TEMMUZ 2000 SAYI: 403 1.500.000 TL.

Devlet ve Kapitalizm (I)

• Yüksel Akkaya • Sultan At ı lgan • Neecan Balkan

• İ . Melih 1:3,9 • Gülen Elmas

• Gamze Yliceean Özdemir • Pani Rodrik

• Sungur Savran • Kurtar Tany ı lmaz

İFMC
İÜ İKTİ SAT FAKÜLTESI MEZUNLARI CEMİYETİ
YAYIN ORGANIDIR
derisi
OKUNURI
• ESKI SAYILARI DA OKUNUR •
ED İ NEB İ LECE Ğİ N İ Z 5AYILAR

5AYI KONU
268 Keynes
305-307 De ğ i ş en Dünya, Do ğ u Avrupa ve Türkiye
313 Kad ı n Haklar ı , Avrupa Toplulu ğ u ve Türkiye
314 Değ i ş en Dünya ve Yeni Sa ğ
333 Üçüncü Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi
341 Sosyal Demokrasi Krizde
342 Büyüyen Asya Ş ans m ı , Tehlike mi?
343 islamc ı lar Strateji Aray ışı nda
344 Sanayile ş me Stratejisi
347 Glokıallerne K ı skac ı nda Türkiye
348 Krizden Ç ı k ış İ çin Son Hamle Özelle ştirme
350 İ slam Ekonomisi
353-354 Solun Yeni Ekonomi Politikalar ı
355 Ekonominin Gerçekleri ('94'den '95'e)
359 Gümrük Birli ğ i mi, İ slam Ortak Pazar ı m ı ?
360-361
a
Sosyal Güvenlik Sistemi: Sorunlar ve Çözümleri
362 Küreselle ş me, Ulus Devlet ve Kimlik
364 Eğ itim Politikalar ı
cy
365 iktisat Teorisinde Son Geli ş meler
366-367 Kapitalizm ve Azgeli ş mi ş lik Kalk ı nma İ ktisad ı n ı n Sonu mu?
368 Türkiye'de Sermaye, Devlet, Siyaset (22. iktisatç ı lar Haftas ı )
369 Sendikalar ve Küreeelle ş me
370-371 i şgücü, Esneklik ve Sermaye
372 Geli ş me, İ taat ve De ğ i ş im
373 Reel Sosyalizmin Krizi ve Gelecek
374 Seçim Sistemleri, Temsil Krizi ve Türkiye
pe

375 Uluslararas ı Sistemdeki De ğ i ş imler ve Türkiye

376 Üniversiteler, Bilim ve iktisat
377 Kad ı nlar ve Çal ış ma Ya ş am ı
378 Finans, Rant ve Küresel İ li ş kiler A ğı nda Türkiye
379 Enflasyon, E ş itsizlikler ve Engeller
380 Türkiye'nin Dinamikleri (23. İ ktisatç ı lar Haftas ı )
381 Küreselle ş en Sermayenin Anayasas ı : MAI
382 Genç İ ktisatç ı n ı n Meslek Rehberi, Glohalle ş me ve Devlet
383 75. Y ı l ı nda Cumhuriyet
384 Kriz
385 Konsolde Bütçe: Durum ve Beklentiler
386 Yeni Dünya Düzeninde Türkiye
387 Sermaye Piyaealar ı ve Bankalar
388 Türkiye'de Siyasetin Boyutlar ı
389 iktisat Metodolojisi
390-391 Yüzy ı l Biterken Gelece ğ e Bak ış (24. İ ktisatç ı lar Haftas ı )
392-393 Sosyal Demokrasi
394 Devlet-i Aliyye'nin Miras ı
395 Ula şt ı rma Ekonomisi
396 Seçmeler- İ ktisat Yaz ı lar ı
397-398 Bütçe ve Maliye Politikalar ı
399 Türkiye-AB-Avrasya
400 Borsan ı n Geli ş iminde Kurumsal Yat ı r ı mc ı lar
401-402 Değ i ş en Dünyada Türkiye'nin Yeri (25. İ ktisatç ı lar Haftas ı )

Cumhuriyet Cacl. Ceylan Apt. No:27/6 80090 Takeim/ İ STANBUL

Tel: (0212) 250 50 34 - 235 61 55 • Fax: (0212) 255 17 73 • E-posta: clergiOifrnc.org.tr • http: www.ifmcaorg.tr
 evlet kavram ı genelde sosyal bilimlerde özel de ise iktisat disiplini için sürekli

• iktisat
dergisi AYLIK DERGI
tartışmal ı bir kavram olagelmi ştir. Türkiye'nin tarihsel gerçeğ i göz önüne al ı nd ı -
ğı nda 'devlet' kavram ı n ı anlamak ve aç ı klamak çok daha zorlu bir kavrama dönü ş -
rnü ştür. Daha ö ğ rencilik y ı lları nda bir ara ştı rma için Erzurum'un küçük bir yerle-
şim biriminde anket yapmaya çal ışıyordum. Anket, bir kad ı nlara bir de erkekler
Sayı: 403 Temmuz 2000 Fiyatı: 1.500.000.-TL için haz ı rlam ıştı . Ve o küçük yerle ş im biriminin ileri geleni;
İ.Ü. Iktisat Fakültesi Mezunlar ı Cemiyeti - "biz kad ı nlarla sizin tek ba şı n ıza görü ş me yapmam ıza izin vermeyiz" dedi ve devamla ekledi,
yayı n organ ıd ı r. iktisat Dergisi, - "siz devlet baban ı n burada temeilcisisiniz, size izin vermesek, hiç görmedi ğ imiz ve dokunma-
aylı k olarak yay ı mlan ır
d ığı m ız devlet baban ı n eli bize yeti şir, bize ula şı r. 5u yüzden anketleri yapmam ıza istemesek
Kurucuları :
M,lat 5atur, Oktay Emed. Ke şad Umur, bile izin vermek zorunday ız" demi şti.
Sahibi: Asl ı nda devletle her hangi bir ili şkisi olmayan ve özel bir ara ştırma birimi ile Milliyet gazete-
III iktisat Fakültesi Mezunlar ı
sinin gerçekle ştirdiğ i bu çal ış ma, Türk halkı n ı n devlete ili şkin nas ıl bir yakla şı m ı olduğ unu gös-
Cemiyeti ad ı na
Yönetim Kurulu Ca şkan ı teriyor. Orada uzakta devlet denilen bir olgu, bir 'büyük özne' var ve do ğ rusu bu büyük özne-
Apay F.:,' ilıer
nin eli her yere ula şabilmekte ve genellikle de cezaland ırıcı olmakta. Kamuoyunda devletin bu
Genel Yayı n Yönetmeni:
Met: ı Sarfati
şekilde kavramla ştı rı lmas ı bir çok yandan ele ştiriye aç ı k olduğ u bir gerçeklik. Ama, çok daha
Sorumlu Yaz ı İşleri. Müdürü: fazla ele ştirilecek bir ba ş ka gerçeklik, sosyal bilimcilerin özellikle liberal analizlerin devlete ili ş -
Hikmet.
kin aç ı klamaları nda devleti orada, tüm sosyal ili ş kilerin uza ğı nda duran özellikle de ekonomik
Yay ı n Kurulu:
Hi net Akç:çek, Ilker Aktükün, mekanizmalar ı n d ışı nda duran bir gerçeklik olarak analiz etmeleridir. Asl ı nda Marksist analiz-
Se ,-hat Fuat Ercan, lerin bir k ı sm ı içinde 'devlet araçç ı bir mantı kla analiz edilmekte, yani devlet orada duran bir
Yasemin Öztürk, Metin Sarfati,
araç ve sadece sermayenin ihtiyaçlar ı n ı karşı lamak üzere var oldu ğu yönünde bir aç ı klama ya-
Me'ı met Yavuzkan
pı lmakta, Oysa devlet sosyal ili ş kiler dolay ı nda, özellikle sosyal ili ş kilere içkin olan güç ili şkile-
Özel Sayı Editörü:
Fuat Ercan
a
ri dolayı nda belirlenir. Devlete ili ş kisel bir ontolojiden yakla ştığı m ızda, güç ili şkilerinin - dolayı -
Dan ış ma Kurulu:
sıyla kapitalizmin deği şim süreçlerine paralel olarak de ğ i şim sürecine girece ğ ini kabul etme-
Üztin Ak04. Erdo ğ an Kaya Ard ı ç,
cy
Taner er '<soy, Nihat Falay, Tamer i ş oliden, miz gerekiyor. Devleti, baba olarak gören anlayışla, devleti piyasa ili şkilerinin önünde engel ola-
Kuvvet l•rdoTalu, Miniha ş, rak gören neo-liberal anlay ış ve dahas ı devleti sadece sermayenin tekil çı karlar ı n ı yerine geti-
Murat Özyüksel, Ka;i Satl ı an,
ren bir araç olarak gören anlay ış asl ı nda, verili ili şkileri ve ilişkiler dolayında gerçekleşen So-
Ümit. Şenee ı, Gül Günver Turan
Yayı n Kurulu Sekreteri: mut olu ş um olarak devleti anlamam' engelleyen bir niteliğ e sahip oldu ğ unu belirtmemiz ge-
ismal Azr3 ıt rekiyor. Ozellikle son yirmi ya da otuz y ı l içinde egemen olan neo-liberal anlay ış ya da hege-
Yönetim Yeri:
monya devlet olgusunun anla şı labilirliğ ini daha bir zorla ştı rm ıştır.
CJrnuriyet Cad. Ceylan Apt. No...27/6
pe

