkenin yurtta ş lar ı ,
kendilerini iktisadi geli ş me için zorlama ih-
tiyac ı hieeetmeyebilirler. Böyle bir durum,
devlet yönetimini de atalete sevkedebilir ve
iktisadi kalk ı nma, ülkenin gündeminde ön-
celi ğ i olan bir gereklilik olarak görülmeyebi-
lir. Do ğ al kaynaklar ı n k ı t olmas ı , bir ülkede
kalk ı nmay ı motive edici bir faktör olarak
görülebilir. Bunun nedeni, do ğ al kaynaklar ı n
yetersizli ğ inin yol açt ığı , di ğ er ülkelere ba-
ğı ml ı olman ı n yaratt ığı tedirginliktir. Böy-
lesi bir durum, söz konusu ülkede, bu prob-
lemi çözmek için bir ş eyler yapmak gerekti-
ğ i ş eklinde bir görüsün genel olarak kabul
görmesine olanak tan ı r. 5u problemin çö-
zülmesi için yap ı labilecekler ise: mevcut
kaynaklar ı n en verimli ş ekilde kullan ı lmas ı
konusunda gösterilecek hassasiyet ve da- Bagims ı zl ığı n
ha az kaynakla üretim gerçekle ştirecek bir
tehdit alt ı nda
endüstriyel dönü ş ümün gerçekle ş tirilmesi-
olmas ı,
dir. 5u durum, söz konusu ülkede kaynak
da ğı l ı m ı n ı en etkin ş ekilde sa ğ layabilmek iktisadi
için planları-lar ı n önemini de art ı rabilir. Ay- kalk ı nma için
n ı zamanda, yetersiz do ğ al kaynaklar ne-
çok güçlü bir
deniyle kalk ı nma için be ş eri sermayeye ve
dolay ı s ı yla da e ğ itime verilen önem artar.
motive edici
Do ğ al kaynaklardan ziyade be ş eri serma- faktördür.
yeye dayal ı bir kalk ı nma modeli ise, asl ı nda
daha ba ş ar ı l ı sonuçlar vermektedir. Yirmi
— otuz y ı l gibi uzun dönemli yüksek büyüme
h ı z ı gösteren bir çok ülkenin do ğ al kaynak-
lar aç ı s ı ndan fakir oldu ğ u bilinmektedir.
Geç sanayile ş en Japonya, Güney Kore ve
Tayvan gibi ülkeler bu aç ı dan iyi örneklerdir.
5u ülkeler, do ğ al kaynaklar aç ı s ı ndan fakir-
dirler ancak be ş eri sermaye aç ı s ı ndan im-
renilecek durumdad ı rlar ve bu bile ş imin te-
eadüfi oldu ğ unu iddia etmek zordur.
4. Kalk ı nmac ı Devleti Olu ş turan
Unsurlar ı n Birbirleriyle Olan Etkileimi
Kalk ı nmac ı devleti olu şturan yukar ı da
aç ı klanan yedi unsura ili ş kin etkile ş im, a ş a-
ğı da belirtildi ğ i gibi gerçekle ş mektedir: İ lk
olarak, bir -toplumda ç ı kar çat ış malar ı n ı be-
1!TIFT=TI
lirli bir ölçüde kontrol alt ı nda tutmak ve
kollektif amaçlar için bir uzla ş ma olu ştur-
mak, me ş ruiyeti kabul edilen bir devlet yö-
=1:Lr
netimi söz konusu olunca çok daha kolay
olacakt ı r-. Devletin icraatlar' toplum tara-
fı ndan me ş ru olarak alg ı land ığı nda, toplum-
da çat ış malardan ziyade refah art ı rı c ı po-
litikalar öncelik kazan ı r ve ülkedeki kaynak-
lar ı n h ı zl ı iktisadi kalk ı nma için kullan ı lmas ı
kolaylas ı r. Devletin me ş ru olarak alg ı lan-
mas ı , siyasi istikrar ı n sa ğ lanmas ı nda da
önemli bir faktördür. Siyasi istikrar ı n varl ı -
ğı ise, iktisadi geli ş me için sa ğ lam bir zemin
olu şturur. Bir taraftan devlet kalk ı nmaya
yönelik uzun dönemli politikalar uygulayabi-
lirken, di ğ er taraftan özel eektör spekülatif
kazanç aray ı slar ı ndan ziyade üretime yö-
nelir- ve yat ı r ı m gayretini art ı rı r. Bunun ne-
deni, siyasi istikrar sayesinde girisimcile-
Hn, rieklerini ve olas ı kazançlar ı n ı daha iyi
neeap. edebilmeleridir. Di ğ er taraftan siya-
si istikrar sayesinde, kamu görevlilerinin
gereksiz yere görev yerlerinin de ğ i ştirilme-
sinden kaynaklanan sak ı ncalar azalacak ve
kariyerlerinde yükselmeleri kay ı rmac ı l ı ktan
a
ziyade, perFormanslar ı ndaki ba ş arıya ba ğ l ı
olacakt ı r. Liyakate dayal ı olarak kariyerde
yükselme ise, devletin yönetim kapaeiteei-
cy
ni, dolay ı s ıyla da devlet müdahalelerinin et-
kinli ğ ini artı r ı r. Dahas ı , istikrarl ı bir bürok-
ratik yap ı olusturulabilmeei halinde, kamu
sektörü ve özel sektör aras ı nda daha dü-
zenli bir ba ğ olu ş mas ı kolaylasacakt ı r. E ğ er
ülkedeki refah art ışı toplumda "Adil' olarak
pe
paylae ı labiliree, h ı zl ı kalk ı nma ve siyasi is-
tikrar, devlet etkinlikleri için me ş ruiyet ka-
zand ı r ı c ı hale gelebilir.
Devlet yönetiminin me ş ruiyeti, toplum
ve devlet aras ı ndaki organik uyumu Ba ğ la-
yı c ı bir uneurdur. Devleti yönetenler vatan-
sever olarak alg ı land ı klar ı , "adil" davrand ı k-
lar ı ve konular ı na hakim olduklar ı zaman,
kamu ve özel sektör aras ı nda güven olusur
ve yard ı mla ş ma artar. Yard ı mlasmac ı bir
atmosferin ortaya ç ı kt ığı böyle bir durum-
da da devlet, daha me ş ru olarak alg ı lanma-
ya ba ş lar. Dahas ı , kamu görevlilerinin me ş -
ruiyeti, devlet etkinliklerinin itibar ı n ı , dolay ı -
KTISAT DERGI Sİ • A TOS200.
s ıyla da devletin iç görme kapasitesini ar-
tı m- . Kamu görevlilerinin me ş ruiyeti, onlar ı n
faaliyetlerini ki ş isel de ğ il, toplum ç ı karlar ı
do ğ rultusunda gerçeklestirecekleri şeklin-
deki beklenti nedeniyle, kamu görevlilerine
z ı mni bir- özerklik de ea ğ lar. Ayr ı ca, vatan-
daslar kamu görevlilerinin me ş ru oldu ğ u
inanc ı n ı tas ı d ı klar ı nda, bu toplumdaki ça-
4
tış malar ı azalt ı c ı ve birlik duygusunu art ı r ı -
c ı yönde bir etkide bulunur. Toplumsal birlik;
siyasi istikrar ı n, devlet ile toplum içeelles-
meeinin ve ekonomik kalk ı nma için motivas-
yonun, çok önemli bir harc ı d ı r. Toplumsal
birli ğ in bir çok bileseni vard ı r. Bununla birlik-
te, bu bile ş enlerin en önemlilerinin hakkani-
yet ve adalet oldu ğ u söylenebilir. Hakkani-
yet ve adalet siyasi istikrar ı n, devlet ile
toplum içeellesmeeinin ve ekonomik kalk ı n-
ma için motivasyonun sa ğ lanmas ı nda bü-
yük öneme sahiptir. Ülkedeki refah art ışı n-
dan sadece ayr ı cal ı kl ı bir kesim de ğ il, top-
lumdaki bütün bireyler faydaland ığı nda
ekonomik kalk ı nma için motivasyon arta-
cakt ı r. Bir taraftan motivasyon kalk ı nma-
n ı n gerçekle ş mesine yard ı mc ı olurken, di ğ er Ülkedeki refah
taraftan sa ğ lanan ba şarı lar bu motivas-
art ışı
yonu art ı rmada etken olacaktı r.
toplumda
5. Kalk ı nmac ı Devlet Kurmak 'dil" olarak
Olanakl ı m ı d ı r?
payla şı labilir-
Yukar ı da özellikleri say ı lan kalk ı nmac ı
se, h ızl ı
devletin, sadece bir- kaç ülkenin same eseri
sahip oldu ğ u tanrı vergisi bir özellik oldu ğ u kalkı nma ve
düsünülmemelidir. Örne ğ in Güney Kore, siyasi
Tayvan ve Japonya gibi kalk ı nmac ı devlet
istikrar,
yap ı s ı için örnek olarak gösterilen uzak
do ğ u ülkelerinde mevcut duruma ula ş abil-
devlet
mek için yo ğ un politik mücadele, ideolojik etkinlikleri için
kampanya ve kurumsal düzenlemeler yap- me ş ruiyet
mak gerekmistir. Bu gerçe ğ in fark ı na var-
kazand ı m
d ığı m ı z zaman, baz ı ortodoks iktisatç ı lar ı n
sosyal, politik ve ekonomik değ isimlerdeki hale gelebilir.
insan faktörünü gözard ı edip, mevcut
yap ı lar ı veri kabul eden tarih d ışı yaklas ı m-
lar ı ndan kaç ı nabiliriz.
Bir kalk ı nmac ı devletin ortaya ç ı kı s ı ,
birbiriyle sürekli etkile ş im halinde olan bir
çok uneura ba ğ l ı d ı r. Aç ı kt ı r ki, kendilerine
özgü eoeyoekonomik ve kültürel miraslar ı ,
jeopolitik ve do ğ al kaynaklara ili ş kin özellik-
leri baz ı ülkelerde kalk ı nmac ı bir devlet
yap ı c ı n ı n ortaya ç ı kmas ı n ı kolayla ştı rabilir.
Örne ğ in, yukar ı da say ı lan uzak do ğ u ül-
kelerine egemen olan Konfüçyüs fel-
eefeein ı n otorite, hiyerar ş i, düzen ve grup
daymn ı smae ı gibi konulara verdi ğ i önem, bu
ülkelerde yüksek düzeyde yard ı mla ş ma ve
uzla ş ma sa ğlanmas ı nda yads ı namaz bir
katk ı s ı olmu ştur. Bu toplumlardaki kül-
 türel, dilsel, ve ı rksal homojenlik de bu ül-
kekelerdeki anahtar gruplar aras ı nda
ola ğ anüstü düzeyde uzla ş ma ve yard ı m-
laema sa ğ lanmas ı nda etkin olan faktörler-
dir. Dahas ı , Öni ş 'in (1992: 519) belirtti ğ i
kalk ı nmac ı devlet yapis ı na sahip
kuzeydo ğ u Asya ülkeleri, e ş ine az rastlan ı r
baz ı tarihsel olaylar ı n sonucu olarak or-
taya ç ı kan, baz ı karakteristik özelliklere
saniplerdir. Bu özellikler, bu ülkelerde
ekonomik politika amaçlar ı do ğ rultusunda
uzla ş ma olu ş mas ı nda, büyük öneme sahip-
tir. Bu aç ı dan önemli bir faktör, Tayvan ve
Güney Kore örneklerinde, iktisadi geli ş-
menin ba ş lang ı c ı nda ve Japonya örne ğ inde
de İ kinci Dünya Sava şı 'n ı n hemen ard ı ndan
önemli düzeyde bir servetin yeniden
da ğı l ı m ı operasyonunun ya ş anmas ı d ı r.
Suna ek olarak, Kore ve Tayvan'da ya ş anan
nüfusun çok büyük k ı sm ı n ı n daha önce
ya ş ad ı klar ı yerleri de ğ istirme zorun-
lulu ğ urun ortaya ç ı kmas ı , devletin toplum-
daki görece özerkli ğ inin artmas ı nda etkili
a de tutarlar taraf ı ndan ya ş ama geçir-
olmu ştur. Dahas ı , görünü şte olumsuz ol-
du ğ u izlenimini b ı rakan gergin jeo-politik
cy
ş artlar ve do ğ al kaynaklar ı n yok denecek
düzeyde bulunmas ı , bu ülkelerde siyasi is-
tikrar ı n ve h ı zl ı iktisadi kalk ı nman ı n sa ğ lan-
mas ı yönünde, motive edici faktörler ol-
muslard ı r. Bunun nedeni, bu ülkelerin
ba ğı ms ı z bir ş ekilde ayakta kalabilmelerinin
pe
ancak h ı zl ı sanayile ş me yoluyla mümkün
olabilece ğ i yönünde toplumda yayg ı n bir
inanc ı n olusabilmi ş olmas ı d ı r.
Elbette bu say ı lanlar kuzeydo ğ u Asya
ülkelerinin ba ş ka ülkelerde tekrarlanmas ı
zor, hatta imkAns ı z baz ı karakteristik
özellikleridir. Aç ı kt ı r ki, ülkelerin kendi
jeopolitik yerle ş imleri, kültürel yap ı lar ı , et-
nik ve dinsel da ğı l ı mlar ı ile sahip olduklar ı
do ğ al kaynaklar üzerinde çok s ı n ı rl ı kont-
rolleri söz konusudur. Dahas ı , her ülke
farkl ı s ıosyoekonomik de ğ i ş imlere sa hne
olur ve ülkeler isteseler dahi kendi tarih-
lerinden kaçamazlar. Sömürge olup ol-
mamak, nüfusun çok büyük k ı sm ı n ı n daha
önce ya ş ad ı kları yerleri de ğ i ştirme zorun-
lulu ğ unun ortaya ç ı kmas ı , toprak reformu
yap ı l ı p yap ı lmamas ı gibi sosyal yap ı y ı
derinden etkileyen de ğ i ş imler, bir ülkede
kalk ı nmac ı bir devletin ortaya ç ı k ı p ç ı k-
marnas ı nda çok önemli rol oynamaktad ı r.
1
Bu eayı lanlardan önemli bir k ı sm ı n ı bir olgu
olarak kabul etmek d ışı nda yap ı labilecek
fazla bir ş ey yoksa da, kalk ı nmac ı bir devlet
qW/ 111£71;<,1
kurma yönünde yap ı labilecek az ı mear-
mamas ı gereken ş eyler de vard ı r. Örne ğ in,
çok zor bir siyasi konu olsa da, devlet yöne-
timini ülkenin kritik bir dönemeç noktas ı n-
da elinde tutarlar, ülkedeki servetin kök-
tenci bir ş ekilde yeniden da ğı l ı m ı n ı sa ğ -
layabilirler. Gelir da ğı l ı m ı nda düzelme
sonucunu do ğ uracak böyle bir düzen-
lemenin, devletin görece özerkli ğ ini ve mes-
ruiyetini art ı rma yönünde muazzam bir et-
kisi olabilir. Dahas ı , k ı sa dönemde aksi yön-
de bir sonuca neden olsa da, böyle bir ey-
lem uzun dönemde siyasi istikrar, toplum-
da birlik, devlet ve toplumun içselle ş meei,
ve iktisadi kalk ı nma için motivasyon sa ğ - Devletlerin
lama gibi olumlu etkilere sahip olacakt ı r.
organizasyonel
Kamu kesiminde istihdam ı n liyakate dayal ı
bir ş ekilde yap ı lmas ı ve hukukun üstün- düzenlemeleri,
lü ğ ünün sa ğ lanmas ı da, devlet gücünü elin- devletin
ekonomik ve
ilebilecek husuelard ı r. Bunlardan ilki dev-
letin yönetsel kapasitesinin artmas ı nda
sosyal hayata
müdahale şekli
önemlidir. ikincisi ise, devleti yönetenlerin
me ş ruiyetiri, toplumdaki birlik duygusunu ve uygulan-
ve siyasi istikrar ı art ı rmada etkendir.
makta olan
Evans, keuschemeyer ve Skocpol'un
(1985: 253) ifade ettikleri gibi, devletler, politikalar ı n
bir toplumdaki bütün grup ve s ı n ıflar ı n hepsi, siyasete
siyasetlerinin anlam ve metodlar ı n ı etkiler-
konu olan
ler. Ço ğ u zaman alg ı landi ğı gibi, sosyal an-
la ş mazl ı klar ve ç ı karlar, devleti siyaset
ç ı karlar ı
yoluyla etkileyen de ğ i ş mez kabul edilmesi etkiler.
gereken veriler de ğ illerdir. Devletlerin or-
ganizaeyo ne I düzenlemeleri, devletin
ekonomik ve sosyal hayata müdahale ş ekli
ve uygulanmakta olan politikalar ı n hepsi,
siyasete konu olan ç ı karlar ı etkiler. Benzer
ş ekilde, etnik farkl ı l ı k ve milliyetçilik gibi kol-
lektif kimlikler, devlet, sivil toplum ve birey-
ler aras ı ndaki ili ş kilerden do ğ an ideolojik
anlamland ı rmalard ı r. Bunlar toplumun
dayan ış ma duygular ı d ı r ve içinde bulunulan
KTI AT DERGI SI• AGU STOS200•
duruma ba ğ l ı d ı r. Örne ğ in, HobsIgawn'a
(1991) göre, tipik olarak etnik ve ulusal top-
luluklar kendi birliklerini, kültürel miras, or-
tak kahramanlar, ortak normlar, gelenekler
vb. taeavvurlar yan ı s ı ra, büyük ölçüde uy-
durma ve tahayyül etmeye dayanan
yarat ı c ı tarih yaz ı m ı na dayand ı r ı rlar.
=IT,
Bir kalk ı nmac ı devletin kurulmas ı için,
yap ı lacak değ i ş ikliklerin hangi s ı rayla ger-
çekle ştirildi ğ i büyük önem tas ı maktad ı r.
Sosyal degisimler çok karmas ı kt ı r. De ğ isim
unsurları kendi aralar ı nda tekrar ı mümkün
olmayan bir sekilde etkileçirler ve geri dön-
dürülmesi çok zor bir yap ı olustururlar. Bu
durum, her de ğ isikligin yeni ç ı kar gruplar ı n ı n
olusmas ı na neden olmas ıyla ve bu ç ı kar
gruplar ı n ı n güçlerini art ı rma veya hiç de ğ ilse
koruma çabas ı içinde olmalar ıyla yak ı ndan
ilgilidir. Devletin görece özekli ğ i en iyi gelir
da ğı l ı m ı n ı n düzgün, dolay ı s ıyla ç ı kar grup-
lar ı n ı n zay ıf oldu ğ u durumlarda sa ğ lanabilir.
Düzgün bir gelir da ğı l ı m ı ayn ı zamanda top-
lumda birli ğ i, devletin meçruiyetini, siyasi is-
tikrar ı ve iktisadi kalk ı nma için motivasyonu
art ı rı r. Dolay ı s ıyla, kalkinmaci bir devletin
ortaya ç ı kabilmesi için öncelik, gelir
dag ı l ı m ı rıı esasli bir ş ekilde düzeltmeye veril-
melidir. Aksi takdirde, bulunduklar ı zemini
gittikçe güçlendirme e ğ iliminde olan ç ı kar
a
gruplar ı , böyle bir de ğ isimin daha sonra ger-
çeklesmesini engelleyebilirler. Devletin yöne-
tim kapasitesini art ı rmak bir di ğ er öncelik
cy
olmal ı d ı r. Devlette istenen yöneteel kapa-
siteye ula şı lamad ığı takdirde, kalk ı nma
yönünde baear ı elde etmeyi ummak aç ı r ı bir
iyimserlik olur. Ku konuda liyakate dayal ı is-
tihdam ve kariyerde yükselmeyi sa ğ layacak
ve eiyasilerin keyfi uygulamalar ı ndan
pe
korunacak bir kamu personel politikas ı n ı n
kurumeallast ı r ı lmas ı büyük önem tas ı mak-
tad ı n. Devletin arzulanan yöneteel kapasit-
eye ulasabilmesi için, çok iyi e ğ itim alm ı ç
kapasiteli bireyleri kendisine çekebilmesi
gerekir. Bunu yapabilmenin iki temel
kosulundan biri kamu sektöründe elde edilen
gelir düzeyinin tatminkAr olmas ı ise di ğ eri,
kamu için çal ı sman ı n toplumda sayg ı gör-
rnesidir. Kamu sektöründe gereksinim
duyulandan fazla ietihdama izin verilmemesi
bu iki koçulu sa ğ lamaya da yard ı mc ı olacak-
t ı r. Siyasi nedenlerle ihtiyaç olmad ığı halde
kamu sektöründe istihdam edilen kamu per-
sonelinin tasfiye edilmesi, devletin iyi e ğ itim
alm ı ç kapasiteli bireyleri kendisine çekebil-
mesi için ihtiyaç duydu ğ u finarı sal kayna ğı
sa ğ laman ı n yan ı s ı ra, yetkin olmayan per-
sonelinden ar ı nd ı rı lm ı s bir kamu sektörünün
prestiji artacak ve kamu için çal ı sman ı n
toplumda eayg ı nligi astacakt ı r.
Özetleyecek olursak, her ülkenin kendine
özgü bir tarihsel miras ı ve jeopolitik konumu
vard ı r. Bu özgün durum, sahip oldu ğ u devlet
yapı s ı üzerinde de etkendir. Dolay ı s ıyla, bir
ülkenin kendine özgü sartlar ı n ı n bir ürünü
olarak ortaya ç ı kan kalk ı nmac ı devlet
yap ı s ı n ı , baska bir ülkede aynen kurmak
mümkün de ğ ildir. Bununla birlikte, her ülkenin
kendi özel koçullar ı do ğ rultusunda kalk ı n-
mac ı devletin yukarıda idealize edilen yedi
bilesenini belli düzeylerde gerçeklestirmek
mümkündür ve bu süreçte de insan faktörü
çok önemlidir. E ğ er bu yedi unsura ıtatminkAr
düzeyde ulaçmak mümkün olmussa, halk ı n-
maç ı bir devletten baheedebiliriz. Do ğ al
olarak bir devletin kalk ı rı mac ı kapasitesi'
yukarı da sayı ları niteliklere ne ölçüde sahip
olunabildigine 'sa ğ l ı olacakt ı r.
Her ülkenin
Kayma kça
dile» H. (19b2) Asia's Next Giant: South
kendine özgü
Korea and Late Industrialization. New York. Oxford bir tarihsel
Uhiverefy Hres-
miras ı ve
Arnedeh, Alice H. (1994) Why Isn't the Whole World
jeopolitik
Experimenting with the East Aslan Model to
Develop?: Review of The E - .9.5"G Aslan Miracle, World konumu
lğ ov ∎nmont, Icin. .?, No. 4, pp. 627-633. vard ı r. Bu
• 3 . ) The procese of industrial
özgün durum,
development and alternative development strate-
gies. In The Newly Induetrializin ğ Countries in the
sahip oldu ğ u
World Economy. New York, Herğ ainon. devlet yap ı s ı
Cardoso, Fernando !--İ6nrio,uc; (1979) Dependency and
üzerinde de
Development in Latin America (Expanded and
etkendir.
Revised Ed.). 5erkeley and tondon. UniverPity of
California.
Ceereelis, Manuei (1992) Four Aslan Tigere With a
Dragon Head: A Comparative Analysis of the
State, Economy, and Society in the Asian Pacific
Rim. in R. P. AppelPaum and J. HenderPon (eds.),
5 -Ter.eb and Development, in the Asian Eacific
tondon, Sa ğ e HunlicationP.
Chanğ , Ha-Joon (7994) The Political Economy of In-
dustrial Policy. New York, St. fvfartih .5 Pre55.
Ch3h2, Ha-Joon (1998) Korea: The Misunderstood
Crisis. World Development, Vol. 26, No. 8, ne. 1555-
. 1561.
Erdoğdu, M. Mustafa. (1994) The Role of Govern-
ment in National Capability Building in Developing
Countries. Bas ı lmam ı g Maatı r Tezi, The University of
Marı cheter.
Erdoğdu, M. Mustafa. (1999) The Developmental
Capacity and Role of States in Technological Chan-
•

=',
ge: An Analysis of the Turkish and South Korean Econornics, Lor-Jen, Mac

Gar Manufacturing Industries. Bas ı lmam ı ^ Doktora Lauria'seu, Taurt.3,5 '• The Financial Crisis in

Tezi, The University of Marichester. Thailand: Causes, Conduct and Consequences,

Evans, Feter (1995) Embedded Autonomy: States World Development, Ve!. 26, No, 8. pp. 1575 - 97.

3, Industrial Transformation. Princeton. Princeton ]>,(latiiitinLsosen. John (1997) Society, State & Market;

Uravereity PrP A Guide to Competing Theories of Development.

Evahs, 3eT •• p. • 'T Predatory, Developmental and Londor> & New jersey, Zei• aooks Ltd.

Other Apparatuses; A Comparative Political Mu » İ-av". 13Tcharh E. ana' Muyarave, Pe„?2y 5.

Economy Perspective on the Third World State. ) Public Finance in Theory and Practico New

, o1 Forum, Vol. 4, No. 4. Pererner, ps.5597-7.

E o•s, 3e-fer (1992) The State as Problem and Vyrd.;1, ti (1939) Value in Social Theory. (Ed)

Solution: Predation, Embedded Autonomy, and Paul Yorki. Harner and 5rothers.

Structural Change. In S. i-/,9,3,9r{,i and R. k. Kaufitıan Or4, The East Asian Model of Develop-

(enis) The Folitics of Economic Inter- ment and the Turkish Case: A Comparative Analy-

haf:form/ Coastrarffs, Pist.rih ıffive Con rlic7;5, and the sis. f.':71i et ı:::üe.s ini • . V01.19, Nh ı rh.4,
State. Princeton, Princeton Uhiveru . Press. 4 .a

E ✓,315, P.. k e u rr9cherrı eye ı-. P. •-7. - 4 konser. Andr,. (1. "• • Contes-

Bringing the State eack In (eds.). York, Ge ıb ting Reform: Indonesia's New Order And the IMF.

World Development, vol. 26. No. 8. pp,

• • Yroh. /7.lexat»7er (1962) Economic Back- 7auescieetneyer. Pietrich Eve4hei, IKK The

wardness in Historical Perspective. State and Economic Transformation: Toward an

.3rvar.:T University Press. Analysis of the Conditions Underlying Effective In-

har5 (1994) The Successful Develop-

a tervention. 3 ,i(71fıl 3he 9TaT-e, •uh İt7,

mental State: Where Does It Come From? V.TorM E1/29i1'3, G. keiis he• ' t(enridee.

pr. 413 - 422. Caratrir i 7

cy
• ) Nations and Nationalism erdiit'-uipt The State and

since 1730: Programme, Myth, Reality. .22-9merT9.3e, Economic Stagnation in Tropical Africa. World

Can)hrMae firheersTfy,,ı)-6.5. 33/. 74. Ne. 3.

,Je'rîkftS. ihys (1991) The Political Economy of In- Shaph)ro. Hele '7 (1.99Kt) Engines of Growth: The

dustrialization: A Comparison of Latin American State and Transnational Auto Companies in erazil,
and East Asian Newly Industrializing Countries. .b idge Litl ı ver: • . fı'ı
pe

Development • • • .3.3No.2. p.137-227. Tur • Heirrie, Pasitia• Governance,

Johh,33h. Chahhe• • MITI and the Japanese Administration 3, Development: Making the State

Miracle. Stara. 9rrforj Umiven3i1;y Press. Work. Lo.ro,-,_ Macrnillan Press 1 faT

Jorno, K. 5. nr .;1 LiheralMatioe. Crises, (1990) Governing the Market:

Economic Theory and the Role of Government in

No. a. on. 1553- • East Asian Industrialization. Princeton, Princeton

jL15 .7,-"13/1, Pfoshe and Morris Teuhal (19791) A Struc- Urr rsity Pres .

turalist Perspective on the Role of Technology in The Asian Debt-and-develop-

Economic Growth and Development. World Develop- ment Crisis of 1997-?: Causes and Consequences.

ment. Vol.19, No.79. n5.1167- 1153. World Development. Vol. 25, No. 5, pp. 1535-1553.

Tohy (1933) A Reaction too Far: Economic Weher, Max (1969) faasic, Conmeh ıfb in aosiology. New

Theory and the Role of the State in Developing . The Citaw F,'ef, 5,

Countries. Lor . eionment The Myth of the F'owerless

,tirse2er, En• • . "Export-led industrial growth State: Governing the Economy in a Global Era.

reconsidered," in W. Hong and L. Krause (eds.), C . •

Trade and Gi 7,,,eih of ',),re Advanced Ueveloning •. •. ■ The art of economic develop-

Countries in the f'acific 6ayhr. SeJui, Kortta Develop- ment: markets, politics, and externalitiee. inter-

ment Institute. isational Ori?anie)-7tion, 44. 3, eumnier.

(1997) Explaining Industrial Success World Bank (1.1)97) World Development Report 1997:

• in the Developing World, In 3ualaauhr .••

and Lal'. 5. (e.$), Current issres in On. -men?)

The State In A Changing World. OxforM,

LihMersity,famss
OxforrT
 Güney Kore'nin Sanayile ş meei Sürecinde Devlet
Bu yaz ı da Güney Kore'nin h ı zl ı sanayi-
le ş me süreci ve dünya ekonomisinde önem-
li bir noktaya geli ş inin temelinde yatan et-
kenlerin neler oldu ğ u üzerinde durulacakt ı r.
Neden Güney Kore? Sorusunun cevab ı
aç ı kt ı r; Güney Kore, günümüzde azgeli ş -
mi ş, üçüncü dünya veyahut geç sanayile-
ş en ülkeler olarak tan ı mlanan ülkeler ara-
s ı ndan s ıyr ı larak geli ş mi ş ülkeler ile olan
aç ığı (gap) önemli ölçüde kapatm ış tı r. Bu-
rada vurgulanan, sanayile ş menin, geli ş mi ş -
lik seviyesinin kriteri sadece ekonomik bü-
yüme de ğ il, ayn ı zamanda ki ş i ba şı na dü ş en
milli gelir, gelir da ğı l ı m ı ndaki e ş itlik, e ğ itim
seviyesi gibi faktörlerdir. Kore ba ş ar ı s ı di-
ğ er yandan, bir çok iktisatç ı n ı n y ı llard ı r öne
sürdü ğ ü ekonomik geli ş me modelleri aç ı s ı n-
dan önemlidir. Özellikle ikinci dünya sava-
şı ndan sonra birçok geli ş me iktisatç ı el, ge-
li ş mi ş ülkeler ile azgeli ş mi ş ülkeler aras ı n-
a
daki farkl ı l ı klar ı tan ı mlad ı ktan sonra, azge-
li ş mi ş ülkelerin hangi yollardan sanayile ş e-
bileceğ i üzerine tahminlerde bulunmu ş lar,
cy
~IZ modeller ileri sürmü ş lerdir.
Güney Kore'nin gösterdi ğ i ba ş ar ıy ı an-
lamak için önce, sanayile ş mi ş ülkeler ile sa-
nayileemeyen veya geç aanayieen ülkeler
aras ı ndaki farkl ı l ı klar ı incelemek gerekir.
19.yy'dla sanayi devriminin gerçekle ş mesi ile
pe
birlikte, kapitalist üretim tarz ı na sahip ül-
keler ile, bu dönü ş ümü gerçekle ş tiremeyen
ülkeler aras ı nda önemli farkl ı l ı klar ortaya
ç ı kt ı . Bu gün geli ş mi ş ülkeler, geli ş mekte
olan ülkeler ve azgeli ş mi ş ülkeler ayr ı m ı te-
mellerini sanayi devrimindeki dönü ş ümden
almaktad ı rlar. Rostow'a göre, ba şta İ ngil-
tere olmak üzere, sanayile ş mi ş ülkelerin iz-
ledi ğ i yol, di ğ er ülkeler taraf ı ndan da izlene-
cek, böylece üçüncü dünya ülkeleri de İ ngil-
tere ve di ğ er ülkelerin seviyesine ula ş abile-
cektir (1960). Ancak burada kostow'un
gözden kaç ı rdli ğı nokta, İ ngiltere'nin geli ş -
mesi s ı ras ı nda karşı s ı nda daha önceden
bu dönü ş ümü ya ş am ış bir ülkenin bulunma-
mas ı d ı r. Halbuki üçüncü dünya ülkeleri ola-
rak tan ı mlanan ülkeler sanayile ş me süreci-
ne girdiklerinde, kar şı lar ı nda bu süreci da-
ha önceden tamamlam ış ülkeler ile kar şı -
la ş m ış larve ba ğı ms ı z bir sanayile ş me süre-
ci izleyememi ş lerdir. Rostow'un üzerinde
.^
durdu ğ u ekonomik büyümenin a ş amalar ı ,
daha çok ikinci Dünya Sava şı sonras ı kapi- Devrim
talist ve sosyalist olmak üzere ikiye ayr ı lan Dumludağ %
ekonomik sistemde, azgeli ş mi ş olarak isim-
lendirilen ülkelere kapitalist yoldan kalk ı n-
man ı n mümkün olabileceğ ini, İ ngiltere'nin
gerçekle ş tirdi ğ i dönü ş ümü, modernle ş me
kavram ı n ı da kullanarak, azgeli ş mi ş ülkele-
rin de gerçekle ştirebilecegini vurgulam ışt ı r.
Alexander Gerschenkron ise sanayile ş -
menin Rostow'un belirtti ğ i gibi ayn ı , tek bir
yoldan değ il, farkl ı yollardan sa ğlanabilece-
ğ ini vurgulam ıştı r (1962). Gerschenkron'a
göre ise her toplumsanayile ş me sürecine
kendi kurumsal özellikleriyle kat ı lmaktad ı r
ve İ ngiltere'nin sanayile ş me sürecini ta-
mamlamaslyla birlikte di ğ er ülkelerin ayn ı
seviyeye ula ş mas ı için bir tak ı m müdahale- Geli ş mi ş lik
lerde bulunmas ı gerekti ğ ini vurgulamakta-
b ı r. Burada aç ığı kapatma rolünü ekonomi-
seviyesinin
ye devlet müdahaleyi üstlenmektedir. Buna kriteri
göre geri kalm ış l ı k düzeyi ne kadar yüksek sadece
ise, sanayile ş en ülke seviyesine ula ş mak
için, kurumsal yap ı s ı o derece güçlü olmal ı -
ekonomik
d ı r, böylelikle aradaki aç ığı n kapat ı lmas ı büyüme de ğ il,
için güçlü bir devlet müdahalesine imkan
ayn ı zamanda
doğ ar. Gerschenkron Sovyet ve Alman mo-
dellerini örnek göstermi ş ve iki ülkenin ya-
ki ş i 12a şı na
nayile ş mesinin temelinde yatan yo ğ un dev- dü şen milli
let müdahalesinin önemini vurgulam ışt ı r.
gelir, gelir
Burada önemli olan bir nokta da, Al-
manya, Fransa ve di ğ er Bat ı Avrupa ülkele-
da ğı l ı m ı ndaki
riyle Amerika'n ı n sanayile ş me süreçIerini eş itlik, e ğ itim
İ ngiltere ile e ş anl ı ya şamamalar ı ve İ ngilte-
seviyesi gibi
re'nin rekabet gücünden korunmak için yo-
ğ un devlet müdahalesine ba şvurmalar ı . Bu
faktörlerdir.
a şamada Ameden sanayile ş meyi üç a şa-
mada inceliyor; ilk sanayi devrimi18ı .yy son-
lar ı nda yap ı lan icatlar ı n üretimde kullan ı l-
mas ı sonucu İ ngiltere'de gerçekle ş iyor. İ n-
giltere bu dönemde öncü olman ı n avantaj ı -
n ı ya şıyor. İ kinci sanayi devrimi ise yüzy ı l
sonra Almanya ve Amerika'da yeni ürünler
ve süreçIerin meydana getirilmesi ile ger-
çekle ş iyor. İ ngiltere ile olan rekabette ba-
ş ar ı l ı olabilmek için bulu ş un belirleyici olma-
d ığı durumda önem kazanan yenile ştirme,
geli ş tirme oluyor. Yirminci yüzy ı la sanayile-
ş ememi ş olarak giren ülkelerin ise sanayi-
le ş meyi gerçekle ş tirebilme ko ş ullar ı tekno-
lojik bilgiye ula ş mak (1989). Yani Ameden'e
göre, sanayile ş me ilk olarak İ ngiltere'de bu- M.Ü. Iktisat Bölümü