b0090 Taksimil.STANE5UL
Tel: (0212) 250 50 3-1 - 235 61 55
Fax: (0212) 255 17 73
E-posta: derOitmc.oro.tr
54:&fmc.oro.tr
http: Kww.ifMcPor,j.tr
Ofset Haz ı rl ık-Bask ı :
Mart Mathaacj k Sanatlar ı Ltd.
Tel: 0212 212 03 39 oh>:
Dağıtı m:
Dünya Sürer Das'Ttim
Alıone Ko şulları:
Yıll ı k:15 milyon TL.
Altı ayl ı k: 7.5 mlyon TL.
Uye, Öğ renci, Ars.-Gör.ve Öğ retim Üyesi:
(Yı ll ı k)12 milyon TL.
Yurtd ışı : 60$
Elinizdeki sayı ve daha sonraki say ıyı bu yüzden "devlet" sorununa ay ırd ık. Devlet kavram ı n ı
ele ald ığı m ız bu iki sayıda üzerinde durdu ğ umuz temel noktalardan biri, olgunun farkl ı yönle-
riyle gözler önüne serilmesidir. Böyle bir şeyi gerçekle ştirirken, bir ba ş ka noktaya daha dik-
kat ettik, olabildi ğ ince devlet konusu üzerinde yap ı lan yeni çal ışmalara ve yeni isimlere yö-
netmek. Türkiye'nin dü ş ünsel dünyas ı nda az say ıda bir ayd ı n, yazar ve çizer grubunun oldu-
ğ u, ve bu gerçekli ğ in bizzat bu grup ve daha da çok yayı n organları nca yarat ı ld ığı n ı tespit
ettik. Oysa artı k dü şünsel dünyan ı n `starlar devrimi kapatman ı n zaman ı geldiğ ini dü şünüyo-
rum. En az ı ndan sorumlulu ğ unu üstlendi ğ ini bu iki sayı da, olabildi ğ ince özgün çal ışmalara
yer vermeye çal ıştı m.
Yaz vurgusunun 'tatil' kavram ıyla birlikte dü şünüldü ğ ü bir gerçeklik, bu yüzden de 'dev-
let' üzerine tasarlad ığı me bütümlük1ü içeriğ e ulaşamad ı k, çünkü istedi ğ imiz baz ı yaz ı lar yazı l-
madı ya da yeti ştirilemedi. Zamanlar ı n ı ayı rarak dergimize katk ıda bulunan arkada şlara bu-
rada te şekkür etmek istiyorum. Şu arı bu Iktisat'tan yaz ısı n ı okuyan iktisat Dergisi okuldan-
Inn!=1:Irsı=MI7M

Abone HeSap No:

na da ayr ıca te şekkür etmek istiyorum. Ve genel olarak devlet ve özel olarak da dergideki ya-
A,khank Taksim 7097-DHU
Ishani:as; Taksim 544077 zı lara ili şkin dü şünce ve ele ştirilerini a şağıdaki e - postaya iletirlerse memnun olurum.
Pergide yayınlana n yazı lar Cemiyeti
ka'glamaz; görüşler yazarianna aittir.
Dostlukla....
Yayı.ılamak aiTıacıyla gönderilen yazıların
iki nöf..1.1a olarak miirnkünb-e hilgiE,ayar Fuat ERCAN
disket:yie birlikte ulaf,,,tırlirrıa ıni rica ederiz. e-posta: fuat_eahotmail.com
İçindekiler
5öyleş i: "Günümüzde Devlet
ve Kapitalizm Üzerine"
Sungur Savran - Fuat Ercan

Piyasa ile Devlet Aras ı ndaki

Gerilimin Teorisyeni:
R A. von Hayek
sultan At ı lgan Devlet, Sendikalar ve
Korporatist ili ş kileri (I)
GAP ve Devlet
Yüksel Akkaya
Gülen Elmas
Dünya Ekonomisine
Kapitalizmde Devlet ve
a Entegrasyon Kalk ı nma
Fabrika ili ş kisi Üzerine stratejilerinin Yerini
cy
Gamze Yücecan Özdemir Tutabilir mi?
Dani Rodrik

Seattle ve Washington:
pe

Kim, Neden isyan Ediyor?

Ne şecan Balkan

Devlet ve Çevre
İ . Melih Ba ş

Kriz Ve "Port-Fordizm"
Teorileri:
istikrarl ı Bir Kapitalizm
Mümkün(mü)dür(?)
- Karşı la ştı rmal ı ve Eleştirel
Bir Değ erlendirme -
Kurtar Tany ı lmaz