I4ar sayesinde gerçekle ş iyor, daha sonra
Almanya ve Amerika'da yenilikler sayesin-
de, bugün geri kalm ış ülkelerde ise bilgi
transferi sayesinde gerçekle ş mekte. Gü-
ney Kore'de bu amaçla e ğ itime çok büyük
bir nem verilmi ş i şgücünün oran ı n ı n
yükselmesi amac ıyla), kurulan ş irketlerin
ba şı na d ış ar ı dan profesyonel yöneticiler
getirilmi ş ve onlar ı n sahip oldu ğ u teknolojik
bilgiden faydalan ı lmaya çal ışı lm ıştı r. Ö ğ -
renme yoluyla sanayile ş en ülkelerde (Gü-
ney Kore, Türkiye Tayvan, Brezilya, Hindis-
tan), sanayile ş me bulu ş lar veya yenilikler-
den farkl ı olarak bilgi transferi temelinde
gerçekle ş iyorsa da bu ülkelerin baz ı lar ı nda
özellikle de Güney Kore'de ve Tayvan'da di-
ğ er ülkelere oranla daha h ızl ı bir büyüme
oran ı n ı n sa ğ lanmas ı n ı n -temelinde farkl ı yö-
netim anlay ışı yatmakta. Gerçekten de
geç geli şen ülkelerin benzer dönemlerde,
benzer politikalar uygulad ı klar ı göz önüne
al ı n ı rsa, baz ı ülkelerin ba şarı l ı , baz ı lar ı n ı n
da ba ş ar ı s ız olmas ı politikalar ı n uygulan ışı ,
a
toplumsal ili ş kiler, ülkedeki e ğ itim seviyesi
gibi temel kriterlere ba ğ l ı olacakt ı r. Aksi
halde önerilecek her politikan ı n her ülkede
cy
ayn ı sonuçlar ı vermesi gerekirdi [Güney
Kore ve Türkiye e ş dönemlerde olmasa da
(Güney Kore 1960'larda, Türkiye 1980'ler-
de) ihracata yönelik sanayile ş me uygula-
d ı klar ı halde ayn ı sonuçlara ula şamam ış -
lard ı r]. Her ne kadar iki ülke de geç sanayi-
pe
le ş en ülkeler grubuna dahil olsalar da,
uyuglanan ithal ikameci politikalar ı n sonuç-
lar ı da farkl ı olmu ştur. Güney Kore'de koru-
nacak bebek endüstriler dikkatlice seçilmi ş
yani selektif davran ı lm ış ve firmalar ı n k ı sa
zamanda d ış rekabete açilmalar ı için ge-
rekli bask ı kurulmu ş ken, Türkiye'de uzun dö-
nemli firmaları n kapasite geni ş letmeleri,
d ış rekabete aç ı lmalar ı yönünde bir bask ı
kurulmam ış ve iki ülkede uygulanan politi-
kalar farkl ı sonuçlar vermi ştir.
Güney Kore ba ş ar ı s ı , bu ba şar ı da kimin,
nas ı l pay ı oldu ğ u sorusunu da gündeme ge-
tirmi ştir. Piyasa mekanizmas ı , ekonomiye
müdahalenin az olu ş u mu; yoksa tam ter-
sine ekonomiye yo ğ un devlet müdahalesinin
varl ığı m ı bu ba şar ıy ı getirmi ştir. Güney
Kore ekonomisinde ileride incelenecegi üze-
re yo ğ un bir devlet müdahalesi sözkonusu-
dur. Ancak burada üzerinde durulmas ı ge-
reken nokta; devlet müdahalesinin tan ı m ı -
d ı r. Genellikle, devlet, ba ğı ms ı z bir aktör
=,
olarak alg ı lan ı r ve ba ğı ms ı z aktör olarak
uygulayaca ğı politikalarla sanayile ş meyi
kolayl ı kla h ı zland ı raca ğı dü ş ünülür. 0 halde,
tüm sanayile ş mekte olan ülkelerde devlet
müdahaleleri ayn ı yönde olacak ve ayn ı so-
nuçlar ı verecektir. Halbuki devlet somut bir
nesne olmaktan çok, toplumdaki ili ş kiler
tarafı ndan belirlenir ve böylece her toplum-
da, kendine özgü bir biçim halini al ı r. Örne-
ğ in Geç sanayile ş en Japonya, Tayvan, Bre-
zilya ve Türkiye gibi ülkeler aras ı nda, Türki-
ye'de devletin ithal ikameci dönemde verdi-
ğ i eübvanelyonlar ı denetleme, do ğ ru sektö-
re yönlendirme gibi çal ış malar ı olamazken,
Japonya, Güney Kore ve Tayvan'da sübvan-
siyonlar ı alanlar ı , devlet derı etlemi ş ve di-
sipline etmietir. Burada vurgulanmas ı ge-
Devletin
reken ba ş ka bir nokta da, Güney Kore'nin
ekonomik ba şar ı s ı n ı anlamak için, tek de- ekonomiye
ğ i ş ken üzerinde durulmarrı as ı gerekti ğ idir. müdahalesi
Devletin ekonomiye müdahalesi elbette,
elbette,
ekonomik geli ş menin sa ğ lanmas ı nda önem-
li yer tutmu ştur, ancak tek ba şı na bu ba- ekonomik
ş ar ı n ı n sebebi olarak gösterilmesi yeterli geliş menin
olmayac,akt ı r. Güney Kore'nin bugünkü ba-
sa ğ lanmas ı nda
şar ı s ı n ı n temellerini görebilmek için ülkede
sanayile ş menin -tarihsel sürecine bakmak önemli yer
MJIM
ba ş ar ı n ı n temellerini görmek aç ı s ı ndan sa- tutmu ştur,
n ı rı m pek de yanl ış olmayacakt ı r.
ancak tek
Kore, Yi harı edanl ığı n ı n 14.yy'dan beri
süren hükümranl ığı n ı n sona ermesi ile birik- ba şı na bu
te 1910 y ı l ı ndan 1945 y ı l ı na kadar Japon- ba şarı n ı n
ya'n ı n kolonisi olarak kalm ış . Ancak Kore
sebebi olarak
daha 1876 yı l ı ndan itibaren kap ı lar ı n ı d ış
ticarete Japonya2n ı n bask ı s ı sonucu aç- gösterilmesi
m ış . Genelde 19.yy'da koloniler serbest d ış yeterli
ticaret politikas ı uyguluyorlar ve ülke hangi
olmayacakt ı r,
mal ı n üretiminde kar şı la ştı rmal ı üstün ise
ki, bu koloniler için tar ı msal ürünler de olu-
yor, o mal ı ihraç ediyor ve di ğ er mallar ı it-
hal ediyor. Bu durumda kolonilerde ekono-
mik büyümenin sa ğ land ığı bir gerçek. Ancak
bu durum sanayile ş mi ş ülkeler ile aradaki
aç ığı n kapat ı lmas ı n ı sa ğ layamarn ış t ı r
(Deynolds 1985). 1850-1914 aras ı nda ko-
lonilerin tümünün serbest d ış ticaret poli-
tikas ı izlemeleri elbette rastlant ı de ğ il. La-
issez faire prensibi sanayi devriminin slo-
gan ı olmu ş ea da Ingiliz hükümeti, uluslara-
ras ı düzeni, hukuk düzenini yerine oturtmak
amac ıyla yo ğ un devlet müdahalelerinde bu-
lunmu ş . Almanya ve Amerika'da İ ngiltere ile
aradaki fark ı kapatmak için yo ğ un devlet
müdahalesine ba ş vurmu ş lard ı r. Artı sden,
 =IT
kolonilerin böyle bir politika izleyernemelerk-
ni, bastaki hükümetlerin politik, sosyal, et-
nik, dinsel çat ı simalardan dolay ı güçsüz
kalmalar ı na ve bundan dolay ı ela ekonomik
gelismeyi sa ğ layacak aktörleri harekete
geçirecek güç -ten yoksun kalmas ı na ba ğ la-
makta (1989). Sanayilesmis ülkelerin, eko-
nomik büyümelerini devam ettirebilmeleri
için kars ı lar ı na serbest d ı s -ticaret politi-
kas ı uygulayarak, pazarlar ı n ı sanayilesmis
ülkelere açmas ı g ereken ülkelerin var olma-
s ı gere ğ i, hiyerarsik güç iliskileri içinde sö-
mürgelerin varl ığı n ı pekistirmistir.
Japon sömürgesi olman ı n Kore üzerin-
deki etkileri neler olm ı_Jstur? 1960 sonras ı
Kore ekonomisinin genislerneye baslama-
s ıyla birlikte, yaz ı alan ı nda İ ngilizce ç ı kan
ya:yinlarda Japon sornürgecili ğ inin bu gün-
kü gelismenin temelini olus ıturdugu ve mo-
d errileome süreci ni h ı zland ı rd ığı kabul edil-
mi ş tir. iMason'a göre, Japon oörrirğ eciii ğ i.
insanlar ı n ya ş am standartlar ı n ı önemli öl-
çüde düsürse de, d :ha sonraki dönemde
a
Kore'nin ekonomik --iismesinin temellerini
olusturmustur ı• ı . Mı cak Japon
Kore'd izy ı llard.r varolan sa
cy
nayileçme 101 gerekli olan kosullar ııı önünü
t ı kayan eski yap ı lar ı y ı karken, tar ı m ürünle-
ri pazara açilm ı s,
ı finans, ticaret ve tas ı -
macil ı k sektörleri için gerekli altyap ı tesis-
leri kurulmus -t;:r. 1930'larda, Japonya'n ı n
genisleme sürecinde Kore'de a ğı r sanayi
pe
ürünleri üreten fabrikalar kurulmus ve Kore
halk ı n ı n büyük k ı sm ı tar ı m kesiminden ko-
par ı larak bu fabrikalarda çal ı smaya zorlan-
m ı st ı r. Sarkayilesme sehirlesmeyi getirmis,
Japonya'n ı n yönetimi ele geçirdikl eri zaman
ikiyüzbin civar ı nda olan Seo dün nüfusu,
sömürgecili ğ in sona ermesi ile birlikte bir
milyona yaklasm ı st ı r.
1945-1960 dönemine damgas ı n ı vuran
temel Olaylar; öncelikle, Japon sömürgecili-
ğ inin sona ermesi, ülkenin kuzeyde komü-
nist yöne,timin, güneyde de Amerika 5irlesik
Devletleri destekli yönetimin b.a.a geçmesi
ile ikiye ayr ı lmas ı , Kore savasin ı n ortaya
ç ı kmas ı , savas öncesinde ve sonras ı nda
Lmrm=rwmT= ,-,
yap ı lan -toprak reformlar ı ve ava sonras ı
giderek a`girl ı k kazanan Amerikan yard ı mla-
r ı . Güney Kore'nin h ı zl ı earlayilesmesinin ar-
kas ı nda yatan en önemli iki etken; yap ı lan
toprak reformu ve Amerikan yard ı ruland ı r.
Toprak reformunun yap ı lmas ı ile birlikte ge-
lir da ğı l ı m ı ndaki farkl ı l ı klar azalt ı lm ı s, savas
sonras ı at ı l sermayenin spekülatif amaçl ı
topra ğ a yönelmesi önlenmis, bu kapasite-
nin sanayilestme sürecine yönlenmesi 53 -
ları m ı s, büyük toprak sahiplerinden elde edi-
len kaynaklar da imalat ve ticaret sektörü-
ne yönlendirilmistir. Geç oanayilieen ülkele-
rin sanayilesme sürecinin, sarayilesmeleri-
ni tamarnlam ı s ülkeler taraf ı ndan doğ al
olarak etkilesime maruz kald ığı daha önce
vurgulanmist ı . Güney Kore modeli bu duru-
ma güzel bir örnektir. Gelismis ülkelerin va-
roldu ğ u, kapitalist üretim tarzm ı n hakim
oldu ğ u ve uluslararas ı ekonomik düzenin bu
do ğ rultuda ,,,y ıı arı cl ıı ve her ülkenin kendi-
ne özgü bir sekilde, hiyerarsik düzenin içinde Japon
isbölümüne kat ı ld ığı bir ortamda, ba ğı ms ı z sömürgecili ğ i,
bir 'itika izlemek pek mümkün olamamak-
Kore'de
ts 9ürı ey Kore, so ğ uk savasdöne,minde
kutuplasman ı n sonucunda, Amerika yüzy ı llard ı r
rSirl•• Devletleri'nin yo ğ un etkisine maruz varolan
kalm ı y ve uygulad ığı sarlayile, politikala-
sanayile ş me
r ı da bu iliskiden etkiler ı mistir. Ülkeye savas
sonras ı yo ğ un bir sekilde Amerikan yard ı m ı için gerekli
yap ı lm ı stir. 1956-58. y ı llar, aras ı nda 270 olan ko ş ullar ı n
milyon *dar yard ı m yap ı lmis ve bu rakam
önünü t ı kayan
u . Kore milli gelirinin yüzde isabet
ıı ir. Bu dönemde yap ı lan yard ı nlar, eski yap ı lar ı
sermo sa ğ lamas ı amac ı yla dil- y ı karken,
kre(diler olarak firmalara aktar ı l-
tar ı m ürünleri
m ı s, ülkeye döviz girisi, iç pazar yönelik üre-
tim yapan ve devlet tarafı ndan korunan be- pazara
be k endus ıtrilere, ure-iarnde kullanmak üzere aç ı lm ış ,
ara mal ı ithal etme kolayl ığı sa ğ larn ı st ı r.
finans, ticaret
Ayr ı ca Japonlar ı n Güney Kore'deki mallar ı ,
politik kanallar kullan ı larak de ğ erlerinin al- ve ta şı mac ı l ı k
t ı nda girisimcklere transfer edilmistir ve rektörleri için
bunlar ı n sonucunda sermaye birikimi süreci
gerekli altyap ı
hizlanm ı st ı r.
Ancak Güney Kore veya di ğ er geç sana- tesisleri
yilesen ülkelerin uygulad ı klar ı politikalar ı n kurulmu ş tur.
s adece sanayilesmis ülkeler taraf ı ndan et-
kilenip belirlendi ğ ini Söylemek yanl ı s olur.
[ı5iu sekilde de ğ erlendiriliree gelismekte olan
bir ülkede, uygulanan politikalar ya d ı s ko-
sullar ya da iç kosullar -tarafı ndan belirl en-
mis olur. Halnuki böyle bir ülkede iki etkenin
de belirleyici oldu ğ u ve zaman içerisinde bi-
risinin di ğ erine olan oran ı n ı n daha fazla
olabileceğ ini ve de ğ isebilece ğ ini kabul et-
mek daha do ğ ru olacakt ı r (politickal eco-
nomy frarnework). Meydana gelen olaylar ı
aç ı klamak-ta hem iç hem de diç etkenlerin
a ğı rl ığı n ı , b eraber kar şı l ı k etkilesimi göz
önüne almak gerekecektir. Bu durumda
Güney Kore'nin ekonomik ba ş ar ı s ı , tek ba-
şı na ne aadece devlet müdahalesi ile ne de
d ış güçlerin özellikle Amerika Birle ş ik Dev-
letleri'nin etkisi ile aç ı klanabilir.
Sonuçta, 1960 y ı l ı na kadar, sava ş son-
ras ı dönemde Amerikan yard ı mlar ı birçok
aç ı dan ülkenin ileride gerçekle ştirece ğ i eko-
nomik siçraman ı n temellerini olu şturacak
etkilerde bulunmu ş tur. Öncelikle, ithal ika-
meci süreçte, iç pazara yönelik üretim ya-
pan firmalar ı n döviz ihtiyac ı kar şı lanm ış,
firmalar ı n büyük ölçekli üretime geçi ş i dü-
ş ük faizli kredilerle desteklenmi ş , e ğ itim
alan ı na büyük miktarda fon ayr ı larak nite-
likli i ş gücürfiin art ışı sa ğ lanm ışt ı r (ki bu du-
rum sanayile ş me sürecinde Güney Kore'ye
büyük avantajlar sa ğ lam ış t ı r).
Amerika Birle ş ik Devletlerinin yapt ığı
yard ı mlardan elde etmek istedi ğ i sonuç, Gü-
ney Kore'de tüketim mallar ı üretimini sa ğ la-
yacak bir yap ı olu şturmak ve sonunda ülke-
nin karşı la şt ı rmal ı üstünDi ğ e dayal ı bir politi-
ka izleyerek (tar ı msal ürünlerin ihrac ı ) ulus-
a
lararas ı ekonomik düzende yer almas ı n ı sa ğ -
lamakt ı . Amerikan Hükümeti ülkedeki a şı r ı
değ erlenrni ş kur politikas ı na ve enflasyonist
cy
ortama karşı tepki göstermekteydi. 1960 yı -
l ı nda askeri darbenin olmas ıyla birlikte kuru-
lan ve yönetime geçen cuntan ı n ilk içi Ameri-
kan Hükümetine devalüasyon yapma sözü
vermek oldu. Ayr ı ca ülkeye giren Amerikan
yard ı mlar ı n ı n gittikçe azalmas ı , ithal ikameci
pe
aüreçte korunan ve ekonomik büyümesi bu
yard ı mlara ba ğ l ı olan endüstriler için tehlike
i şaret etmeye ba ş lad ı . Bu durumda ekono-
mik stratejinin de ğ i ştirilmesi kaç ı n ı lmazd ı ve
ithal ikameci politikadan ihracata yönelik sa-
nayile ş me politikas ı na geçildi. Ku dönemde
1960 yı l ı nda milli gelirdeki y ı ll ı k art ış oran ı
yüzde 9 bunun içinde ihracat ı n y ı ll ı k art ı ç
oran ı yüzde 41, 1970 y ı l ı nda milli gelir art ı ç
oran ı ise yüzde 37'dir (Amsden 1989).
Güney Kore'nin 1960 sonras ı h ı zl ı bir
sanayile ş me süreci ya şamas ı n ı n temelini
olu şturan Japon sömürgecili ğ i döneminde
sanayile ş menin ilk ad ı mlar ı n ı n at ı lmas ı , es-
ki kurumlar ı n dönü ştürülmesi, sava ş son-
ras ı dönemdeki toprak reformu ve Ameri-
kan yard ı mlar ı sonucunda sa ğ lanan h ı zl ı
sermaye birikimi, e ğ itime büyük fonlar ı n ay-
r ı lmas ı sonucu nitelikli i ş gücünün artmas ı -
n ı n yan ı s ı ra; 1961'de yönetimi ele geçiren
askeri cuntan ı n izledi ğ i politikalar da sana-
yile ş me sürecinin h ı zlanmas ı nda belirleyici
olmu ştur. Amerikan yard ı mlar ı n ı n azalmas ı
_JA!1£1 ÇJf! FT
ile birlikte ihracata yönelik sanayile ş me po-
litikas ı n ı n benimsenrnesi sonucu, devlet
eübvansiyonlar ı n ı n verildi ğ i firmalar ı disip-
lin alt ı na alm ış , 'ba ş ar ı l ı olanlar ı ödüllencli-
rirken, ba ş ar ı s ı z olanlar ı cezaland ı rmi şt ı r
(Ameden 1989). Güney Kore'yi di ğ er geç
geli ş çekte olan ülkelerden ay ı ran en önemli
farkl ı l ı k, uygulanan yo ğ un devlet müdahale-
sinin di ğ er geç sanayile ş en ülkelere göre
daha farkl ı olmas ı ndan kaynaklanmaktad ı r.
Devletin temel amac ı küçük ölçekli üretim-
den büyük ölçekli üretime geçi ş in sa ğ lan-
mas ı , dayarliDs ı z tüketim mali üretiminden,
ag ı r sanayi mallar ı üretimine geçi ş yap ı l-
mas ı . İ ç pazara yönelik üretim daha karl ı
olsa da, firmalar devlet deste ğ i ve müda-
halesi sonucu iç pazara yönelik de ğ il, daha 1960 y ı l ı na
dü ş ük kâr marj ı olan ihracata yönelik üreti-
kadar, sava ş
mi seçmek zorunda kal ıyorlar. Geç aanayi-
leen ülkelerin ortak bir özelli ğ i, büyük öl- 5 orı ra ı
çekli hiyerarçik bir yap ı lanmaya sahip ve dönemde
profesyonel yöneticiler tarafı ndan yöneti-
len firmalar ı n a ğ irl ı kta olmas ı . Kore'de bu
Amerikan yar-
büyük ölçekli ve çeçitli alanlarda üretimde d ı mlar ı birçok
bulunan gruplara chaebol derı mekte. 1986 aç ı dan ülkenin
y ı l ı nda Fortune Dergisi'nde petrol üreten
ileride gerçek-
firmalar ı n d ışı ndaki be ş yüz firma arac ı n-
da, Güney Kore'nin 10 chaebol'ü yer al ı rken, letirece ğ i
di ğ er geli ş mekte olan ülkelerden toplam 7 ekonomik
firma listeye girel9ilmi ş (Fortune 1987).
siçraman ı n
1975 y ı l ı nda 50 chaei9ol çeçitli alanlarda
temellerini
faaliyet gösteren 398 firmay ı kontrol
ederken, 1986'cla bu rakam 547ye ç ı km ış - olu şturacak
t ı r (Zeile 1989). Chaebol'ler aileler veya ku-
etkilerde
rucular taraf ı ndan holding ş eklinde yöneti-
len ve kendi içlerinde hiyerarçik yap ı lanma- bulunmu ş tur.
ya sahip olan ve ço ğ unlukla 1960 sonras ı
kurulan veya 1960 öncesi kurulan ve daha
sonraki dönemlerde ekonomik büyümesini
gerçekle ştiren firmalard ı r.
Burada önemli olan nokta, Güney Ko-
re'de devletin müdahalede gösterdi ğ i de-
netleme ve disiplin etmedeki ba ş ar ı s ı tek
ba şı na belirleyici ve yeterli mi yoksa devlet
ve iç dünyas ı ili ş kisinde belirleyici olan ba ş -
ka faktörler var m ı ? Acaba Türkiye'de dev-
let, Güney Kore'de oldu ğ u gibi firmalar ı de-
netlemeye, yönlendirmeye kalk ış abilir miydi,
yoksa zaten toplumsal ili ş kilerin bir yans ı -
mas ı olmas ı dolay ı s ı yla, daha en ba şı ndan
itibaren böyle bir politika uygulamaya giri-
ş emezdi. 0 halde Güney Kore'de devletin
uygulad ığı politikalara iç dünyas ı n ı n gös-
=1:5',
terli ğ i uyum, ancak iç dünyas ı n ı n nas ı l bir
toplumsal yap ı içinde yer ald ığı n ı anlamak
ve toplumdaki temel kurumlarla olan ili ş ki-
sini anlamak sayesinde olur. Bu aç ı dan ba-
k ı ld ığı nda Uzakdo ğ u ülkelerinde i ş dünya-
s ı nda, hiyerar ş ik yap ı lanmas ı n ı n, karşı l ı kl ı l ı k
ilkesinin, ş ebeke sistemleriyle birbirleriyle
etkile ş imde olmalar ı belirleyici faktörlerdir.
Ancak Uzakdo ğ u ülkelerinin kendi aralar ı n-
da da farkl ı la ş malar olabilmektedir. Japon-
ya'da zaibatsu denen firmalar yatay olarak
sistem içerisinde yap ı lan ı rken, Çin'deki fir-
malar sistem içinde dikey olarak organize
olmaktad ı rlar. Tayvan'da küçük firmalar
ekonomide önemli bir yere sahip iken, Gü-
ney Kore firmalar ı genellikle büyük ölçeklidir
ve örne ğ in di ğ er uzakdo ğ u ülkelerinden
farkl ı olarak d ışar ı dan profesyonel yöneti-
cileri -transfer etmeyi benimsemi ş lerdir
(Whitley 1992).
1960 sonras ı hükümetin uygulad ığı sa-
nayile ş me politikalar ı kadar önemli bir di ğ er
konu, finans piya ş alarin ı n durumudur.
a
1960'larda iyice azalan Amerikan yard ı m ı
daha önceleri ithal ikameci süreçte firmalar
için önemli bir fon kayna ğı olu ş turrnaktayd ı .
cy
Ancak 1960 sonras ı devletin birçok ticaret
bankas ı n ı kamula ştı rmas ı ve 19601 ı y ı llar
boyunca faiz oranlar ı n ı dü ş ük tutmas ı bu
dönemde gerçekle ş en h ı zl ı sanayile ş meyi
olumlu yönde etkilerni ştir. Böylelikle finansal
kaynaklar devletin elinde tek merkezde top-
pe
lanm ış ve buradan yat ı r ı m yap ı lacak alanla-
ra da ğı t ı lm ışt ı r. Bu durum da devlete önem-
li bir güç, kazand ı rmi ş t ı r, finansal kayna ğ a
sahip olan devlet h ı zl ı sanayile ş meyi gerçek-
le ş tirebilmek için bu kayna ğı n neall da ğı tı la-
ca ğı n ı belirleme f ı rsat ı n ı yakalam ıştı r. Kay-
nak i ş bölürnünü belirleyen devlet, bu avan-
taj ı 60 ve 70'li y ı llar boyunca sanayile ş me
politikas ı olarak kullanm ı st ı r.
Sonuç olarak geç sanayile ş en ülkeler
içerisinde Güney Kore h ı zl ı bir sanayileme-
yi ba şarm ıştı r. Bu ba ş ar ı n ı n arkas ı nda, ta-
rih boyunca ilerideki sanayile ş menin altya-
pis ı n ı olu şturan etkenler (e ğ itim alan ı na ve-
rilen önem, d ış yard ı mlar) ve devletin ekono-
miye, denetleyici, disiplin alt ı na al ı c ı bir e-
kilde müdahalesi, bilgi transferinin gerçek-
letirilmei yatmaktad ı r-. Bu etkenler, Gü-
ney Kore'yi di ğ er geç sanayile ş en ülkeler
aras ı nda farkl ı k ı lmaktad ı r. Ancak ba ş ar ı da
tek ba şı na devlet müdahalesinin etkisi, d ış
yard ı mlar ı n ı n etkisi belirleyici olmamakta-
d ı r. Devlet müdahalesi Güney Kore modelin-
de önemli bir etkendir, ancak önemli olan bu-
nu sanayile ş mekte olan her ülke için önerile-
bilecek bir davran ış kal ı b ı olarak alg ı lamak-
tan çok, Güney Kore'de toplumsal yap ıya
özgü ş artlar içerisinde bu müdahalenin or-
taya ç ı ktığı n ı görebilmektir.
Kaynaklar
Alam, M.S. Governmente and Markete in Economic
Development 5trategiee: Lessone from Korea, Ta-
iwan and Japan, Praeger Punliahera 1989
Amadei A.H, Aisa's Next Giant: South Kores and
Late Induetrialization, New York, Oxford University
Press 1989
Fortune. The International 500. Auguat 1987
Johnson, C. "Political Inetitutionae and Economic
Performance: The Government — Bueiness Relati- Uzakdo ğ u
onship in Japan, 5outh korea and Taiwan" in The Fo-
ülkelerinde i ş
l İ tİ C İ 31 Economy of the New Asian Induetrialism, edt.
Frederic C. Peyo Cornell Univeraity Press 1987
dünyas ı nda,
Gerschenkron„A. Economic Backwardnese in Nieto- hiyerar ş ik
rical Perspective. Camnridge, Masa.: Harvard Univer-
yap ı lanmas ı -
aity Press 1962
n ı n, kar şı l ı kl ı -
Mason, E.S. The Economic and Social Modernizati-
on of the Repulı lic of Korea. Canridge, Masa. Har- l ı k ilke5inin,
yard Uuiveraity Press 1980 ş ebeke
Orı i, t State and Market The Political Economy of
sistemleriyle
Turkey in Cpmparative Perspective, Bo ğ aziçi Univer-
sity Press 1988
birbirleriyle
F"eynolda,
- L. Economic Growth in the Third World, etkile ş imde
1550-1980 . New Havan, Gonne Y316 University Press olmalar ı
ko5tow, W.W. The Stagee of Economic Growth: A
belirleyici
Non Communist Manifesto. Camnridge, England:
Camnridge Univeraity Press 1960 faktörlerdir.
Wade, R. Governing the Market: Economic Theory
and the role of Government in East Asian Industri-
alization, Princeton University Press 1990
Wade, R. "State Intervention and Export Oriented
Development in South Korea" in 9evelopmental Sta-
tea in kaat Aeia edited ny Gordon White St. Martinla
Press New York 1988
Whitley, R. Business Systems in Eaet Aeia: Firms,
Markete and Societiee, Sage punhcations, 1992
\No°, J. En Race to the Swift: State and Finance in
Korea Industrialization, Columnia Univereity Press
1991
Zeile, W. Induetrial Policy and Organizational Ef-
ficiency: Tke Korcan Chaebol Examined Program in
Eaat Aaian Bueineaa and Development. 18eaearch,
Working F'aper no: 50, Inatitute of Governmental af-
fairs, Univereity of California. Davis, 1989
Devlet ve Kent Mekan ı
I. Giriş
Kent mekan ı n (yeniden)üretimi ve dönü-
ş ümü sürecinde devlet önemli bir aktör ola-
rak karşı m ı za ç ı kmaktad ı r. Bu sürecin ve bu
süreçte devletin oynad ığı rollerin kavranma-
s ı sadece kentsel de ğ i ş imi anlaman ı n değ il,
ayn ı zamanda devleti anlaman ı n da ön ko-
ş uludur. Ancak bu tür bir çaban ı n dikkate
değ er güçlüklerle kar şı la ş mas ı kaç ı n ı lmaz-
d ı r. Günümüzde çok az şey devletin d ışı nda
gerçekle ş mektedir. Hemen her sosyal sü-
reçte bir biçimde devletin parmak izini gör-
mek mümkündür. Benzer biçimde ya şam ı m ı -
z ı etkileyen eureçIerin ço ğ u giderek artan bi-
çimde kentlerde gerçekle ş mektedir. Bu ne-
denle, kentin bir iktidar oda ğı olmad ığı kapi-
talist toplumlarda, kent ve devlet konusunu
di ğ er eureçIerden ay ı rarak, kendi ba şı na in-
celemenin anlam ı nedir sorusu me ş ruiyet
kazanmaktad ı r. (Saunders 1986).
a la ş t ı r ı labilece ğ i sorunu ile ilgilenece ğ iz.
Ku ş kusuz kapitalist toplumlarda kent-
sel düzeyde gerçekle ş en toplumsal süreç-
cy
leri daha makro süreçler -den eoyutlayarak
incelemenin önemli açrnazIar ı vard ı r'. An-
cak kentsel sorunun daha geni ş süreçlerin
(olu şturucu) bir parças ı oldu ğ unu öne sür-
mek, kentsel mekan ı n özgünlüklerinin olma-
d ığı anlam ı na gelmemektedir. Çal ış man ı n
pe
birinci bölümünde hem kentin hem de ken-
te ili ş kin olarak devletin belli özgünlükleri-
nin oldu ğ unu göstermeyi amaçl ı yoruz. Da-
ha aç ı k bir anlat ı mla, kapitalist toplumlar-
da kentin ve kente ili ş kin olarak devletin
önemli özgünlüklerinin oldu ğ u ve yeterli bir
toplumsal analizin ya da siyasal strateji-
nin bu özgürlükleri anlamadan ba şar ı l ı ol-
mas ı n ı n mümkün olmad ığı n ı öne sürecegiz.
Bu amaca yönelik olarak kent ve (yerel)
devlet kavramlar ı üzerinde ayr ı de ğ erlen-
dirmeler yapt ı ktan sonra bu iki olguyu bir
biriyle ili ş kilendirmeye çal ış aca ğı z.
Ancak hemen belirtmek gerekir ki, devlet
ve kent ili ş kisinin do ğ as ı sadece kuramsal
düzeyde ve bir defaya mahsus olmak üzere
ortaya konabilecek bir ş ey değ ildir. Tüm top-
lumsal ili ş kiler gibi, bu ili ş kide, gerek daha
makro süreçlerdeki de ğ i ş melerin gerekse de
daha içeel sayı labilecek dinamiklerin
yürekli dönü ş üme u ğ ramaktad ı r. Bu ili ş -
rI Fi
! ı 7ı ç
kinin kuramsalla ştı r ı lmae ı na ili ş kin bir çok H. Tarı k Şengül*
çaban ı n içine dü ştü ğ ü s ı k ı ntı lardan birisi,
,ı
a şa ğı da da görece ğ imiz gibi, belli bir zaman
diliminde ve belli toplumlardaki kentsel yap ı -
lanmalar ı ve devletin bu süreç -teki rolünü eo-
yutlay ı p, genel geçer bir kuram haline getir-
meleridir. Sosyo-rnekansal ili ş kilerin de ğ i ş i-
mi bu kurameal çabalar ı da büyük ölçüde bo-
a ç ı karmakta ve aç ı klay ı c ı l ı klar ı n ı önemli öl-
çüde e ı n ı rlamaktadir. Çal ış man ı n ikinci bölü-
mü bu nedenle gerek geli ş mi ş ülkelerde, ge-
rekse azgeli ş mi ş ülkelerde Ikinci Dünya sa-
ya şı sonras ı ya ş anan kentle ş me deneyimini
gözden geçirmektedir.
K ı saca özetlemek gerekirse, bu çal ış -
mada kent ve devlet ilikini, biri kurameal
di ğ eri ampirik olmak üzere, iki temel eksen
Devlet ve kent
etraf ı nda tart ışaca ğ iz. Kuramsal eksen-
İ I İş kİ'S İ t in
de, devlet ve kent ili ş kinin naell kavrameal-
clo ğ ast
Ampirik ekeende ise, tart ış mam ı z ı n ana eadece
temas ı n ı gerek geli ş mi ş ülkelerde gerekse
kuramsal
de azgeli ş mi ş ülkelerde devlet kent ili ş kisi-
nin İ kinci Dünya Sava şı sonras ı nda ald ığı düzeyde ve bir
farkl ı biçimler olu şturuyor. Sonuç bölümü defaya
ise yap ı lan tart ış ma çerçevesinde genel bir
mahsus
de ğ erlendirmeyi içeriyor.
olmak üzere
Il. Devlet ve Kent ortaya
Bu bölümde önce kapitalist toplumlar- konabilecek
da kent sorununun ne derece özgün bir so-
bir şey
run olarak kar şı m ı za ç ı kt ığı n ı tart ışt ı ktan
sonra, bu süreçte (yerel) devletin oynad ığı
rolün bir de ğ erlendirmesini yapaca ğı z.
Il. I. Kent Sorunu
Kentin ne oldu ğ u sorusu çe ş itli bak ış
aç ı lar ı nda farkl ı ifade bulmaktad ı r. En çok °OTU, Siyaeet Biliaı i
kullan ı lan tan ı m ıyla, kentin tar ı meal olma- ve Kamu Yönetimi
yan aktivitelerin mekan' oldu ğ u görü ş ü ge- Bölümü O ğ retim Uyesi
nel bir do ğ rultuya i ş aret etmekle birlikte,
Kenti kendi baçira
yetersizdir. Tar ı msal olmayan aktivitelerin baOgimee bir
hemen tamam ı kentte meydana gelmekle birirnmiçesine ele alan
yakla şorna ş ikago Okulu
birlikte, bunlar ı n ço ğ u kente özgü de ğ ildir.
ve iNeberci yakla şı m ı n,
Kentin ne türden tar ı meal olmayan aktivi- bazi edinimleri örnek
telerin mekan' IL,dlu ğ unun tan ı mlanmael olarak gbaterilebilir. Cu
tür yaklagnlarin
gereklidir Bir çO.1:::.11<tivite, örneğ in üretim
ele ştirileri için bknz.
süreci kent iieti;;'_1çek -te örgütlenmekte ve (Castelle 1977 ve
yerine getirilmektedir. Haroey 1973)
 ==, Snkago Okulu'nun i ş leveelci yaklas ı m ı bir
yana b ı rak ı l ı rea, bu tür bir özgürlü ğ ün sap-
tanmas ı na iliskin olarak en sistematik çaba
Castelle'ten gelmistir (Castells 1977). Cas-
tells kapitalist kentin özgürlü ğ ünün eme ğ in
yeniden üretiminin merkezi olmas ı ndan kay-
nakland ığı n ı öne sürmektedir. Kapitalist
üretim süreci bölgesel ya da uluslararas ı öl-
çekte gerçeklesirken, siyasal süreçler ulusal
ve giderek artan biçimde uluslararas ı ölçek-
te belirlenip , örgütlenmektedir. Bu tür bir iç-
bölümü içinde, kapitalist kent birlikte tüke-
timin, yani eme ğ in yeniden üretiminin, mer-
kezi olarak karç ı m ı za ç ı kmaktad ı r. Di ğ er bir
anlatı mla, günümüzün kapitalist kentleri gi-
derek emek gücünün topland ığı mekanlara
dönüsmüs, kent sorunu büyük ölçüde emek
gücünün yeniden üretiminin sa ğ lanmas ı so-
runu ile özdeslesmistir.
Sa ğ l ı k, e ğ itim, konut, ulas ı m gibi hiz-
metler söz konusu yeniden üretim süreci-
nin merkezinde yer almakla birlikte, serma-
a
ye için karl ı değ ildir. Ancak emek gücünün
yeniden üretiminde oynad ı klar ı rol bu hiz-
metlerin belli ölçüler içinde sa ğ lanmas ı n ı
cy
da zorunlu k ı lmaktad ı r. 5u paradoke söz
11•1Kra konusu birlikte tüketim araçlar ı n ı n devlet
tarafirı dan saglarmael ile bir ölçüde çözül-
müçtür (Castells 1977). Ancak bu süreç
çözdügü sorunlar kadar da sorun yarat-
maktad ı r. Çünkü, çal ı san sin ıflar ı n müca-
pe
delesi giderek artan biçimde devletin bu
alanlara müdahalesinin artmas ı na yol aç-
m ı çt ı r. Sonuç devletin bu hizmetleri sa ğ la-
makta yetersiz kalmas ı ve bir mali kriz ile
kars ı lasmas ı dir. Castells için yerel siyase-
tin özgürlü ğ ü kollektif tüketimin örgütlen-
mesi sürecinde ortaya ç ı kan çeliçki ve mü-
cadelelerde yatmaktad ı r.
Kuskusuz bu tür bir yaklaç ı m kentin öz-
KTISATDER ISI •A USTOS200
gürı lünün arlas ı lmas ı nda önemli ipuçlar ı
sa ğ lamaktad ı r. Caetelle'in yaklaç ı m ı n ı n iç-
kin oldu ğ u yap ı salc ı l ı k ve islevselcilik sorun-
lar ı bir yana b ı rak ı lacak olursa, konumuz
aç ı s ı ndan en önemli sorunu, bu tür bir ta-
n ı mlaman ı n kent sorununu kollektif tüke-
timle s ı n ı rlamas ı d ı r. Üretim ve sermaye bi-
rikim sürecinin kentsel ölçe ğ in üzerindeki öl-
çeklerde belirleniyor olmas ı , kentin bu alan-
da özgürlü ğ ünün bulunmad ığı sonucunu
hakl ı k ı lmamaktad ı r. Bu noktada Harvey'in
yaklas ı m ı kentin üretim ve sermaye birikim
süreçlerinde ne tür bir özgürlü ğ ünün oldu-
ğ unu göstermesi aç ı s ı ndan önemlidir.
Lefebvre'in kapitalist birikim eüreçleri-
nin krizini çözmesinde (kent) mekan ı n ı n
merkezi bir rolünün bulundu ğ u önermesin- Günümüzün
den yola ç ı kan Harvey, üretim ve genisletil-
kapitalist
mis üretimin gerçeklestigi sermayenin bi-
rinci çevriminde ortaya ç ı kan as ı r birikimin
kentleri
ikinci çevrime yap ı lan aktar ı mlarla geçici giderek emek
de olsa çözüldü ğ ünü öne sürmektedir. İ kin- gücünün
ci çevrimde ise en önemli yat ı r ı m alan ı kent
topland ığı
mekan ı d ı r. Yap ı l ı çevreye aktar ı lan birinci
çevrimdeki aç ı n birikim böylece kullan ı l- mekanlara
makta ve aç ı n birikim sorunu cözülmek -te- dönü ş mü,
dir. Bu önerme bize kentin önemi konusun-
kent sorunu
da ip uçlar ı vermekle birlikte, özgürlü ğ ü ko-
nusunda çok çey söylememektedir.
büyük ölçüde
Ancak Harvey'in bu konuya iliçkin de ğ er- emek gücünün
lendirmesi bu noktada son bulmamaktad ı r. yeniden
Sermaye birikim süreçleri mekan kullan ı r-
üretiminin
ken ayn ı zamanda mekanda s ı n ı rlamakta-
d ı r. 5u gerek sermaye birikim sürecinin en sa ğ lanmas ı
stratejik metal ı olan emek gücü için, ge- sorunu ile
rekse de sermayenin bizatihi kendisi için
özcleOe ş m i ştir.
geçerli bir durumolur. Emek gücünün me-
kansal ufku en az ı ndan k ı sa erimde s ı n ı r-
lamakta, mekana ba ğı ml ı hale gelmekte-
dir. Öncelikli olarak, çal ı san s ı n ı flar ı n yaçam
2 (Sieei.lbellie'ir
ç• .•:nin (ve de
neiz
H3r •• belireb-
aaha eietayli ve eleiii birel
bir deerleeiibiirrneee-i lçin
bkr.z. (20G0c),

mekarıı ile cal ı ma mekani aras ı nda yapa-
ca ğı gürlük yolculuk mesafesinin belli bir şı -
n ı n vard ı r. Bu tür bir mekansal s ı n ı rlama
yerel emek piyasas ı n ı yaratan temel etmen
olarak karşı m ı za ç ı kmaktad ı r. Di ğ er bir an-
lat ı mla bir çalisan dahil oldu ğ u kentsel
emek pazar ı taraf ı ndan tan ı mlanan bir
kentsel alanda ya ş amaktad ı r ve bu pazara
ba ğı ml ı hale gelmektedir. Sir kentten (emek
pazar ı ndan) di ğ erine gitmek (göç) ciddi
maliyetleri olan bir stratejidir. Ku ş kusuz
sermaye için bu tür bir k ı s ı tlama ayn ı güç-
te de ğ ildir. Bir çok de ğ erlendirmede serma-
yenin hareketlili ğ inin, çal ış an kesimlerin ha-
reketlili ğ i ile kar şı la ştı r ı ld ığı nda, yüksek ol-
du ğ unu hakl ı olarak vurgulamaktad ı rlar.
Ancak, bu durumu mutlak bir ba ğı ms ı zl ı k
olarak alg ı lamak do ğ ru değ ildir. Çal ış arı lanrı
yerel ba ğı ml ı l ığ indarı farkl ı olsa da, sermaye
için de yere,' ba ğı ml ı l ı k olu ş maktad ı r. Çünkü,
sermaye belli bir `kentsel bölgeye yat ı r ı m
yapt ığı andan itibaren bu alana belli bir ba-
a
ğı ml ı l ığı olu ş maktadir. çünkü bu alana yap-
tığı yat ı nmdan .vazgeçmerin belli bir m a liye-
ti vard ı r. Ancak yat ı r ı mlar ı n ı ba ş ka bir
cy
kentsel bölgeye kayd ı rman ı r getirece ğ i ya-
rarları' belli bir süre içinde bu ma liyetin üze-
rine geçti ğ i noktada bu tür bir karar ı alabi-
lecektir. Aksi durumda söz konusu serma-
ye içinde yerel ba ğı ml ı l ı k olu ş maktad ı r
(Harvey 1985). Söz konusu yat ı nm ı n yerel
pe
emek pazar ı na ba ğı ml ı l ığı rı ederliyle emek ve
sermaye aras ı na ortak bir mekansal hare-
ket alan ı n ı n olu ş mas ı n ı beklemek yan ı lt ı c ı
olmayacakt ı r. Harvey belli emek pazarlar ı
ile tan ı mlanan kentsel bölgelerde bir yap ı -
land ı r ı lm ış bütünselli ğ in bu tür bir ba ğı ml ı -
l ı ktan kaynaklanan biçimde oluçma e ğ ili-
minde oldu ğ unu belirtmektedir. Ancak Har-
vey'in de dikkat çekti ğ i gibi, bu durum bir
eğ ilirrı dir ve gerçekle ş mesi çe ş itli faktörlere
ba ğ l ı d ı r. Surlar ı n en ba şı nda bu bütünlü ğ ü
kurmaya yönelik 'bütünle ştirici' bir otorite-
nin var olmas ı gelmektedir. Su ise (yerel)
devletten ba ş kas ı değ ildir Böylece Har-
vey'in ş emas ı nda devlet, bir yandan yandan
üretim sürecini içeren birinci çevrim ile, ya-
p ı l ı çevreyi de içeren ikinci çevrim aras ı nda-
ki a şı r ı birikirnder do ğ an sermaye ak ı ç ı r ı
yönlendirirken, ki bu ço ğ u durumda ulusal
devlet olmaktad ı r, kentsel düzeyde de, ye-
rel devlet yerel ba ğı ml ı l ı ktan olu ş an bir ya-
3=Er
p ı land ı nlmi ş bütünlük olu şturma sürecinin
çimentoyu olma rolünü cynamaktad ı r8 .
Özetlemek gerekirse, yerel ba ğı ml ı l ı k
temelinde in ş a edilen bir bütünlük kuruldu-
ğ u ölçüde kent ve, kentsel süreçler daha
rnakro süreçler kar şı s ı nda bir görece bir
özerklik kazanmakta ve önemli hale gel-
mektedir. Bu özerkli ğ in görece olma ı , da-
ha makro süreçler kar şı s ı ndaki görece za-
yı f korumdan kaynaklanmaktad ı r. Su za-
yı fl ı k nedeniyle in ş a edilen bütünlük her an
da ğı tmaya haz ı r haldedi5.
Gerek Castells'in gerekse de, Harvey'in
yakla şı m ı n ı n, kerı teel çal ış malar alan ı na ha-
kim olar liberal bak ış açilar ı n ı n biegemonya-
s ı n ı rı k ı r ı l ı r, kentin ve kentsel s ıireçIerir radi-
kal bir çerçeve içinde anla ş ( lmas ı na önemli
katk ı s ı olmu ştur. Ancak her iki yakla ş imda
önemli bir dizi sorunu barı nd ı rmaktad ı r.
Yakla şı mlar ı n Pati merkezli anlay ış lar ı bir
yana b ı rak ı lea bile, kuramsal amprisizm so-
runu her iki yakla şı mda da mevcuttur. Di-
ğ er bir arlat ı m13, Her iki yakla şı mda belli bir
dönemde belli ülkelerin deneyimlerini ge,nelle-
yerek kendi kuramsal çerçevelerini geli ştir-
mi ş lerdir. Castells daha çok ingilere ve K ı ta
Avrupali deneyimlerinden yola ç ı k ı p refah
devleti dönemindeki kentsel yap ı ları baz al ı r-
ken, Harvey Kuzey Amerika derı eyimirı de,rı
esirı lerı rrı i ştir9 Su nedenle, örneğ in Cas-
tells'in yakla şı m ı , refah devletinin çözülü ş ü-
ne paralel olarak aç ı klayı c ı li ğı n ı önemli ölçü- 4 5u no
de yitirmiçtir. İ ki yakaç ı m ı na zay ı fl ı klar ı n ı n tereek•
mu o • • rin
oldu ğ u bir ba ş ka nokta, (devlete bak ış ları ile
no el e ukknrs5inkini
ilgilidir. Her iki yakla şı mda da, devletin kent- o le sürmekte Ye çonkrononn
sel süreçler içinde önemli i ş levler gördü ğ ü .11111.55r olooneo üst
• o m . -eanflekseroiro
kabul edilmekle birlikte, yeterli bir kuramsal-
onItlo o ru vut2u15-
la ştı rman ı n yap ı ld ığı n ı söyleyebilmek müm- makt 1 oo •
kün değ ildir. Castells'in sosyal hareketler,
5 6:• !
Harvey'in ise sermayenin mant ığı üzerindeki
vurgusu devlet konusunda doyurucu bir Hala. 000 . •troiro
kursom el o ter
analizi geli ştirmelerini engellemi ştir. Bu ne-
sorueuenen e i • 5z
denle, bu bölümün geriye kalan k ı sm ı nda, ge- etkileno(keni ..:,:”-,ebili ı-
rek Castelle gerekse de Harvey'in sa ğ lad ığı 5trurole- birlikte Harvey
dede ayni sorunun
kuramsal araçlar ı da kullanarak, (yerel) dev-
derin mevcuttur,
letin kentsel süreglerde oynad ığı rollere bi- 6 Sondöneme: Heor.•
raz daha detayl ı olarak değ l ı eceğ lz. saknleekji
çoerneo. -in .o.••
olarak kullenolr oe: ı n ı n fr
Il. II. (Yerel) Devlet nedeni 5e Avr4e loKrt-
Devletin kentsel süreçlerde oynad ığı rol- lerini belirleyen toplum-
sal ernseikleriro giderek
lerin analizi, kaç ı n ı lmaz olarak devletin, daha
Kuzey fmerikee deney-
özel olarak -ta yerel devletin nas ı l tan ı mlana- imine . enzeme,.bidir. .
 ca ğ ' sorununu gündeme getirmektedir. Dev-
letin kuramsalla ştı r ı lmae ı sorunu bu maka-
lenin hedeflerini a şan bir eorundur. Ancak
biz kendi -tartış mam ı za ı s ı k tutmas ı aç ı s ı n-
dan iki önemli noktay ı vurgulayarak tart ış -
maya girmek yararl ı olacakt ı r.
Birinci nokta, Foulanetaz ve Jeesop'u
izleyerek, devlet iktidar ı n ı n belli bir kurum-
salla ş mayı da içeren toplumsal ili ş ki oldu ğ u-
dur. Di ğ er bir anlat ı mla, kapitalist devlet
sadece özgün bir kurum de ğ il, ayn ı zamanda
siyasal güçler aras ı ndaki dengelerin özgün
bir ifadesidir. Bu nedenle, ister merkezi ister
yerel düzeyde olsun, devletin analizi kendi
d ışı ndaki toplumsal güçlere referans verme-
den yap ı lamaz (Boulantaz 1978). Bu anla-
y ış a paralel olarak vurgulmak istedi ğ imiz
ikinci nokta ise, devletin daha somut bir ta-
n ı m ı n ı n üç temel öiğ eye referanela yap ı labile-
cegidir. Bu üç boyut, belli bir kurumsal yap ı
ve iç örgütlenme, devletin içinde ve etraf ı n-
da olu ş an belli temsiliyet biçimleri ve devle-
a
tin kendi d ışı ndaki ili ş kilere belli müdahale bi-
çimleri olarak tan ı mlanabilir (Jeeeop 1990).
Bu bölümün geriye kalan k ı sm ı nda, söz ko-
cy
nusu üç boyutu s ı ras ıyla ele alarak, devletin
kentsel düzeydeki rollerini ve örgütlenmesini
tarti ş aca ğı z.
Devletin bir kurumlar toplam ı na indirge-
mek do ğ ru olmasa bile, kurumsal yap ı lan-
man ı n devletin önemli bir boyutu oldu ğ u
pe
söylenebilir. Ancak bu yekneeak bir yap ı lan-
ma de ğ ildir. Kendi içinde önemli ayr ış malar
ve farkl ı lasmalar mevcuttur. Bir yanda ya-
sama, yürütme ve yarg ı organlar ı n ı n ayri ş -
mas ı , di ğ er yanda merkezi ve yerel devlet
ayg ıtlar' farkl ı la ş mas ı devlet ayg ı t ı n ı n ne
derece karma şı k bir yap ı s ı n ı n oldu ğ unu
gösteren örneklerdir. Daha da önemlisi, bu
çok say ı daki kurum aras ı nda ço ğ u durum-
da önemli çeli ş kiler ortaya ç ı kmaktad ı r ve
bu nedenle de devletin bütünlü ğ ü verili bir
durum de ğ ildir'. Devletin kurumsal anlamda
bütünlü ğ ünün sa ğ lanmas ı bu amaca yöne-
lik proje ve stratejilerin basar ı e ı na ba ğ l ı d ı r.
Bu noktada bizim aç ı m ı zdan yerel devletin
bu tür bir örgütsel yap ı lanma içinde nerede
•
durdu ğ u sorusu önem kazanmaktad ı r. Da-
rr
ha da önemli bir soru devlet ayg ıtı n ı n niçin
merkezi ve yerel yönetim ayg ıtlan olarak
farkl ı la ş maya gerekeinme duydu ğ udur.
Bu eorular ı n yan ıtlanmas ı na yönelik ola-
rak, yukar ı da da k ı saca değ indi ğ imiz, kapi-
talist toplumsal ili ş kilerin esiteiz geli ş mesi
konusunu biraz daha detayl ı olarak tart ış -
mak yararl ı olacakt ı r. Çünkü devletin kendi
içinde i ş leveel ve toprakeal farkl ı la ş mas ı n ı n
geri plan ı nda e ş itsiz geli ş menin yaratt ığı
farkl ı la ş ma vard ı r. Yerel devletin ortaya ç ı -
kışı bu duruma bir yan ı t olarak de ğ erlendir-
mek yanl ış olmayacakt ı r. Duncan' ı n bu nok-
tay ı çarp ı c ı biçimde özetlmektedir: `Soeyal
ili ş kilerin esitsiz geli ş mesinden dolay ı , bir
yandan farkl ı yerlerde farkl ı politikalara ihti-
yaç varken, di ğ er yandan da bu farkl ı politi-
kaları formüle edip uygulayabilecek yerel
devlet kurumlar ı na gereksinim ortaya ç ı k-
maktad ı r. Yerel devlet kurumlar ı n ı n kökenin-
de yerel sosyal ili ş kilerin heterojenligi ve bu
heterojenlikle basa ç ı kmada merkezi yöne-
timlerin zorlanmas ı vard ı r, Ancak yerel dev-
letin geli ş imi iki uçlu bir b ı çakt ı r. Çünkü yerel
gruplar bu olu ş umu kendi ç ı karları n ı , bir çok
durumda merkezi düzeyde güçlü ç ı karlarla
çat ış an bir biçimde, savunmak için kullana-
bilirler (Duncan ve digerleri 1988:114).
Böylece Harvey'in yakla şı m ı ile tutarl ı
bir biçimde, Duncan yerel devleti kapitaliz-
min esitsiz geli ş mesine bir yan ı t olarak
görmekte, ancak bir yandan da bu tür bir
kurumsal yap ı n ı n yerel gruplar ı temsil etti-
ğ i ölçüde devlet içinde önemli çeli ş kilerin
kayna ğı olabilece ğ ini eavunmaktad ı r. Kı sa-
ca yerel devlet ayn ı anda bir yandan mer-
kezi yönetimin yerel düzdeydeki temsilcisi
olarak yukar ı dan a ş a ğı ya do ğ ru empoze
edilen politikalar ı n uygulanmas ı na arac ı l ı k 7 Devlet konusunda farkl ı
etmekte, ama ayn ı zamanda da yerel güç- perspektiflerin kapsaml ı
bir dev4erlendirmesi için
lerin kendi ç ı karlar ı n ı savunduklar ı bir araç
fı roz_ Alford ve Friedland
konumuna gelmektedir. Bu gerilim merkezi (1965).
yönetim yerel yönetim çeli ş kieinin de geri- ,5 Ancak devletin farkl ı bir-
imleri aras ı ndaki
eindeki temel çeli ş ki olarak sürekli kendisi- ellş kileri Weberci anak-
ni hieeettirmektedir. Böylece merkezi yö- izge oldu ğ u gibi, basitçe,
bürokasinçel
netimin yerel düzeydeki temsilcisi olarak
olarak görmek yanl ış-tı r.
belli `ulusal' bütünlü ğ ün kurulmas ı n ı sa ğ - Örne ğ in merkezi ve yerel
larken, yerel güçlerin -temsilcisi olarakta yönetimler aras ı ndaki
çeliş kiler açalg ı da daha
yerel düzeyde bir görece özerk yap ı n ı n
detayl ı gösterecelgimiz
olu şturulmas ı na katk ı da bulunmaktad ı r. gibi, çoğ u durumda
Üzerinde durmak istedi ğ imiz ikinci bo- merkezi devlet
düzeyinde orgütlenmt
yut temeiliyet biçimleridir. Bu temeiliyet
ç ı kar gruplar ı ile yerel
kanallar ı n ı n bir ucunctn, her kesimin kat ı l ı - düzeyde Orgütlerı mi ş
ç ı kar gruplar ı n ı n
m ı na olanak veren çfiulculuk varsa, di ğ er
aras ı nda ortaya ç ı kan
ucunda da kat ı l ı m kanallar ı n' tamamen ka- çeliçkinin dolayı rı li bir
patan bir raison d'etat durumu söz konu- ifagesigir,

i_Ldur. Ancak her iki durumda bir ideal tip-
le ştirmedir. Devletin içinde farkl ı ve ço ğ u
durumda birbiriyle çeliçen çe ş itli temsili-
yet kanallar ı mevcuttur. Korporatist tem-
eiliyet biçimi daha çok örgütlü kesimlerin
temeiliyeti anlam ı na gelirken, parlemente-
rizm temsilcilerin arac ı l ığı n ı öngörmekte-
din Bunlar ı n yan ı nda daha enformel ancak
belki de daha yo ğ un kullan ı lan bir -temsili-
yet biçimi, patronaj ili ş kilerini ön plana ç ı -
karan temsiliyet anlay ı s ı d ı r. Bunlar ı n ta-
mamen d ışı nda kalan bir temsiliyet biçimi
ise, kurumsal yap ı lar ı n parças ı haline gel-
meden d ış ar ı dan etkide bulunmay ı hedefle-
yen sosyal hareketlerdir. Belli bir anda bir
yerel ya da ulusal ölçekte kat ı l ı m mekaniz-
malar ı bu çok sayı daki kat ı l ı m biçiminin bir
kombinasyonunu içermekte, ço ğ u durumda
da bu siyasal sistem aç ışı ndan önemli ge-
rilimiere yol açmaktad ı r.
Kentsel düzeyde kat ı l ı r-na ili ş kin tart ış -
malarda en önemli boyutlardan birisi yerel
a
devletin kat ı l ı m aç ı s ı ndan sa ğ lad ığı ola-
naklara ili ş kindin Daha aç ı k bir anlat ı mla,
yerel devleti en az ı ndan hakim söylem çer-
cy
çevesinde çekici k ı lan unsur, yerel devletin
merkezi devletle kar şı la şt ı r ı ld ığı nda daha
kat ı l ı ma aç ı k oldu ğ u varsay ı m ı d ı r. 5u tür
bir liberal söylem çerçevesinde, yerellikle
demokrasi nerede ise özde ş lestirilmekte-
dir (Dahi 1961). Ne var ki yerelli ğ i ço ğ ulcu-
pe
luk aç ı s ı ndan anlaml ı bulan bak ış aç ı lan
sadece liberal görü ş ile ş irin' de ğ ildir. Ra-
dikal Weberciler taraf ı ndan geli ştirilen ikili
devlet görü ş ü de benzer bir bak ış aç ı s ı n ı
payla ş maktad ı r. 5u görü ş e göre, merkezi
yönetim üretime ili ş kin konulardaki uzman-
[a ş mas ı ba ğlam ı nda, daha çok korporati şt
temsiliyet biçimlerini içinde bar ı ndirirken,
kentte ya ş ayan tüm vatanda ş lar ı ilgilendi-
ren birlikte tüketim ile ilgilenmeleri nede-
niyle, yerel devletler ço ğ ulcu kat ı l ı m kanal-
lar ı n ı n geli ş imine daha uygun platformlar
sa ğ lamaktad ı r (Saunders 1979, 1986).
Gerek yerelli ğ in demokratikle ş meyle öz-
desle ştirilmesi, gerekse de buna temel ha-
z ı rlayan ço ğ ulculu kat ı l ı m kanallar ı dü ş ün-
cesi önemli bir yan ı lg ıya i şaret etmektedir.
Yerel ölçekte ulusal ölçek gibi kendi içinde
- toplumsal ili ş kileri ve eş itş izlikleri bar ı nd ı r-
maktad ı r. Ortaya ç ı kan temsiliyet biçimle-
ri ise bu ili ş kilerin dolay ı ml ı bir ifadesi ol-
=',
mak-tad ı n Saunders'in öngörüsii a şa ğı da
daha detayl ı tart ış aca ğ imiz refah devleti
dönemine referansla yap ı lm ış bir ideal tip-
le ştirmedir. 5u dönem için bile sorunlu olan
bu anlay ış , refah devletinin çökü ş ü ile bir-
likte büyük ölçüde aç ı klama gücünü yitir-
mi ş tir». Dolay ı s ıyla kentleri tan ı mlayan
toplumsal ili ş kilerin tan ı mlamas ı n ı yapma-
dan, bu ölçegin daha geni ş ölçekler kar şı -
s ı nda daha demokratik yap ı lanmalara ola-
nak sa ğ lad ığı n ı varsaymak ciddi bir mekan
feti ş izmi hatas ı ile sonuçlanmaktad ı r.
Devlet kent ili ş kisi çerçevesinde devlete
ili ş kin tart ış aca ğı m ız üçüncü boyut, devletin
kentsel alana müdahale biçimleridir. 5u mü-
dahalenin bir biçimsel bir de öze ili ş kin iki dü-
zeyde değ erlendirilmesi gerekmektedir. Bi-
çimsel anlamda, devletin kente müdahalesi-
nin üç farkl ı biçimindeki söz edilebilir. Bunlar,
Güç ve 17a5ki
do ğ rudan müdahale (kiral ı k konut sa ğ lama
vb.), destekleme (kira yard ı m ı vb.) ve düzen-
boyutu
leme (kira kontrolu vb.) olarak s ı ralanabilir.
Belli bir anda (yerel) devletin kente müdaha-
lesinden söz etti ğ imizde, asl ı nda bu üç fark-
kentsel
l ı müdahale biçiminin belli bir kombina şyonun-
düzeyde en
dan söz etmi ş olmaktayız.
Üzerinde daha detayl ı durmak istedi ğ i- önemli
miz boyut ise, devletin bu farkl ı müdahale
araçlardan
biçimlerinin içeri ğ ine, amaçlar ı na ve farkl ı
kesimler aç ı s ı ndan sonuçlar ı na ili ş kindir. 5u
noktada temel soru devletin hangi alanlara insanları n
ve kimlerin ç ı karlar ı na hizmet edecek biçim- mekanda
de müdahale etti ğ idir. 5u çerçevede dikkat
kodlanmasidir.
çekilmesi gereken en makro boyut devletin
birinci çevrim ile ikinci çevrim aras ı ndaki
sermaye ak ışı n ı düzenlemek konusunda
üstlendi ğ i roldür. Ku ş kusuz üretimi içeren
çevrimden yap ı t ı çevreyi de içeren ikinci çev-
rime nas ı l ve ne miktarda kaynak aktar ı mi-
n ı n yap ı laca ğı n ı n çerçevesini büyük ölçüde
birikim stratejileri belirlemektedir. Ancak
gerek bu stratejilerin belirlenmesi düzeyin-
de, gerekse de bu süreçler belirlendikten 9 ton dönemde gerek
sonra ortaya ç ı kan kaynaklar ı n nas ı l kulla- geli ş mi ş ülkelerde
gerekse de azgeli ş mi ş
n ı laca ğı konusunda, devlet önemli roller
ülkelerde büyük ölçekli
KTI SAT DERGI S I•AGUSTOS200•
ustlenmektedir. Örne ğ in birinci çevrimden sermaye de kentleri ken-
ikinci çevrime aktar ı lan kaynaklar ı n ne ka- disi için önemli bir
yatı rı m ve rant alan ı
darı n ı n sermayenin yeniden üretimine hiz- olarak görmeye
met eden altyap ı, ileti ş im, planlama ve ben- ba ş lam ıştı r. Bu
çerçevede kent siyase-
zeri alanlara, ne kadar ı n ı n ise emeğ in yeni-
tinin de önemli aktörleri
den üretimini içeren hizmet:Wre: yönlendirile- haline gelmi ş lerdir (Bknz
ceğ i yorucu kentsel sorunun merkezinde Jonas ve Wilson 1999).
 yer almaktad ı r (Logan ve Molotch 1987).
Sermayenin ve emek gücünün yeniden
üretimine katk ı da bulunmaya yönelik i ş levler
yan ı nda, doğ rudan siyasal otoritenin ielerli-
ğ inin sa ğ lanmas ı na ve sistemin me ş ruiyeti-
nin eürdürülmeeine yönelik üçüncü bir alan-
dan daha söz edilebilir. Bu durum bir yandan
güç ve bask ıyı gerektirirken, ayn ı zamanda
bir r ı zan ı n sa ğ lanmas ı n ı da gerektirmekte-
dir. Güç ve baskı boyutu de ğ erlendirildi ğ in-
de, kentsel düzeyde en önemli araçlardan
birisi insanlar ı n mekanda kodlanmas ı cl ı r. Ki-
min nerede yaead ığı , hangi kurumda çal ıştı -
ğı , hangi kurumlara üye oldu ğ u giderek ar-
tan biçimde kay ıtlara geçirilen bilgiler haline
gelmektedir. Bu ise sadece merkezden ger-
çekle ştirilebilecek bir kontrol de ğ ildir. Kent
planlamas ı kurumunun aeli i ş levlerinden biri-
ni bu tür bir kodlamay ı sa ğ lamaktı r ve çoğ u
durumda yerel devletin sorumlulu ğ u alt ı n-
dad ı r. Daha somut olarak kentsel düzenin
sa ğ lanmas ı na yönelik polis ve zab ıta hiz-
a
metleri de ço ğ u durumda yerel devlet -tara-
fı ndan gerçekle ştirilmektedir.
Kentsel düzenin sa ğ lanmas ı , polis ve
cy
zab ı ta hizmetleri, planlama i ş levleri yan ı n-
da, ikinci bir grup i ş lev meeruiyetin sa ğ lan-
mas ı na iliekindir. Yerel devletin bir dizi
`sosyal' hizmeti bu gruba dahil edilebilir.
sa ğ l ı k, i ş sizlik yard ı m ı , kütüphane-
ler ve benzeri hizmetler, eme ğ in yeniden
pe
üretimine katk ı da bulunma i ş levini görür-
ken, ayn ı zamanda devletin me ş ruiyetinin
sa ğ lanmas ı na da katk ı da bulunmaktad ı r.
Ancak hemen belirtmek gerekir ki, yerel
devletin kendini yarat ı lan kat ı l ı m söylemi
çerçevesinde devletin me ş ruiyetinin in şa-
alma önemli bir katk ı da bulunmaktad ı r.
Özetlemek gerekirse, devlet ister do ğ -
rudan müdahale biçiminde olsun, ister
destekleme biçiminde isterse de düzenle-
me biçiminde, devlet merkezi ve yerel dü-
zeylerden yapt ığı müdahalelerle, kentsel
düzeyde eu üç temel i ş levi yerine getirmek-
tedir: (Cockburn 1977, Saunders 1979)
I. Üretimin ve sermaye birikimin sürme-
sine yönelik i ş levler
- üretim için gerekli ancak kendini üret-
ken olmayan kentsel altyap ı n ı n sa ğ lanma-
Lall./Aıl.]1;1,11-1
s ı (ula şı m, altyap ı , ileti ş im vb).
- Üretimin organieyon ve yeniden yap ı -
land ı r ı lmas ı na yönelik hizmetlerin sa ğ lan-
mas ı (kent planlamas ı , kentsel yenileme vb.)
- İ nsan eermayeeine yat ı r ı m yap ı larak
üretimde kullan ı lan vae ıfl ı i şgücünün sa ğ -
lanmas ı na yönelik hizmetler (e ğ itim vb.)
- Talebin yönlendirilmeeine yönelik i ş levler.
Il. Emek gücünün kollektif. tüketim ara-
c ı l ığı ile sa ğ lanmas ı na yönelik i ş levler
- Günlük yeniden üretimin sa ğ lanmas ı -
na yönelik hizmetler (kiral ı k konut vb)
- Geni ş letilmi ş yeniden üretime yönelik
hizmetler (sa ğ l ı k, e ğ itim, kültürel hizmetler
vb.).
Toplumsal düzen ve kontrolun sa ğ -
lanmas ı na yönelik i ş levler
- Bask ı araçlar ı (polis ve zab ı ta hiz-
metleri)
- Ola ğ anlaet ı rmaya yönelik hizmetler
(i ş sizlik yard ı m ı )
- Meeruiyetin sa ğ lanmas ı na yönelik gö-
revler
Belli bir anda yerel devletin kentsel ala-
na müdahalesi bu üç katagoride ble ğ erlen-
dirdi ğ imiz alanlardaki devlet etkinli ğ inin
belli bir kombinasyonunu içermektedir. Bu
kombinaeyonun belirlenmesi ise siyasal
mücadelelerin bir eonucudur. Örne ğ in emek
gücünün üretimine a ğı rl ı k veren bir kombi-
nasyonda yerel devletin daha çok çal ış an
s ı n ı flar lehine müdahale etmesi söz konu-
suyken, sermayenin ihtiyaçlar ı n ı ön plana
koyan bir müdahale anlay ışı sermayenin
taleplerini ön plana koymu ş olacakt ı r.
izleyen bölümde, yukar ı da yapt ığı m ı z 10 Geli ş mi ş ülkeler ve
azgeli ş miz ülkelerin
soyut tart ış may ı eomutlaet ı rmaya yönelik
kentsel deneyimlerini
olarak, kent ve devlet aras ı ndaki ili ş kinin karsdastirirken, tüm
ikinci dünya eavae ı eonrae ı ndaki dönü ş ü- ülke deneyimlerini içer-
menin mümkün olmad ığı
müne gerek geliemie gerekse de geliemekte
gerçe ğ ine dikkat çekmek
olan ülkeler çerçevesinde genel hatlarlyla istiyoruz Burada yap-
mak istedi ğ imiz bir dizi
de ğ erlendirece ğ iz.
geli şmi ş ülke ile
azgeli ş mi ş ülkeyi
Devlet ve Kent ili ş kisinin Dönü ş ümü kar ş ila ştirelakigr.
Azgeli ş mi ş ülkeler
Devlet ve kent ili ş kisinin yak ı n tarihine
derken, daha çok Türkiye
geli ş mie ve geli ş mekte olan ülkelerin dene- yi de, izere,cek bicimde
yimlerini bir araya getirerek bakmak, dene- Güney Avrupa ve Latin
Amerika ülkelerinin özel-
yimler aras ı ndaki önemli farkl ı la ş malar ne-
likle, ithal ikarnecili'ge
deniyle, oldukça sorunludur'. Ancak kar şı - yönelmi ş olanlar ı n.
laet ı rmal ı bir de ğ erlendirmenin önemli ya- değ e,rlendirmemize dahil
ediyoruz. Geli ş mi ş
rarlar ı da vard ı r. Farkl ı laema ve benze ş me ülkelere ili ş kin olarak ise,
noktalar ı n ı n tespit edilmesi özellikle gelie- Kuzey Amerika, Ingiltere
e Kita Avrupali
mie ülkelerde uygulanan kentsel politikala
ülkelerinin deneyimlerini
ra ayak uydurmaya zorlanan azgeliemie ül- kaba hatlanyla ele
keler aç ı s ı ndan önemlidir. Ayn ı zamanda alaca ğı z.