5öyleş i: "Günümüzde Devlet ve Kapitalizm Üzerine"
Sungur Savran - Fuat Ercan*
Fuat Ercan - iktisat Dergisi yaz ı kuru-
lunda 'Devlet üzerine' özel bir eay ı gerçeklee-
tirmeye karar verdi ğimizde, eorunun farkl ı
kesimler tarafından nasıl alg ılandığı n ı yan-
eıtacak bir çerçeve içinde dergiyi organize
etmeyi kararlaet ı rm ı etık. Fakat devlet üze-
rine bu kadar çok Söz Söylendi ği günümüz
koeullarında, bu Sözleri sistematik bir çekil-
de eunma yönündeki yaz ı ve konu ş ma ietek-
lerimiz genellikle geri çevrildi. Daha da ilginç
olan durum, devlet kavram ı üzerinde bir za-
manlar çok fazla duran eol/markeiet kesim-
den de bu yönde anlamlı bir çalış man ın ol-
madığı n ı gözlemledik. Oysa bizler, yani
19807i yıllarda okuma etkinliğine girenler, bu
dönemde devlet üzerine özellikle azgeliemie-
lik ve devlet iliekiei üzerine çok anlaml ı çalıe-
malar yapıldığı nı biliyoruz. Örnek olarak II.Tez
Dergisi ya da Yap ı t dergisinin eayfalarında
ya da daha erken dönem f3irikim Dergisi'nde,
cy
devlet üzerine bir çok şey eöylendi, yazıldı,
tartı eıldı. Bu dönem gerçekle ştirilen Vartıs-
malar içinde devlet kavramlaetırması daha
çok kapitalizmin genel dinamikler:" dolay ında
ve dahas ı e ınıfeal kavramlara referanela
gerçekleetı"riliyordu, oysa şimdi tüm bu çaba
pe
ve etkinlikler hiç yap ılmam ıeçaeına baeka bir
düzlemde sorun tart ışı lıyor.
İlk eorum "Gerçekten dünya bu kadar
h ızla değişti mi? Ya da belirli bir dönem dün-
yayı anlamaya çalıştığım ız kavramlar ve dü-
çünce yap ıları gerçekten art ık değişim kar-
eı s ında çok mu yetersiz kald ı ?"
İkinci eorum ise, eon yıllarda devlet üze-
rine yürütülen anlama ve alg ılama çabae ın ı
basit bir mantıkla "Piyasa ve devlet ikilemi"
üzerinden gerçekleetirilmeeinin bu kadar be-
lirleyici olmas ın ı nas ıl aç ıklayabiliriz.
Sungur Savran - Bunlar tam olarak çok
boyutlu bir tart ış man ı n içinde ele al ı nabile-
cek sorunlar. Son dönemin e ğ ilimlerini, senin
gözüne çarpan özellik aç ı k şekilde gösteriyor
San ıyorum; bir dizi e ğ ilim orada cieimle ş iyor
denilebilir. Birinci nokta olarak ş unu belirt-
mek gerekiyor: Son dönemde, özellikle Sov-
yetler Birli ğ i'nin ve di ğ er Doğ u Avrupa rejim-
315121:=MMIE
lerinin çökü ş üyle birlikte h ı zlanan bir Süreç
içinde, Markeiet teori büyük bir darbe yemi ş
gibi görünüyor. Bunu etkisi aç ı s ı ndan söylü-
yorum; yoksa tezlerinin do ğ rulu ğ u, yanl ış l ığı
aç ı s ı ndan değ il. Elbette birçok insan ı n gö-
zünde Markeiet teorinin geçerlili ğ i zaten
Sovyetler Birli ğ i'nin çökü ş üyle birlikte orta-
dan kalktı . Böyle dü ş ünmeyenlerimiz için - Son
benim için de- eorun, ş u anda ortaya koydu-
dönemde,
ğ um eorun, do ğ rudan do ğ ruya etkisinin
azalmas ıyla ilgilidir. azellikle
Tarihsel olarak Markeiet Devlet teorisi- Sovyetler
nin özgüllü ğ ü, iki temel noktada özetlenebi-
Sirli4rnin ve
lir: Bunlardan bir tanesi, devletin S ı n ıf ka-
rakteridir; bütün öteki devlet teorilerinden
diğ er Doğ u
Marksizmi ay ı ran yanlardan birisi budur. Avrupa
Öteki ise, tarihsel olarak devletin sonsuz bir rejimlerinin
a
varl ığı n ı n olmas ı gerekmedi ğ ini ve e ı n ıfları n
ortadan kalkmas ıyla birlikte -ki Marksizmin
çökü ş üyle
tamamen ay ı rı c ı yan ı d ı r- devlet ile toplum birlikte
aras ı ndaki ayr ış man ı n da ortadan kalkma- h ızlanan bir
sı n ı rı , devletin yol olmas ı n ı n mümkün oldu ğ u-
süreç
nu ileri eürmü ştür. Bu iki tez, Markeizmin
genel olarak etkisinin azalmas ıyla
giderek eoeyal bilimlerde genel sol ve Mark- Ma rk s ist
Ciet etkilerin zay ı flamas ı ndan etkilenerek teori büyük
gerilemi ştir. Geriye doğ ru dü ş ününce, cenin
gayet iyi özetlediğ in gibi, daha önceki dö-
bir darbe
nemlerin tart ış maları n ı bir yana b ı rakeak yemi ş gibi
dahi, 70'li y ı llarda yap ı lan tart ış malarda, görünüyor.
bir dizi Marksist devlet teorisi çal ış mas ı nda
al ı nan mesafe ortada.
80'li yı llarda asl ı nda bunlar ba ş ka bi-
çimler alarak devam etti ve bütün o dönem
boyunca gerçekten, devletin e ı n ıfeal karak-
teri üzerine çok ciddi bir dü şünme vard ı . Ne
kadar katı lsan ız da, katı lmazean ı z da, ciddi Devlet özel sayı sı na
bir çal ışmalar dizisi oldu ğ unu kabul etmek ayırdığım ız bu sayım ızda,
Iktisat Dergisi yazı kurulu
zorundae ı n ı z. Buna karşı l ı k, son dönemde
adı na ve bu sayının da
i şin bu yan ı tamamen geri planda kalm ış du- editörlüğünü üstlenen
KTISAT DERG ISI• TE MMUZ200.
rumda. Esasen, senin eordu ğ un ikinci eoru- FUAT ERCAN, Sungur
Savranb bir söyle şi
ya da buradan ba ğ lanabiliriz. gerçekle ştirdi. Sizlere
Devletin s ı n ıf karakteri bir kez geri pla- sunduğu= bu söyleşiye
ilişkin yorum ve eleştiri-
na at ı ld ığı nda (Marksist teorinin devletin
lerinizi, Devlet sayı sının
sonsuz bir varl ığı n ı n olmas ı gerekmedi ğ i ve devamı olan bir sonraki
ortadan kalkabileceğ i tezini bir yana b ı rak ı - sayıya iletebilirsiniz.
 yorum, çünkü o tamamen kapitalizmin öte-
sine geçisle, sosyalizmin, s ı n ıfs ı z toplumun
olu şumu teziyle ilgili oldu ğ u için, bugünkü
tartış mada güncel geli ş meler aç ı s ı ndan s ı -
n ı f karakteri meselesi daha önemli) çok be-
lirgin bir nokta var. Son dönemin geli ş mele-
ri (son 20-25 y ı l sosyal analizde ara ara bu
süreç geli şmekle birlikte, 90'l ı yı llarda iyice
ağı rl ı k kazand ı ) devleti esas olarak liberal
teorinin gözünden de ğ erlendiren bir yakla-
şı ma sahne oldu.
Birincisi, -önce şöyle bir genel çerçeve çi-
zdim- bütün tartış man ı n devlet ile piyasa
aras ı ndaki ili ş kiye yönelmesi, elbette neoli-
beralizmin dünya çap ı nda gerek uluslarara-
s ı bütünle ş me, küreeelle ş me ad ı verilen
uluslararas ı bütünleş me dolayı s ıyla piyasa-
nin öne ç ı kmas ıyla, gerekse kapitalizmin
1974-75'den bu yana sürmekte olan, -dünya
kapitalizmini kastediyorum- depresif e ğ i-
limli uzun dalgae ı n ı n karşı s ı nda her ikisine
de cevap olarak, uluslararas ı sermayenin
gelitirdi ğ i etratejiyle ilgili. Böyle olunca bü-
a zar-çizer, yeni e ın ıfeal olu şumu anlamam ız
tün tartış ma, piyaealara ne kadar müdaha-
le edilmeli konusu etraf ı nda döndü ğ ü için...
Fuat Ercan - Fakat burada araya gire-
cy
rek bir noktaya değinmek istiyorum, liberal
teorisyenler tarafından ba şı ndan beri, dev-
let ve piyasa kavramlarını tamamen birbirin-
den bağımsız gerçeklikler olarak ele al ı n ıyor,
ya da devletin piyasan ın etkin işlemesi açı -
sı ndan olumsuzluklar yaratt ığı sıkça dile ge-
pe
tiriliyor. Bu anlamda ele ştirel olmayan ikti-
sat teorisi aç ı sından, devlet iktisat teorisi-
nin eevimeiz, yaramaz çocu ğu. Sürekli ola-
rak piyasa süreci ve mekanizmalar ı dışı nda,
orada duran ve verili e ın ı fsal belirlemeler dı -
şında bir devlet olduğu dile getiriliyor. Orada