tüm farkl ı la ş malara kar şı n, a ş a ğı da da
gösterece ğ imiz gibi, önemli benze ş me nok-
talar ı n ı n da oldu ğ unu tespit etmekte ken-
di ba şı na önemlidir.
Gerek geli ş mi ş gerekse de azgeli ş mi ş
ülkelerde, devlet ve kent ili ş kisinde iki temel
dönem tespit etmek mümkündür. Ikinci
Dünya sava şı ndan 1970' li y ı llaruı sonlar ı na
kadar süren birinci dönem, kent-devlet ili ş -
kisinin olarak emeğ in yeniden üretim
Sürecinde kuruldu ğ u bir aral ığ a tekabül et-
mektedir.1980'l ı y ı llarda ba ş lay ı p halen sü-
ren ikinci dönemde ise, bu ili ş ki birincil ola-
rak sermayenin yeniden üretimi ile karekte-
rize edilmektedir. Izleyen iki bölümde bu iki
dönemi s ı ras ıyla ele alaca ğı z.
Ancak hemen belirtmek gerekir ki, gerek
geli ş mi ş ülkeler gerekse de azgeli ş mi ş ül-
keler için yapaca ğı m ı z değ erlendirmeler
belli bir ülke deneyimine referans vermek-
ten çok genel e ğ ilimleri yane ı tmay ı amaç-
lamaktad ı r. Bu nedenle her iki döneme ili ş -
kin de ğ erlendirmemiz de birer ideal tipi
a dirilmesi, kentsel altyap ı ve birlikte tüketi-
temsil etmektedir.
Ill. I. Emeğ in Yeniden Üretimi ve Devlet
cy
Ikinci Dünya Sava şı n ı izleyen y ı llarda
geli ş mi ş ülkelerde Keynesci birikim strate-
jileri hakim hale gelirken, azgeli ş mi ş ülke-
lerde ithal ikameci sanayile ş me modelleri
a ğı rl ı k kazanm ıştı r. Bu etratejilerin önemli
farklar ı yan ı nda, ortak özellikleri devletin
pe
birikim sürecindeki merkezi rolüdür. İ ki de-
neyim aras ı ndaki en önemli fark ise, geli ş -
mi ş ülkelerde devletin a şı r ı birikimin yarat-
t ığı sermayeyi yönlendirme rolünü üstleni-
ş i karşı s ı nda, azgeli ş mi ş ülke devletlerinin
geli ş meyi s ı n ı rl ı bir sermaye birikimi ile ger-
çekle ştirme sorunu ile kar şı karşıya kalma-
lar ı d ı r. Di ğ er bir anlat ı mla, birinci dönem
boyunca, geli ş mi ş ülke devletleri a şı r ı biri-
ken sermayeyi nas ı l kullan ı p, birikim süreci-
ni bunal ı mdan ç ı karaca ğı n ı kurgularken,
azgeli ş mi ş ülke devletleri, geli ş meyi s ı n ı rl ı
sermaye birikimiyle nas ı l sürekli k ı lacaklar ı
sorunu ile kar şı kar şıya kald ı lar.
Bu durum devlet ve kent aras ı ndaki, bü-
yük ölçüde devlet taraf ı ndan kurulan, ili ş ki-
nin de oldukça farkl ı biçimlerde geli ş mesine
yol açm ış t ı r. A şı r ı birikim, yukar ı da da de-
ğ indi ğ imiz gibi, geli ş mi ş ülkelerde üretimi
içeren birinci çevrimden, do ğ rudan üretken
olmayan ikinci çevrime, ki kentsel yat ı r ı mlar
==,
bunun önemli bir parças ı n ı olu şturmakta-
d ı r, kaynak aktar ı m ı na olanak tan ı m ıştı r
(Harvey 1985)". Geni ş ölçekli refah devleti
uygulamalar ı bu a şı r ı birikimin ikinci çevrime
aktar ı lmas ı ile mümkün olabilmi ştir. Ku şku-
suz kentsel alanlar bu tür bir aktar ı m ı n ve
de refah devleti uygulamalar ı n ı n merkezin-
de yer alm ışt ı r. Castelle'in çerçevesine ili ş -
kin yapt ığı m ı z tart ış man ı n gösterdi ğ i gibi,
bu tür bir kurguya s ı n ı rla mak gerekmese de,
bu dönemde kentleri özgün k ı lan, birlikte tü-
ketimin örgütlendi ğ i alanlar olmalarld ı r.
ea ğ l ı k, konut, ula şı m ve benzer
alanlarda yap ı lan yat ı rı mlar kentsel alanla-
rı n bu hizmetler etraf ı nda tan ı mlanmas ı n ı n
da en önemli nedeni olmu ştur'.
Öte yandan azgeli ş mi ş ülkelerde durum
oldukça farkl ı d ı r. Sermaye birikiminin ye-
tersizli ğ inin getirdi ğ i s ı n ı rlama, geli ş meci
devleti kentsel alanlara yap ı lan yat ı r ı mlar ı
olabildi ğ ince s ı n ı rlamaya itmi ştir. Kaynak-
lar ı n öncelikli olarak sarı ayile ş meye yönlen-
me ayr ı lan kaynaklar ı n oldukça s ı n ı rl ı kal-
mas ı na yol açm ış t ı r. Ancak paradoksal bir 11 Ancak bu aktar ı m ı n ne
miktarda, hangi alanlar-
durum olarak ayn ı dönem, bu ülkelerde
da ve hangi einifla ı n ve MEIN
kentlerin k ı real kökenli göçü en yo ğ un ya- katmanlar ı n lehine kul-
şad ığı dönem olmu ştur. Bunun anlam ı , lan ı laca ğı da siyasal
mücadeleler tarafı ndan
kensel altyap ı ve hizmetler konusunda a şı - belirienmif7tir, Cu neden-
r ı bir talebin olu ş mas ı d ı r. Ancak, yukar ı da le çearlimler aras ı ndaki
sermaye transferi,
sözünü etti ğ imiz yap ı sal e ı n ı rlama, belli
blarveyUn ço ğ u durumda
dönemler hariç, devletlerin bu taleplere du- varsaydi ğ in ı n aksine,
yars ı zl ığı ile eonuçlanm ışt ı r. Di ğ er bir anla- otomatik değ ildir,
Asl ı nda gelimis ülkeler
tı mla, kentle ş me sürecinde ortaya ç ı kan
aras ı ndaki farkl ı refah
talepler kar şı lanm ıyarak, bu sürecin gerek- devleti uygulamalar ı n ı n
tirdi ğ i çözümlerin bulunmas ı yerel toplu- gerisinde de bu
mücadelelerin farkl ı l ığı
lukları n ineiyatifine b ı rak ı lm ıştı r. Gecekon-
vard ı r.
du, informal sektör ve benzeri türden olu- 12 Yerel devletin geli ş mi ş
ş umlar, bu tür bir yerel topluluk temelli çö- ülkelerde birlikte tüke-
tim alan ı na kapsaml ı
zümler olarak ortaya ç ı km ıştı r. müdahalesi üretim
Yerel devletin bu dönemde ele alaca ğı - sürecine herhangi bir
katk ı yapmad ığ i
m ız son i ş levi me ş ruiyet ve toplumsal kont-
anlam ı na gelmemekte-
rola yöneliktir. Bu i ş levin yerine getirilmesin- dir, Eme ğ in yeniden üre-
de de, geli ş mi ş ülkelerle azgeli ş mi ş ülkeler timine yapt ığ ] katk ı n ı n
dolayl ı olarak üretim
aras ı nda ciddi farklar vard ı r. Geli ş mi ş ülke-
sürecine yaptiai katk ı lar
lerin bir ço ğ unda polis ve güvenlik hizmetle- yan ı nda, altyap ı ve ben-
r= •
rinin önemli bir k ı sm ı yerel devletin elindedir. zeri olanaklar ı sunarak
yerel devlet sermayeye
5u türden zor ve kontol ayg ıtlar ı n ı n yan ı nda
doğ rudan da destek
me ş ruiyetin r ıza yoluyla elde edilmesine yö- vermektedir_ Ancak bu
dönemde asil ön plana
nelik eğ itim ve benzeri hizmetler de yerel yö-
çıkan i ş lev emeğ in
netimlerin kontrolundad ı r. Bu anlamda sos- yeniden üretimine
yal kontrol i ş levleri yerel devletin sorumlulu-
=II
ğ una b ı rak ı lm ıştı r. Ancak azgeli ş mi ş ülkele-
rin ço ğ unda bu islevler merkezi yönetimin
elindedir. Di ğ er bir anlat ı mla, merkezi yöne-
timin yerel düzeydeki do ğ rudan uzant ı lar ı n-
ca yerine getirilmektedir.
Ancak bu ülke kenterinde daha yap ı sal
bir sorun, yukar ı da da eöz etti ğ imiz gibi,
devletin kente müdahalesinin e ı n ı rl ı l ığı n ı n
kendisi bir me ş ruiyet sorunu yaratmae ı d ı r.
Ancak çoğ u durumda, devletin kentsel alan-
lara yetersiz müdahalesinin bir krize dönü ş-
mesini önleyen baz ı tampon mekanizmalar
ortaya ç ı km ıştı r. İş gal edilen gecekondulara
verilen mülkiyet haklar ı bu tür bir tampon
mekanizman ı n iyi bir örne ğ ini olu şturmakta-
d ı r. Kentsel düzeyde ortaya ç ı kan patronaj
ili ş kileri de kent yokeullar ı n ı n siyasal eiete-
ıme dahil edilebilmesine olanak eaglayarak,
benzer bir i ş levi yerine getirmi ştir.
K ı saca özetlemek gerekiree, İ kinci Dün-
ya Sava şı sonras ı kenteel geli ş imin merke-
zinde emek gücünün yeniden üretimi vard ı r.
a
Geliçmiç ülkelerde bu sürecin organizasyo-
nu refah devleti taraf ı ndan yap ı l ı rken, az-
geli ş mi ş ülkelerde bu i ş lev devletin kentsel
cy
alana e ı n ı rl ı giri ş i nedeniyle büyük ölçüde
yerel topluluklar ı n kendisine kalm ışt ı r.
Yukar ı da özetledi ğ imiz müdahale anla-
yış lar ı çerçevesinde, yerel devletin bu süreç-
te nas ı l bir rol üstlendi ğ i, daha genel olarak-
ta, devletin kendi iç örgütlenmeeinin nas ı l
pe
etkilendi ğ i sorusu gündeme gelmektedir.
Geli ş mi ş ülkelerde devletin kentsel alana
yo ğ un müdahalesi yerel devletin de güçlen-
mesi anlam ı na gelmi ştir. E ğ itim, sa ğ l ı k, ko-
nut ve benzeri hizmetlerin gerçekle ştirilmesi
kenteel düzeyde kapeaml ı bir yerel devlet
örgütlenmesini zorunlu k ı lm ıştı r. Di ğ er bir
anlatı mla, söz konusu dönemde yerel devlet
refah devletinin önemli bir parças ı haline
gelmi ştir. Ancak bir çok yazar bu türden bir
ekonomik önemin siyasal alana aktar ı lmadi-
ğı n ı ve yerel devletin siyasal olarak merkezi
otoritenin gölgesinde kald ığı na dikkat çek-
mektedir ( Cockburn 1977, Cochrane 1995).
KTISAT DERG ISI• A USTO S200.
Ayn ı dönemde azgelismi ş ülkelerde bu
ili ş k1çok daha farkl ı bir çerçevede geli ş mi ştir.
Devletin kenteel alana s ı n ı rl ı müdahalesi, ye-
rel düzeyde devletin geli ş mi ş ülkelerdekine
benzer biçimde gelismeeine olanak vermemi ş ,
bu durum yerel yönetimlerin ekonomik an-
lamda güçsüz kalmas ı ile sonugları m ıştı r.
Ancak bu çeli ş kiler yaratan bir stratejidir.
Daha önce de de ğ indi ğ imiz gibi, azgeli ş mis
ülkelerin ço ğ unda, Söz konusu dönem h ızl ı bir
kerıtle ş me dönemi olmu ş, bu durum güçsüz
yerel yönetimler üzerindeki baek ıyı daha da
art ı rm ışt ı r. Kent yoksullar ı n ı n yerel yönetim-
ler üzerinde yaratt ığı baekl, bir çok durumda
yerel yönetimlerle merkezi yönetimler aras ı n-
da dikkate değ er gerilim ve çeli ş kilere yol aç-
m ıştı r. 13u çeliskilerin de etkisiyle, yerel yöne-
timler ekonomik olarak olmasa bile siyasal
olarak önemli aktörler haline gelmi ş lerdir.
Yukar ı da özetledi ğ imiz müdahale ve yö-
rı etel örgütlenme biçimlerinin ne tür temel-
liyet biçimleri ile örtü ştü ğ ü sorusu da ilginç
baz ı sonuçlara götürmektedir. Geli ş mi ş ül-
kelere ili ş kin genel kan ı, en az ı ndan Türkiye
gibi azgeli ş mi ş ülkelerde, söz konusu ülkeler-
de yerel düzeyde kat ı l ı m mekanizmalar ı n ı n
geli ş mie oldu ğ u yönündedir. Ancak bu ülke-
lerde yap ı lan değ erlendirmeler terli yönde-
dir. Her ne kadar Saundere yerel düzeyin
çoğ ulculu ğ a açı k oldu ğ unu öne sürüyorea
da, bir ço ğ u için, refah devletinin a şı rı geli ş -
mi ş li ğ i ve günlük ya şama yayg ı n müdahalesi
kentlileri yerel düzeyde kat ı l ı m ı n ı te şvik et-
13 ku tür bir r ,•• deti
mek bir yana, cayd ı rı c ı niteliktedir(Young • ni
1991, Cochrane 1995)'. Refah devleti bir an-
.• ı l ı k nraet
lamda bir yandan yerel düzeyde kapsaml ı kldukça
hizmetler sa ğ larken, ayn ı zamanda bu hiz- kenteel
ı iüknemole
metlerden yararlananlar ı da paeifize edip,
..Ike gelen
ba ğı ml ı hale getirmi ştir. Hizmeti hiçbir çaba Seundere, da bu dikeunc-
göstermeden elde eden insanlar kat ı l ı m için ç tkla(;)maktad ı r
(Saunders 1990)_
bir gerek görmemektedirler'.
Üçüncü yol yaklaim ı da
Azgeli ş mi ş ülkelerde ise terli bir du- bu tür bir ele ştirinin
rum söz konusudur. Kentsel hizmetleri üzerinde yükselmektedir
(Giddens 1994).
ea ğ lamada devletin gösterdi ğ i duyars ı zl ı k,
14 ku Bur bir mant ı k çe ş itli
özellikle kent yoksullar ı rıı n siyasal Süreçle- yönlerden eleetirilebilir.
re aktif kat ı l ı m ı n ı te ş vik etmi ştir. Bu kesim Ancak
c3k bu tür bir eleçtkri
bu roakalerin amaçlar ı n ı
bir yandan kendi olanaklar ı ile kenteel so- aemaktad ı r. Söz konusu
runlar ı n ı çözmeye yönelirken, di ğ er yandan anlayiç gellymiy ülkelerde
kensel sosyal hareket-
da devletin ay ı rcl ığı em ı rl ı kaynaklardan
lerin niçin bu dönemde
olabildi ğ ince pay alabilmek için kurumsal yükseldi ğ ini aç ı klamaktan
düzeyde de, kat ı l ı m sa ğ lamaya özen gös- uzakt ı r (Bknz. Fickvance
1995).
termi ştir. Bu tür bir kat ı l ı m ı n demokratik
15 Bu tür bir kat ı lı m ı n çoğ u
olup olmad ığı ku ş kusuz tart ış maya aç ı k- durumda patronaj
t ı r'. Ancak, burada dikkat çekmek istedi- iliçkilerine, dayan ıyor
olmas ı , vatanda ş l ı k
ğ imiz olgu, azgeli ş mi ş ülke kentlerinde,
temelli bir kat ı l ı m mod-
kent yokeullar ı n ı n yo ğ un bir kat ı l ı m iste ğ i elnn yani co4lculu ğ un
delirrı esinin önünde de
gösterip, bunun mekanizmalar ı n' ya yarat-
ciddi bir engel olarak
tı klar ı ya da mevcut kanallar ı manipüle görülmektedir (Tekeli
ederek kulland ı kland ı r (Roberts 1995). Su 1994).
 nedenle, Türkiye gibi ülkelerde kat ı l ı m ı ye-
tersizli ğ i eorunundan çok kat ı l ı m ı n içeri ğ i
ve hedeflerine yönelik bir sorun söz konu-
sudur. Kat ı l ı m ı n boyutuna bak ı ld ığı nda iee,
geli ş mi ş ülkelerden daha kat ı l ı mc ı bir siya-
sal yap ı lanman ı n oldu ğ u söylenebilir.
Özetlemek gerekirse, İ kinci Dünya sa-
va şı ndan 1970'li y ı llar ı n sonuna kadar uza-
nan dönemde, gerek geli ş mi ş gerekse de
azgeli ş mi ş ülkelerde, kentsel geli ş menin
merkezinde eme ğ in yeniden üretimi sorunu
vard ı r. Geli ş mi ş ülkelerde bu süreç devletin
yo ğ un müdahalesi ile ş ekillenirken, azgelis-
mis ülkelerde bu sürecin adli aktörü yerel
topluluklar olmu ştur.
III. II. Sermayenin Yeniden Üretimi ve
Kent Mekan ı : 1980 Sonras ı
Gelismis ülke kentleri ile azgeli ş mi ş ülke
kentlerinin ortak k ı lan bir ba ş ka nokta, 1980
sonras ı ya ş ad ı kları dönü ş ümündür. Bu iki
grup kent için de eme ğ in yeniden üretimini ön
plana ç ı karan kentlesme deneyimleri, Key-
a de yerel devlet özellikle çal ış an keeimlere
nesci ve ithal ikrameci geli ş me stratejilerinin
1970'li y ı llarda içine dü ştü ğ ü bunal ı m ve bu-
cy
nun sonucunda hakim hale gelen neo-liberal
politikalarla birlikte, son bulmu ş tur.
Geli ş mi ş ülkelerde devletin içine girdi ğ i
mali kriz, azgeli ş mi ş ülkelerde iee izlenen
ithal ikameci politikalar ı n t ı kan ışı giderek
artan ve merkezden çevreye, IMF ve Dünya
pe
Bankas ı gibi kurulu ş lar ı n arac ı l ığı ile, yay ı -
lan neo-liberal politikalar ı n uygulanmas ı na
yol açm ıştı r. Ancak neo-liberal politikalar ı n
bir önceki dönemle ayr ıştığı nokta sadece
devlet merkezli geli ş me stratejilerinin ya
da sosyal devlet uygulamalar ı n ı n sona er-
mesi de ğ ildir. Ayn ı zamanda sermaye biri-
kim eüreçlerinin cografyas ı da dikkate de-
ğ er biçimde de ğ i ş meye ba ş lam ıştı r. Ulus
devletlerin bu süreçte oynad ı klar ı rol mar-
jinalle ş memekle birlikte, üretimin örgütlen-
mesinde ve sermayenin dola şı m ı nda küre-
selle ş menin giderek güçlenen bir olgu hali-
ne geldi ğ i aç ı kt ı r. Neo-liberal politikalar ı n
ve küreeelle ş me sürecinin gerek geli ş mi ş
gerekse de azgeli ş mi ş kentler üzerindeki
etkisi dramatiktir. Bu çerçevede kentlerde
devletin üstlendi ğ i rollerle de benzer dra-
matiklikte de ğ i ş iklikler olmu ş tur. Bu de ğ i-
ş iklikleri a şa ğı da devlet stratejilerinin üç
b ğ esi etraf ı nda tart ış aca ğı z.
Geli ş mi ş ülkelerin kentle ş me deneyimi
N
ve yerel devletin ya şad ığı bu dönü ş üm Key-
nesci kentten port-Keyneeci kente geçi ş
olarak değ erlendirilirken, yerel devletin de
port-Fordist bir yap ı lanmaya yöneldi ğ i
öne sürülmektedir (Harvey 1989; Mayer
1994; Storker 2000). Geli ş mekte olan ül-
kelerde de benzer e ğ ilimler görülmekle bir-
likte, bu sürecin ayn ı yoğ unluk ve biçimde
ya şand ığı n ı s öyleyebilmek zordur.
Devletin kentsel alana müdahalesine
ili ş kin olarak iki temel politika de ğ i ş ikli ğ inin
ön plana ç ı kt ığı gözlenmektedir. Birinci de-
ğ i ş im kentsel hizmetlerin sa ğ lanmas ı ndan
devletin h ı zla çekilmeeidir. E ğ itim, sa ğ l ı k,
ula şı m ve benzeri türden hizmetlerin sa ğ -
lanmas ı ndan devlet dereceli olarak çekilir-
ken, çekilmedi ğ i alanlarda da hizmetin
sa ğ lanmas ı n ı ihale ve benzeri yöntemlerle ülkelerde
özel sektöre b ı rakm ış tir. 5u yönelim bir an- yerel
lamda refah devletinin çözülüsünün kent-
y>#1Btimler
sel düzlemdeki yane ı maeld ı r. Benzer biçim-
emeğ in yeniden
yönelik kira ve i ş sizlik yard ı m ı gibi uygula- üretiminde
malardan da dereceli olarak uzakla ş m ış tı r. üstlendikleri
Kent mekan ı na ili ş kin düzenlemelerde de
rolleri ikinci
giderek geveekle ştirilmi ş , planlama kurum-
lar ı güçlerini önemli ölçüde yitirmi ştir. plana iterken,
Birlikte tüketim kentleri özgün k ı lan sermayenin
faktör olmaktan ç ı karken, kentler ekonomik
desteklenmesi-
geli ş menin odaklar ı haline gelmektedir.
ne yönelik bir
Sermayenin hareketlili ğ i ve ulus devletlerin
bu alanlarda daha az müdahaleci hale gel- müdahale
meleri, yerel girisimcilerin liderli ğ inde, yerel anlay ıı na
birimlerin kendisini aktive etmeye ba ş lam ış ,
yönelmilerdir,
yerel birimler uluslararas ı mekaneal i ş bölü-
münde kendilerine daha iyi bir konum elde
etmeye yönelik olarak birbirleriyle yar ış ma-
ya itilmis, dünya kentleri hiyerar ş iei olarak
adland ı r ı lan yap ı lanma içinde kentler ken-
dilerine olabildi ğ ince avantajl ı bir yer elde
etmeye yönelik olarak stratejiler izlemeye
baslam ış lard ı r. Bu yeni olu ş um içinde yerel
devlet ekonomik büyümeye yönelik koalis-
16 Kentlerin sermye birikr
yonlann olu ş turulmas ı na ve stratejilerin
mi açiöinddn önemli
İnTfir:MTMEMI=Tr
belirlenmesine yönelik yerel düzeyde olu- ve bu sürece evlik
ş an, bu yeni e ğ ilimin merkezinde yer almak- eder. re ı -liberal ööylem-
•
le eklemelennidinde ise
tad ı rlar. Di ğ er bir anlat ı mla, geli ş mi ş ülke-
bu tür •
lerde yerel yönetimler eme ğ in yeniden üre- *"•'Çrll ıı":C ■ r '•
timinde üstlendikleri rolleri ikinci plana daha yo ğ un . i•ide
kenti rant elde etmenin
iterken, sermayenin desteklenmesine yöne- meyru :dram olarak kul-
lik bir müdahale anlay ışı na yönelmi ş lerdir. 12,nrnd-dya
 Geli ş mi ş ülke kentleri için özetledi ğ imiz
bu eğ ilimler büyük ölçüde azgeli ş mi ş ülke
kentleri içinde geçerlidir. Devletin, merkezi ve
yerel yönetim düzeylerinde, birlikte tüketim
alan ı ndan özelle ştirme ve benzeri politikalar-
la çekilirken, yine geli ş mi ş ülkelerdekine ben-
zer biçimde, sermaye merkezli politikalara
yöneldi ğ i gözlenmektedir. Sermaye birikim
süreçlerini uzun süre belirleyen geli ş meci ide-
oloji ve stratejilerin sona ermesi, daha önce
birinci çevrime yönlendirilen kaynaklar ı n ikinci
çevrimlere aktar ı lmas ı na da olanak sa ğ la-
m ıştı r. Kamu sektörünün elinde biriken kay-
naklar özellikle daha önceki dönemde ihmal
edilmi ş bulunan kentsel altyap ı s ı n ı n iyile ştir-
mesine yönelik yat ı rı mlara yönlendirilmi ştir.
Ancak hemen belirtmek gerekir ki, bu ül-
kelerde ya ş anan dönü ş üm kendi içeel dina-
miklerinden çok, Dünya Bankas ı ve benzeri
uluslararas ı kurulu ş lar ı n dayatmalar ı ndan
kaynaklanmaktad ı r. Bu nedenle de, ortaya
ç ı kan çeli ş kiler geli ş mi ş ülkelerle kar şı la şt ı -
a
r ı ld ığı nda çok daha derindir. Hali haz ı rda
yetersiz olan birlikte tüketimin daha da ge-
ri plana itilmesi, bu ülkelerde özellikle bu tür
cy
hizmetlerden yararlanan kent yoksullar ı n ı n
durumunu daha da kötüle ştirmi ştir (Ro-
berte 1995). Sermayeye yönelik kentsel
ise, endüstiyel büyümeyi hedefle-
yen sermayenin sinirlili ğ i nedeniyle bat ı da-
kine benzer bir yerel yari ş mac ı l ı k yerine za-
pe
ten mevcut olan rant merkezli bir kentsel
geli ş me anlay ışı n' güçIendirmi ştir.
Yerel devlet sermayeyi desteklemeye
yönelik politikalara yönelirken, kent yöneti-
mi anlay ışı da önemli bir de ğ i ş ime u ğ ra-
maktad ı r. Mevcut yaz ı n bu değ i ş imi yöne-
timden yöneti ş ime geçi ş olarak adland ı r-
maktad ı r (Harvey 1989). Bu de ğ i ş imin ge-
risinde kent yönetiminin art ı k devletin öte-
sinde bir boyut kazand ığı vurgusu vard ı r.
Devlet merkezli birikim stratejilerinin ge-
çerlili ğ ini yitirmesinin, sermaye ve yerel
topluluklar ı içeren biçimde, çok aktörlü bir
yönetim yar ı s ı na yol 'açt ığı öne sürülmek-
KTISATDERG Iİ • A USTOS200.,
tedir. Bu anlay ış a göre, kentlerin kendileri-
ni pazarlamalar ı geni ş kat ı l ı ml ı bir yönetsel
yap ı ve süreci de gerektirmektedir. Geç-
mi şte oldu ğ u gibi devlet kurumlar ı n ı n bu
tür bir sorumlulu ğ u tek ba ş lar ı na yerine
getirmeleri mümkün de ğ ildir. Yerel aktörle-
rin desteğ ini almayan bir yönetim anlay ışı -
n ı n kenti temsil edebilmesi mümkün görül-
memektedir. Bu tür bir yönelimin yerel dev-
let aç ı s ı ndan en önemli sonucu, yönetim
olgusunun kurumsal yap ı c ı n ı n geçmi şteki
belirgin çizgilerle tan ı mlanm ış l ığ in ı yitirme-
eidir. Kamu ile özel aras ı ndaki ayr ışı m ı n
büyük ölçüde çöktü ğ ü bir dönemde, yöneti-
min kurumsal yap ı s ı da belirginli ğ ini yitir-
mekte, kurumsal s ı n ı rlar ı daha az belirgin
yöneti ş im yap ı lar ı ortaya ç ı kmaktad ı r.
Böylece kent yönetimi bir yandan daha ge-
ni ş bir içerik kazan ı p, devlet örgütlenmesi-
nin d ışı na ta ş arken, bir yandan da enfor-
mel ve esnek bir yap ı kazarimaktad ı r.
Ku ş kusuz bu tür bir yeni yap ı lanma
ge ş mi ştekinden oldukça farkl ı bir yönetim
felsefesini -temsil etmektedir. Kuramsal
düzeyde varsay ı lan devlet, kapitalist giri-
ş imciler ve yerel topluluklar etraf ı nda olu-
ş an bir ittifak ve bu temelde olu ş acak bir Yerel devlet
ço ğ ulculuktur. Ancak yöneti ş im örnekleri- sermayeyi
nin bir ço ğ unda ortaya ç ı kan durum bu
desteklemeye
varsayim ı n gerçekçi olmad ığı yönündedir.
Kamu-özel i ş birli ğ i kavram ı n ı n varsaydi ğı yönelik
güç birli ğ i devlet ve giri ş imciler aras ı nda politikalara
yayg ı n biçimde gerçekle ş mektedir. Bir çok
yönelirken,
durumda yerel topluluklar ı n bu tür koalis-
yonlar içinde temsil edilmesi ya gerçekle ş -
kent yönetimi
-11
memekte ya da sembolik düzeyde kalmak- anlay ışı da
tad ı r (Lovering 2000). önemli bir
Bu çerçevede temsiliyet kanallar ı ve bi-
değ i ş ime
çimleri h ı zl ı bir de ğ i ş ime ugramaktadir. K ı -
saca ifade etmek gerekirse, yerel yöneti- u ğ ramaktad ı r.
ş im yap ı lar ı dahka çok örgütlü ç ı karlar ı n
temsiliyetine duyarl ı bir kurguya sahiptir.
i ş veren dernekleri ve odalar ı ve benzeri tür-
den örgütlenmeler ço ğ u durumda yöneti-
ş im yap ı lar ı n ı n me ş ru üyeleri haline gel-
mektedir. Ayn ı tür bir temsiliyet biçimi ye-
rel topluluklar içinde geçerlidir. Yöneti ş im
yap ı lar ı na ço ğ unlukla örgütlü gruplar ula-
ş abilmektedirler. Di ğ er bir anlat ı mla, yeni
yap ı lanma bireysel bir kat ı l ı mdan çok, yerel
düzeyde korporatist bir temsiliyet yap ı s ı n ı
öngörmektedir. Bu tür bir olu ş umun en
çarp ı c ı olumsuz özelli ğ i örgüteüz gruplar ı
tamam ıyla d ış lay ı c ı olmas ı d ı r.
Yerel yönetim yap ı lar ı ndaki ve temsili-
yet kanallar ı ndaki de ğ i ş im azgeli ş mi ş ülke-
lerin kentleri dikkate al ı nd ığı nda daha az
çarp ı c ı d ı r. Çünkü, yukar ı da da de ğ indi ğ imiz
gibi, bu ülkelerde kentsel süreçIerin belir-

lenmeeinde yerel topluluklar büyük ölçüde
kendi sorunlar ı n ı çözerken, kurumsal ola-
rak taramlanmam ı e olsa da yönetim yap ı -
lar ı n ı n bir parças ı haline çok önceden gel-
mi ş lerdi. Bu nedenle, günümüzde geliemie
ülkelerde yayg ı n hale gelen yönetim anla-
y ışı ve modellerinin prototipleri çok daha
önce azgeliemie ülkelerde ortaya ç ı km ıştı .
(Yerel) devletin etraf ı nda gelieen patronaj
ili ş kileri ve bu çerçevede yerel topluluklar ı
saran siyasal a ğ lar, ne derece demokratik
olduklar ı tart ış mal ı olsa da, kamu-özel i ş -
birli ğ inin ve de yerel topluluklar ı n kat ı l ı m ı -
n ı n özgün bir ifadesi olmu ştur.
Bununla birlikte yeni yap ı lanman ı n bu ül-
kelerdeki katı l ı m kanallar ı aç ı s ı ndan daha
olumlu bir durum yaratt ığı n ı eöyleyebilmek
zordur. Yukar ı da da belirti ğ irniz gibi, kentsel
süreçIere katı l ı m bu ülkelerde ço ğ ulcu bir ni-
telikten çok patronaj ili ş kilerine dayanmak-
tad ı r. Yeni e ğ ilimler ise bu durumu ortadan
kald ı rmak ya da zay ıflatmaktan çok daha
dinamik bir hale getirmi ş , söz konusu a ğ la-
ra yeni ve daha güçlü aktörlerin eklemlen-
meeine yol açm ıştı r. Daha da önemlisi, yö-
cy
rı etieim anlay ışı bu tür yap ı lanmalara me ş -
ruiyet kazand ı rmaya baelam ı etir'.
Özetlemek gerekirse, 1980 sonras ı dö-
nem hem geli ş mi ş ülkelerde hem de azgelie-
mie ülkelerde, kentlerin h ı zl ı dönüeümüne
ş ahit olmuetur. Bu dönü ş ümün en önemli
pe
özelli ğ i emeğ in yeniden üretiminin önceli ğ ini
yitirmesi, buna kar şı n sermayenin destek-
lenmesine yönelik politikalar ı n ön plana ç ı k-
mas ı olmu ştur. Bu süreç içinde kentlerin
yönetimi de s ı n ı rlar ı belli olan yerel devletin
sorumlulu ğ unun die ı na ta ş arak, sermaye-
nin de içinde aktif biçimde yer ald ığı koalie-
yonlar ı n sorumlulu ğ una girmeye ba ş lam ış -
t ı r (8engül 2000a). Bununla birlikte, terli
yöndeki bir söylemin varl ığı na kare ı n, kent-
lerde yerel topluluklar ı n temeiliyeti s ı n ı rl ı
kalm ı e, bunun gerçekle şti ğ i durumda ise,
kat ı l ı m ı n çerçevesi, daha yaearal ı r kentler
yaratmaktan çok, daha fazla rant elde et-
me kay ı ları tarafı ndan belirlenmi ştir.
III. Sonuç
Giri ş bölümünde de belirti ğ imiz gibi, bu
çal ış mada yerel devlet-kent ili ş kisi çerçe-
vesinde iki boyutlu bir de ğ erlendirme yap-
may ı amaçlad ı k. Birinci bölümde kapitalist
M31==t1T
kentin, daha makro süreçIerden koparma-
dan, belli özgünlüklerinden Söz edilebilece-
ğ ini ve ayn ı nedenle de, yerel devletin dev-
let ayg ı t ı içinde özgün bir yerinin oldu ğ unu
göstermeyi hedefledik. Ancak konuya ili ş -
kin belli soyut de ğ erlendirmelerin mümkün
ve gerekli olmas ı na ra ğ men, devletin kent
mekan' ile ili ş kisinin belli bir tarihsellik ve
ampirik olarak aç ı k uçluluk içerdi ğ ini de
vurgulad ı k.
Bu de ğ erlendirmeye paralel olarak, ikin-
ci bölümde, İ kinci Dünya Savael sonras ı
döneme ili ş kin olarak devlet-kent ili ş kisini
iki temel döneme ay ı rarak gözden geçirdik.
1970'li y ı llar ı n sonuna kadar süren birinci
dönemde kent devlet ili ş kisini merkezinde
emek gücünün yeniden üretimi sorunu var-
ken, 1980 sonras ı nda, de ğ i ş en siyasal
dengeler sonucunda, sermayenin yeniden
üretiminin bu süreçte öncelik kazand ığı n ı
gösterdik.
Tarihsel olarak bak ı ld ığı nda, kente ili ş -
a
kin iki temel projenin var oldu ğ u görülmek-
tedir (Lefevbre 1991, Logan and Molotch
1987). Birinci proje kentleri ya şam mekan'
ve kullan ı m de ğ eri olarak gören bir anlay ış
taraf ı ndan çerçi evelenmektedir. İ kinci anla-
y ış ise, kentleri de ğ i ş im de ğ eri ve rant elde
etme arac ı olarak görmektedir.
Kapitalist kent do ğ as ı gere ğ i ikinci an-
lay ışı n birinci anlay ış üzerindeki üetünlü ğ ü-
nü varsaymaktad ı r. Ancak bu üstünlük
hiçbir zaman tam de ğ ildir. Kenti bir ya şam
mekan' olarak görenlerin verdikleri müca-
deleler her dönemde de ğ ieim de ğ eri temel-
li önemli s ı n ı rlamalar getirmi ş , dik-
kate de ğ er kazan ı mlar elde etmi ştir (8en-
gül 2000c). Ancak son yirmi y ı l ı n bir de-
ğ erlendirmesi yap ı ld ığı nda, gerek geli ş mi ş
ülkelerde gerekse de azgeliemie ülkelerde,
kenti bir ya ş am mekan' ve kullan ı m de ğ eri
olarak gören anlay ışı n önemli mevziler yi-
tirdi ğ i gözlemlenmertedir. Ancak neo-libe-
ral politikalar sonucunda ortaya ç ı kan
kentlerin yaratt ığı sorun ve -toplumsal çe-
liekilerin de saklanarnaz hale geldi ğ i aç ı k-
t ı r. Bu tür bir çeli ş kinin varl ığı , kentleri kul-
lan ı m de ğ eri etraf ı nda gören keeimlere ye-
ni projelerle ortaya ç ı kabilme -Fı rsatlar sun-
maktad ı r.
5u mücadelelere ili ş kin olarak yerel
devletin nerede durdu ğ u konusuna k ı saca
 de ğ inerek bitirmek yerinde olacakt ı r. Dev- of Difference. Oxford: 5Iackwell

let konusunda yapt ığı m ı z tart ı sma devle- Jorı as, H. I. J. and Wilson, R. (1999) The Urban

tin siyasal güç iliskilerinin bir ifadesi oldu- Growth Machines. Alhany: New York University

ğ unu bir kez daha vurgulad ı . Tam da bu ne- F'ress,

denle, devleti yeknesak bir ayg ıt, yerel dev- Lefebvre, H. (1991): The Production of Space. Oxford:

leti de merkezi yönetimin basit bir uzant ı 5lackwell.

olarak görmek yanl ı st ı r. Bu niteli ğ i yan ı n- Logan, J. ve Molotch, H. L. (195, 7): Urban Fortunes:

da, yerel devletin yerel bask ı lara aç ı k bir ni- The Political Economy of the Place. Kaliforniya: Ca-

teli ğ i de vard ı r. Di ğ er bir anlat ı mla, belli s ı - lifornia University Press.

n ı rlar içinde de olsa, yerel devlet kenti kul- Mayer, M. (1994) 'Post-Fordist City Politics', A.

lan ı m de ğ eri etraf ı nda görenlerin bask ı lar ı - Amiri (der.) Post-Fordism: A Reader. Oxford:

na aç ı k bir nitelik arz etmektedir. [3u yüz- içinde.

den, yerel devlet, kentleri yasand ı r k ı lmaya F'ahl, K. (1975) Whose City? Londra: Penguin.

yönelik projelerin mücadele stratejisinin Fickvance, C. (1995) 'Where Have Urban Movements

tek oda ğı olmasa bile, önemli hedeflerinden Gone?', C. Hadjimichalis (der.) Europe at the Mar-

birisi olmak durumundad ı r. Ancak, yukar ı - gins. Londra: Wiley

da yapt ığı m ı z de ğ erlendirmenin bir baska Foulantzas, N. (1978) State, Power, Socialism.

bulgusu da, kentlerin dolay ı s ıyla da yerel Londra:Verso.

devletin, daha makro ölçeklerde gerçekle- Roberts, 5. (1995) The Makina of Citizens: cities of

sen süreçIerden özerkliginin s ı n ı rlar ı n ı n ol- peasants revisited. Londra: Arnold,

dugudur. 5u nedenle, kullan ı m de ğ erini te- eassen, 6. (1991) The Global City: New York, Lon-

mel alan bir projenin sadece yerel ölçekli bir don, Tokyo. Princeton University Press: Prince,ton

proje olarak kalmamas ı da basar ı s ı n ı n ön

a NJ.

kosuludur. Saunders, E. (1979) Urban Politics: A 5ociological

Kayna kça Interpretation. Hutchinon: Londra

cy
Alford, K. ve Friedland, K (1935): Powere of Theory: Saunders, P. (1986) Social Theory and the Urban

Capitalism, the State and Democracy. Camhridge: Question, Hutchinson: London.

CUF'. Saunders, P. (1990) A Nation of Home Owners.

Castells, M. (1977) Urban Queetion. Londra: Arnold Londra: Unwin Hyman.

Cochrane, A. (1993) Whatever Happened to Local Savage, M. ve Warde A. (1993) Urban Sociology, Ca-

Government. Buckingham: Open University Press. pitaliem and Modernity, Macmillan: Londra.
pe

Cocklgurn, C. (1977) Local State. Pluto: Londra Storker, G. (2000) The New Politice of British

Dahi, K. A. (1961) Who Governs? New Haven: Yale Local Government. Londra: Macmillan.

University Press Ş engül, H. T. (1999) 'Türkiye'de Yerel Yönetimler:

Duncan, 5. ve di ğ erleri (1988) 'Policy Variation in Lo- Deneyim ve Söylemin Dönü ş ümü', iktisat Dergisi,

cal State: Uneven Development and Local Social say ı 388

Relations, International Journal of Urhan and Kegi- Ş engül, H. T. (2000a) 'Siyaset ve Mekansal Ölçek

oral Kesearch, V.12, 107-28. Sorunu: Yerelci Stratejilerin Bir Ele ştirisi'. A. Torlak

Duncan, 5. ve G000lwin, M (1989) The Local State (der) Küreselle ş me: Emperyalizm, Yerelcilik ve i ş çi

and Uneven Development. Polity: Oxford S ı n ıfı . Ankara: Imge Yay ı nlar ı

Dunleavy, P. ve Oteary, 5. (1987) Theories of the Ş engül, H. T. (2000b) 'Yerel Yönetimden

State. Mcmillan: Londra Yöneti ş ime' Ça ğ da Yerel Yönetimler, Mart 2000

Gicidens, A. (1994) Between Left and Right. Camb- Ş engül, H. T. (2000c) 'Radikal Kent Kuramlar ı na

ridge: F'olity ili ş kin Ele ştirel Bir De ğ erlendirme: Alternatif Bir

Harvey, D. (1973) Social Justice and the City. Lond- Yakla şı ma Do ğ ru', Amme Idaresi Dergisi, V. 20, r1.2
IM'ff=Mr=IM~

ra: Arnold Tekeli, I. (1994) 'The patron-client relationship,

Harvey, D. (1985) Urbanisation of Capital. 5altimo- land-rent economy and the experience of "ur-

re: John Hopkine University Press banisation without citizens", S. J. Neary et.31.

Harvey. D. (1989) 'From Managerialism to Urban (eds) The Urhan Experience., London: E and En

Entrepreneurialism: the transformation of urban Sporla içinde.

governance'. Geografisker Annaler 715, 3-17 Tekeli, I. (1996b) 'Bir Demokrasi Projesi Olarak Yerel

Harvey, D. (1996) Justice, Nature and Geography Habitatlar, Ada, Kentliyim ,


Türkiye'de Kentsel-Metropoliten Alanlar ı n
Biçimlenmeeinde Devletin Rolü
Giri ş :
1950'lerle birlikte h ı z kazanan k ı rdan
kente göç sürecinde göç alan kentlerin ge-
çirdi ğ i dönüsüm ve çevrelerine do ğ ru yay ı -
larak yeniden biçimlenmeleri analiz edilme-
ye çal ışı l ı rken değ iskenierden baz ı lar ı na
a şı r ı vurgu yap ı l ı rken baz ı lar ı ihmal edil-
mistir. Örne ğ in bugünkü anlamda kentlerin
varl ığı n ı ve biçimsel-yap ı sal özelliklerini ka-
pitalist üretim ili ş kileri ve sermaye birikim
süreciyle ba ğ lant ı land ı rarak aç ı klayan
yakla şı mlar genel-evrensel teorik çerçeve-
ler kurmaktad ı rlar. (1)
Bu ve bunun gibi kurulmu ş evrensel te-
oriler elbette yüksek bir genellerne kapasi-
tesine sahiptirler. Ancak bu teoriler yerel
a 1980'lere kadar olan dönemdir. Bu top-
olan ı n -tarihsel farkl ı l ı kl ı r ı n ı analizlerine ka-
tabilecek kadar çok degiekenle kurulmad ı k-
cy
lar ı için, kapitalizm alt ı nda ortaya ç ı kan
kentsel biçim-yap ı lasma farkl ı l ı klar ı n' aç ı k-
lamakta zorlanmaktad ı rlar. Bu anlamda
gerek kentsel geli ş me teorileri gerekse
rant teorileri Türkiye'de bugün var olan
kentsel yap ı lar ı n baz ı parçalar ı n ı açiklaya-
pe
bilmektedirler.
Oysa kentsel dönü ş üm, dönü ş en nes-
nenin tarihsel özellikleri ile dönüstürücü
etkinin niteli ğ i aras ı ndaki bir dizi ba ğ lant ı
ile gerçekle ş mekte ve kendine has yerle ş im
örüntüleri yaratmaktad ı r. Bu ba ğ lant ı lar
çözümlenebildi ğ i oranda kentsel yap ı lar ı n
betimlenebilme sans ı yükeelmektedir. Ol-
gular ı n aç ı klanmas ı n ı , bir mozayi ğ in parça-
lar ı n ı n tamamlanarak resmin tamam ı n ı n
anla şı lmas ı olarak görüreek, çözümleyebil-
di ğ imiz her ba ğ lant ı , baz ı parçalar ı aç ı k-
lanm ış olan mozayi ğ e eksik bir parçan ı n
ilaveeine katk ı da bulunacak ve resmi biraz
daha netlestirecektir.
Böyle bir yönterneel çerçeveden yola
ç ı karak kaleme al ı nan bu yaz ı da Türkiye
Cumhuriyeti'nin kurulu ş undan itibaren
devletin, kentlerin ve metropoliten alanla-
r ı n biçimlenisi üzerindeki rolü çe ş itli politik
dönemler esas al ı narak analiz edilmeye
==,
çal ışı lacakt ı r. Bunu yaparken as ı l çaba, Hatice Kurtulu ş *
dönü ş en kentlerde tarihsel mülkiyet yap ı s ı
ile devletin müdahalesi ya da müdahale-
sizli ğ i (asl ı nda tam da bir müdahale ola-
rak) aras ı ndaki ba ğ lant ıy ı çözümlemeye
çal ış makt ı r.
Bu ba ğ lant ı Türkiye Cumhuriyeti'nin ku-
rulu ş undan itibaren üç ayr ı politik dönem
için ayr ı ayr ı ele al ı nacakt ı r. Bu dönemlerin
birincisi toplumsal de ğ ismenin yava ş an-
cak kurumsal de ğ ismenin h ı zl ı oldu ğ u
1920'lerden 1950'lere kadar olan dönem-
dir. Bu kurulu ş dönemi olarak adland ı r ı la-
cakt ı r. İ kinci dönem Türkiye'de h ı zl ı bir k ı r- Kentsel
dan kente göçün ya ş and ığı 1950'lerden
dönüüm,
dön4en
lumsal degieme dönemi olarak adland ı r ı la-
cakt ı r. Üçüncü dönem ise 1980'Ier-den iti- nesnenin
baren kentsel alanlar ı n aç ı kça ve dolays ı z tarihsel
olarak sermaye birikim arac ı olarak görül-
özellikleri ile
dü ğ ü ve sunuldu ğ u dönemdir. Biz bu yaz ı -
da sonuncu dönemi kapitalist kentin yer- dönü ş,türücü
lerne dönemi olarak adland ı raca ğı z. etkinin niteli ğ i
aras ı ndaki bir
Kurulu ş Dönemi: Topraklardaki Mülkiyet
dizi 17ağ lanti ile
Devirlerinin 5a ğ ladi ğ i Olanaklar
Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulu ş u ve hi- qerçeklemek-
lafetin kald ı rilmaelyla birlikte genç Türkiye te ve kendine
Cumhuriyeti Devletinin Hazineci, Osman-
has yerleim
l ı 'da miri olarak adland ı r ı lan devlete ait
ekilebilir arazilerin yan ı nda Emvali IvIetruke
örüntüleri
ve Tasfiye içanunlanyla, Türk-kum ahalinin yaratmaktad ı r.
mübadelesiyle ve Osmanl ı 'da F'adisahl ı k
yapm ış ki ş ilerin tapulu ta şı nmazIann ı n
millilestirlmesi ile geni ş bir arazi stokuna
sahip olmu ş tur. (2)(Tablol))
Bu -topraklardan miri arazi, çift-Hane
ad ı verilen köylü ailesinin isletti ğ i tar ı m
topraklar ı ndan olu ş mas ı na kar şı n, taefiye
ve mübadele yolu ile hazineye devrolan
topraklar genellikle gayri müelüm az ı nl ığ a
ait ve ço ğ unlu ğ u feodal dönemin büyük
kentlerinin çevrelerinde toplanm ış olan ge- M.Ü., liE3F
ni ş arazilerdi. Bunlar ı n aras ı nda büyüklü ğ ü Iktisat Bölümü
5000-7000 dönüm aras ı nda de ğ i ş en ge- Arrst ı rma Görevlisi
 Tahlol. Osmanl ı 'da Türkiye Cumhuriyeti'ne Geçi ş Sürecinde Özel Mülkiyet Hakk ı Devirleri

1858 Arazi Kanunnamesinde 1920'lerin Geçi ş Döneminde Topraktaki

Özel Mülkiyetin Da ğı l ı m ı Özel Mülkiyetin Yeniden Da ğı l ı m ı

Türk Medeni Kanunu ile Özel Mülkiyetin Da ğı l ı m ı

Özel mülk araziler

: Müslümanlar ı n Bireysel özel mülkiyet
: Gayri-müalimlarin > Bireysel özel mülkiyet

Hilafetin Kald ı rı lmas ı , Emvali Meruke ve

Tasviye Kanunlar ı ve Mül9adele ile Hazineye
Devralan Araziler

Gayri müslim az ı nl ı ktan Milli Emlak İdareaine devrolanlar

Fadisahlar ı n özel mülkleri

Hassa Hazineairı in mülkleri Türkiye Cumhuriyeti Hazinesine devrolanlar
a
Osmanl ı Düzeninde Miri Arazinin Da ğı l ı m ı 19201erin Geçi ş Döneminde Miri Arazinin Da ğı l ı m ı

Geniç Miri Arazinin Kontrolu

cy
=LE Yerel Bey Türkiye Cumhuriyeti Hazinesine devir
(Müteaellim) Yerel Earaf ı n özel mülkü

Tı mar sahib) >. Türkiye Cumhuriyeti Hazinesine devir

pe

Miri Arazinin İş letilmeei

Çift-Hane Küçük köylü mülkiyeti

Osmanl ı Düzeninde Vak ıf Arazilerinin 1920'lerin Geçi ş Dönemine Vak ıf Arazilerinin Da ğı l ı m ı

Da ğı l ı m ı

l'adisah vak ıflar ı na ait topraklar

Kamu hizmeti için kurulmuç vak ıf topraklar ı Vak ı flar Genel Müdürlü ğ ü'nün kontrolüne geçen
kamu hizmeti vak ıf arazileri

Gayri müslim az ı nl ı k vak ıflar ı > Vak ıflar Genel Müdürlü ğ ü'nün kontrolüne geçen
Gayrimüslim vak ıf arazileri

Terkedilmi0k ve bakimeizl ı k nedeniyle devir

=,,
^-i ^ır^h^ıa^ıc^x^^,i,

ya da sat ı s yoluyla Müslüman ki0erin mülkiyetine

geçen vak ıf arazileri

Müslüman vak ıflar' Vak ıflar Genel Müdürlü ğ ü'nün kontrolüne geçen
Müslüman vak ıf arazileri

nis çiftlik arazileri de bulunmaktaycl ı ..(5)
Di ğ er yandan Türkiye Cumhuriyeti Me-
deni Kanununun ş ekillendirdi ğ i özel mülki-
yet hakk ı Osmanl ı 'da 1856 Arazi Kanun-
namesinde tan ı mlanan özel mülkiyet hak-
k ı n ı n devrimi de olanakl ı k ı lm ış t ı r. 19 yüz-
y ı lda özellikle büyük kentlerin çevrelerinde
yayg ı nla ş an özel mülk arazilerin büyük bö-
lümü (daha çok müslüman asker bürokrat
elit ve yerel e ş rafa ait geniç çiftlik alanla-
r ı ) yeni medeni kanun ile özel mülk etatüle-
rini korumuslard ı r. Osmanl ı 'da vak ıflara
ait olan araziler ise Vak ı flar Genel Mareei-
nin kontrolüne geçmitir. Osmanl ı 'da gerek
padi ş ah vak ı flar ı na ait gerekse özel ki ş ile-
rin mallar ı n ı vakfetmesiyle olu ş an büyük
vak ıf arazileri bulunmaktad ı r (4). Bu vak ıf
arazilerinden bir k ı sm ı yine osmanl ı n ı n
önemli kentlerinin içinde ve çevresinde bu-
lunmaktad ı r.
Bu devirlerle birlikte 1920'lerin ortala-
r ı nda kentleri çevreleyen k ı rsal topraklar-
daki mülkiyeti örüntüsü kabaca ş öyle gö-
a m ı n ı tahsis ya da eat ış yoluyla h ı zla elden
rünmektedir: Devlet hazinecine devrolmue
araziler, özel mülk etatüsündeki büyüklü
cy
küçüklü çiftlikler, vak ıf arazileri ve küçük
kbylünün geçimlik üetimini sürdürdü ğ ü 10-
150 dönüm büyüklü ğ ünde tarlalar. Bu mül-
kiyet biçimleri ile bunlar ı n üzerinde devletin
tasarrufu, müdahalesi ve müdahalesizli ğ i
sözü edilen dönemlerin herbirinde farkl ı
pe
yerleeme biçimlerine kaynakl ı k edecektir.
Cumhuriyetin ilk y ı llar ı nda Türkiye'de
kurumsal yap ı larda yo ğ un bir modernizas-
yon hareketi görülmesine kar şı n bu dönü-
ş üm toplumsal yap ıya bu h ı zla yane ı ma-
maktad ı r. Bu nedenle bu y ı llarda kentlerde
meydana gelen dönüeümler yap ı sal olmak-
tan çok biçimseldir. Su biçimsel dönü ş ümü
özellikle iki kentte izlemek mümkündür. An-
kara'da, orta büyüklükte bir feodal ş ehir-
den yeni ulus-devlet için modern bir ba ş -
kent yarat ı lmakta ve bürokraeiden dolay ı
kentin ald ığı nüfus için gerekli konut ve
resmi yap ı lar modern bir planlama çerçe-
vesinde in ş a edilmek istenmektedir. Istan-
bul'da ise sava ş sonras ı finans ve ticari
faaliyetteki gerileme ve bürokrasinin bo-
ealmae ı ndan dolay ı önemli bir nüfus kayb ı
ya ş anmas ı na ra ğ men 19.yüzy ı l ı n ikinci ya-
r ı c ı ndan itibaren ba ş layan modern planla-
ma eylemi yava ş da olsa sürmekte ve kent,
=t131
otomobil ula şı m ı na da uygun planlanmak-
tad ı r (6).
Bu y ı llarda ülkede iç göçIer ıblen kaynak-
lanan önemli bir nüfus hareketi yoktur.
Mübadele ile gelen nüfusun yerle ştirilmesi
ise hazinenin elinde biriken topraklar eaye-
einde önemli bir arazi arz ı eorunu yarat-
mamaktad ı r. Ankara d ışı ndaki kentlerde
nüfus ve büyüme bask ı s ı olmad ığı için
kentlerin çeperlerindeki arazilerde herhan-
gi bir arazi kullan ı m de ğ i ş ikli ğ i bask ı s ı da
yoktur.
Böylece, önemli bir arazi talebi ile kar şı
kar şı ya olmayan devlet elinde biriken ara-
zileri gelece ğ e yönelik olarak planlamak ye-
rine çe ş itli biçimlerde elinden ç ı karm ış t ı r.
Bunlar ço ğ unlukla sava ş s ı ras ı nda ülkeyi
terkeden ya da vatana ihanetten suçla-
Cumhuriyetin
nan gayri müslim az ı nl ığ a ait terkedilmi ş ilk y ı llar ı nda
topraklard ı r. Su topraklar ı n de ğerlendiril- Türkiye'de
mesi ve kontrolu için olu ş turulan Milli Em-
kurumsal
lak Mareein elindeki topraklar ı n büyük k ı s-
yap ı larda
ç ı karm ışt ı r (7). Di ğ er yandan daha çok yo ğ un bir
memura ucuz konut üretimini sa ğ lamak
modernizas-
için kurulmu ş olan Emlak Kredi Bankas ı na
devrolan arazilerin de çok küçük bir k ı sm ı
yon hareketi
bu amaca hizmet edecek ş ekilde tasarruf görülmesine
edilirken, büyük k ı sm ı da yine sat ış yolu ile kar şı n 1,u
elden ç ı kar ı lm ışt ı r.
dönü ş üm
Oysa elinde böyle bir arazi ctoku bulun-
toplumsal
durmak, devlete, planlama için bulunmaz
bir olanak sa ğ lamaktayd ı . Devletin bu y ı l- yap ı ya 17u
larda bu olana ğı kullanmam ı e olmas ı , An-
h ı zla yarı s ı -
kara'n ı n imar ı s ı ras ı nda ba ş layan ve
marnaktad ı r.
1950'leden sonra yeni boyutlar kazanarak
artan toprak epekülaeyonu, arazi i ş galleri
ve kaçak yap ı la ş ma için fı rsat olu şturan
önemli de ğ i ş kenlerden biridir.
İ lk bak ışta, bu dönemde, devletin elin-
deki topraklar üzerinde aç ı k bir politikas ı
yokmu ş gibi görünmektedir. Su dönemi in-
celeyen ara şt ı rmac ı lar devletin daha çok
elindeki topraklar ı n miktar ı , niteli ğ i ve yer-
leri hakk ı nda bile yeterince bilgi sahibi ol-
miTrmrr.
mad ığı ndan dolay ı bu topraklar ı n de ğ er-
lendirilememie ve elden ç ı kar ı lm ış oldukla-
r ı ndan cözederler.
Oysa Milli Emlak İ dareci tebli ğ leri, Em-
lak Bankas ı Tarihi ara şt ı rmac ı , dönemin
meclis görü ş me tutanaklar ı ve dönemle
an ı lara bak ı ld ığı nda, devletin asl ı nda
 sahip oldu ğ u topraklar üzerinde bilgisiz ve
ihmalkar olmaktan çok, kapal ı bir politika
izledi ğ i görülmektedir. Bunun, genç cumhu-
riyetin bürokratlar ı n ı n, ba ğı ms ı zl ı k sava-
şı nda eme ğ i geçmi ş e ş rafı n ve ilk mecliste
ve sonrakilerde yer alan toprak sahibi mil-
letvekillerinin toprak sahibi olmalar ı na ve-
ya topraklar ı n ı geni ş letmelerine olanak
sa ğ layan bir politika oldu ğ unu söylemek
mümkündür.
Bu k ı sa yaz ı çerçevesinde bu politikay ı
birkaç örnekle aç ı klamak mümkündür:
1. Milli Emlak İ daresinin 1922-1924 y ı l-
lar ı na ait -tebli ğ leri aras ı nda tasfiye ve
emvali metruke kanunlar ı yla milli emlak
idaresine gecen gayrimenkullerin (ço ğ unlu-
ğ u arazi olmak üzere) sat ışı na ili ş kin çok
say ı da tebli ğ bulunmaktad ı r (10).
2. Emlak Bankas ı n ı n Tarihi ara şt ı rma-
s ı nda bankan ı n çe ş itli zamanlarda sat ış a
ç ı kard ığı arazilerin al ı c ı bulamad ığı ve ar-
sa fiyatlar ı n ı n dü ş ürülerek tekrar sat ış a
a
sunuldu ğ una dair belgeler ortaya ç ı km ış -
t ı r. (11).
3.13 Aral ı k 1924 günü T5Mfıl'ne sunu-
cy
lan "Kurulmas ı Kararla ştı rı lan Yeni Kent
İ çin Gerekli Olan Topraklarla, Batakl ı k Top-
raklar ı n Ş ehremanetince Kamula şt ı rı lmas ı
Hakk ı nda Kanun Tasar ı s ı " üzerine yap ı lan
tart ış malarda Ankara'n ı n ba ş kent olarak
imar ı s ı ras ı nda arazilerde meydana gelen
pe
değer art ışı ve bu art ış a el koymaya çal ı -
ş an spekülatörler konusu ele al ı nm ıştı r.
Tasar ı da kamula ştı rma gerekçesi olarak
ş öyle denmektedir: "Medeni hiçbir ülkede,
toplumel va do ğ al nedenlerden ötürü top-
raklarda görülen ola ğ anüstü de ğ er artışı
genellikle mülk sahiplerine b ı rak ı lmaz. Bu
do ğ rudan do ğ ruya belediyelerin ya da top-
lumun olur. Birçok hükümetlerde bu gibi ay-
r ı cal ı kl ı topraklara al ışı lan ı n 8-10 kat ı vergi
kesilmekte, ya da sözkonusu topraklar,
sonradan yüksek fiyatlara sat ı lmak, ya da
uzun süreyle kiraya verilmek üzere belediye-
ler taraf ı ndan kamula ştı rı lmaktad ı r. Ba ş -
M/Al.] 1-1f/AMTUMMSI
lang ı çta gerekli olan de ğ er ilgiliye ödendi-
ğ inden haks ı zl ığ a u ğ rayan da yoktur. Top-
lumun ortak çabalar ı ndan doğ an ayr ı cal ı kl ı
değ erlere toplumun sahip olmas ı n ı yasalar,
ahlak kurallar ı ve kamu oyu do ğ ru bulur."
(12). Su gerekçeden anla şı laca ğı gibi, asl ı n-
da genç hükümet Ankara'da varolan top-
rak spekülasyonunun fark ı ndad ı r ve kentin
imar ı için, topraklardaki spekülatif de ğ er
4
art ış lar ı n ı de ğ il, tapudaki arsa bedelini
esas almay ı önermektedir. Ancak tasar ı
meclisten bu ş ekliyle geçememietir. Tasar ı -
n ı n ilgili maddeyi kamula şt ı r ı lacak alanlar ı n
dörtte birinin sahiplerine b ı rak ı lmas ı ko ş u-
luyla kabul edilmi ştir (a.g.e.).
4. Falih k ı fk ı Atay' ı n cumhuriyetin ku-
rulu ş yı llar ı ile ilgili an ı lar ı nda Ankara'n ı n
ba ş kent olma sürecinde ya ş anan toprak-
lardaki spekülasyonu ve bürokratlar ı n
Yansen Plan ı n ı nas ı l uygulanamaz hale ge-
tirdiklerini uzun uzun anlatmaktad ı r (13).
Ş evket Süreyya Aydemir ise İ kinci
Adam adl ı kitab ı nda, kurulu ş yı llar ı nda
Kamu elinde
toprak, iskan ve yerle ş me i ş lerinin olumlu toplanm ış
bir uygulama ve hatta yetkili bir mercii bu- olan bu
lamad ığı ndan sözederek bunu bir çe ş it sa-
mülkiyet d ışı
hipeizlik olarak de ğ erlendirmektedir (14).
1965 y ı l ı nda Maliye Bakanl ığı Ba şda- topraklar ı n
n ış man ı olan Sinan Erderrı gil ise kurulu ş büyükçe bir
y ı llar ı için ş unlar ı söylemektedir: '' Bu inti- k ı sm ı , devlet
kaller (devirler) memleketin gelecekteki çe-
eliyle, kamu
ş itli ihtiyaçlar ı dü ş ünülerek idare edilse
idi, bu gün 5 Y ı ll ı k Kalk ı nma Plan ı n ı n öngör- yarar ı ve
dü ğ ü i ş ler için gerekli arazi ve arsalar elde gelecek
bulundurulabilirdi. Halbuki göçmenlerin
tasavvuru
yerle ştirilmesi, topraks ı z çiftçinin toprak
sahibi edilmesi, ş ehir ve kasabalar ı n imar ı olmadan,
gibi konularda devletin, o tarihte tayin ve kapal ı bir
tesbit edilmi ş, de ğ il uzun vadeli, k ı sa vade-
-
politikayla
li bir politikas ı bile bulunmamaktayd ı . Bu-
özel
nun bir sonucu olarak, ço ğ u hazineye be-
delsiz olarak intikal eden mallar plans ı z, mülkiyete
programs ı z ve gayesiz olarak elden ç ı kar ı l- transfer
m ış tı r." (15).
olmu ştur.
Su örneklerden de anlaOacagi gibi bü-
tün bu süreçde devletin masumca, fark ı n-
da olmadan bu arazileri elden ç ı kard ığı n ı ve
kentlerdeki spekülatif arazi al ış veri ş in
gözden kaçirdigini dü ş ünmek fazla iyi ni-
yetlidir. Devlet bu dönemde elindeki arazi-
leri k ı sa vadeli nakit para giri ş i için elden
ç ı karmakta, arazi spekülasyonuna da bir
çeş it zenginlik yaratma f ı rsat ı olmas ı ndan
dolay ı göz yummaktad ı r. Böylece kamu
elinde toplanm ış olan bu mülkiyet d ışı top-
raklar ı n büyükçe bir k ı sm ı , devlet eliyle, ka-
mu yarar ı ve gelecek tasavvuru olmadan,
kapal ı bir politikayla özel mülkiyete trans-
fer olmu ştur.

Toplumsal De ğ i ş me Dönemi: Göç ve
k Arazi Talebi
Türkiye'de Cumhuriyetin kurulu ş y ı lla-
r ı ndan 1940'lar ı n sonlar ı na kadar önemli
bir göç hareketi olmamas ı arazi talebinin
de belli bir seviyede kalmas ı n ı sa ğ l ıyordu.
Bu nedenle de kurulu ş y ı llar ı nda, toprakta-
ki spekülatif hareketlilik Ankara d ışı ndaki
kentlerde yayg ı n olarak ortaya ç ı km ış de-
ğ ildir. II.Dünya sava şı y ı llar ı nda istanbul'un
Avrupa yakas ı nda bir hareketlilik görül-
mekle birlikte, bu daha çok Alman i ş gali
korkusuyla topraklar ı n ı de ğ erinin alt ı nda
satarak Anadolu yakas ı na ta şı nanlardan
kaynaklanmaktad ı r.
1950'li y ı llarla birlikte Türkiye'nin ya ş a-
maya ba ş lad ığı yo ğ un göç hareketi kentler-
de önemli bir arazi talebini ortaya ç ı kar-
m ışt ı r. Türkiye'de göçü ba ş latan sahici di-
namik ise kentlerde olu ş mu ş sanayi ve
onun emek ihtiyac ı de ğ il, k ı rsal yap ı daki çö-
zülmedir. III)ünya Sava şı sonras ı nda dün-
a
yada olu şan yeni i ş bölümüne uygun olarak
Türkiye'ye yap ı lan yard ı m kapsam ı nda tar ı -
m ı n makine ş mesi, zaten giderek küçülen
cy
topraklar ı i ş leten küçük köylü ailesinin top-
raktan kopmas ı na neden olmu ştur.
Oysa 1950'lerin ba ş lar ı nda kentler,
göçler ve do ğ al art ış la sahip olduklar ı nü-
fusu istihdam edebilecek sanayi kurulu ş u
sayı s ı na ve bu nüfusu barind ı rabilecek ko-
pe
nut stokuna sahip de ğ ildirler. Bu nedenle,
bu y ı llarda ortaya ç ı kan arazi talebinin ni-
teli ğ i ve bunun kar şı lanma biçiminde devle-
tin oynad ığı rol kentlerin biçinglerimesi üze-
rinde belirleyici olmaktad ı r.
[3u dönemde ortaya ç ı kan arazi talebi-
ne uygun kentsel arsa üretimi ise yerel
—merkezi siyasi otorite eliyle üretilemedi ğ i
için farkl ı nitelikteki arazi talebinin yarat-
t ığı üç tür konut va arazi arz ı gerçekle ş -
mi ştir. Burada üç tip konut-arsa 'Çelebi ve
buna uygun olarak ortaya ç ı kan üç tip ara-
zi arz ı görülmektedir.
1.Göçün ilk y ı llar ı nda kente göçenler
bar ı nma sorunlar ı n ı , kentin eski yerle ş im
alanlar ı n ı n yak ı n çevresinde bulunan ve
üzerlerinde bir faaliyet olmad ığı gibi kent-
sel altyap ı hizmetlerinin de ula ş mam ış ol-
du ğ u bo ş hazine ve vak ı f arazilerini i ş gal
ederek yapt ı klar ı gecekondular yoluyla
çözmü ş lerdir.
==t0',
Burada ortaya ç ı kan fiili durumu müm-
kün k ı lan olumeallik hazine topraklar ı n ı n
varl ığı d ı r. Buradaki olumsallik devlet için
de bir avantaj olu şturmaktad ı r. Göçün er-
ken y ı llar ı nda, bir yandan, kentlerdeki yo-
ğ un nüfus art ışı na uygun alt yap ı l ı kentsel
arazi üretmenin maliyetinin yüksekli ğ i, di-
ğ er yandan bo ş hazine arazilerinden gelen
herhangi bir gelir ya da kayda de ğ er bir de-
ğ er art ışı n ı n olmamas ı , devletin i şgal yo-
luyla yerle ş ime müdahale etmemesinin
ba ş l ı ca nedenleridir.
Buradaki arazi talebi ile örtü şen mülk-
süz hazine topraklar ı n yaratt ığı olumsall ı k,
devleti k ı sa vadede önemli bir mali-vicdani
yükten kurtard ığı gibi, yaratt ığı kendine
has özel mülkiyet hakk ı (gecekondu mülki-
yeti) sayesinde de uzun vadede de toplum-
sal patlamalar ı bir ölçüde engellemi ştir. Bu Türkiye'de
anlamda da, göçün özellikle ilk 10 y ı l ı nda, göçü
devletin, müdahalesizli ğ i bir politikas ı ola-
ba ş latan
rak uygulad ığı n ı söylemek mümkündür.
sahici
[3u y ı llarda siyasi otoritenin Sadece oy
kayg ışıyla gecekondu yap ı m ı na müsaade dinamik ise
etti ğ ini dü ş ünmek buzda ğı n ı n sadece yü- kentlerde
zeyde kalan k ı sm ı n ı görmektir. ş unun arka-
olu ş mu ş
s ı nda daha etkili bir kapitalist devlet poli-
tikas ı oldu ğ u aç ı ktı r. Bu politikan ı n iki yüzü
sanayi ve
bulunmaktad ı r. Birincisi, yukar ı da sözü onun emek
edildi ğ i gibi devletin vatanda şı n ı n bar ı nma
ihtiyac ı de ğ il,
hakk ı konusunda sorumlulu ğ unu ihtiyaç sa-
k ı rsal
hibine devrederek büyük bir yükten kurtul-
mas ı , ikincisi ise çal ış t ı rd ığı i ş çinin bar ı nma yap ı daki
ihtiyac ı n ı kar şı lamak durumunda olan ser- çözülmedir.
maye sahibini bu yükten kurtarmakt ı r.
Böylece 1950'li y ı llara hakim olan ilk yerle ş -
me biçimi, zamanla kenti bir ku ş ak gibi sa-
racak olan gecekondu mahalleleridir.
196011 y ı llardan itibaren i ş gal yolu ile
gecekondu yapma faaliyeti, biçim de ğ i şti-
rerek ticarile ş mekte ve kentsel arazi pa-
zar ı içinde yer alan bir al ış -veri ş neenesi
olamaya ba ş lam ış t ı r (16). Göçün ilk y ı lla-
r ı ndaki bu masum bar ı nma biçimi, özellikle
1970'lerin sonlar ı ve 1980'lerle birlikte ya-
1=MMni!1,1ğellt•ı--sq.ı.ı.,
sa d ışı güç örgütlerinin de devreye girdi ğ i
-
bir rant elde etme yoluna dönü ş mü ştür.
Göçün ilk y ı llar ı nda devletin müdahalesizli-
gini, yerle ş menin maliyetini ğ öçenlere ve
topluma ödeten bir politika olarak aç ı kla-
mak mümkünken, daha sonraki y ı llardaki
müdahale ş izi4in arkas ı nda bir yan ıyla çok
 daha içiçe geçmi ş ç ı kar il ş kileriyle devlet
aras ı ndaki ba ğ lant ı lar, di ğ er yan ı ]la da
kenteel arazinin bir birikim arac ı olarak ğ ö-
rülmesinin me ş rulasmas ı yatmaktad ı r.
2. 1950'leden sonra kentsel alanlarda
görülen nüfus art ışı n ı n yaratt ığı bir di ğ er
arsa talebi ise kentli orta s ı n ı fı n bar ı nma
ihtiyac ı nglan kaynaklanmaktad ı r. Geli ş en
ticaret ve servis faaliyetinin kentlerin
merkezi alanlar ı ndaki bina va arsa de ğ er-
lerinin armas ı na neden olmaktad ı r. bu
alanlarda ya ş ayan nüfus bu de ğ er art ış la-
r ı n ı kar şı layabilecek güçte olmad ığı için
kentin d ışı nda pareellenerek sat ı lan göre-
celi olarak ucuz arazilerde konut aray ışı na
gitmektedir.
Böylece bir di ğ er arsa arz ı biçimi ola-
rak parselasyon mekanizmas ı kar şı m ı za
ç ı kmaktad ı r. Kentlerin çeperinde, genellikle
köylünün elindeki tarlalar emlakç ı ve spe-
külatörler tarafindan sat ı rı al ı nmakta ve
harita mühendislerine pareelletilmektedir.
a
Daha sonra buran ı n imara aç ı lmas ı bek-
lenmekte ve iman ı arsalar olarak parsel
parsel eat ı lmaktad ı r. bu durum, kentlerin
cy
çevrelerine do ğ ru büyüme yönü ve biçiminin
belirlenmesinde belirleyici olmaktad ı r.
3. Bu dönemde kentteki orta s ı n ı f ı n ko-
nut talebine kar şı l ı k geli ş en bir di ğ er arz
biçimi ise yap-eatç ı insaatç ı lar ı n ürettik-
leri çok katl ı apartmanlard ı r. Burada bir
pe
yada kentlerin eski yerle ş im alanlar ı naki iki
katl ı evler, ev eahibinden belli oranda kat
kar şı l ığı nda al ı nmakta ve yerlerine çok
katl ı apartmanlar yap ı lmaktad ı r. 1960Ia-
rin ve 1970'lerin yayg ı n konut arz ı biçimle-
rinden birini olu şturan bu mekanizma dev-
let taraf ı ndan da hem in ş aat sektörünü
canland ı rmas ı hem de giderek artan konut
talebinin bir k ı sm ı n ı kars ı lamas ı bak ı m ı n-
dan Kat Mülkiyeti Yasas ı ile legal hale ge-
1950'lerden itibaren ba ş layan toplum-
sal de ğ irrie sürecinde hzla dönü ş meye
ba ş layan kentlerin ald ı klar ı yeni biçim, bir
yan ıyla kentin sahip oldu ğ u mülkiyet örün-
.KTISAT DERİ Sİ • AGU T • S200
tüsü ve bu mülkiyetin co ğ rafi da ğı l ı m ı ile
belli nitelikteki arsa taleplerinin çak ı sma-
slyla olu ş mu ştur. Devlet burada iki alanda
belirleyici olmu ştur. Birincisi, bu sözü edi-
len çak ış man ı n yönlendirdi ğ i yap ı lasmay ı ,
çe ş itli yasal düzenlemeler ve imar aflar ıy-
la kabul ederek, ço ğ unlu ğ u kamuya ait
arazilerin özel mülkiyete transferinin sa ğ -
lanmas ı d ı r. Di ğ eri ise yine bu çak ış madan
do ğ an rantlar ı n belli kesimlerin elinde top-
lanmas ı n ı sa ğ lamal ı d ı r.
Kapitalist Kentin Yerle ş me Dönemi
1980'lerle birlikte Türkiye'de kentlesme
yeni bir boyut kazanmaktad ı r. Bu boyut
dünyada ya ş anan dönü ş ümün de bir yanel-
rı as ı olmakla beraber, 1920'li y ı llardan beri
kentsel alanlarda meydana gelen biçimsel
ve yap ı sal dönü ş ümlerin de bir sonucudur.
Dünyada 1970'lerden itibaren, uygula-
Ulusal
nan yeni ekonomi politikalar ı dünyan ı n ileri
sanayile ş mi ş ülkelerinin kentsel-metropo-
kalk ı nma
liten alanlar ı nda oldu ğ u kadar, geç-az sa- stratejisi
nayilesmis ülkelerinin kenteel-metropoli- aç ı s ı ndan
ten alanlar ı nda da önemli dönü ş ümler ya-
ithal ikameci
ratmaya ba ş lam ış t ı r. Dünyan ı n pek çok
sanayile ş mi ş bölgesi, kapanan fordist fab-
stratejiden
rikalar, i ş sizlik, kronik enflasyon ve sanayi- ihracata
nin yeree_,çim de ğ i ş iklikleri ile kar şı kar şı ya dayal ı
kald ığı bu dönemde eski büyük sanayi
stratejiye
kentleri büyük bir h ı zla çekil de ğ i ştirmeye
ve dünyada belli konularda uzmanlasan geçi ş olarak
kentler ortaya ç ı kmaya ba ş lam ış t ı r (18). adland ı rı lan
Türkiye de bu y ı llarda siyasi anlamda
dönemin,
dramatik de ğ i ş imler ya şanm ış ve 3 y ı l sü
ren askeri yönetim 1985 y ı l ı nda yeniden si-
kentsel
vil yönetime geçmi ştir. Siyasi olarak Özal alanlar,
dönemi olarak adland ı r ı lan bu dönemde özellikle de
neo-liberal ekonomi politikalar ı , muhalefe-
metropoliten
tin olmad ığı Dr ortamda tam bir eerbestlik
içinde uygulamaya konulmu ştur. Ulusal kal- alanlar
k ı nma stratejisi aç ı s ı ndan ithal ikameci üzerindeki
stratejiden ihracata dayal ı stratejiye ge-
yans ı mas ı
çi ş olarak adland ı r ı lan bu dönemin, kenteel
alanlar, özellikle de metropoliten alanlar
kaç ı n ı lmazd ı r.
üzerindeki yans ı mas ı kaç ı n ı lmazd ı r.
Bu dönemde kentsel alanlar ve kentle ş -
menin kendisi bir sektör olarak alg ı lanm ış
ve buna kentsel geli ş me sektörü denmi ştir.
Kentsel yat ı r ı mlar, tam da Harvey'in kapi-
talist kenti anlat ı rken i şaret etti ğ i gibi,
sermayenin ikinci döngüyü olarak destek-
lenmi ştir. Sanayide meta üretiminde dü-
sen karl ı l ı k oranlar ı , finans ve hizmet sek-
törleriyle birlikte kenteel geli ş me sektörü-
nün ön plana ç ı kar ı lmas ı na neden olmu ş -
tur. bu sektördeki aktörlerin hareket ye-
tene ğ ini art ı racak düzenlemeler h ı zla ya-
 salla ş m ış ve yerel yönetimler özellikle imar yapan pareelaeyon ve yapeatç ı in şaatç ı l ı k
4

planlamaelyla ilgili geni ş yetkilerle donat ı l-
m ıştı r. İ ki ba şl ı olarak yeniden tasarlanan
metropoliten kent yönetimleri anakent be-
lediyesi ve ilçe belediyeleri olarak ayr ı lm ışt ı r.
Bu geli ş meler çerçevesinde özellikle
metropoliten alanlarda büyük dönü ş ümler
ya şanmaya ba ş lam ıştı r. Kent merkezlerin-
deki mülkiyet, büyük ş irket ve ş irket grup-
lar ı n ı n ofielerinin bulundu ğ u gökdelenler,
çok katl ı lüx al ış -veri ş merkezleri, lüx otel-
ler ve lüks konutlar ı n in şaas ı ile el de ğ i şti-
rirken, kentlerin çeperlerindeki araziler bir
yandan büyük toplu konut projeleri, al ış ve-
ri ş merkezleri ve baz ı kentsel fonksiyonla-
r ı n deeantrilizaeyonu projelerine uygun
olarak h ı zla imara aç ı lmaya ba ş lam ıştı r.
Bu projeler için gerekli arazi ise, hazine
arazilerinin yan ı nda geni ş özel mülk çiftlik-
'erinin sat ı n al ı nmas ı veya kamula şt ı rı lma-
e ı yoluyla edinilmi ştir.
1950'lerde kent yoksullar ı için bir
olanak olarak ortaya ç ı kan gecekondula ş -
ma hareketi ve orta e ı n ıflar ı n konut sahibi
cy
pe
nrı ı liRM:f4n~
tamamen nitelik de ğ i ştirdi ğ i için kent yok-
eullar ı ve orta s ı n ıflar için bir konut sahibi
olma şans ı iyice azalm ıştı r.
1980'lere kadar kentlerin olu ş umuna
doğ rudan müdahale etmeyerek kapal ı bir
politika izleyen devlet art ı k aç ı k bir biçim-
de kentsel geli ş me sektörüne destek ver-
mekte ve hatta bu geli ş meyi engelledi ğ ini
dü ş ündü ğ ü yasal çerçeveler' çe ş itli by-
paelarla a ş maktad ı r. Kentsel geli ş me
eektörünü büyük sermaye için daha da
cazip hale getirmek için devletin bu
dönemde sa ğ lad ığı olanaklar daha önceki
dönemlerle k ıyaelanamayacak boyutlar-
dad ı r.
Kentsel
Örne ğ in 1984 y ı l ı nda, büyüyen kentler-
deki legal konut arz ı yetereizliklerini gider- geli ş me
erek kaçak yap ı la ş ma ve gecekondula ş - sektörünü
mayi engellemek için Ba ş bakanl ığ a ba ğ l ı
büyük
olarak Toplu Konut idaresi kurulmu ştur.
sermaye için
idarenin, Emlak Bankael kredileriyle ger-
a
çekleştirece ğ i büyük ölçekli toplu konut daha da cazip
projeleri, büyük eermayeli in şaat ş irket- hale getirmek
için devletin
KUM
bu dönemde
sa ğ lad ığı
olanaklar
daha önceki

dönemlerle
k ıyas-
la na mayaca k
boyutlardad ı r.