bir 'devlet' var ve her müdahalesi piyasay ı
olumsuz yönde etkiliyor. Burada i şin ilginç
tarafı, senin konu şmanda dile getirerek
özetlediğin son 20-25 yıllı k süreç; aslında
toplumsal ilişkilerde sın ıfsal belirlemelerin
tüm rengini, dokusunu aç ığa çıkarttığı bir
dönem. Artı k e ın ıfeal belirlemeler b ırakın be-
lirli bir mekanla sinirli toplumsal ili ş kiler ala-
Tl AT DER GISI• TE MMUZ200.
nını, bir bütün olarak dünya ölçe ğinde belir-
leyiciliğini artı rm ış olduğu bir dönem ve bu
dönemde; "devlet piyasaya kar ış mae ın"
Oysa kapitalist ili şkilerin bu gün
ulaştığı a şamada, uluelararas ılaşan yerel
sermaye ile, zaten uzun bir zamand ır dünya
ölçeğinde egemenli ğ ini sürdüren `para',
`üretken' ve `ticari' kapitalietler aras ındaki
iliş kilere arac ı lı k eden, bu iliş kilerin daha az
riskli bir ortamda sürmesini sa ğlayan temel
aygıtlardan biri ve hala en önemlisi devlettir.
Bu anlamda kapitalist ili şkilerin dünya ölçe-
ğinde belirleyici oldu ğu bir a şamada, hiç
kuşkusuz devlet değişim geçirmekte, dünya
ölçeğinde işleyen mekanizmaya uygun bir di-
zi bir dönü şüm geçirmekte, ama bu dönü şii-
mü de yine devlet olman ın sağladığı olanak-
lar dolayında gerçekle ştiriyor. Bir de her şe-
yin kapitalist ilişkiler dolayı nda belirleyici ol-
duğu bir a şamada, devlete ili ş kin kavram-
laştirma da, zihinsel donan ı mların ı piyasa-
nin en pahal ı girdisi haline dönü ştüren bir di-
zi bilim insan ın sisteme iliş kin bilgi üretmesi-
nin "devlet" kavram ı n ı n dönii şmeeinde ol-
dukça etkin bir oynad ı. Bu Türkiye'de de ol-
dukça açık bir şekilde gerçekle ştirildi. Piyasa
dışında bir alternatif olmad ığı yönündeki
vurguları bilimsel bir k ılıf uyduran bir dizi ya-
Son dönemin
geli ş meleri
önleyecek bir devlet-piyasa sahte kar şıtlığı devleti esas
yaratırken, ashnda bir dizi iyi niyetli çabaya
olarak liberal
rağmen, tamamen reaksiyoner bir tav ırla
ikili ayrımı ve dolayısıyla olumlu-olumsuz aç- teorinin
mazı nt tersine çeviren yeni-yapı salcı okul ya gözünden
da planlama geleneğinden gelenler, ya da
de4erlendiren
üçüncü dünyac ı yakla şımlarda ayn ı s ınıfsal
olarak nötr bir kavramla ştı rmaya yönelmi ş -
bir yakla şima
lerdir. Bu okullar için ise, piyasan ın yarattı - Sahne oldu.
ğı tüm olumsuzluklar için tek ilaç ve çare
olarak `devlet' öne ç ı karı lmakta. Her iki du-
rum içinde son yıllarda s ıkça referans alınan
ülke G.Kore oldu. Sonuçta her iki aç ıklama-
da da; gerek devlet gerekse piyasa homojen
gerçeklikler olarak ele al ı nmakta ve s ı n ıf ka-
rakterlerinden arındırılmakta. Bu konu üze-
rinde biraz dureak iyi olacak her halde...
Sungur Savran - Asl ı nda bu son derece
önemli bir yan ı; ş imdi o alana doğ ru girme-
miz gerçekten doğ ru olur. Benim, "Devletin
liberal teorisi" dedi ğ im şeyle, bunun aras ı n-
da çok ciddi bir ba ğ lantı oldu ğ u kan ı sı nda-
yı m.
Biraz önce söyledi ğ imi hemen bitirmeme
izin verirsen, oradan ba ğ lamam daha kolay
olduğ u için bunu yapmak istiyorum: Bir kez,
-tam da devletin liberal teorisi dedi ğ im teori
burada önem kazan ıyor- devletin s ı n ıf ka-
rakterinden soyutland ığı, tahlil ondan kopa-
Iıı
 rı ldl ığı zaman eorun ş u oluyor: Devlet sanki
kendine ait, tamamen ba ğı ms ız, toplumun
e ı n ıflann ı n, ç ı karları n ı n, (kendi MalltI111111
etkisiyle ortaya ç ı kan) sonucu, ürünü olmak
yerine; kendi iradesini hep empoze etmeye
çal ışan bir ajan olarak, özne olarak görüldü-
ğ ü takdirde sorun; bu ajanla, bu özneyle ka-
pitalist ekonominin genel yasalar ı n ı n belir-
lendi ğ i piyasa alan ı düzeyi aras ı nda bir geri-
lim halinde ele al ı nmaya ba ş lan ıyor ve o za-
man, baktığı m ı z, e ı n ıflardan ba ğı ms ız bir
devlet ve liberal teorinin e ı k e ı k dile getirdi ğ i
gibi, yatay ili ş kilerin alan ı olan piyasa. Tabii,
piyasan ı n yatay ili ş kilerin alan ı olduğ u doğ ru
değ il, bu 150 yı l önce teş hir edildi, eermaye-
ücretli emek ili şkisinin görünürde yatay, ya-
ni eş it olan ili ş kilerin arkas ı nda son derece
hiyerarşik, hatta fabrika içinde veya i şyerin-
de deepotik ili ş kileri içerdi ğ i ve onun temelin-
de i ş lediğ i, çoktan te ş hir edilmi ş durumda
ama bugünkü dünyam ızda bu noktalar unu-
tuluyor ve liberal teoriler bunun üzerini ka-
pat ıyor.
a
Böyle baktığı m ız zaman, gerçekten tarih-
sel olarak kapitalizmin gelgitleri var. Merkan-
tiliet dönemden, Adam Smith'in ve Ricar-
cy
do'nun -temsil etti ğ i liberal iktieada geçi ş
aeamae ı ncla oldu ğ u gibi; yani bir bak ı ma fe-
odalitenin, o iki s ı n ıf aras ı nda, feodal e ı n ıfla
burjuvazi aras ı nda bir dengeye dayanan dev-
letinin can dönemi ile Frans ız Devrimi döne-
minde ve 19. Yüzyı l ı n başı ndaortaya ç ı kan çe-
pe
li ş ki bugün kendini tekrarl ıyor. 0 dönemde
mutlak ıyetçi devletin merkantiliet politikala-
rı ndan liberalizme doğ ru bir at ı l ı m vard ı ve
burjuvazi, kendini bir ölçüde devlete karşı ta-
n ı mlamak zorundayd ı . Elbette devrimler dö-
nemi oldu ğ u için bunu anlamak çok daha ko-
lay; çünkü feodal devletle karşı karşıya. Bugün
ise, iki dünya sava şı arac ı n ı n depreeyonundan
sonra ortaya ç ı kan müdahaleci devlet ve kal-
kı nmac ı devlet -bu ikisi paralel ele al ın ıyor ve
biz de öyle yapal ı m ve devam edelim- bu ikisi-
ne karşı burjuvazinin sermaye birikiminin clina-
mikleri, dolay ı siyla her iki tarafta da; yani hem
emperyalist geli şmi ş kapitalist ülkelerde, hem
de bizim gibi emperyalizme tabi, ister Türkiye
gibi yarı sanayileşmi ş olsun, ister çok daha
geri eoeyoekonomik yap ı larda olsun, burjuva-
zinin, uluslararas ı sermaye ile ili şkisi içinde,
eski modele karşı tepkisi, devleti sanki burju-
vazinin ka rşı eı na koyuyor.
Al
Tabii eski dönemin sosyal mücadeleleri-
nin getirdiğ i belirli kazan ı mlar var. Eski Key-
da nee döneminin, sosyal demokrat dönemin
veya sosyal devlet döneminin -bu üçü genel-
likle özdee kullan ı l ıyor, bence değ il, ama ş im-
di öyle söyleyelim ve geçelim- devleti, s ı n ıf
mücadelelerinin eonucudur, ve hiçbir zaman
unutulmamas ı gerekiyor, burada en önemli
faktör dünya çap ı nda kapitalizmin ilga edil-
diğ i ülkelerle rekabettir. E ğer Sovyetler Bir-
liğ i'nde, bütün sorunlar ı na ra ğ men i şsizlik
ortadan kalkm ış ea, sa ğ l ı k hizmetleri bir ba-
Eski Keynes
k ı ma evrensel ve bedavayea, e ğ itim hizmet-
leri evrensel ve bedavayea, buna kar şı Bat ı döneminin,
işçi e ı n ıfı n ı n ve tabii ki bizim gibi geri ülke i ş- sosyal
çi e ı n ıfı n ı n ideolojik olarak oraya do ğ ru kay-
demokrat
mae ı n ı engellemek üzere bu tip tedbirler al-
mak gerekiyor. Onun için ikinci Dünya Sava-
dönemin
eı sonras ı nda Sovyetler Birli ğ i hegemonyael veya sosyal
dünya çap ı nda çok etkilidir. ideolojik bak ı m- devlet
dan söylüyorum: yani Nazileri yenmi ş ve bü-