O
■-
 lerine ihale edilerek büyük bir Sermaye Society, Eds. Dear, M. and Scott, A.J., 91-122 ;

birikim olana ğı yarat ı rken, konutlar alt-or- 1985, The Urbanization of Capital, Basil E ı lackwell.

ta sin ı flar ı n ödeyemeyece ğ de ğ erlerle 2. Yavuz, F., 1980, Kentsel Topraklar, A.U. 55F

fiyatland ı r ı ld ığ i için kentlerdeki konut Baem Yay ı n Yük. Ok. Yay ı n ı .

sorununu çözememi ştir. 3. Kurtulu ş , H.,1999, The Roles of Çiftliks on the
Kentlerin çeperlerindeki geni ş kamu
Forrnation of the Metropolitan Fringe in the Expan-
arazilerinin tahsisi ve özel mülk arazilerinin
eion of Istanbul Metropolitan Area, Yay ı nlanmam ı s
sat ı n al ı nmas ı ya da kamula şt ı r ı lmae ı yoluy-
Doktora Tezi, Ş ehir ve 5ölg Planlama Bölümü, ODTÜ
la geni ş topraklar ı n toplu konut projeleri için
4. 5arkan,Ö.L., 1980, Türkiye'de Toprak Meselesi,
imara aç ı ld ığı bu dönemde kentte imars ı z
Toplu Eserler 1, Gözlem Yay ı nlar ı , 789-797 ; 1980,
arazilerde, dü ş ük maliyetli kaçak konut
imparatorluk Devrincle Toprak Mülk ve Vak ı flar ı n ı n
yap ı m ı giderek artan bir h ı zla sürmü ştür. 5u
durum, kentsel topraklar üzerinden elde Hususiyeti, Türkiye'de Toprak Meselesi, Toplu Eser-

edilen sermaye birikim olana ğı n ı n iki boyu- ler 1, Gözlem Yay ı nlar ı , 249-280.

tunu göstermektedir, Pir yanda, devlet eliy- 5. Tekeli, I., 1994, The Development of the İ stanbul

le gerçekle ştirilen geni ş çapl ı toplu konut Metropolitan Area: Urhan Administration and
projelerinin büyük sermayeli kent yat ı r ı m- Planning, IULA- EMME, letanbul.
Osmanl ı 'da
c ı s ı na sa ğ lad ığı birikim olana ğı , di ğ er yanda 6. Karpat, K.,1985, Population Movemente in the
yerel yönetimlerle patronaj ili ş kisi içinde olan 19.yüzy ı l ı n
Ottoman State in the Nineteenth Century, Ot-
kesimlerin, belediyelerin imar kararlar ı
toman Population, 1830-1914. The Univereity of V ığ e-
ikinci
üzerinde etkili olarak sa ğ lad ı klar ı birikim
conein Press, 86-105; Çelik, Z., 1986, The Kemarking
yar ı s ı ndan
olana ğı , 1980'lerden eonras ı n ı n kentlerini
biçimlendirmektedir.
a of letanbul. Univereity of Washington Press, Seatle; itibaren özel
Tekeli, I.,a.g.e. mülk arazi
Sonuç Yerine 7. Milli Emlak Idaresi Tebli ğ leri 1922-1924, Maliye
sahibi olma
cy
Osmanl ı 'da 19.yüzy ı l ı n ikinci yar ı s ı ndan Bakanl ığı Yay ı nlar ı
davran ışı nda
itibaren özel mülk arazi sahibi olma dav- 8. Yavuz, F.,a.g.e.

ran ışı nda görülen art ış Türkiye Cum- 9_ Milli Emlak idaresi Tebli ğ leri, a.g.e. ; Giiverö, M.,
görülen art ış
huriyeti Devletiyle birlikte h ı z ı n ı kesmeden 1998, Emlak Bankas ı Tarihi, yay ı nlanmam ış çal ı ma; Türkiye
sürmü ştür. Atay,F.R., Çankaya, 1952 Cumhuriyeti
Kurulu ş y ı llar ı nda varolan farkl ı tarih-
10. Milli Emlak idaresi Tebli ğ leri, a.g.s. Devletiyle
pe

sel mülkiyet biçimlerinin 20001i y ı llarda

11.Güvenç, M., a.g.e.
neredeyse tamam ı nn özel mülkiyete birlikte htz ı n ı
12. Yavuz, F.,a.g.e.
dönü ş mü ş oldu ğ u görülmektedir, 5u kesmeden
13. Atay, F.K., a.g.e.
sürecin ba şı nda beri devletin tasar-
14. Yavuz, F.,a.g.e.
sürmü ştür.
rufunun da bu yönde oldu ğ u bu yaz ı çer-
15. Aktaran: Yavuz. F., a.3e.
çevesinde ortaya koyulmaya çal ışı lm ışt ı r.
Devletin bu yöndeki tasarrufu, cum- 16. 5enyap ı l ı , T., 1992, A New Stage of Gecekondu

huriyetin kurulu ş y ı llar ı ndan bu güne kar- Housing in İ stanbul, Development of Istanbul Met-

ma şı kla ş an mekanizmalar arac ı l ığı sür- ropolitan Area and Low Cost Houeing, T.S.S.A;

mekle birlikte hiç de ğ i ş meyen temel bir Municipality of Greater _ stanbul; IULA- EMME,

devlet politikas ı olmu ş tur. Kentlerin Istanbul, 1,52-209; Erder, 5., 1996, Istanbul'a Bir
bugünkü görünümleri ise, tarihsel mülkiyet
Kent Kondu: Ümraniye, Ilet4im Yay ı nları
örüntülerinin yaratt ığı olumsall ı klar ı n, bu
17. Tekeli, I, a.g.e.
politika arac ı l ığı ile ne çe ş it bir sermaye
Maesey, D., 1984, Spatial Division of Labour,
1:41Effı l .i ti.-11. I• A TOS200.

birikim olana ğı na dönü ş türülmü ş ol-

MacMillan; Scott, A.J„1988, Metropolie : From the
du ğ unun göstergesidir.
Divieion of Labor to Urhan Form, University of

California Press; Lambooy, J.G. and Mouleart, F.,

Kaynaklar:
1. Harvey, D., 1981, The Urhan F'rocess Under 1996, The Economic Organization of Cities: An Ins-

Capitaliem: A Framework for Analysie, Ur- titutional Perspective, International Journal of Ur-

banization and Urhan Planning in Capitaliet ban and Kegional Keeearchee,V.20, N.2, 217-237.
 Orijinallik Merak ı Tutkuya Dönü ş ünce:
Poktor Hikmet K ıvı lcı ml ı'n ı n Çal ış maları nda Devlet
Doktor Hikmet K ıvılc ı ml ı, Türkiye sosya-
lizm tarihinin belki de en fazla kendine has
özellikler -ta şıyan kalemi. Hem TKrolen Vatan
F'artisine aktif siyasetin içinde yer alm ış bir
eylerylci hem de bir teorisyen. Teorisinin ana
çerçeves ini marksizm ve Marksist kavramlar
belirliyor olsa da, "bize özgü bir sosyalist pro-
je ve ideoloji" olu şturma kayg ı s ı ile özgün kav-
ramlar üretiyor.
Kıvı lcı ml ı 'n ı n dü şüncelerinin temelinde bir
aya ğı Marx olu şturuyorea di ğ er ayağı da İbn-i
Haldun olu şturur. İ bn-i Haldlun'u ke şfi, "soeya-
lizm kayna ğı n ı yaln ız Batı kültüründen alamaz"
görü ş ünü kazanmas ı na ya da belki zaten sa-
hip olduğu bu görü ş ü peki ştirmesine yol aç-
m ıştı r. Ancak bu ke şfin kendiliğ inden bir keş if
olmad ığın ı belirtmek gerek. Ayni dönemde, Av-
rupa solunda da benzer egilimlere rastlamak
mümkün. Özellikle Afrika'daki Müslüman ülke-
lerin savaşı , örneğ in Cezayir'in ba ğı ms ızl ı k lide-
cy
ri 13in Bella'n ı n bir elinde Marx di ğer elinde
Kur'an ta şı mas ı Avrupa solunu etkiliyor. Ro-
ger Garaudy'nin "Soeyalizm ve lelarniyet"
isimli kitab ı nda da İ bn-i Halclun'u ke şfetti ğ ini
görüyoruz. Bu kitap Mihri Belli ve Do ğan Avc ı -
oğ lu tarafı ndan Türkçeye çevrilmi ştir.
Kı vı lc ı ml ı 'n ı n farkl ı l ığı n' alg ı lamakta en
pe
önemli kaynak ku ş kusuz "Tarih Tezi": Bu kita-
bı nda Marx ve bn - i Haldun'un yan ında, belki de
onlardan daha fazla, antropolog L.H.Mor-
gadı n etkisi belirgin bir biçimde görülür ancak
Morgan' ı n da, Haldun'un da isimlerinin geçme-
mesi ilginçtir. K ı vılc ı ml ı tarihi, Morgarl' ı n yaptı -
ğı gibi ça ğ lara bir ba şka deyiş le "konak"lara
bölen Tarihin dört büyük ça ğı ndlan/konağı n-
dam söz eder. 500 bin yı l süren Vah şet Çağı
(yani Paleolitik Ça ğ ); 50 bin y ı l süren Barbar-
l ı k Çağı (Neolitik Ça ğ ); 5 bin yı ll ı k Tarihcil Dev-
rim Ça ğı ve 500 yı ll ı k Toplurncul Devrim Ça ğı .
Vah şet ve Barbarl ı k ça ğ ları nda, a şağı, orta,
yukarı olmak üzere üçer konaktan söz etmek-
te ve bunlar ı n özelliklerini, birbirine geçi ş dina-
miklerini belirtmektedir.' Burada tek tek bu
dönemlerin özelliklerini belirtmeyi gerekli gör-
müyorum. K ı vı lc ı ml ı'n ı n Osmanl ı ve Türkiye'ye
bakışı nda belirleyici oldu ğ unu dü şündü ğ üm
noktalara k ısaca değ inmek istiyorum.
Vah şet ve Barbarl ı k çağ ları , tarih öncesi
ça ğ lard ı n Tarihin Tarihcil Devrim Ça ğı, tarih
önces inin Vah şet Çagina karşı l ı k gelirken; Inci Özkan
Toplumcul Devrim Çağı na da Barbarl ı k Ça ğı Kerestecioğlu*
karşı l ı k gelir, K ı vı lc ı rrı ll'ya göre: "Vah şet Çağı n-
da insan nevileri bat ı p çıktı lar, tarihcil devrim
çağı nda medeniyet çe ş itleri batı p ç ı kacaktı r.
Barbarl ı k çağı nda insan ı rkları değ i ştilen
toplumcu' devrim ça ğı nda medeniyet düzen-
len değ i ş iyor."'
Böylece barbarlar, tarihcil devrim yapan
sosyalistler oluyor yani tarih öncesinin soe-
yalistleri. Bu barbarlar ayni zamanda "ata-
ları m ı z" oluyor. Sosyalist dü ş ünce ve ilkeler-
le toplumsal tarihimizi, geleneklerimizi bar ış -
t ı rma ve uzla ştı rma çabas ı, Hikmet K ı vı lc ı m-
lı'n ı n hemen bütün çal ış maları nda gözlenen
bir motif. Di ğ er sosyalist hareketleri, örne-
gin YÖN ve Tİ P'i eleştirirken de, "burjuva soe-
a
yalizmi" nitelemesini yapar ve halktan kopuk-
luklar ı n ı vurgular. Halktan kopuk olmalar ı n ı n
kökeninde, Türkiye halk ı n ı n gelenek-görenek-
'erini sosyalizrne ayk ı n olarak alg ılamalan
65
yatar. Ve Doktor bunun tam tersini yapma-
ya çal ışı r, "Atalar ı m ız ı " ilkel sosyalist, ilkel
komünist olarak tan ı mlar, "mülk Alah ı nd ı r"
diyen İ slamiyet'in sosyalist nitelik ta şıd ığı n ı
vu ı rgular: " İ lk fütuhatç ı gaazi müslüman ulu-
lardan hangisi dünya mal ı na mülküne mete-
lik verdi. Hiçbiri. Atalar ı m ı zı n gönül verdikleri İ.Ü. 55F
islaml ı k da bu idi. Türkiye'nin da ğ daki, çölde-
ki yal ı nayak köylüleri lelaml ığ a bunun için ha-
H.Kiv ılcıml ı, "Tarih Tezi'
la tanla ba ş la ba ğ l ıd ı r."
Tarih ve Devrim
Kıvı lc ı ml ı, İ slamiyet'die gördü ğ ü sosyalist Yay ı nevi, İstanbul,
rengi, Oernanl ı'n ı n toprak düzeninde de görür: 1974. Kitap
"Osmanl ı lar toprak üzerinde ki şisel 'özel mül- Kı vılcımlı .nın ölümünden
üç yıl %nra baeılabil-
kiyeti' bilmeyen, ho ş karşı lamayan göçebe ge-
mipr. Oysa kitabın
'emekleriyle, tarihte rönesans görevlerini yeri- ba ında eki Emine
ne getirmekle yetiniyorlard ı ."' Miris toprak re- K ıvılcımlı'nı n notundan
jimini, kendi deyi ş iyle "dirlik düzeni"ni, toprak orfinalinin 1965den
önce yazild ığını
meselesini çal ışan halk yararı na çözen, s ı n ıf-
anlıyoruz.
ları lafta değ il fiilen ortadan kald ı ran, demok- 2 .187-200.
ratik sosyal adaleti sa ğ layan bir düzen ola- 3 a.g.e.,
rak görür. Bu düzenin bozulmas ı Kanuni dö- 4 H.K ı vılcıml ı. "O r manli
ıt^ıra^z^i i:
Tarih/nin Maddesi;- Cilt
neminde ba ş lar. K ı vı lc ı ml ı'n ı n kavramlarıyla
1, Bibliotnk Yayı nları,
belirtmek gerekirse, bu dönemde didik düzeni I s tanbul. 1289, .D.10.
"derebeyle ş mi ştir". Dirlik düzeninin, çiftçi ve 5 H.Kııalc ırnir "Tarih,
dirlikçilerden olu şan iki zürnresinin yan ı na, Devrim, Soyalizm";
Tarih ve Devrim
üreticiyle devletin aras ı na iki s ı n ıf girer: ke-
Yay ınevi,
simci ve tefeci bezirgan, yani! mültezim.' 1974; a.164.
Osmanl ı İ mparatorlu ğ u'nun toprak düze- 6 a.g.e.,
=',
nine yönelik bu ilgi sadece Hikmet K ı vı lc ı ml ı 'ya
özgü de ğ il. Osmanl ı Devletinin toplumsal-eko-
nomik yap ı c ı , 1960'larda yo ğ un bir tart ış ma-
n ı n konusu oluyor. Asl ı nda -tarihçiler arac ı
akademik bir tart ış madan çok sosyalistler
aras ı politik bir tart ış ma bu. Osmanl ı düzeni-
nin feodal ya da yar ı -feodal olarak belirlenme-
si, sosyalist mücadelenin yönünü ve takti ğ ini
belirlemede tayin edici bir etkiye sahip. Hik-
met K ıv ı lc ı ml ı'n ı n bu tartış malardaki konumu-
nu anlamak için, feodalizm ve ATÜT tart ış ma-
lar ı n ı k ı eaca hat ı rlamakta fayda var.
Aralar ı nda D.Avc ı oğ lu, M.Belli, 5.5oran,
H.5erk-tay gibi isimlerin de oldu ğ u, Osmanl ı
Devletinin feodal üretim tarz ı üzerine kurulu
oldu ğ unu savunanlar, art ı k ürünün do ğ rudan
üreticiden devral ı nma tarz ı n ı , yöneten-yöneti-
len ili ş kisinin feodal niteli ğ inin en önemli kan ıtı
olarak gösterirler. Art ı k ürüne, Avrupa'da ol-
du ğ u gibi emek-rant yani angarya yoluyla de-
ğ il de, ürün-rant yani ayni vergiler yoluyla el
konulmas ı Osmanl ı 'n ı n feodal olmad ığı n ı değ il,
kölecilik ça ğı n' ya şamam ı s oldu ğ unu gösterir.
Bu tezin savunucular ı , Osmanl ı toplum yap ı s ı -
n ı "ekonominin askeri gereklere göre düzenlen-
a s ıyla s ı n ıfeal anlamda farkilla ş mael sürecinin
di ğ i bir feodalizm" olarak tan ı mlar:
ATÜT tezini ileri cürenler ise, art ı k ürü-
cy
nün üreticiden al ı nma tarz ı n ı değ il, toprak
üzerindeki mülkiyet ili ş kisinin hukuki biçimini
temel al ı rlar. Tezin en bildik eavunuculan
aras ı nda İ .Küçükömer, S.DivitHo ğ lu, M.Sen-
cer, A.Gevgilili say ı labilir.
Bu teze göre, topra ğı n mülkiyetinin
devlete ait olmas ı , yarg ı yetkisinin merkez-
pe
den atanan kadrolarda olmasa, Birliklerin
parçalanamaz olu ş u ile rnevkii ve makamla-
r ı n soya çekim yoluyla el de ğ istirmeeinin
yasaklanm ış olmas ı Osmanl ı Devletinin fe-
odal olmad ığı n ı n kan ı tiar ı d ı r.
Hikmet K ı v ı lc ı ml ı 'n ı n bu iki tez kar şı s ı n-
daki konumu ATÜT dü ş üncesine yak ı n gö-
rünse de, onlar kadar keskin ve dolays ı z si-
yasal sonuçlara ulasmaz. Hatta siyasal
hükümleri bak ı m ı ndan feodalizm tezi eavu-
nuculanna yak ı nd ı r. H ı v ı lciml ı , Osmanl ı Dev-
letin kuruculann ı a ş iret demokrasisi gelene-
ğ ini çok uzun süre ya ş atan insanlar olarak
görür ve buradan e ı nife ı z toplum belirleme-
eine gider. Osmanl ı Devletinin özgün geli ş i-
T9R1n1=1111T1=FZP,
mini bulmaya ve aç ı klamaya çal ışı rken "dev-
letin taban ı nda" varl ığı n ı sürdüren kan ak-
rabal ığı na dayal ı göçebe demokrasisinin ru-
huna dikkat çeker ama feodal bir aristokra-
cinin varoldu ğ u ya da üretim biçiminin özel-
likleri konusunu yan ıtlamaz:
K ı v ı lc ı ml ı 'n ı n görü ş lerinin abart ı l ı oldu ğ u,
göçebe komünal geleneklerin devlette sürdü-
ğ ü tezinin Osmanl ı 'daki yöneten-yönetilen
ili ş kisini belireizie ştirdi ğ i, bu anlamda s ı n ıfeal
çat ış malar ı n üstünü örtme tehlikesi ta şı d ığı
aç ı ktı r. K ı vı lc ı ml ı 'n ı n Osmanl ı 'n ı n kurulu şun-
dan Kanuni'ye kadar varoldu ğ unu söyledi ğ i
"s ı n ıfe ı z toplum" tezi, toprak rejimindeki yeni
düzenlemelerle bozulmaya u ğ ram ış sa da
devlet taban ı nda varl ığı n ı eürdürmü ştür. 5u
yakla şı m ı n ı n bir uzantı el olarak K ıv ı lc ı mil or-
duya özel bir önem ve de ğ er verir. Bu noktay ı
biraz daha aç ı kl ığ a kavu şturmak aç ı s ı ndan
devletle ş me sürecini nas ı l ele ald ığı na bak-
mak anlaml ı olur.
Hı vı lc ı rnl ı 'n ı n "bize özgülük eaptamael,
devletin do ğ u ş unun farkl ı olmas ı ndan kay-
naklan ı r. Devletin doğ u ş unu, bir toplumun
barbarl ı ktan medeniyete geçi ş i olarak tan ı m-
layan yazar, bu geçi ş in tarihte iki farkl ı biçim-
de kendini gösterdi ğ inden söz eder: Kentten
geçi ş ve çadirdan geci. Kentten geçi şte
devlet, "barbar toplumun yukar ı kona ğı ndaki"
tar ı m toplumunun kendi iç dinamikleriyle
kentle ş meei, isbölümü yaratmac ı ve dolay ı -
K ı vı lc ı ml ı 'n ı n
"bize özgü"lük
sonucunda ortaya ç ı kar. Çad ı rdan geçi şte
saptamas ı ,
ise, "barbar toplumun orta kona ğı ndaki" gö-
çebe toplumu, d ış sal etkilerle çökmekte olan devletin
bir medeniyetin içine dalar. Bir yandan bu doguurı lı n
medeniyeti fethederken, bir yandan da kendi-
farkl ı
el değ i ş im geçirir ve "kendi komünist kan ör-
gütlenmesinin gitgide devlet örgütü biçimine olmas ı ndan
giri ş ini benimser." kaynaklan ı r.
Osmanl ı 'n ı n devletle ş meei bu ikinci modele
uygundur. Dayı Boyu' ıg ılaki ilkel komünist kan
örgütü, kentlerde tar ı mla birlikte beliren e ı n ıf
farkl ı la ş mas ı na u ğ ramaks ı zı n kent kurmu ş ,
'yukar ı barbarl ı k kona ğı "n ı ya şama ılan do ğ ru-
dan devlet örgütü biçimine atlam ı stı r. Os-
manl ı 'ya özgü bu devletlesme süreci, Doktora
göre, ordunun -toplumsal konumu aç ı s ı ndan
da "bize özgü" bir durum yarat ıyor. Klasik e ı -
n ıfl ı toplumda ordu, devletin bir parças ı olarak
belirirken, Osmanl ı 'da ordula ş ma, devletle ş -
meden ayr ı olarak yasanyor. Daha do ğ rusu
"devlet, ordunun gölgesinde do ğ uyor.
7 b.kz. So:_eyalizrm ve
Osmanl ı 'n ı n doğ u ş u ve devletle şmeei sü- roplurnal Mücadeleler
-
recinde, "devletten önce'", "devletten özerk", -d.
"devlet içinde devlet" nitelemelerini kazanan 1734-1735,
,9yni yerdü
ordu; bir ba ş ka çal ış mas ı nda çok daha ş a şı r-
9 Osre3eh
tı c ı bir özellik kazan ı r. Marx' ı n "tümüyle geli ş- c,l,
mi ş gündeli ğ i ilkin ordu içinde buluyoruz" sö- 10
zünden hareketle, Osmanl ı'da orduyu i şçi s ı n ı - 11 k , ılcı mlı. "Türkiye'de
' Geiiiirdr',
fı ile özde ş leştiren H ıvı lc ı ml ı , yeniçerilerin ka-
. rirn
zan kald ı rmalar ı n ı da ilk i şçi grevleri olarak yo- Y kdkdr,tuk
rumluyor." Tabii ordunun bu ay ı rdedici IC/4.
K ıv ı lc ı ml ı için Osmanl ı ile s ı n ı rl ı kalm ı yor. Türki-
ye Cumhuriyeti de ayn ı miras ı devral ıyor. "Tür-
kiye'de ordu, her modernle ş me hareketine
motor ve öncü kesildi. Bu; derin köklü ve an-
laml ı geleneklerimizdendir.' saptamas ı n ı ya-
pan K ı vı lc ı ml ı , orduya yönelik heyecan ı n ı ve
beklentilerini, 27 Mayı s' ı n hemen ertesinde
Cemal GUreehe gönderdi ğ i telgrafta en aç ı k
biçimiyle ifadelendiriyor: "Tarihimizde daima
kuvvetle çarpar] kalbirnizin; yi ğ it ordumuzun
kötülü ğ e ba şeğ diri ş ini hu ş ulâ selamlar ı m.
İ kinci Kuvayi Milliye GazArl ız kutlu olsun. Ger-
çek demokraside Allah yan ıtmas ı n." 28 Ma-
y ı s sabah ı Vatan Partisi Genel Ba ş kan ı s ıfa-
t ı yla çekti ğ i bu telgrafı n ard ı ndan, 1 Haziran
1960'cla Milli Birlik Komitesi'ne birinci aç ı k
mektubu götürüyor ve "ikinci kuvayimilliye
partisi" kurmalar ı gerekti ğ ini söylüyor.'
27 Mayı s'a yakla şı m ı ayn ı zamanda ro-
mantik motifler ta şıyor. 27 Mayı s' ı n haz ı rla-
y ı c ı s ı olarak gördü ğ ü dokuz subay ile Vatan
Partisi aras ı nda ilginç benzerlikler kuruyor.
1954; hem ihtilal haz ı rl ığı n ı n ba ş lad ığı , hem
Vatan Partisi'nin kuruldu ğ u yı l. 1957; dokuz
subay ile Vatan Partililerin birbirlerinden ha-
bersiz tutukland ı klar ı yı l. Dokuz subayı n top-
land ı kları ev ile Vatan Partisi Genel Ba ş kan ı
cy
K ı vı lc ı mIrn ı n evi, "ş a şı lacak derecede yanya-
na, ayn ı k ı y ı da sallanan iki konak.'
27 May ı s sonras ı geli ş meler hayal k ı r ı kl ı -
ğı ile sonuçlansa da, K ı vı lciml ı orduya olan
güven ve inanc ı n ı 12 Mart'a kadar sürdürür.
Soeyalizm projesinde ve aktif siyasetinde
a ğı rl ı kl ı önem kazanan "ordu öznesi", K ı v ı l-
pe
c ı ml ı 'ya yönelen ele ştirilerin de mihenk ta şı rıı
olu şturur görünüyor. D.Perinçek; "s ı niflarüs-
tü ordu" belirlemesine yönelik ele ştirileriyle,
K ı vı lc ı ml ı 'n ı n Türkiye toplumunu "s ı n ı fe ı z" ola-
rak alg ı lacl ı klar ı n ı söyledi ğ i Kadro ve Yön'cü-
lere yapt ığı ele ştirilerin bir benzerini, K ı vı l-
c ı ml ı 'ya yap ıyor. Osmanl ı ordusunun görevini,
"Osmanl ı feodal merkezi ortoritesinin haki-
miyetini geni ş letmek" olarak ortaya koyan
Perinçek, yeniçerileri de K ı vı lc ı ml ı 'n ı n iddia et-
ti ğ i gibi gündelikçi bir i şçi ordusu de ğ il, "üre-
timden ve halktan kopuk devş irmelerden ku-
rulu, Sultan ı n emrinde silahl ı bask ı gücü" bi-
çiminde tan ı ml ıyor. Ferincek K ı v ı lc ı ml ı 'y ı , or-
dunun az geli ş mi ş ülkelerde s ı n ıflarüstü bir
rol oynad ığı n ı iddia eden "modern revizyo-
nistler" aras ı nda görüyor.'
Y.Küçük'ün "Doktorun tarih say ı n ı n teme-
li, Türk ordusunun ilerici ve bunun da 400 ça-
d ı rla ba ş layan yiğ itlik tarihinin 600 yı ll ı k de-
ğ iş mez oldu ğ u inanc ı d ı r. Bu inanc ı n ı hiç değ iş -
tirmiyor." saptamas ı oldukça yrincle gözükü-
yor.' Gerçekten de K ıvı lciml ı 'da, Türk ordusu
zaman ve rnekandan yani tarihten ba ğı ms ı z
olarak ilk ç ı k ışı ndaki özelliklerini koruyor. "Türk
ordusu Kayı hanl ı Gaazilerin Birlik düzeninclen
Gaazi Mustafa Kemal'in milli kurtulu ş una dek
hep ilerici, devrimci gelenekti bir orcludur. İ lk ga-
azi-ilbler antika müstebitli ğ e karşı ezilen top-
rak kölelerine niebî kurtulu ş getiren Tarihcil
devrimin devrimcileri idiler. Son Gaazi Kuvayi
Milliyeciler modern müstebitli ğe, emperyaliz-
me karşı , ezilen köle uluslara milli kurtulu ş ge-
tiren sosyal devrimin devrimcileri oldular. Türk
ordusu, o devrimci gelene ğ in öz çocu ğ u olarak
herşeyi ola ğ anüstü dupduru görmeyi h ızla ge-
li ştiriyor." 'Gerek 1. Kuvayi Milliye günlerinin
gerek 27 May ı s ihtilalinin vurucu gücü olan or-
du ilbleri, tarihimizin o idealist dirlikçi gelenek-
lerinin mümessilidir.' Bu sözleriyle K ı v ı lc ı ml ı ,
marksist söylemden de alabildi ğ ine uzakla şı -
yor. Marksizmin tam da kar şı s ı nda oldu ğ u bir
yerde; dura ğ anl ı k, değ i ş mezlik ve idealizm nok-
tas ı nda duruyor.
K ı vı lc ı ml ı 'y ı anlamaya çal ışı rken hayat ı n ı
da yazd ı klar ıyla birlikte ele almak gerek. Ko-
a
sova doğ umlu olu ş u, 1912 Balkan sava şı s ı ra- 13
sı ncla yani Türkçülük ak ı m ı n ı n güçlendi ğ i y ı l-
larda Türkiye'ye geli ş i, 1919'cla yani 17 ya şı n-
dayken Kuvayi Milliye gönüllüsii olarak Ayd ı n
cephesi direni ş ine katı l ışı , ailesinden ald ığı is-
lami bilgi ve terbiye, sosyalist hareketlere ka-
t ı lmadan önce Istanbul'da Türk Ocaktanna
devam edi ş i, tüm bunlar Hikmet K ı vı lc ı rallin ı n
sonraki y ı llarda olu şturmaya çal ışt ığı tezleri-
ni belirgin biçimde etkilemi ştir." 15
5ers[v.•23
Kı v ı lc ı ml ı 'n ı n tezlerinde, ordu kadar öne ç ı -
kan iki tema Türkçülük ve İ siamc ı l ı kd ı r. Su eğ i- - -71 ,1 Ege tı r5r'
lim, "bize özgü" sosyalizm kurma çabas ı n ı n • i975_
do ğ al bir sonucuclur. Türkiye'de, gelenek ve
16
inançlarla sosyalizm aras ı nda hep bir uzak-
l ı k/kopukluk oldu ğ u saptamas ı n ı yaparak, ta-
rihimizin de dinimizin de, gerçekte sosyalizm- 17 1- • .
le uyumlu oldu ğ unu göstermeye ve hep ele ş -
tirmi ş oldu ğ u Türk solunun halktan kopuktu-
'Unu bu yolla a ş maya çal ışı r. 18
İ slami de ğ erlere yapı lan göndermelere ça-
l ış malar ı n ı n çoğ unda rastlamak mümkün.
Ancak en tipik ifadeleri, Vatan Partisi' Genel
Ba ş kan ı olarak 1957 seçimleri öncesi yapt ığ i 19
konu ş malarda bulmak mümkün. 15 Ekim
1957'de, Eyüp Meydan ı nda yapt ığı konu ş ma-
ya "Muhterem vatanda ş ları m, sevgili i şçi kar-
de ş lerim. Bugün Müslüman İ stanburumuzun
Istanbul'dan önce Müslüman olan Eyüp böl-
gesinde Vatan Partisi'nin sesini duyurmaya
geldik.'' diye ba ş lar ve "Allah r ızas ı için oy" 6- 20
ter.2° Kendisinin kurmu ş oldu ğ u İşsizlik ve Pa-
 ==:
hal ı l ı kla Sava ş Derneğ i'nin 1968'cle düzenle-
diğ i "Ya İş Ya Ekmek" yürüyü ş ünde de dinsel
motifiere rastlan ı r. Örneğ in pankartlardan
birinde "i şsizlik; ümmül habaletir. Hz. Mu-
hammed" yaz ı s ı vard ı r.
Hikmet K ıvı lc ı ml ı'm ı n görü şlerini yans ıtan
önemli metinlerden birisi de, 1956 y ıl ı nda Is-
tanbul Ünivereitearnin siyasi partilerden Ana-
yasa konusundaki görü şlerini sormas ı üzerine
hazı rlam ış olduğ u ve 27 Mayı e' ı n hemen erte-
einde yayı nlayı p, da ğ rtarak hayata geçirmeye
çal ıştığı "Anayasa Teklifi"dir. Bu rnetrı e bakı l-
d ığı nda tipik bir anayasal iktisatç ı yakla şı m ı
ile karşı la şı l ı r. Kı vı lcı ml ı'll ı n anayaea teklifi, giz-
li ya da aç ı k her türlü enflasyon ve bütçe aç ı -
ğı n ı yasaklarken, vergilerin kirnlerden nae ı l al ı -
nacağı n ı detaylanyla anlat ı r. Asgari ücretten
çal ışma saatlerine, do ğ um izninden i şten çı -
karı lma yöntemlerine, kre ş hizmetine kadar
çal ış ma hayatı n ı n her türlü ayr ı ntı s ı anayasal
madde haline getirilmi ş-Gir. Doktor, adeta,
Türkiye'nin ekonomik, sosyal ve siyasal tüm
eorunlann ı yirmidokuz eayfal ı k taaansı ile çö-
zümler. Tasan, Sorunlar ı çözümleyecek ku-
rumları ve ili ş kileri düzenleyen bir metin olmak-
a bac ı vard ı r. K ı vı lc ı ml ı 'ya yönelik milliyet
tan ziyade, çözümlerin kendisini anayaea
maddesi haline getirmi ştir.
cy
Siyaeetle u ğ raş mak, te şkilatlanmak ve
MI=
do ğ ruluk, vatanda ş lar ı n vazifeleri olarak sa-
y ı l ı r. Oysa herkesin bildi ğ i gibi siyasetle u ğ -
ra ş mak ve örgütlenmek, tüm anayacalar ı n
haklar bölümünde yer al ı r. K ı vı lc ı ml ı 'n ın hukuk
mantığı na olan yabanc ı l ığı kendini asl ı nda
tüm metin boyunca hieeettirir. Haklar bölü-
pe
münde, kapsaml ı bir insan haklar ı perepekti-
fi ile karşı la şı rı z: İş eiz kalmamak, dinlenmek,
ucuzluk ve rahatl ı k, mülkiyet, fikir ve söz eer-
ea ğ l ı kl ı olmak... Ancak bu hak ve hür-
riyetlerin özneei "Türk" -tür. K ı vı lc ı ml ı sadece
ba ş l ı kta "vatanda ş" kavram ı n ı kulan ı r; daha
sonra Türk vatanda şı demeyi bile gereksiz
bulur ve tüm maddelerin öznesini "her Türk"
diye belirler.
Bu taean, kapitalizm içinde soeyalizmin
tohumlar ı n ı atma çabas ı olarak değ erlendiri-
lebilir. Kıvı lc ı ml ı "Yön'ün Yönü"nde, eoeyaliet
ve kapitalist kalk ı nma aras ı nda eoeyalizmi,
kapitalizmler içinde ise. Amerikan yolunu ter-
cih etti ğ ini söyler. Bu metin, eoeyalizm ve
Amerikan kapitalizmi aras ı ndaki alkı ern ı el ığı n
ya da gel-gitin bir ifade olarak da okunabi-
lir. Yarg ı lama eürecine jürinin dahil edilmesi,
yerel aeçimlerle olu şan yerel mahkemeler,
Amerikan sistemine duyulan cempatinin i şa-
retleri gibidir. Öte tarafta ise Amerikan ana-
yacac ı n ı n ekonomiye hiç el atmayan içeri ğ ine
ve ünlü k ı sal ığı na karşı l ık, K ıvı lc ı rrıll'n ı n
enflaeyonu, bütçe açığın ı yaeaklayan, aerrna-
yemin ne kadar ka‘r edeceğ ini heeaplayan, ei-
yaeetle u ğ ra ş mayı, örgütlenmeyi anayasal
bir zorunluluk haline getirerek, toplumsal mü
oadeleleri h ı zland ırmaya çal ışan yakla şı m ı ...
Kı vı lc ı ml ı'n ı n "Anayasa co şkuyla
karşı lad ığı , umutla ba ğ land ığı 27 Mayı eçı la-
rı n hiç dikkatini çekmemi ştir. Ancak daha
önce de belirtti ğ irmiz gibi Kıvı lc ı ml ı 27 May ı s
,
Sürecinde ya şad ığı hayal k ı rı kl ığı na ra ğ men,
orduyu "ilerici güçIer"in ba şı nda eayma tav-
rı ndan ve onun desteğ iyle gerçekle şecek dev-
rimci dönü şümlerden umudunu keemerni ş;
bu tavr ı eoeyalist çevrelerin yo ğ un ele ştirile-
rine konu olmu ştur.
Doktor Hikmet K ı vı lc ı ml ı tüm hayat ı bo-
yunca, kimi zaman acelecilik içinde, hep bir
eylem adam ı olmu ştur. Öte yandan antro- Türkiye'de
polojiden hukuka, do ğ a bilirnIerinden tarihe, sosyalist
Siyasete uzanan bir yelpazede yazm ış oldu-
dü şüncenin
ğ u metin lerle, adeta Türkiye'nin yerli
Man<'Idl ı r. Bu metinlerin arka plan ı nda, hep, devletçi-
bize özgü alani ç ı karma ve onu yücel -tl-ne ça- milliyetçi
çi/Türkçü suçlamalar ı da, bu çaban ı n ald ığı etkilerden
abartı l ı biçimden kaynaklan ı r. Türkiye toplu-
munun dinamiklerini, haz ı r reçutelerle anla-
mak yerine, kendi tarihinden kaynaklanan
mesinin bir
özellikleri gözönünde bulundurarak kavram- yolu da, kendi
lar, yakla şı mlar üretmeye çal ışmak, takdirle dü ş ünsel
kare ı lan ımaal gereken bir çaba. Ancak K ı vı l-
c ı ml ı'n ı n bu çaban ı n içini hak etti ğ i biçimde
tarihini
doldurdlu ğ unu söylemek güç. Oldukça şerna- so4ukkanl ı likla
tik ve yüzeysel bir yakla şı mr var. Evrensel
ele
olanla yerel olan ı ay ı rdetme/dengeleme ko-
nusunda da hassasiyet gösterdi ğ i söylene- almas ı ndan
mez. Su da onun, ba ş l ı kta da belirtmeye ça- geçiyor.
l ıştığı m gibi, orijinal olma rnerak ı ndan hatta
tutkueundlan kaynaklan ı r. Bu tutku, asl ı nda
Kı vı lc ı mll' ıl ı n yaln ızl ığı n ı n da nedenidir. Hep bir
eylemlilik içinde olmas ı na ra ğ men yaln ız ve
anla şı lamam ış biridir. Çoğ unluk tarafı ndan
d ışlanan bu "son Ormanli eoeyalisti"min ya-
n ı nda yer alan küçük bir az ı nl ı k ise, onu bir
kahraman, bir rehber alarak kavrarn ıştı r. Kı -
vı lc ı ml ı'y ı kahrarnanla şt ı rrnarr ı n da yok eay-
man ı n da, onun Türkiye eoeyalizm tarihindeki
yerini anlamarn ıza yard ımc ı alamayaca ğı
aç ı k. Yazd ı klanyla pek çok soru ve tarti ş m a
yaratan. KIVIICIr1111 ' 11141 eleştirel gözle okun-
maya, derinle ştirilmeye ihtiyac ı var. Tür-
kiye'de eoeyaliet dü ş üncenin devietçi-mil-
liyetçi etkilerden elyr ı labilmeeinin bir yolu da,
kendi düeüneel tarihini soğ ukkanl ı l ı kla ele al-
mas ından geçiyor.