döneminin
tün her şeye ra ğ men depresyon geçirmemi ş
bir ülkeden baheediyorum; dolay ı sıyla, "sos- devleti, s ı n ıf
yal devlet" bu rekabete bir cevapt ı . Dolayı - mücadeleleri-
sıyla, o s ı n ıf devletinin içerieinclen belirli şey-
nin sonucu-
ler kopar ı lm ış, ama o devletin içinde kalm ış -
tı r; ş imdi, bugün yap ı lan tart ış ma o yüzden dur, ve hiçbir
çok zordur. Örne ğ in Batı Avrupa'y ı alal ı m. zaman
Bizim gibi ülkelerde sosyal devlet Anayasa-
unutulmama-
ya geçmi ştir; ama karikatürü vard ı r. Ama
Bat ı Avrupa'y ı , yani "sosyal devlet" denen
si gerekiyor,
özgü! kurumla ş mayı en iyi temsil eden cağ - burada
rafyayı ele al ı reak; burada devlet hem bir s ı- en önemli
n ıf hâkimiyeti arac ı d ı r, hem de kendi içinde
faktör dünya
belirli tavizler vermi ş oldu ğ u için, i şçi e ı n ıfı n ı n
kazan ı mları n ı içermektedir, kazan ı mlar bir çap ı nda
ölçüde orada mündemiçtir. Dolay ı siyla, ger- kapitalizmin
çekten i şçi e ı n ıfı n ı n kazan ı mları ndan kurtul-
iiga edildiğ î
mak isteyen burjuvazinin, devlete karşı oldu-
ğ u gibi bir görünüm dlo ğ mu ştur.
ülkelerle
Fuat Ercan - Yani orada şöyle bir şey rekabettir,
söylenebilir mi? Tarihin her a şamasında
toplumsal ilişkileri içkin olan s ınıfeal yapılar,
devleti belirliyor; fakat devletin belirli bir dö-
neme ait belirlenmişliği/kuralları, bir dönem
sonra -sermayenin dinamik toplu süreç ol-
ilri:='
duğunu kabul ettiğimiz ölçüde- sermayenin
ve dolayıelyla yeni işbölümLinün farklılaşnıa-
eına 12411 olarak, e ınıfeal iliş kilerde belirleyi-
ci olanlar açısından artı k a şılmas ı gereken
sınırlar ve kurallar olarak görülüyor. Yani
devlete ilişkin burjuvazinin değişen alg ılama
 ve açı klamaları sadece ideolojik bir eğilim
yanlış bilinç olu ş umu anlamda ideolojik bir
sürecin ürünü olmayıp, bizzat sistemin ve
dolayısıyla burjuvazinin -genellikle s ı nıf içi
farklı ları içeren bir öze sahip olarak- serma-
ye birikiminin yeni dinamiklerine uygun bir
devlet isteğinin ürünü olarak alg ı larımae ı ge-
rekiyor. Yeni ihtiyaç ve yeni güç ili ş kileri do-
layı nda, yeniden kurgulanan veya haz ırlanan
bir devlet gerçeği var, yani ortadan kalkan
değil, değişime uyum göstermesi gereken bir
devlet. O zaman; günümüzde olup bitenleri;
devlete karşı tavır alındığı, devletin yok edil-
diği biçiminde değil de, "sermaye birikiminin
ula ştığı aşamaya" uygun bir yeni bir kimlik,
yeni bir dizi i ş levlerle tan ımlanmae ı olarak
alg ı lamak daha doğru bir aç ı klama biçimi
olabilir mi?
Sungur Savran - Ben, bu nitelemeyi mü-
kemmel buluyorum. Bir bak ı ma soruna diya-
lektik olarak yakla şı reak; tam da senin dedi-
ğ in gibi, sermaye birikimi dinamik bir süreç
oldu ğ undan, gerek üretici güçlerin geli şme
a
a şamae ı , gerekse buna bağ l ı olarak dünya
ko ş ullar ı değ i şti ğ i zaman, tek tek devletlerin
ve bunları n bir toplam ı olarak dünya çap ı nda
cy
MEM kapitalist devletlerin bir önceki dönemdeki
biçimlenmesi engel haline gelmeye 124iyor.
Bunu yeniden toparlayaym; cümle uzun ve
karışı k oldu, bence yal ı n söylememiz gereki-
yor; çünkü bu konuda yan ı leamalar var. Bir
önceki dönemin geli ş mi ş ülkelerde ister
pe
"Keyneeci" diyelim, ister "sosyal devlet" di-
yelim ve bizim gibi ülkelerde kalk ı nmac ı dev-
let, bunlar her ne kadar s ı n ıf mücadelesinin
ürünleri olsa bile, ayn ı zamanda da sermaye
birikiminin o dönemdeki dinamiklerine karşı l ı k
veren ve onun önünü açan yap ı lard ı ; fakat
sermaye birikiminin ko ş ulları değ i şti ğ i za-
man, eskiden birikime destek niteli ğ i ta şı -
yan, ona olumlu bir yönde ortam yaratan
devlet yap ı ları , daha sonraki bir a şamada
engel haline gelebiliyor. Buna Türkiye'ye ili ş -
kin bir örnekle devam edelim mi?
Fuat Ercan - ıstereen sorunun Türki-
ye'ye ili şkin boyutunu sonra konu şalım ve
TMWMTİnn:n I 1.:1Z,litik_DI!1.;
çok ilginç bir ba ş ka yan ı leama üzerine gide-
lim. Yukarıdaki vurgumuzda, toplumsal ili şki-
ler olarak sermaye birikimi ve sermaye biriki-
mi sürecinde birikime içkin olan s ın ıflar ara-
s ındaki çeli şkilerin çok boyutlu belirlemeei
dolayında biçimlenen bir devlet tan ımına yö-
neldik. Gerek sermaye birikimi ve gerekse
sermayeye içkin e ınıfeal konumların dinamik
belirleyiciliğindeki devlet, belirli zaman aral ık-
ları içinde güç ili şkileri dolayında tanı mlan ı r-
ken, bizzat güç ilişkilerinin dönü ş ümüne bağ-
lı olarak bir süre sonra dönü şmek farklı la ş -
mak zorunda olduğunu söyledik. Günümüz-
de, yani sermayenin toplam döngüsünün
dünya ölçeğinde gerçekle ş tiği a şamada,
sermayenin toplam döngüyü içindeki farklı
iş levlere bürünmü ş sermaye içi farklila ş ma-
lar daha bir krietalize olmu ştur. Para-ser-
maye sahibinin dünya ölçeğinde işleyen me-
kanizmadaki gelece ğe ilişkin beklenti ve ç ı -
Sermaye
karları farklı etratejilere yönelmeeini zorun-
lu kı larken, üretken sermaye rahibi çok da
birikiminin
ha farklı strateji ve yöntemler geli ştirmeye koşullar ı
çalışmakta. Bu bir yandan sermayenin mer- de gy i ştrgi
kezileşmeei ve yoğ unla şmas ına bağlı olarak
zaman,
sermayenin toplam döngüeünde farklı işlev-
leri üstlenen finans-kapitalin daha fazla eskiden
güçlenmesine neden olurken, diğer yandan Pirikime
kapitalietler aras ı çelişkilerin daha da yo-
destek
ğunla ş mas ına neden oluyor. Örnek olarak
faiz politikaları ile ücretler ya da döviz kuru nitelrgi
rejimi aras ı ndaki en küçük değişiklik bu kapi- ta şıyan, ona
talistlerin k ısa ve uzun erimli ç ıkarları n ı olumlu bir
olumlu ya da olumsuz yönde etkiliyor. Dev-
let ise tam da yoğ unla şarak artan bu çeli ş -
yande ortam
kiler aras ı nda, bu gerilimli ortamda var ol- yaratan
makta. Yani daha bir s ı rı lf yönelimli baskılar- devlet
la karşı karşıya. Devleti herhalde biraz da ve
yap ı ları,
daha çok bu boyutuyla dü ş ünmemiz sa ğlı klı
olacaktır. Bu çelişkilerden belki de en önem- daha
liei, geç kapitalistle şen ya da yeni kapita- sonraki l7ir
lietleşen ekonomilerin bir yandan uluslar
a şamada
aracı sermaye clöngüeüne kat ı lan sermaye
ile henüz bu donanı ma katı lamayan eerma-
engel haline
yeler arac ı çeli ş kilerin artmas ıdır. Bu an- gelebiliyor.
lamda çeli ş kilerin yoğunla şarak arttığı bir
dönemde ya şıyoruz, ve bu dönemde kapita-
lietlerin devlete daha çok ihtiyac ı var.
D.Gordon'un çok daha erken bir tarihte be-
lirttiği gibi, günümüzde devletin önemi daha
çok artm ıştır.
Sungur Savran - son derece doğ ru ben-
ce. belki bir-iki konuda farkl ı l ı kları m ız biraz-
dan ortaya ç ı kacak; ama önce görü ş memi-
zin yal ı n olabilmeyi için ş unu hemen söyleye-
yim: Demek ki s ı n ıf ili ş kilerinden -sen çok
doğ ru bir vurgu yaptığı n için- bir bak ı ma
ş imdi s ı n ıf içi ili ş kilere kay ıyoruz. Sermaye,

her zaman çok sayı da sermaye olarak var
olmu ştur ve ben ş imdi buna bir ek yapaca-
ğı m. Kapitalizm, dünya kapitalizmi, çok say ı -
da devletten de bence vazgeçemez; yani
burjuvazi, dünya burjuvazisi, ulusal, farkl ı
bölümlere bölümlenmi ş olarak geçmi ştir ta-
rihe. Bu da, s ı n ıf karakterinin yan ı s ı ra, bur-
juva devletlerinin -senin dedi ğ in gibi, daha
somuta geldi ğ imiz için- bir ba ş ka belirlenimi
olarak ortaya ç ı kmakta. Bu anlamda bak ı n-
ca, sermaye için ilk bölünmeyi bence bu dü-
zeyde; yani ulusal devletler, ulusal burjuvazi-
ler düzeyinde ele alal ı m; finansla, küresel
sermaye aras ı nda yapaca ğı m ız bölümlen-
meden önce.
kimdi burada da, bu son döneme ili ş kin
çok önemli bir ş ey var, genellikle hepimizin
tartıştığı bir konu bu. Geriye dönelim. Biraz
önce, mesela 11.Tez'de; 80'li yı llarda, devle-
tin azgeli ş mi ş lik karşı s ı nda benimsedi ğ i
politikalar ve. konusunda bir literatür oldu-
ğ unu söylemi ştin. Burada birincisi, gerek
deminden beri Keynesci veya "kalk ı nmac ı
devlet" olarak adland ı rd ığı m ı z devletin yap-
a sonra bu sürece eklemlenmek istiyorlar. So-
t ığı müdahalelerde gördü ğ ümüz, gerekse
ba şka dönemlerde diyelim, tekil bir devletin
cy
ald ığı politik tedbirlerde gördü ğ ümüz esas
olarak ş udur: Tekil devletler, ulusal diye an ı -
lan ama, asl ı nda birçok ulusu ba ğ rı nda tek
bir hakim ulusun hakimiyetinde bir araya
getirebilen tekil devletler, kendi co ğ rafyala-
rı n ı n eermayeeini, ç ı karlar ı n ı di ğ er ülkelerine
karşı savunan, koruyan, geli ştirmeye çal ı -
pe
şan ajanlard ı r.
Fuat Ercan - 0 zaman burada daha açık
bir tan ı mlamaya yönelebiliriz; küresellesen
kapitalizmde, küresellesmenin devlete kar şı
olduğu ve devleti güçsüzlestirdiği yönündeki
bir argümandan bahsetmenin do ğru olma-
yacağı n ı söyleyebiliriz.
Sungur Savran - Doğ ru, onun için ben
de bu konu üzerinde özellikle durdum. Gide-
ceğ im yer ş uydu: Mesela, 19. Yüzy ı lda İ ngi-
liz Devletinin ve onun ideologlarm ı n serbest
ticareti eavunmaelyla, örneğ in Almanya'da
"bebek sanayi" diye bir argüman ı n ileri sü-
rülmesiyle "ulusal ekonomi" temelinde te-
orilerin geli ş mi ş olmas ı bir raetlant ı değ il-
dir. İ ngiliz Devletinin, daha üstün s ı nai bir
geli ş me düzeyine sahip oldu ğ u için dünyay ı
ucuz mallarla fethedebilen İ ngiliz kapitaliz-
minin ç ı karlar ı na liberalizm ve buna kar şı l ı k
=U,
yeni geli ş mekte olan Alman 12urjuvazisinin,
sanayile ş mesini yeni bir korumac ı l ı k alt ı n-
da, İ ngiliz malları na karşı yeni bir korun-
mayla gerçekle ştirebilmeei için bebek sana-
yi argüman ı na dayal ı bir "ulusal ekonomi"
yakla şı m ı daha uygun dü ştü ğ ü için her iki
devlet ve onun ideologlar ı farkl ı pozieyonlar
alm ış lard ı r.
Fuat Ercan - Aslında Türkiye'de bu gün
kendi içinde böyle bir farkl ılasma yok mu?
Yani bir yandan uzun yıllardır ülke içinde
sermaye birikimini gerçekle ştirerek güçlenen
az sayıda sermaye art ık uluslararas ı bo-
yutta birikim sürecine eklemlenirken, diğer
yandan küresellesen kapitalizmin olumsuz-
lukları ile daha bir karşılaşan mesela US/AD
(Ulusal Sanayi ve isadamları Derneği) gibi
olu şumlar ulusalc ı bir dil ile bir dizi yeni olu-
suma çağrı yapıyorlar. Gerçi bu ulusalci vur-
gular arkas ında da, küresel ekonomiye kat ı l-
ma yönünde bir amaç var, sürece onlar da
katılmak istiyorlar. Ama bir süre devletin
olanakları n ı kullanarak, güç kazand ı ktan
Ulusal
devletlerin
runu böyle alg ılayabilir miyiz? varl ığı n ı n,
Sungur Savran - Alg ı lanabilir tabii, ama
önemini MEME
ben 12irazUS İ AD' ı n nostaljik bir şeyi savun-
duğ unu san ıyorum. Almanya icin, daha son-
ra Japonya için, 30 lu y ı llarda Latin Ameri- ileri sürmek
ka'n ı n bir dizi ülkesi için, k ı emen Türkiye için
yanl ıştı r,
ve sava ş sonras ı nda ithal ikameci denilen
sermaye birikim modeline ba ğ l ı olarak geli-
şen birçok azgeli ş miş ülke için geçerli oldu-
ğ unu biliyoruz önerilen modelin. Bugün ise
durum biraz farkl ı d ı r.
Bugün ulusal devletlerin tamamen öne-
mini yitirdiğ ini, ekonomik olarak asl ı nda hiç-
bir anlaml ı akı ma karşı l ı k vermedi ğ ini ileri sü-
ren ve.ulusa. I devletlerin son" ilan eden bir
teori var. Buna "küreeelle ş me teorisi" diye-
biliriz. Dünya çap ı nda sermaye birikiminin di-
namiklerinin bütün ülkeleri tek bir sermaye
birikimi devreeinin parças ı haline getirmi ş
olmas ı ba ş ka bir şeydir, bu alan ı n homojen
olup olmamas ı ba şka bir şeydir. Homojen
olmayan bir alanla kar şı karşıyayız ve dola-
İMPLIG 111.11.1ClilLUilit•I.I.D.
yı s ıyla ulusal devletlerin varl ı l ığı n ı n önemini
yitirdi ğ ini ileri sürmek bence yanl ıştı r. Ulusal
para da, maliye sistemi de, en önemlisi s ı n ıf
ili ş kileri rejimi deve ba ş ka faktörler de -ister
doğaya yakla şı m olsun, ister ara ştı rma ge-
li ştirmeye yakla şı m olsun, ister bir dizi ba ş -
 ka tarihsel ve eoeyo ekonomik faktör Söz