Devlet, Sendikalar ve Korporatist ili ş kiler Il
Türkiye'de Düzen ve Kalkı nma Arayı ş ları
İ çinde Devlet, Sendikac ı l ı k ve
Korporatist İ likiler
Türkiye'deki çal ış ma ili şkileri ve sendika-
c ı l ı k, ister sistem yakla şı m ı çerçevesinde,
ister emek sermaye kar ş itli ğı çerçevesinde
değ erlendirilein ta şı d ığı özellikler ile ülkenin
siyasal yapı s ı n ı aç ı kl ığ a kavu şturacak özel-
likler ta şı maktad ı r. Devletin çal ış ma haya-
t ı na ve eendikalara müdahalesi,-sendikala-
r ı n devlet ile olan ili ş kileri incelendi ğ inde bu
durum oldukça aç ı k bir ş ekilde ortaya ç ı k-
maktad ı r. Cizre (1992: 46), "Türk sendika-
c ı l ığı , toplumsal ve siyasal güç dengelerini,
ülke için öngörülen geli ş me model ve etra-
tejilerini ve devletin siyasal rol ve önemini"
yane ı tan bir süreç ya ş ad ığı n ı belirtirken,
yukanda eavunulan tezi deeteklernektedir.
Yine Makal' ı n (1999) oldukça kapeaml ı olan
a
Türkiye'deki çal ış ma ili ş kilerini de ğ erlendi-
ren eseri konu ile ilgili oldukça önemli de ğ er-
lendirmeler ve bilgiler sunmaktad ı r. Su k ı sa
cy
incelemede devlet ile sendikac ı l ı k aras ı nda-
ki ili ş ki değ erlendirilerek, bû ili ş kinin boyutu
ortaya konulmaya çal ışı lacakt ı r.
Türkiye, Cumhuriyet yönetimine, korpo-
ratist uygulamalar ı n önemii kurumlanndan
biri olan, toplumeal mutabakat ı arayan,
pe
Ekonomik ve Sosyal Konsey i ş levi gören bir
kongre ile girmektedir. 17 ubat-4 Mart
1923 tarihleri aras ı nda gerçekle ştirilen İ z-
mir iktisat Kongresi, meslek esas ı na dayal ı
olarak dü ş ünülse de, Cumhuriyet'in Han ı n-
dan sekiz ay önce, Türkiye'de korporatiet
yönelimi simgelernektedir. Bu Kongre'de i şçi
ve i ş veren kesimi ortak zeminde politikalar
üretmekte, sorunlara birlikte çözüm ara-
maktad ı r. Ancak, her y ı l yap ı lmael dü şünü-
len bu tür kongreler (Ökçün;1971: 4) eürdü-
rülememi ş , böylece Ekonomik ve Sosyal
Konsey i ş levi gören ve korporatiet uygula-
malar ı n önemli kurumlanndan biri olan böy-
lesi bir yap ı la ş madan yoksun kal ı nm ıştı r.
1920'li ve 1930'Iu y ı llar rejimin oturtul-
clugu, düzenin yerle ştirildi ğ i y ı llar olup, dö-
nemin temel özelli ğ i,toplumsal ya şam ı n çe-
ş itli alanlar ı nda kapitalizmin yerle ş meyi ve
geli ş meeinin önünde yükselen birçok engelin
ortadan kald ı r ı lmas ı d ı r, Siyaset, hukuk,
=01
ideoloji/kültür alanlar ı büyük bir Yüksel Akkaya*
eare ı ntlyla yeniden düzenlenmi ş ve kapita-
lizm öncesi dünyan ı n toplumeal biçimferi
yerini kapitalizmin içinde çok daha h ı zl ı ge-
li ş ebilece ğ i bir kabu ğ a terketmi ş tir (Sav-
ran;1992: 51). Düzeni yerle ştirme çabalar ı -
n ı n yoğ un oldu ğ u tek-parti yönetimi döne-
mi, Schmitter'in devlet korporatizmi için
tan ı mlad ığı , alt birimlerin merkezi bürokra-
tik güce boyun eğ di ğ i, seçimlerin ya hiç ya-
p ı lmadi ğı ya da plebieit niteli ğ inde oldu ğ u;
parti sisteminin zay ıf, tek bir partinin teke-
linde veya egemenli ğ inde oldu ğ u; yürütme
gücünün ideolojik olarak d ış lay ı c ı oldu ğ u ve
dar bir çevreden deveirildi ğ i; s ı n ı flara, etnik
farkl ı l ığ a, dile veya bölgecilrğ e dayanan alt
kültürlerin bastirild ığ i sistem ile büyük ben- İ zmir iktisat
zerlikler göstermektedir. Ancak, tüm bu
Kongresi,
benzerliklere ra ğ men, korporateit ili ş kiler
aç ı e ı ndan bak ı ld ığı nda emek cephesi açie ı n- meslek
dan önemli k ı sitl ı l ı klann da ya ş and ığı bir esas ı na dayal ı
dönemdir. Bu sinirlilik hakl ı olarak, hem ni-
olarak
celiksel hem de nitelikeel olarak güçlü bir i ş -
çi e ı n ı fı n ı n ve örgütlenme gelene ğ inin olma- dü ş ünülse de,
y ışı ş eklinde dile getirilmektedir (Makal, Cumhuriyet'in
1999: 153-160). ilaruncian
Sanayile ş me çabalar ı sonucunda sinirli
sekiz ay önce,
düzeyde de olsa bir i ş çi kitlesi olu ş mas ı yö-
netici kadroyu, bu dönemde ortaya ç ı kabile- Türkiye'de
cek eorunlann çözümünde, ç ı kar uyu ş maz- korporatist
l ı klar ı nda i ş mücadelelerine kesinlikle izin
yönelimi sim-
vermemeye, emek-sermaye aras ı ndaki çe-
li ş kiyi, ç ı kar çat ış maları n ı devlet arac ı l ığı ile gelemekteclir.
çözümlemeye itmi ştir. 1936 y ı l ı nda ç ı kar ı -
lan İş Kanunu ile,1909 yı l ı nda tan ı nm ış olan
grev özgürlü ğ ünün yasaklanmas ı da böyle
bir tercihin sonucu olmu ştur. Böyle bir ter-
cih i şçi örgütleri olan sendikalara so ğ uk
bakmay ı da beraberinde getirmi ştir. Bu ne-
denle, 1938 y ı l ı Cemiyetler Kanunu ile s ı n ıf
esas ı na dayal ı örgütlenmeler yani sendika
kurmak, kesinlikle yasaklanm ıştir. Böylece,
1909 yı l ı nda ç ı kar ı lan Tatili E şgal Kanu-
nu'nun imtiyazl ı ş irketler ile kamuya yönelik
hizmetleri yerine getiren kurulu ş lar d ışı nda-
ki alanlarda, sinirli da olsa, sendika kurma
hakk ı n ı tan ıyan düzenlemesi de yürürlükten
kald ı r ı larak, sendikal örgütlenmeyi düzenle- Merirı
me yerine, kesin bir yasaklamaya gidildi. Bu İf5F, iktisat Bölümü
=17,
yasaklama 1946 y ı l ı nda Cemiyetler Kanu-
nu'nda yap ı ları de ğ i ş ikli ğ e kadar Sürdü.
1946 y ı l ı nda devletten ba ğı ms ı z olarak ger-
çekle ştirilmeye çal ışı lan, s ı n ıf perspektifi de
içermesi umulan eendikala ş ma hareketi
devletin sert müdahalesi ile kar şı la ş m ış,
eendikalara çeki düzen vermek için bir yasal
düzenlemeye gidilmeye karar verilmi ştir.
1947 y ı l ı nda ç ı kar ı lan Sendikalar Kanu-
nunun amac ı n ı Dönemin Çal ış ma Bakan ı S.
Irmak çok iyi aç ı klamaktad ı r: 'Türkiye'ye
yak ış acak ve Türk rejiminin Hürriyet zihniye-
tine yak ış acak olan" sendika tipi "devletle
beraber" olan sendika tipidir. Ku ş kusuz bu
sendikalar "milli karakterli" olacakt ı r
(TBMM Tutacak Dergisi, C. 4,1947: 301-
302). B öylece, sendikalar, kayna ğı n ı yaea-
lardan alan, devletçe yarat ı lmak istenen,
temel( edecekleri ç ı karlar ı n yap ı lanma ve
ifade eureçIerinde denetirı lere tabi olan
korporatiet örgütler olarak dü ş ünülmekte,
böyle bir kimli ğ e kavu şturulmak istenmek-
a
tedir ki, bu da devlet kontrolüne önem ve-
ren bir korporatist yakla şı m ı içermektedir.
Yap ı sal aç ı dan, zorunlu üyeli ğ i benimse-
cy
meyen devlet, sendikala ş ma hakk ı n ı geni ş
kesimlere tan ı maktan kaç ı narak sendika-
la ş ma alan ı n ı mümkün oldu ğ unca dar tut-
maya özen gösterrni -tir. Su, bir bak ı ma
kontrol edece ğ i alana tam egemen olma is-
teminin de sonucu olarak de ğ erlendirilebilir.
pe
Devlet, zay ıf, da ğı n ı k bir sendikac ı l ı k da ol-
sa, sendikac ı l ığı n her alana yay ı lmas ı ndan
yana görünmemektedir. Böylece, Schmit-
terci yakla şı m ı n bir unsuru olan, korpora-
tiet politika olarak, eendikalara üye ola-
caklar ı n e ı nirlar ı devletçe tespit edilip belir-
lenmi ş olmaktad ı r.
1947 Sendikalar Kanunu, asil faaliyet-
lerden yoksun b ı rak ı lm ış, ç ı karlar ı n eavu-
nulmas ı nda siyasal ittifaklar kurmas ı ya-
saklanm ış , üyelerinin ç ı karlar ı n ı korumak ve
savunmak için devlete muhtaç b ı rak ı lm ış ,
çok say ı da, birbirleriyle rekabet eden, da ğı -
n ı k, küçük, yerel sendikac ı l ığı benimeerni ş
olmaktad ı r. Su haliyle, bir yandan ço ğ ulcu
Kfi AT DERGI « • A TOS20.
bir düzenleme getirmekte, öte yandan yap-
t ı r ı m ve kiertlamalar ıyla devlet korporatiz-
mi özellikleri ta şı maktad ı r.
Su dönemin politikas ı , i ş çi e ı n ı f ı n ı n a ğı r
bask ı alt ı nda tutulmas ı nda ve korumac ı l ı k-
la beslenen bir sanayi burjuvazisinin kulla-
nabilece ğ i art ığı büyütme yoluyla yat ı r ı m
kararlar ı n ı merkezi olarak e ş güdümleme
çabas ı olarak nitelendirilmekte; bir milliyet-
çilik ideolojisi ile toplumsal e ı n ı flar ı n varl ığı -
n ı n korporatiet bir toplum modeli yarar ı na
yade ı ndl ığı bir seferberlik retori ğ i, dönemin
önemli bir özelli ğ i olarak gösterilmektedir
(Keyder; 1992: 49). Yasalar ve devletçi sa-
nayile ş me politikac ı uygulamas ı , i ş çilerin
haklar ı n ı n baet ı r ı lmas ı n ı , bunun sonucu
olarak da ücretlerin azalmae ı n ı gerektir-
mi şti. Ancak, bir ba ş ka de ğ erlendirmede,
bu dönemde, eendikala ş man ı n gereksiz ve
eak ı ncal ı yay ı lmas ı n ı n nedeni "herkesin ç ı -
kanı n ı gözeten bir baba devlet anlay ışı n ı n
do ğ al sonucu olarak gösterilmi ştir (I şı kl ı ;
1992: 332). Bianchi (1984: 140) ise, bu dö-
Yap ı sal aç ıdan,
nemi S ı n ı rl ı devlet korporatizmi olarak" ni-
telendirmektedir. Ona göre, bu dönem bo- zorunlu
yunca devletçi iktisat politikalar ı nedeniyle, enimeemeyen
kamu politikalar ı örgütsel alanda sinirli
devlet,
devlet korporatizmi tipine yönelmi ş ; bunu
sendikala ş ma
da ilk olarak siyasal demobilizaeyon, ikinci
olarak da yar ı resmi örgütlenmeler ile sa ğ - hakkı m geni ş
lamak istemi ştir. Heper ve Cizre (991: 17; kesimlere
1992: 47) ise, bu dönemdeki uygulamalar ı n
tammaktan
korporatizm ile bir ili ş kisi olmad ığı n ı , devle-
tin berimeeyip uygulad ığı modelin özel ç ı - kaç ı narak
karlar ı n ve toplumun kendili ğ inden geli ş imi- sendikala ş ma
ni kamueal olan ile ipotek alt ı na alan pa-
alan ı n ı
ternalist bir devlet yakla şı m ı n ı n belirledi ğ i
mümkün
monizm oldu ğ unu belirtmektedir.
Bu dönemde, kendisi de büyük bir i ş ve- oldu ğ unca dar
rene dönü ş en devlet, kendi güdümünde ve tutmaya özen
denetiminde olu şturdu ğ u örgütlenmeler
göstermi ştir.
yolu ile çal ış ma hayat ı n ı kontrol alt ı nda tu-
tamay ı nca devlet korporatizminin sendikal
örgütlenmeleri d ış layan otoriter özellikleri-
ni ta şı yan uygulamalara ba ş vurdu ğ u görül-
mektedir. Liberal korporatizmin Il. Dünya
Sava şı 'ndan sonra söz konusu oldu ğ u, ç ı -
kar örgütlerinin varl ığı n ı gerekli k ı ld ığı n ı gö-
zönünde tutareak, Türkiye için 1923-1946
aras ı dönemde liberal korporatiet uygula-
malardan söz etmek pek anlams ı z kalacak-
t ı r, ancak sinirli düzeyde de olsa, kurum-
ealla şı p süreklilik ta şıyamam ış olsa da az
çok devlet korporatizmi özellikleri ta şıyan
bu dönem, bir sonraki geli ş melere, uygula-
malara ışı k tutaca ğı ndan tamamen gözar-
d ı edilmemelidir. Bu dönemin belirgin özelli-
ğ i bireysel i şçi-i şveren ili ş kileri bak ı m ı ndan

bireysel alanda i ş çilerin gözetilerek, baz ı
haklarla donat ı lmas ı , böylece paternalist
bir devlet anlay ışı n ı n benimsenmesi iken,
toplu i ş ili ş kilerinde yasaklay ı c ı , devlet mü-
dahalecili ğ ini üst düzeyde tutarı (uyu ş -
mazl ı klar ı n çözülmesinde zorunlu tahkimin
öngörülmesi ve bunun devlet a ğı rl ı kl ı bir ya-
p ı ş eklinde düzenlenmesi gibi) otoriter bir
devlet anlay ışı n ı n benimsenmi ş olmas ı d ı r.
Dönem boyunca sendikalar ı n yasaklanmas ı
yönünde bir e ğ ilim ta şı nmay ı , devlet korpo-
ratizmini s ı n ı rlayan bir özellik olmaktad ı r.
Ancak, bu dönem boyunca, korporatif izle-
nimler b ı rakan söylemler ve s ı n ı rl ı uygula-
malar olmakla birlikte, bu uygulamalar yay-
g ı nl ı k kazanarak sistematik bir biçim de
alarnam ışt ı r (Makal, 1999: 159).
Schmitterci yap ı sal aç ı dan sendikal ör-
gütlenme de ğ erlendirildi ğ inde, devlet, dev-
let korporatizminin -tepeden yönlendirme ve
özerklikleri olmayan sendikac ı l ığı n varl ığı na
bile uzun süre s ı cak bakmam ış , ancak 1947
y ı l ı ndaki itibaren böyle bir sendikac ı l ığı n olu-
ş umunu benimsemi ştir. 1947 Sendikalar
Yasas ı ile sendikalar ı n faaliyet alanlar ı n ı ve
cy
faaliyetlerini belirlerken mümkün oldu ğ unca
k ı s ı tlamaya yönelmi, güçlü, ulusal düzeyde
merkezi bir örgütlenmeyi benimsememi ştir.
Sendikalar ı n milliyetçi, toplumun genel ç ı -
karlar ı n ı özel ç ı karlar ı n önüne koyan örgüt-
le ı rneler olmas ı n ı tercih etmi ş tir. Söyle bir
pe
yakla şı m sonucunda sendikalar geli ş me ve
gerçek anlamda sendika olma f ı rsat ı n ı ya-
kalayamam ı slard ı r. Su olumsuz geli ş meler
daha sonraki y ı llar, sendikalar ı n yap ı lan ışı
üzerinde de etkili olmu ş tur. Devlet eliyle uy-
gulanan bu korporatist yap ı land ı rman ı n
temel nedeni, var- olan sendikalar ı n çok
güçlü olmas ı de ğ il, geli ş me potansiyeline
sahip olmas ı d ı r. Böyle bir yakla şı mla, henüz
geli ş memi ş, küçük ve da ğı n ı k sanayide çal ı -
ş an niceliksel aç ı dan geli ş memi ş olan bir
i ş çi e ı n ıfı n ı n gelecekteki geli ş me potansiye-
li dikkate al ı narak, Schmitterci anlamda
toplumsal bar ış sa ğ lanmak istenmektedir.
Su dönem boyunca izlenen politikalar, dev-
let korporatizminin var oldu ğ u otoriter
devlet sistemlerinde, ç ı kar- gruplar ı n ı n ken-
dili ğ inden olu ş mas ı na izin verilmeyip, dev-
letçe yarat ı ld ığı ve ifade ettikleri ç ı karlar ı n
niteli ğ i ve kapsam ı n ı n devletçe s ı n ı rland ı r ı l-
d ığı ve -tepeden inme bask ı lara maruz kal ı n-
=U,
41 uygulamalar ile büyük benzerlikler gös-
termektedir. Lehmbruchcu anlamda ise, bu
dönem, 1947-1950 dönemi, devlet korpora-
tizminin i ş çi hareketini kontrol alt ı nda tu-
tarak devlete kar şı muhalefetini engelleme
çabalar ı n ı n a ğı r bast ığı bir özellik ta şı mak-
tad ı r. Devlet, sendikalar ı sietemle bütün-
le ştirip, rejime siyasal destek sa ğ lamak-
ton çok kar şıtl ığı n ı önlemek için i ş çi hareke-
tini denetim alt ı nda tutarak potansiyel
muhalefetini engellemeyi amaçlamaktad ı r.
Bianchrnin (1984: 141) "güçsüz/s ı n ı rl ı
çoğ ulculuk' ("debilitating pluraliern") ola-
rak nitelendirdi ğ i Dr yönetimi dönemi de bir
önceki dönem gibi tek partinin hakim oldu-
ğ u, yönetime a ğı rl ığı n ı koydu ğ u bir dönem
özelli ğ i ta şı maktad ı r. Sermaye ve köylülük-
le ittifak kurmu ş olan Dl7 ,1957 yı l ı na kadar
i ş çileri de bu ittifak ı n içinde dü ş ünmü ş, bu
EVI et,
nedenle i ş çilere yönelik olarak yasalar ara-
c ı l ığı ile önemli Haklar tan ı m ışt ı r. Ku ş kusuz sendikalar ı
bunda bir önceki döneme göre hem nicelik siyasal, mali
a
hem de nitelik aç ı s ı ndan geli ş en bir i ş çi kit-
bask ı
lesinin olu ş mas ı da önemli bir etken olmu ş -
tur. Ancak, 1950'li y ı llar ı n ortas ı ndan iti-
arac ı q ı yla
baren karşı kar şı ya kal ı nan kriz nedeniyle, tepeden
1957 y ı l ı ndan sonra i ş çiler bu ittifak ı n d ı - ş ekillendir-
şı nda tutulmu ştur. Dr, ulusal düzeyde bir
meye çal ışı p,
üst örgüt olan, ve sendikal' i ş çilerin yakla-
şı k yüzde altm ışı n ı bünyesinde toplayan kontrol
Türk- İ s'i ise i ş çilerin resmi temsilcisi olarak alt ı nda
tan ı mam ış , daha çok kendi siyasal iktidar ı -
tutmak
na ba ğı ml ı k ı lmak için çabalarn ış tir. Cizre
(1992: 48), bu durumu, korporatist te şvik-
istemektedir.
ler yerine sendikal evren üzerinde denetim-
ci ve güdümleyici s ı n ı rlamalann ezici bir bi-
çimde a ğı r bast ığı devlet korporatizmi ola-
rak de ğ erlendirmektedir.
Schmitterci yap ı sal aç ı dan da de ğ er-
leddirildi ğ inde, Dr dönemi devlet korpora-
tizmi özellikleri a ğı r basan bir dönem niteli-
ğ i ta şı maktad ı r. Devlet, sendikalar ı siya-
sal, mali bask ı arac ı l ığı yla tepeden ş ekillen-
dirmeye çal ışı p, kontrol alt ı nda tutmak is-
temektedir. Bunu sa ğ lamak için de 1947
Sendikalar Nanunu'ndan yararlanmaktad ı r.
ERGISI • AGUSTOS200
Tahkirn kurullar ı na i ş çi ve sendika -temsilci-
lerinin seçiminde son sözü Çal ış ma Bakan:
l ığ rn ı n söylemesi de bir ba ş ka korporatist
kontrol ve bask ı arac ı olmu ştur.
1961 Anayasas ı 'n ı n felsefesinden yola
ç ı kan 1963 y ı l ı nda yürürlü ğ e giren YEN İ
2=221:D',
Sendikalar Kanunu'nun (SK) temel nitelikle-
ri özgürlükçü, ilerici, ço ğ ulcu, evrenselci ve
düzenleyici olarak belirtilmektedir (Talan;
1992: 156). Ancak, ço ğ ulculu ğ u benimseyen
SK ile Birinci Kalk ı nma Plan ı 'n ı n amaçlad ığı
sendikalar ı n birle ş ip, güçlenmesi ilkesi birbi-
rine ters dü ş en politikalar özelli ğ i ta şı mak-
tad ı r (DPT; 1963: 106). Bunun yan ı s ı ra,
1947 tarihli SK'nun yerini alan 1963 tarih
ve 274 sayı l ı yasan ı n sendikalar ı n bir an ön-
ce güçlendirilmesi amac ı n ı ta şıyan bir çok
hüküm de ta şı maktad ı r. Bu yöndeki geli ş -
meler, 1970 y ı l ı ndaki bir düzenleme ile farkl ı
bir mecraya yönlendirilmek istenmi ştir.
1970 yı l ı nda 1317 say ı l ı yaaa ile sendika sa-
y ı s ı n ı belirli sendikalar lehine azaltmay ı
amaçlayan düzenleme, bir devlet korpora-
tizmi uygulamas ı olup, merkezi güçlü üet ör-
gütü devlet taraf ı ndan, -tepeden müdahale
ederek olu şturmak istemektedir. Böylece,
i ş çi sendikalar ı n ı n, liberal korporatizmde ol-
du ğ u gibi, zamanla, kendili ğ inden olu ş mas ı
yerine devlet müdahalesi arac ı l ığı ile olu ştu-
a meleri sa ğ lanmak istenmi ştir. Toplu pazar-
rulmas ı esas ı benimsenmi ş olmaktad ı r.
Anayasa Mahkemesi taraf ı ndan iptal
cy
edilen 1317 say ı l ı yasa ile yap ı lan de ğ i ş ikli ğ e
göre ise, bir i ş çi sendikas ı n ı n Türkiye çap ı n-
da faaliyet gösterebilmesi için kurulu bu-
lundu ğ u i ş kolunda çal ış an sigortal ı i ş çilerin
en az 1/3'ünü; i ş çi federaeyonlar ı n ı n ayn ı i ş -
kolunda mevcut eendikalardan en az ikisi-
pe
nin bir araya gelmeleri ve o i ş kolunda çal ı -
ş an sigortal ı i ş çilerin en az 1/3 ünü temsil
etmeleri; i ş çi konfederasyonlar ı , yukar ı da
belirtilen hükümlere göre kurulan sendika ve
federasyonlardan en az 1/3 ünü ve Türki-
ye'deki sendikal' i ş çilerin en az 1/3 ünün üye
s ıfat ıyla bir araya gelmeleri suretiyle kuru-
lacakt ı . Yasada de ğ i ş ikli ğ in yap ı ld ığı za-
man, Türklei zorlayan, üç y ı ll ı k geçmi ş i
olan, korporatiet ili ş kileri do ğ rudan (böyle
bir ili ş kiye s ı cak bakmayarak) ve dolayl ı ola-
rak (sendikalar aras ı rekabete yol açarak)
zorla şt ı ran Devrimci i şçi Sendikalar ı Kon-
federasyonu (DISK) ve henüz bir ay önce
Kİ AT DER GIİ • AGU ST•200.
kurulmu ş olan Milliyetçi i ş çileri Sendikalar ı
Konfederasyonu (M İ SK) kurulu bulunuyor-
du. Devlet eliyle, oldukça merkezi, tekelleo-
mi ş , ulusal düzeyde bir korporatist üet ör-
güt yarat ı lmas ı na D İ SK'ten ve bilim çevre-
lerinden yo ğ un t e pkiler gelmi ş , böyle bir dü-
zenlemenin sendika özgürlü ğ ü ile ba ğ da ş -
mad ığı dile getirilmi şti. Türk- İş ise, böyle bir
düzenlemenin sendika özgürlü ğ ü ile çeli ş -
medi ğ ini savunmu ş , gereklili ğ ini dile getir-
mi şti (Türk- İş ; 1970a; 1970b).
1970 y ı l ı nda 1317 say ı l ı yasa ile SK'nda
yap ı lan de ğ i ş iklikle, sendikan ı n üyesi bulun-
du ğ u federasyon ve konfederasyon tüzü ğ ü-
ne göre sendikaca üet kurulu ş a verilmesi
gereken aidat ı , üst kurulu ş lar ı n talebi üze-
rine i şveren üst kurulu ş aidatlar ı n ı sendika
aidatlar ı ndan keserek federasyon veya
konfederasyona göndermek zorundad ı r.
Böylece, üst kurulu ş lar ı n da daha güçlü
hale gelmesi yönünde bir korporatiet politi-
ka ve uygulama benimsenmis olmaktad ı r.
ithal ikameci sanayile ş me politikalar ı -
n ı n izlendi ğ i dönem boyunca bu düzenleme-
ler ile sendikalar ı n i ş levlerinde büyük bir ge- ithal ikameci
nioleme yarat ı lm ış , sendikalar ı n k ı sa süre-
sanayile ş me
de güçlenmesi amaçlanm ış , bir önceki dö-
neme göre daha geni ş bir siyasal faaliyet
politikalar ı nm
alan ı tan ı narak birer bask ı grubu haline gel- izlendiğ i
dönem
l ı k hakk ı ile de donat ı larak gerçek ve özgür
boyunca
sendikalara dönü ş me olanaklar ı yarat ı l-
m ışt ı r. Su durum dönemin iktisat politika- sendikalann
lar ı ile de uyumludur. İ ç pazara yönelik ithal i ş levlerinde
ikameci bir sanayile ş me döneminde iç pa-
büyük bir
zar ı n canland ı r ı lmaya çal ışı lmas ı, talep yel-
pazesini ayn ı anlama gelmek üzere ücretle-
geni ş leme
ri artt ı rmay ı da gerektiriyordu. yarat ı lm ış,
Bu dönemin düzenlemeleri korporatiet kısa sürede
te ş vikleri ve korporatist s ı n ı rlarnalara a ğı r
güçlenmesi
basan, liberal korporatist unsurlar ile dev-
let korporatizmi unsurlar ı n ı n içiçe geçti ğ i amaçlanm ıştı r.
bir özellik ta şı maktad ı r. Bianchi (1984:
142-146), bu özellikler nedeni ile olsa gerek,
bu dönemi "do ğ u ş halinde olan toplumsal
korporatizm" olarak de ğ erlendirmektedir.
Cizre (1992: 49) ise, bu dönemi demokratik
te ş vikleri otoriter e ı n ı rlarnalar ı ndan daha
a ğ or basan, sendikalar ı devlet eliyle sis-
temle bütünle ştiren bir devlet korporatizmi
dönemi olarak de ğ erlendirmektedir.
Ancak, D İ SK'in kurulmas ı ndan sonra
1970 y ı l ı na kadar grev say ı s ı nda art ış mey-
dana gelmesi ve çal ış ma ili ş kilerinde sendi-
kal rekabetten dolay ı gerginlikler ya şarı ma-
e ı nedeniyle, dönemin Adalet Partisi Hükü-
meti, sanayile ş menin sa ğ lanmas ı ve ekono-
mik büyümenin gerçekle ştirilmesi kayg ı lar ı
ile de, daha önce anlat ı lm ış olan, 1317 say ı -