konusu olsun- bir dizi faktör ulusal ekonomi-
leri birbirlerinden ay ı rt etmektedir; parçal ı
bir bütünü önümüze koymaktad ı r. Görmez-
likten gelinen budur.
Ama bugün daha ewelki evreden farkl ı
olarak, ulusal devletlerin esas fonksiyonu
artı k iç pazar ı korumak değ ildir. UelAD bu-
rada zaman ı geçmi ş bir yöntemi eavunuyor.
Öte yandan küreeelle ş me teorisi, ulusal
devlet dönemini doldurdu derken, ulusal
devletin i ş levini, eadece iç pazar olarak ulu-
sal ekonomiyi korumak olarak sunuyor. Bir
bakı ma art ı k geride b ı raktığı = bir dünya-
n ı n kategorilerini kullanmakta; ba ş kaları n ı
yenilikleri görmezlikten gelmekle euçlayan bu
teorieyenler asl ı nda geçmi şe ait kategorile-
re hapeoluyorlar. Oysa, bir kez eermaye ka-
tegorisini araya sokarsak, ulusal ekonomiy-
le, varolan ulus çap ı ndaki ekonomik hayat ile
devletin arac ı na bir de sermaye kategorisi-
ni eokareak, S ı n ıf karakterini yeniden hat ı r-
lareak, o zaman devletin bir ülkenin serma-
yeeinin ç ı karları n ı dünya çap ı nda da, kendi
a çekleşen bu ittifak ı n temel amac ı, güvensiz-
ülkesinde de, ille korumac ı yöntemlerle de ğ il
ayn ı zamanda ba ş ka yöntemlerle geli ştire-
=KM
cy
bileceğ ini görürüz.
En baeiti ve çarp ı c ı e ı , senin eorunla ili ş-
kili olarak söylüyorum bunu, en önemlisi ş u:
Bütün küreeelle ş me teorieyenleri ayn ı anda
hem ulusal devlet önemli de ğ il demektedir-
ler, hatta art ı k ortadan kalk ıyor demekte-
pe
dirler, hem de devlet yeni önlemler almak
zorundad ı r ki bugün ba ş ka devletlerin kar-
şı s ı nda ülkeyi yabanc ı eermaye için daha
cazip hale getirein demektedirler; yeni i ş -
levlerle donatmaktad ı rlar devleti. Hani dev-
let bitmi şti!
Fuat Ercan - Su da söylenebilir. Devletin
iş levi Zapatieta liderinin Söylediği gibi "küre-
eelle ş me çağında devlet bütün ell2iselerin-
den soyunmu ştur, ve şiddet tekelini elinde
bulundurmanin tüm olanaklar ı nı kullanmak-
tadın Hiç ku şkusuz sistematik ve genellikle
de meşrula ştirılan şiddet ya da zor kullan ır-
ken, bu uygulamaları n kendileri nötr
Kil AT DERGI SI • TE MMUZ200.
Tam da verili ili şkiler ya da mekanizmalar,
artık toplumun geniş kesimleri için kabul edi-
lemez olduğu bir noktada, devletin şiddet
kullanma yönündeki tekeline ve şiddeti daha
bir sistematik kullanmaya yönelik ihtiyaç
artmi ştır. Kapitalizmin kendine özgü dina-
miklerinin daha bir belirginle şerek aç ığa çık-
tığı günümüz ko şullarında, veri!i s ın ıfsal çe- 4
liş kiler daha bir yoğ unla şm ıştı r. Son yı llarda
iyice popülerle şen Italyan postmodern bir
felsefeci dü şünürün sorulan bir soruya ver-
diği cevap ilginçtir. Soru; "1970'lerden günü-
müze postmodern dünyayı tanı mlayan en
önemli değişim sizce nedir?" Verilen cevap
ise: "postmodern dünyay ı tan ımlayan temel
değişken, h ıZ've h ıza bağlı olarak sistematik
şiddet kullan ım ının artışı olduğu" yönünde-
dir. Ş iddeti organize olmu ş ş iddeti kim art-
tırıyor? Devlet harcamalarının kıs ıtlanmas ı
yönündeki aç ıklamaları n belirli bir ideoloji ve
uygulama buldu ğu günümüz ko ş ullarında,
devletler savunma ve ülke içi güvenlik için
yaptıkları harcamaları muazzam artı rm ış -
lardır. Sermayenin değereizlesme krizi kar-
şı sında militer-eanayiler muazzam ölçüde
Küreelleme
gelişmekte. Militer-sanayi sektörü diğer
yandan geliştiği ölçüde, devletler ve ordular- ça4inda devlet
la sevimsiz bir dizi ç ıkar ittifakı oluşturmu ş - bütün
turlar. Tam anlam ıyla küresel ölçekte ger-
elbieierindee
soyunmu ştur,
lik ve riekin her geçen gün daha bir artt ığı
yönünde bir kamuoyu olu şturmaktır. En ve hiddet
azından bu ko şullar altında bile, devletin i ş - tekelini elinde
levinin azaldığı yok olduğunu söylemek müm-
Iniundurma-
kün değil. Hiç ku şkusuz risk ve güvensizliği
destekleyen yani yukar ıda baheettiğimiz ee- nin tüm
vimsiz ittifak ı destekleyen bir geli şme süre- olanaklar ı n ı
ci ile karşı karşıya olduğumuz da ayrı bir
kullanmak -
gerçeklik. Çeli ş kilerin daha bir yo ğunla şmaei
yönündeki vurguyu, özellikle kapitalizmin kü- tad ın
reselle ş mesi ile ba ğlantı lı olduğunu vurgula-
mam ız gerekiyor. Sisteme ili şkin çeliş kiler
artı k sadece ulus-devlet s ınırları içinde ger-
çekleşmediği ölçüde, devlete duyulan ihtiyaç
daha bir artm ıştır. Dünya Bankas ı 'n ın 1997
Dünya Kalkınma Raporunu devlete ayırmas ı
boş una değildir. Raporda kullan ılan ba ş lıkta
oldukça anlaml ıdır; "Değişen Dünya'da Dev-
'let." Rapor'cla iki bölümlü bir strateji öneril-
miştir: "Devletin rolünun kapasitesine uygun
hale getirilmesi ve daha sonra devletin veri-
li kapasitesini art ıracak şekilde etkin devlet
olman ın gereklerini yerine getirmesi yönün-
dedir". Özellikle Waehington Uzla şmasına
reaksiyonun öncüsü kabul edilen ve Dünya
Bankası 'n ın son zamanlara kadar ba ş eko-
nomieti olan Joseph Stiglitz, çal ış maların-
da ısrarla küreeelle şen bir dünya da ekono-
4