Il yasa de ğ i ş ikli ğ i ile Türk- İş 'i tek faal konfe-
4 derasyon haline getirmek, zaman içinde di-
ğ er sendika ve konfederaeyonlar ı n taefiye-
sini sa ğ lamak amac ı n ı gütmü ş tür. Böylece,
giderek kontrolden ç ı kan ve eiyasile ş en i şçi
hareketi de kontrol alt ı na al ı nacak, s ı n ıf
mücadeleleri bast ı r ı lm ış olacakt ı . Ku ş ku-
suz bu çaba, ulusal düzeyde, devlet eli ile
merkezile ştirilmi ş , tekelci -temsil hakk ı ta-
n ı nm ış bir korporatiet uygulama olmakta-
d ı r. Cizre'nin (1992: 50) ifadesiyle bu yasal
değ i ş iklik emek sektöründe yap ı sal olarak
korporatizmi güçlendiren bir ögedir. Ancak,
Anayasa'ya ayk ı rı oldu ğ u gerekçesi ile bu
düzenlemenin Anayasa Mahkemesi tara-
fı ndan 1972 y ı l ı nda iptal edilmesi ile bu
amaç gerçekle ştirilememi ştir.
1960-1980 dönemi, eendikalann, toplu
pazarl ı k ve grev üzerinde yo ğ unla şt ı klar ı fa-
aliyet alanlar ı olmu ştur. Dönemin belirleyici
iktisat politikalar ı çerçevesinde, ithal ika-
meci, iç pazara yönelik üretim yapan rek-
a
törleri deetekleyici gelir politikas ı ve bu po-
litikan ı n uygulanmas ı n ı kolayla ştiran toplu
eözle ş meli, grev hakl ı sendikac ı l ı k birbirini
cy
tamamlam ış -t ı r. Kamu kesimi ve ihracata
dönük üretim yapan sektörlerde örgütle-
nen Türk- İş ile özel sektör ve iç pazara dö-
nük üretim yapan sektörlerde örgütlenen
DISK, 1970'li y ı llar ı n ortas ı na kadar i ş çile-
rin gelirlerinin art ışı nda önemli roller oyna-
pe
m ış lardir.
Türk- İş 'in kamu kesiminde a ğı rl ı kl ı ola-
rak örgütlenmi ş olmas ı , hükümetler ile iyi
ili ş kiler kurma politikas ı n ı izlemesine yol aç-
t ı . Temsil etti ğ i üyelerinin ç ı karlar ı n ı çat ış -
maya giderek almaktan çok, uzla şarak elde
etme yöntemini banimsedi. Bu "iyi ili ş kiler"
politikac ı beraberinde "partiler üstü politi-
ka"yı da getirdi. "Partilerüstü politika", ka-
mu kesiminde a ğı rl ı kl ı olarak örgütlenme,
hükümetlerle iyi ili ş kiler kurma gibi ietekler,
Schmitterci yap ı sal aç ı dan değ erlendirildi-
ğ inde, Türk- İş 'in devletçe tan ı nmas ı n ı ve
gözetilmeeini, korporatist te ş iviklerle do-
nat ı lmas ı n ı gerektiriyordu. İş te bu nedenle,
sendika ço ğ ulculu ğ u benimsenmi ş olmas ı -
na ra ğ men, K İ T'lerde, Yüksek Hakem Kuru-
lu, Çal ış ma Meclisi, Sosyal Sigortalar Ku-
rumu , Milli Prodüktivite Merkezi, Asgari
Ücret Tesbit Komisyonu, Uluelararael Ça-
l ış ma Örgütü gibi kurum ve kurulu ş larda
=U
"en çok i ş çiyi temsil eden" konfederasyon
ilkesi uygulamas ı benimsenerek, korpora-
tist politika uygularnael olarak bu kurum ve
kurulu ş larda Türk-I ş 'e -temsil hakk ı tan ı n-
m ışt ı r. Böylece, Lehmbruchcu i ş leveel an-
lamda, Türk-I ş ile devlet aras ı nda birlikte
politika olu şturma ve bunlar ı uygulama i ş -
birli ğ i olanaklar ı da yaratı lm ış olunuyordu.
Ku ş kusuz, bu uygulama, i ş çilerin gözünde
Türk-I ş 'i devlet nezdinde me ş rula ştı rarak,
dolayl ı olarak güçlenmesine ve merkezle ş -
meeine olanak yaratm ış oluyordu.
Plan hedeflerine ula ş mak için ç ı karlar ı n
çat ış mac ı bir yoldan çok uzla şı larak sa ğ -
lanmas ı n ı hedefleyen devlet, bu ortam ı n
gönüllü sa ğ lanamad ığı zamanlarda çal ış -
ma ili ş kilerine müdahale etmekten kaç ı n-
mam ış , çat ış may ı grev ertelemeleri yolu ile Türkiye
sa ğ lamak istemi ştir. 1963-1975 dönemin-
ekonomisi:,
de,12 y ı lda, toplam 50 grev ertelenmi ş ken,
1976-1980 döneminde, 5 y ı lda, ertelenen
19701i
grev say ı s ı 108 olmu ştur ( Tayanç; 1980: y ı llar ı n
70). Ku ş kusuz, hükümetlerin grev ertele- sonuna
meleri, ç ı kar grupları n ı n faaliyet alanlar ı n ı
geldi ğ ind e,
e ı n ı rland ı ran, otoriter ş ekilde müdahale
ithal ikameci
eden devlet korporatizmi uygulamalar ı
özellikleri ile çak ış maktad ı r. sanayileş me
maııım
Korporatist ili ş kide Bir Kurumealla ş ma
sürecinin
Çabas ı : 1978 Toplumsal Anla ş mas ı
Türkiye ekonomisi, 1970'li y ı llar ı n sonu-
t ı kanmastyla,
na geldi ğ inde, ithal ikameci sanayile ş me bir ekonomik
sürecinin t ı kanmas ıyla, bir ekonomik kriz ile kriz ile karşı
kar şı kar şıya gelmi ştir. H ı zl ı fiyat art ış lar ı ,
karşıya
üretim darbo ğ az', d ış ödeme güçlü ğ ü ve gö-
reli yava ş büyüme h ı zlar ı şeklinde ortaya gelmi ştir.
ç ı kan kriz; sanayi karlar ı ndaki a şı nmay ı te-
lafi edecek mekanizmalar ı n geli ştirileme-
mesi sonucu 1979 y ı l ı sonuna kadar mev-
cut çerçevede ta şı nd ı .1977 y ı l ı na göre reel
ücretlerle yar ı yar ıya bir a şı nma ya şan-
mas ı na ra ğ men, ücret paylar ı ndaki art ışı n,
iç pazar ı n geni ş lemesi u ğ runa göz yumula-
cak düzeyi a ş mas ı ve karlar ı a şı nd ı rmae ı
bunal ı m ı n temel nedeni oldu (Özkaplan;
1994: 133-135). Sendikal mücadele daha
murnmprın=7=
da eertle ş mi ş ,1977-1980 döneminde grev-
de kaybedilen i şgünü toplam ı , 1972-1976
dönemine göre 2.5 kat artm ıştı .
Ekonomide bunal ı m ı n ya şand ığı bu dö-
nemde, 1978 yı l ı ba şı nda Hükümet de ğ i ş ikli-
ğ i oldu, sosyal demokrat bir parti kimli ğ ine
bürünmeye çal ış an CHP, yeni hükümeti kur-
Z=Ealff,
du. Yeni hükümet, 1978 yaz ı nda, korpora-
tiet politikalar ı n ve uygulamalar ı n önemli
araçları ndan biri olan, hükümet ile i ş çi een-
dikalan aras ı nda korporatiet i ş birli ğ ini ku-
rumealla ştı ran bir "toplumsal anla ş ma"ya
ba şvurdu. 20 Temmuz 1978 tarihinde " Hü-
kümet ad ı na Ba ş bakan Bülent Ecevit ile
Türkiye i ş çi Sendikalar ı Konfederasyonu
ad ı na Genel Ba ş kan Halil Tunç aras ı nda ya-
p ı ları görü ş meler ve ortak çal ış malar eo-
nunda, demokrasiyi ve ekonomiyi güçlendir-
mek, kalk ı nmay ı sa ğ l ı kl ı ve dengeli olarak h ı z-
land ı rmak, refah ı toplumun tüm kesimlerine
yaymak ve hakça bir düzeni gerçekle ştirecek
yönde geli ş me s ini güvence alt ı na almak
amac ı ile bir Toplumsal Anla ş maya var ı l-
m ıştı r" diye ba ş layan bir belge olu şturul-
mu ştur (Talan; 1982: 1). Böylece, Türkiye'de
ilk kez hükümet ile en büyük i şçi konfederas-
yonu aras ı nda toplumsal ve ekonomik ko-
ulları kapsayan bir diyalog olu ş mu ştur.
Ancak, bu "Anla ş ma" kapeam bak ı m ı n-
a
dan oldukça S ı n ı rland ı r ı lm ış bulunmaktad ı r.
Kamu kesiminde çal ışan i ş çileri ve onlar ı n
temsilcisi olan Türk-i ş' ile kamu kesiminin
cy
i ş vereni olan hükümeti kapeamaktad ı r. Bu
haliyle, Bat ı ülkelerinde örneklerine rastla-
nan, i ş çi-i ş veren-hükümet'ten olu ş an üçlü
bir yap ı değ il, hükümet ve i şçi örgütünden
olu şan ikili bir yap ı özelli ğ i ta şı maktad ı r. i ş -
veren sendikas ı olan Tİ SK'i bu yap ıya dahil
pe
etmedi ğ i gibi, bir hayli güçlenmi ş olan ikinci
i ş çi üst örgütü olan D İ SK'i de d ış lam ıştı r.
Bu durum, hem i ş veren eendikas ı nca hem
de D İ SK ve M İ SK tarafı ndan ele ştirilmi ştin
D İ SK ise, bu Anla ş may ı "ean sendikac ı -
l ı k uygulamas ı " olarak de ğ erlendirmi ş , sert
bir dille ele ştirmi ştir (DISK; 1979: 29-30).
DISK'e göre, "S ı n ıf uzla ş mac ı l ığı n ı n sözcüsü
Türk- İş le, hükümet aras ı nda ekonominin
dar bogazdan ç ı k ışı için 'i ş çi e ı n ıfı m ı z ı n ya-
paca ğı fedakarl ı klar ı belirlemek' amac ıyla
Anla ş ma yapm ış lard ı r" (DiSK; 1978: 1).
fı) İ SK'e ba ğ l ı engüçlü eendikalardan birisi
olan Maden-i ş, Toplumsal Anla ş man ı n uzun
vadeli politik amac ı n ı n "geli ş ip güçlenen i şçi
KTI SATDERG ISI•AG STOS200
s ı n ı fı hareketini ve s ı n ıf sendikac ı l ığı n ı " bo ğ -
mak oldu ğ unu belirtmektedir (Maden- İş ;
1978). M İ SK de bu Anla ş mayı ele ştirmi ş ,
"güdümlü fa ş iet devlet sendikac ı l ığı " olarak
nitelendirmi ştir (Devlet, 1978: 12-13).
Anla ş maya göre "ülkenin içinde bulun-
du ğ u ekonomik durum göz önünde tutula-
rak, kamu kesimiyle yap ı lan toplu i ş sözle ş -
melerinde toplam ücret zamlar ı , i ş çinin sa-
tı n alma gücünü geriye götürmemek üzere,
1976 toplam i ş çi gelir düzeyi ile toplu söz-
le ş me yürürlük Süresindeki fiyat art ış lar ı ve
kurulu ştaki istihdam art ışı da dikkate al ı -
narak bulunacak gelir düzeyinde tutulacak-
t ı r. Toplu pazarl ı klarda ücretler, eoeyal yar-
d ı mlar vb. konular bu kurala göre eaptana-
cakt ı r" (Talan; 1982: 48). Ücretlerin bu
masa göre tespitinin kar şı l ığı bir te şvik ola-
rak, Türk- İş 'e i ş güvencesi eorununun yasal
düzenlemelerle çözümlenmesi sunulmakta-
d ı r. Bu çözüm, " İş yasas ı n ı n 13,17 ve 24 ön-
cü maddeleri toplum gereklerine uygun bi-
çimde ve çal ış anlar ı n haklar ı doğ rultusunda
yeniden düzenlenecektir" ş eklinde formül- Süreklilik
le ştirilmektedir (Talas; 1982: 49). 5u yak-
kazand ı rı lma-
la şı m, ücret baet ı r ı m ı kar şı l ığı nda istihdam
güvencesi ea ğ layan tipik bir korporatiet po- yan, tam
litika ve uygulamay ı içermektedir. anlam ıyla
Bat ı ülkelerinde uygulanan ve birer kor-
uygulanama-
poratiet politika ve uygulama arac ı olan
"Toplumsal Anla ş ma" hükümet ile i ş çi kuru-
yan, Toplumsal
lu ş undan olu ş an, ama i ş çi kurulu ş lar ı n ı n da Arı lama'n ı n
tamam ı n ı kapeamayan, i ş veren kuru lusunu ömrü, 1979 y ı lı
d ış layan, ikili yap ı s ı ; kamu kesimi ile s ı n ı rl ı
sonlar ı nda
tutulmas ı ; baglayic ı olmaktan çok gönüllü-
lü ğ e dayanmae ı nedeniyle sinirli bir korpo- hükümet
ratiet uygulama olmu ştur. değ i ş ikliğ e ile
Türk- İş 'in özellikle güçlü oldu ğ u kamu geçerlili ğ ini
kesiminde toplu pazarl ı klara bir çeki düzen
yitirerek, sona
vermek, a şı r ı zam taleplerinden vazgeçmek,
K İ T'leri verimli i ş letmeler haline dönü ştür- ermipr.
mek, sosyal yasalarda i şçiler yarar ı na de-
ğ i ş iklikler yapmak, ücretli kesimin üzerinde-
ki a ğı r vergi yükünü hafifletmek, i ş çilerin ka-
mu kesiminde i ş letmelerin yönetimine ve
sorumlulu ğ una kat ı lmalar ı n ı sa ğ lamak gibi
ilkeleri içeren Toplumsal Anla ş ma beklenen
eonuçlan verememi ş ve sonuçta Türk-i ş
yetkililerince bir kenara itilmi ş tir. Süreklilik
kazand ı r ı lmayan, tam anlam ı yla uygulana-
mayan, Toplumsal Anla ş man ı n ömrü, 1979
y ı l ı sonlar ı nda hükümet de ğ i ş ikli ğ e ile ge-
çerlili ğ ini yitirerek, sona ermi ştir.
1985 yı l ı nda kabul edilen 2821 eay ı ll OK,
274 say ı l ı SK'ndan farkl ı olarak, sendikala-
r ı n örgütlenme düzeyi olarak i ş kolunu esas
alm ış , i şyeri esas ı na göre i ş çi sendikas ı ku-
rulamayaca ğı n ı hükme ba ğ lam ış, bir i ş ko-

lunda birden fazla sendika kurulabilece ğ ini
de belirtmi ştir (m. 5). Ayr ı ca, bu i ş kolu sen-
dikalar ı n ı n en önemli sendikal faaliyetlerden
biri olan toplu pazarl ı k hakk ı elde edebilmesi
için öncelikle, 2822 say ı l ı Ti5GLK'na göre, o
i ş kolunda bulunan 55K'l ı i ş çilerin en
10'unu üye olarak bünyesinde toplamay ı ge-
rekmektedir (m.12). Yeni düzenleme ile, hem
i ş kolu sendikac ı l ığı hem de 10 baraj ı be-
nimsenerek güçlü, merkezi sendikalar yara-
t ı lmak istenmektedir. 1980 y ı l ı nda, 14 fede-
rasyon, 566 i ş kolu, 147 bölgesel , 155 yerel
ve 65 i şyeri sendikas ı kurulu bulunuyorken
(9 İ E;1982: 90), yeni düzenleme sonras ı nda
1984 y ı l ı nda, 2821 say ı l ı Sendikalar Kamu-
nu'ndan sonra, tüzüklerini yeni yasal düzen-
lemeye uyarlayan ve faaliyet gösteren sen-
dika eayle ı 158'e dü ştü.
Devlet, Schmitterci anlamda, yasalar
arac ı l ığı ile güçlü, merkezi eendikalar yarat-
may ı amaçlamaktad ı r. Sendika çoklu ğ u il-
kesi, liberal korporatizmi, merkczile ş ip, te-
kelle ş menin zamanla, birbirleriyle rekabet
a l ı nda 17'ei, 1985 y ı l ı nda 20'si, 1990 y ı -
etmeleri sonucunda, zay ıf olanlar ı n silinip
gitmesi ş eklinde olu ş mae ı na yol açmas ı ne-
cy
deniyle i ş leveiz hale getirmektedir.
1985 y ı l ı 5K ve T İ SGLK düzenlemeleri
mı, genel olarak değ erlendirildi ğ inde,, devlet, ya-
salar arac ı l ığı ile ç ı kar gruplar ı olan i ş çi ve
i ş veren eendikalar ı na, s ı n ı rlamalar ı te şvik-
lerden a ğı r basan, merkezi, güçlü sendikala-
pe
r ı yasalar arac ı l ığı ile tepeden olu şturmay ı
amaçlayan, sendikalar ı n i ş lev alan ı n ı , -temsil
edece ğ i ç ı karlar ı , üyelerin niteli ğ ini, örgütün
yap ı s ı n ı , faaliyetlerini, liderli ğ in nas ı l ve kim-
terden olu şaca ğı n ı denetleyen, devlet korpo-
ratizmi politikalar ı n ı benimeemi ş görünmek-
tedir. Lehmbruchçu anlamda bak ı ld ığı nda
ise, grev ertelemesi ve YHK arac ı l ığı ile çat ı -
şan ç ı karlar ı n devlet müdahalesiyle, uzla ş -
tı r ı lmael özellikleri görülmektedir.
Gerek toplam nüfus içinde ücretlilerin
oran ı gerek ücretlilere göre sendikala ş ma
oran ı korporatiet politikalar olu şturulmas ı
için elveri ş li görünmemektedir. Ancak,
1980'1i yı llar boyunca, hem yasal düzenle-
meler hem de devlet müdahalesiyle korpo-
ratiet politikalar ı n gereksinim duydu ğ u ulu-
sal düzeyde tepe örgütü olu ş turulmu ş tur.
Yasalar arac ı l ığı ile i ş kolu sendikac ı l ığı dü-
zenlenirken, Türkiye'nin ikinci büyük tepe ör-
gütü olan D İ SK 1991 y ı l ı na kadar kapal ı tu-
3==
tulmu ş , dolayl ı da olsa, üyelerinin ba şta
Türk- İş olmak üzere diğ er eendikalara yö-
nelmesi ea ğ lanm ış tı r. Bu uygulamalar so-
nucunda, kuruldu ğ u tarihten beri hükümet-
ler ile "iyi ili ş kiler" kurmay ı ilke edinen Türk-
İş daha da güçlendirilmi ştir. Üye say ı s ı aç ı -
s ı ndan oldukça güçlenen Türk- İş , merkezile-
ş emedi ğ i, ba ğ l ı sendikalar üzerinde otorite
sahibi olamad ığı için, korporatist politika-
lar ı n uygulannıae ı nda ba şar ı şans ı n ı e ı n ı r-
lamaktad ı r. Yine, Türk- İş 'in heterojen bir
yap ıya sahip olmasi ise, bir ba ş ka olumsuz
özellik olarak görünmektedir.
Toplu i ş sözle ş mesi kapsam ı na giren i ş -
çiler aç ı s ı ndan durum de ğ erlendirildi ğ inde
ise, korporatist politikalar ve uygulamalar
için bir ba ş ka s ı n ı rlama ile kar şı la şı lmakta-
d ı r. Türkiye'de toplu i ş sözle ş meeinden sa-
dece sendikaya üye i ş çiler ile toplu i ş söz- Türkiye'de
le ş mesi yapm ış olan sendikaya dayan ış ma toplu i ş
aidat ı ödeyen i ş çiler yararlanabilmektedir.
sözle ş mesin-
Bu durumda, toplam ücretlilerin, 1980 y ı -
den sadece
l ı nda ise 7,, 16'el toplu sözle ş me kapsam ı n- sendikaya üye
da olmaktad ı r. Bu oranlar ayn ı zamanda i şçiler ile toplu
toplam ücretlilere göre sendikala ş ma
i ş sözle ş mesi MIEE
oranlar ı d ı r da. Oysa, 1992 y ı l ı nda, Alman-
yapm ış olan
ya'da eendikala ş ma ı oran ı 7,, 52 iken, toplu
sözle ş me kapsam ı nda olan i ş çi oran ı top- sendikaya
lam ücretlilere göre 90'd ı r. Yine, 1985 y ı -
dayan ış ma
l ı nda, Fransa'da sendikala ş ma oran ı 7010
aidat ı ödeyen
iken, toplu sözle ş me kapsam ı nda olan i şçi
oran ı toplam ücretlilere göre 7,, 90'd ı r i şçiler yararla-
(Petrol- İş, 1995: 286-287). nabilmektedir.
Gerek eendikala ş ma gerekse toplu i ş
sözle ş mesi bak ı m ı ndan kamu kesimi korpo-
ratiet politikalar ı n olu şturulmas ı ve uygu-
lanmas ı için elveri ş li görünmektedir. Türk-
Yin de a ğı rl ı kl ı olarak kamu kesiminde ör-
gütlenmi ş olmas ı bir ba ş ka katk ı sa ğ layan
özellik olmaktad ı r. Bu nedenle, 1980 son-
rae ı dönem de ğ erlendirilirken Türk- İş ve Hü-
kümetler aras ı ndaki ili ş kiler ve bu ili ş kilerin
niteli ğ i ele al ı narak korporatiet aç ı dan in-
celenmelidir.
KTİ SAT DERGI SI•AĞUSTOS200;
1978 y ı l ı nda, iktidardaki eosyal demok-
rat parti olan CHP ile bir "Toplumsal Anla ş -
ma" imzalayan, 1979 y ı l ı nda bu Anla ş ma'y ı
ask ıya alan Türk- İş , 1980 yı l ı boyunca iki
büyük parti olan AP ile CHP'nin ortak hükü-
met kurmas ı yönünde görü ş bildirmi ştir.
1980 Eylül'iindeki askeri müdahaleye kar şı
 ç ı kmam ış, " Milletin ba ğ rı ndan ç ı kan ordu-
muzun tam bir bütünlük içinde milletimize
huzur ve güven veren bu davran ışı n ı n mille-
timiz ve memleketimiz için hay ı rl ı olmas ı n ı
temenni ile Türk- İş toplulu ğ u ad ı na" mem-
nunlukla kar şı lam ıştı r (Türk-i ş; Eylül 1980:
1). Her zaman hükümetler ve yönetenler ile
iyi ili şkiler kurmak isteyen Türk- İş, 12 Eylül
1980 askeri yönetimi ile de bu türden ili ş-
kiler kurmu ş, olu şturulan yeni hükümete
genel eekreterini Sosyal Güvenlik Bakan ı
olarak vermi ştir. Türk- İş ve bağ l ı sendikala-
rı n büyük bir bölümü, özellikle g ıda, tekstil
ve metal i şkollar ı nda i ş çilerin DISK'e kay ı -
şı ndan etkilenen sendikalar, askeri müda-
haleyi rakipleri kolay yoldan taeflye etme-
nin bir arac ı olarak değ erlendirmi şlerdir.
Türk-l ş, her zaman oldu ğ u gibi, yeni hü-
kümetlerle de iyi ili şkiler kurmak istedi. Ne
var ki bu ili ş kilerde 1980 öncesi kadar ba şa-
rı l ı olamad ı . Bunda izlenen iktisat politikala-
rı n ı n önemli etkisi oldu. D ış pazarlara yöne-
lik üretim yapmay ı amaçlayan politikalar re-
a ç ı ktığı anlar olmu ştur. 19801i y ı llar, sen-
kabet için maliyetlerin dü ş ürülmesinde en
önemli araç olarak ücretlerin dü ş ürülmesini
cy
görmü ş lerdir. İ ç talebin k ı yı lmas ı yönündeki
uygulamalar sorunlar ı daha da derinle ştir-
mi ştir. Sorunlara çözüm bulunamamas ı
sendikal çevrelerde yeni politika aray ışları -
na neden oldu, diyalog ça ğ rı ları yerine eylem
yapı lmas ı konusunda görü ş ler ortaya at ı l-
pe
•
ııı
•
maya ba şland ı . Reel ücretlerdeki sürekli dü-
ş ü ş ler nedeniyle i şçilerin hayat şartları gi-
derek bozuluyor, bu nedenle de i şçilerin een-
dikalara olan tepkisi art ıyordu. Bu durum,
ranitch'in de belirtti ğ i gibi, işçileri militan-
la şmaya itiyordu. Grev hakk ı na getirilen s ı -
n ı rlama ve yasaklamalar, daha güvenilir ve
ba şarı şans ı yüksek oldu ğ u dü ş ünülen grev
d ışı eylemleri gündeme getirdi. 1986 y ı l ı n-
dan itibaren, i şçiler, sendikalar direni ş, i ş
yava ş latma, viziteye toplu ç ı kma, fazla me-
saiye kalmama ve benzeri eylem türlerinin
Her zaman
yan ı s ı ra, üretimi do ğ rudan etkilemeyen,
ama gövde gösterisi yapmaya, kamuoyu hükümetler
olu şturmaya dönük eylemlere de yöneldiler. ve yönetenler
1988, 1989, 1990, 1991, 1992 y ı llar ı
ile iyi ili ş kiler
kamu kesiminde grevlerin ve greve katı lan
kurmak
i ş çilerin say ı s ı n ı n artt ığı y ı llar oldu.
Hükümetle iyi ili ş kilerden, çat ış man ı n art- isteyen
tığı ili ş kilere do ğ ru yönelinmi ştir. Türk-I ş'in Türk- İş ,
3 Ocak 1991 "genel eylemi" ve Zonguldak
12 Eylül 1980
grevi ile eylemlili ğ i bu gerginliklerin doru ğa
askeri
dikaları n hükümetlerle iyi ili ş kiler kurmakta yönetimi ile
zorland ığı , i şçilerin eiyasalla şt ığı y ı llar ol- de bu türden
mu ştur. Bu durum, sendikac ı l ı k aç ı s ı ndan
ili ş kiler
yeni yolları n, yeni yöntemlerin izlenmesini
kaç ı n ı lmazla ştı rm ıştı r. Böylece, Türkiye'de
kurmu ş ,
sendikal anlamda sendikac ı l ı k gerçek kim- olu ş turulan
liğ ine kavu ş ma yönünde önemli ad ı mlar at- yeni
maya ba ş lam ıştı r.
hükümete
genel
sekreterini
Sosyal
Güvenlik
[3akani olarak
vermi ş tir.

4 1980'li ve 1990'l ı yı llar, 'piyasa modelin-
in" olumsuz boyutunun özel kesime göre
kamu kesiminde daha çok tercih edildi ğ i y ı l-
lar olmu ştur. Hükümetler, sendikalar ile,
özellikle en güçlü tepe örgüt olan Türk-i ş ile
korporatist i ş birli ğ i içinde sorunlar ı a ş mak
yerine, onları yok sayarak, çat ış maya girerek
sorunlar ı çözmek aray ışı içine girmi ş lerdir.
1990'l ı yı llarda korporatist ili ş kilerde
kurumealla ş ma sürecinde en önemli geli ş -
me Ekonomik ve Sosyal Konsey'in kurul-
mas ı olmu ş tur. 1980'li y ı llar ve 1990'l ı yı l-
lar boyunca gerek i ş veren çevreleri ve
hükümetler gerek akademik çevreler top-
lumsal uzla ş madan sözetmi ş , bunu sa ğ -
layacak önemli araçlardan birisi olarak da
Ekonomik ve Sosyal Konseyi (E5K) dile
getirmi ş lerdir. T İ SK, "milli ücret
politikas ı n ı n olu şturulmas ı ", "ekonomik ve
sosyal politikalar aras ı nda uyum sa ğ lan-
mas ı ", "i ş sizlikle mücadele edilmesi' için üç-
lü diyalo ğ a ihtiyaç duyuldu ğ unu, bunu da
a
sürekli ve kal ı c ı bir diyalog ortam ı sa ğ -
layacak ve çeş itli kesimlerin temsil edil-
mesiyle -toplumsal uzla ş ma için elveri ş li bir
cy
zemin yaratacak olan ESK'in sa ğ layaca ğı n ı
belirtmektedir (T İ SK; 1994: 6-11).
Türk- İş ise, ESK'in daha çok geli ş mi ş ve
demokrasinin hakim oldu ğ u ülkelerde, top-
lumu olu ş turan kesimler aras ı nda kal ı c ı bir
uzla ş ma ihtiyac ı ndan do ğ du ğ una dikkat
pe
çekmekte, demokratik ülkelerdeki alt yap ı n ı
=IT,
ülkemizde de sa ğ lanmas ı gereklili ğ ini dile
getirmektedir. Olu şacak Konsey'in, çal ış -
malar ve kararlar ı bak ı m ı ndan isti şari bir
organ niteli ğ inde olmas ı n ı , Konsey bün-
yesinde toplumun önemli kesimlerinin geni ş
bir biçimde temsil edilmesini, Konsey'in hiç-
bir biçimde toplu pazarl ı k ve grev sistemine
müdahale edici karar ve -tavsiyede bulun-
maya yetkili k ı l ı nmamasin ı , görevinin makro
düzeyde toplumun tüm s ı n ı f ve -tabakalar ı n'
ilgilendiren ekonomik ve sosyal sorunlar ı n
çözümü için öneri geli ş tirmekten ibaret
k ı l ı nmas ı n ı , bünyesinde daimi ara ş t ı rma
bölümleri olu şturulmas ı n ı savunmaktad ı r
(Türk-i ş ; 1995: 302-303).
17 Mart 1995'te (5.02.0.F'PG.0.12-
383-3592 say ı l ı ) Ba ş bakanl ı k Genelgesiy-
le, "Ankara Anla ş mas ı "mn 27. maddesinin
uygulanmas ı n ı teminen ve Avrupa Top-
1990'11
lulu ğ una entegrasyon çal ış malar ı çer-
çevesinde, i ş veren ve i ş çi çevrelerinden
y ı llarda
gelen talepler sonucunda Ekonomik ve Sos- korporatist
yal Konsey kurulmu ş-tur. ESK'in kurulu ş Iliş kilerde
gerekçesi olarak da "ekonominin istikrar ve
kurumsallama
geli ş mesini teminen bu olgunun temel un-
sürecinde en
surlar ı ni te ş kil eden toplumun çe ş itli
kesimlerinin, gerek ülke ekonomisi, gerek önemli geli ş me
milletleraras ı platformda dengeli ve etkin
Ekonomik ve
politikalar ile yönlendirilebilmesini, geli ş -
mesini sa ğ lamak ve Devlet, i şçi, i ş veren ili ş -
Sosyal
kilerinde düzenli ve kal ı c ı bar ış ve milli uz- Konsey'in
lasma ortam ı n ı n sa ğ lanmas ı n ı ara şt ı rmak, kurulmas ı
olmu ştur. IKTI SAT DERG ISI • AGUSTOS200 .,
 verimlilik, istihdam, i ş sizlik ve gelirler gibi Kaynaklar
konularda Hükümete isti ş ari nitelikte BIANCHI, k., (1984); INTEREST GROUP5 AND
görü ş vermek, konuyla ilgili mevzuat' haz ı r- POLITICAL DEVELOPMENT IN TURKEY , Princeton.
lamak, bu konuda Avupa Birli ğ i ile enteg- C,IZRE, ü., (1992); 'Korporatizm ve Türk Sendikac ı l ığı
rasyonu ve çal ış maları yönünde özel kurum ir, BIKIKIM, 41/1992.
ve kurulu ş lar ile gerekli koordinasyonu, ih- DEVLET, (1978); A ğ ustos
tiyaç halinde Bakanlar ı n ve uzmanl ı k gerek- DIE (1982; ISTATISTIK YILLI Ğ I, Ankara_
tiren konularda de meslek kurulu ş lar ı ile DISK (1978); DISK DERG İ S İ, Say ı : 44, A ğ ustos.

kamu kurum ve kurulu ş lar ı n ı n deste ğ ini DISK (1979) ; DISK DERGISI, Say ı :4-9, Ocak.
sa ğ lamak üzere; 'Uluslararas ı Çal ış ma DPT (1965); KALKINMA PLANI BIRINCI BE Ş YIL
Normlarin ı n Uygulanmas ı n ı n Geli ştirilmesi 1965-1967, Ankara.
İ çin Üçlü Dan ış malar Hakk ı nda' ILO'nun 144 HEPER, M. (EP.) (1991); SRONG STATE AND ECO-
sayı l ı sözle ş mesinin de bir gere ğ i" gösteril- NOMIC INTEREST GROUPS-THE PO5T- 1980 TUR-
mi ştir. EeK'n ı n i ş leyi ş i ve uygulamadaki KISH EXPERIENCE, Berlin, New York.
sorunlar ı ise daha geni ş çe değ erlendirmeyi I Ş IKLI, A. (1992); 'Ücretli Emek ve SendikalaamaUn
hak etti ğ i için bir ba ş ka yaz ı n ı n konusu ol- SCHICK, I. C. ve E.H. TONAK (eds.), GEÇI Ş SÜRECIN-
Cumhuriyet
maktad ı r. DE TÜRKIYE, Belge Yay ı nlar ı .
Cumhuriyet Türkiye'yi çal ış ma ili ş kileri KEYDER, Ç. (1992); 'Türkiye Demokrasisinin Ekonomi
türkiye'yi
aç ı s ı ndan de ğ erlendirildi ğ inde, devletin POliti ğİ ', in SCHICK, I. C. ve E.H. TONAK. (ede.), GEÇI Ş çal ış ma
çal ış ma hayatı na ve sendikal hayata yönelik SÜRECINDE TÜRKIYE, Belge Yay ı nlar ı . iı li şkileri
önemli müdahalelerine tan ı kl ı k etmektedir. MAKAL, A. (1999); TÜRKIYE'DE TEK PARTILI
aç ı s ı ndan
Düzen ve kalk ı nma aray ış lar ı içinde dönemin DÖNEMDE ÇALISMA ILI Ş KILERI: 1920-1946. Imge
de'erlendiril-
a
özelliklerine ve gereklerine ba ğ l ı olarak zaman Ki -tak:evi, Ankara.
zaman yok sayı lan sendikalar, zaman zaman OKÇLIN , G. (1971); TÜRKIYE IKTISAT KONGRESI di4inde,
da sorunlar ı birlikte a ş man ı n arac ı olarak 1923-IZMIR, Ankara.
devletin
cy
de ğ erlendirilmeye çal ışı lm ışt ı r. İ çbirli ğ ine Ğ ZKAPLAN, N. (1994); SENDIKALAR VE EKONOMIK
aç ı k sendikac ı l ı k desteklenirken, içbirli ğ ine ETKILERI (TÜRKIYE ÜZERINE BIR DENEME), Kavram
çal ış ma
kapal ı sendikac ı l ı k baz ı düzenleme ve yap- Yay., Istanbul. hayat ı na ve
tı rı mlar ile ya zay ı flat ı lmaya çal ışı lm ış ya da PETROL-I Ş (1995); PETROL-I Ş YILLIGI 1995-94. (s- sendikal
birli ğ ine zorlanmi ştı r. Bu durum ise çal ış - tanbul.
hayata
ma hayatı n ı ve sendikac ı l ığı yak ı ndan et- SAVRAN, S. (1992); TÜRKIYE'DE SINIF
yönelik
pe

MÜCADELELER İ (1919-1980), C.1., Istanbul.

Ekonomik ve Sosyal Konsey arac ı l ığı ile
kurumsalla ş ma sürecine giren korporatist
ili ş kiler ödün ve te şviklere ba ğ l ı olarak farkl ı
özellikler ta şıyacaktı r. Ku ş kusuz, bu durum
ödün ve te şviklerin her iki kesim taraf ı ndan
kabulüne ya da reddine ba ğ l ı olarak geli şecek
ya da zay ıflayacakt ı r. Ancak, 21. Yüzy ı la gir-
meye haz ı rlanan Türkiye'nin iki farkl ı yap ı
göstermesi özellikle gelir da ğı l ı m ı ndaki uçu-
rumun büyümesi ve yoksullu ğ un yayg ı n-
TALAS, C. (1982); TOPLUMSAL ANLA Ş MA, Ankara. önemli
TALAS, C. (1992); TÜRKIYE'NIN AÇIKLAMALI SOS-
müdahalele-
YAL POLITIKA TARIHI, Bilgi Yay., Ankara.
TAYANÇ, T. (1980); 'Geciktirilen Grevler Üzerine Bir
rine tan ı kl ı k
De ğ erlendirme', in ODTÜ GELI Ş ME, 7(1-2). etmektedir.
TBMM (1947); TUTANAK DERGISI, C.4.
TISK (1994); DÜNYADA SOSYAL DIYALOG UY-
GULAMALARI VE TÜRK CALI Ş MA HAYATI (Tekair),
lstanbul.
TÜRK-I Ş (1970a); TÜRK-I Ş DERGISI, Say ı :88.

'a şarak derinle ş mı esi toplumsal sorunlar ı
derinle ştirirken sendikalar ı daha sorumlu ol-
maya it ımektedir. I şyeri ve i ş ile s ı n ı rl ı bir
sendikac ı l ığı n yo ğ un korporatist ili ş kilere gir-
KTISAT DERGI SI • AGU STO200.
TÜRK-I Ş (1970C); TÜRK-I Ş DERGISI, Say ı : 94.
TÜRK-I Ş (1980); TÜRK-IS DERG İ S İ , Say ı :158.
TÜRK-I Ş (1995): 17. GENEL KURUL ÇALI Ş MA
RAPORU, Ankara.

mesi sendikal hareket için te şvikler ne denli

yüksek olursa olsun çok önemli sorunlar
yaratacak gibi görünmektedir. G. Kore ve
Brezilya örne ğ i bu aç ı dan oldukça önemli
derslerle doludur; bu örneklerin iyi de ğ erlen-
dirilmesi gerekmektedir.
İ nternete bağ lanman ı n en kolay ve en h ı zl ı yolu

a
cy
Ömür boyu abonelik 500 bin lira
pe

Saati 150 bin lira

... 7 Her ay 50 saat üstü bedava
s....?Kulland ığı n kadar öde!

Önce kullan, sonra öde!

Herkes sahip olabilir!

Tüm Akbank ş ubelerinde.

AK BAN K
Güveninizin Eseri

(02 I 2) 3 I 3 4 I 88
Akbank internet ş ubesine, dilerseniz www.akbank.com.tr , dilerseniz www.akbank.net.tr adresini t ı klayarak ula şabilirsiniz.
 A.ONE
%40 IND
CARLOS FUENTES
GRAHAM FULLER
GORBACOV
ROMAN° PRODI
UM121 FRANCIS FUKUYAMA
JIANG ZEMIN
a
cy
KEMAL KARPAT
OSMANLIDA HO Ş GÖRÜNÜN

RONA AYBA Y
INSAN HAKLARINDA
pe

BIRINCI ÖNCELIK

BAKIR ÇAĞLAR
SINIR ASAN HUKUK

Öğ renci ve Öğ retim üyelerine

°040 + % indirim
Bilgi için: Kesi şim Yayıncılık ve Ileti şim Hizmetleri
1-71 Faks: 0 212 288 62 36 e-mail: ni ®bersa .com.tr