misin görevleri üzerine bir dizi aç ıklama ve
dü ş ünce ileri sürmü ştür. Bu açıklamalardan
birinde açıkça; Özel sektörün, devletin ya da
hükümetlerin yapacağı her şeyi daha iyi ya-
pacağı yönündeki aç ıklaman ın yanlış ve eksik
olduğunu vurgulamakta ve devamla da piya-
naların en iyi eonuçlara ula şman ın biricik
kaynağı olmadığını da ayrıntılarla aç ıkla-
makta ve devamla devlet ve hükümetlerin
bazı konularda daha güçlü oldu ğu ve siste-
min devaml ılığı için bu gücü iyi bir şekilde kul-
lanı lmae ın ı n gereklerinden bahsetmekte.
Sonuç olarak devlete olan ihtiyaç artm ı ntır,
ama artık farklı roller üstlenen ve etkin bir
devlet, küresel kapitalizmin gereklerine uy-
gun bir devlete olan ihtiyaç artm ıetır, diye-
bilir miyiz?
Sungur Savran - Gençler belki hat ı rla-
mayacaklar, ama 1989 döneminden, diyelim
simgesel olarak Do ğ u Avrupa'n ı n çözülmesi
döneminden ba ş layarak, yeni dönem bar ış
dönemi olacak, refah dönemi olacak, ulusla-
raras ı bütümle şme içinde yepyeni bir kültür
a
doğacak filan deniyordu. Ortaya bunun tan ı
karşıtı n ı n ç ı kt ığı n ı görüyoruz. Ama hâlâ bir
insan haklar ı retori ğ i, hâlâ bir demokrasi re-
cy
tori ğ i, hâlâ bir bar ış retori ğ i altı nda. Bar ış ve
insan hakları retori ğ ine çok kı saca sonra de-
ğ inmek istiyorum ama senin söyledi ğ im o ka-
dar doğ ru ki. Çarp ı c ı bir nokta: NATO ilk defa
sava şa giriyor. NATO'nun amac ı esas olarak
Sovyet blokuydu ama o bittikten sonra, ilk
pe
defa bir ülkeye, hem "kurtard ığı" halk ı n, hem
de onu ezen halk ı n; yani hem S ı rpları n, hem
Konoval ı lar ı n ba şı na bombalar ya ğ d ı rarak bir
ülkeye karşı muazzam bir taarruz düzenledi.
Asl ı nda Körfez Sava şı ndan ba ş layarak em-
peryalist ordular ı n, dünyayı şiddetle kontrol
alt ı nda tutma yönünde, bir bak ı ma bütün
zincirlerinden boşanan bir rahatl ık elde etti-
ğ ini görüyoruz; bu i ş in birinci yan ı .
İ kinci yan ı da senin söyledi ğ im gibi iç dü-
zende ortaya ç ı kan ve güvenlikçi diyebilece-
ğ imiz bir ideolojiye dayanan sald ı rganl ı k. Bu-
gün Amerika'dan Brezilya'ya, oradan Avru-
pa'ya çok aç ı k bir ş ekilde kentsel sorunlar ı n,
yani asl ı nda i ş sizli ğ in ve yoksulluğ urı yarat-
t ığı sorunlar ı n, sadece belirtilerini ortadan
kald ı rmak üzere muazzam bir devlet bask ı s ı
uygulanmaktad ı r. Mesela New York polisi
son elli yı ld ı r görülmemi ş ölçekte bir gaddar-
l ı kla niyahları sokakta yarg ı n ız infaza tabi
2=21=,
tutuyor non y ı llarda. Mesela Brezilya'da so-
kak çocuklar ı (kendisi büyük sorun olan) kö-
pek itlafı nda oldu ğ u gibi ortadan kald ı.r ı llyor.
Giderek toplumun dokular ı na ninen sald ı r-
gan, şiddet dolu bir Devlet uygulamas ı var.
Fuat Ercan - Aslında uzun süredir gün-
demimize almad ığım ız bu küreeelleş me-dev-
let tartıemaeında yukarıda tan ımladığı =
militer-eanayiler sorununa pek fazla refe-
rans verilmiyor. Küresel bir hal alan savun-
ma sanayi, önceleri daha çok dış dünyaya
karşı ulusal güvenlik düsturu içinde yürütü- Bugün
lürken, son yı llarda özellikle ABD merkezli bir Amerika'dan
geliş me ile kentsel alanlarda olu şturulan
Brezilya'ya,
daha donan ı mlı içnel güvenliğe yönelik geli ş -
meler militer eanayicilerin hem deste ğini oradan
alırken, hem de bu kesimin Avrupa'ya
eine neden olmu ştur. Sadece 1998 yılındaki
çok aç ı k bir
silah ticaretinin kar şı lığı 93 milyar dolar
(yani '59 katrilyon) oldu ğunu hatırlatmak
ş ekilde
sorunun önemini açıklaması için yeterli. Bu kentsel
harcamaların Sürekli olnıdeı için devlet yada sorunlar ı n,
daha sivil güç merkezlerinin devaml ınğı eart.
yani asl ı nda
Bu alanlara yap ılan yatırımların, tüketilmesi
ise devletin ş iddet tekelini elinde bulundur- igizlisgin ve
manına bağlı olarak daha bir ilginç hal alıyor. yoksull4un
Devlet ve ordular ile militer eanayiciler ara-
yaratt ığı
sındaki eevimsiz ittifakı n büyümeeine ba ğlı
olarak, devlet eskisinden daha donan ımlı ve
sorunlar ı n,
verili ittifaktan dolayı militer nanayilerin, sadece
ürettiklerinin tüketilmesi için devlete daha 5elirtilerini
çok ihtiyaç duyuluyor diyebilir miyiz?
ortadan
Sungur Savran - Ben bunun çok aç ı kça
nöylenmeni, alt ı n ı n çizilmesi gerekti ğ ini dü- kald ı rmak
ş ünüyorum. Çünkü insanlar, asl ı nda kapita- üzere
l&ıı in bilimi ve -teknolojiyi gel i ştirmesinin, ay-
muazzam
n ı zamanda bu antagonistik, dü ş manca, uz-
la ş maz sonyal ili ş kileri içeren toplumda,
5ir devlet
tahrip araçlar ı n ı n geli ş mesi biçiminde orta- bask ı sı
ya ç ı kt ığı n ı çok kolay unutuyorlar. Bugün li-
uygulanmak-
teratürde bir "gözetim toplumu"ndan bah-
nedilebiliyorna, bu çok aç ı kça uydudan tele-
tad ı r.
komünikaeyona, bilgisayardan ba ş ka şeyle-
re kadar geli şen, ileti ş im alan ı ndaki bütün
at ı l ı mları n ayn ı zamanda, neredeyse totali-
ter diyebilece ğ imiz, George Orwell'in "Büyük
KTISAT DERISI• TEMMUZ200 .,
Birader seni izliyor" slogan ı n ı cisimle ştire-
cek bir gözetim, vatanda şları n ı bu tür bir
gözetim alt ı nda tutman ı na olanak sa ğ lad ı -
ğı n ı unutmak son derece büyük bir hata. Ay-
n ı şey silah sistemlerinde de ortaya ç ı kmak-
tad ı r, bu yan ı n ı unutmak son derece yanl ış.
 =MET,
Fuat Ercan - Bu 'gözetim toplumu `kav-
ramlaetı rı lmae ı eon yı llarda özellikle post-
modern literatürde s ı kça kullan ı lmakta. Bu
sağlı klı bir tan ı mlama, ama ayn ı literatür;
gözetim toplumunu modernliğin bir sonucu
olarak ele alma eğilimi içinde iken, gözetimin
bizzat kendisinin bir teknoloji ve dahas ı bir
sektör oldu ğu yönünde, ayaklar ı daha bir ye-
re basan açı klamalara yönelmiyor. Kapita-
lizmin gelieimine ba ğlı olarak muazzam bo-
yutlara ula şan sermayenin değereizleeme
tehdidi altında üretken olmayan alanlara
yönelmesi önemli bir özellik iken, mili-ter alan-
lara yönelmesi daha bir önem tae ıyor. Dev-
let ve ordu aras ı ndaki ittifaklardan dolayı
da bu alanda yapılan harcamalar insanların
gündemine pek alınam ıyor. Neyse tüm bu
açı klamalardan sonra, devlet-küreeelleeme
konusunu Türkiye bağlam ında ele alabiliriz.
Ne dersiniz?
Sungur Savran - Geçmeden bir ş ey söy-
leyebilir miyim? Zapatista Lideri Marcoe'un
çok güzel edebi eöyleyieleri var. Baz ı ş eyleri
a
gerçekten çok ç ı plak söylüyor, güzel, hepsi
iyi. Burada kaç ı rmamam ı z gereken bir ş ey
var: Son dönemin kapitalizminin, bir yandan
cy
=LE ş iddeti artı rı rken, bir yandan da rakiplerinin,
milliyetçi Nas ı r tipi rejimleri bir yana b ı rakı -
yorum, esas rakibi eoeyalizmin bugün kitle-
sel düzeydeki zaaflar ı n ı , toplumlar üzerinde-
ki etkisinin zaaflar ı n ı kullanarak, insan hak-
ları , demokrasi gibi, hatta ulusal haklar gibi
pe
-geçmiste tamamen görmezden geldi ğ imiz
ezilen ulusları n haklar ı - bir dizi eorunu orta-
ya atarak, ayn ı zamanda hakimiyetini ide-
olojik bir euland ı rmaya Glayadi ğı n ı ve bu an-
lamda ideolojik bir hegemonyan ı n bu anda,
dünya çap ı nda neoliberalizmin elinde oldu-
ğ unu unutmam ı z büyük zararlar yarat ı r. Bir
gerilla liderinin böyle bir şey eöylemesini an-
layabiliyorum, Zapatietalarin çok ilginç ide-
olojik ve politik taktikleri olsa da. Ama bir
gerilla liderinin bu Söyledi ğ ini yüzeysel değ e-
Hyle al ı reak, uluslararas ı burjuvazinin bu-
günkü taktiklerinin öbür veçheeini biraz
unutmu ş oluruz. Yoksa gerçekten büyük bir
KTİ SATDERMI•TEMMU Z200.
ş iddet coğ almael, burjuva devletlerinin ana
yönelislerinden
Fuat Ercan - Aslında yukarıda küreeel-
leemenin daha bir aç ığa çı kardığı ve devletin
de ili ş kili olduğu doğrudan şiddet üzerinde
durduk, ama hakl ıs ın piyasa ilişkilerinin ege-
menliğini artırdığı günümüz koeullarında, bi-
zim fiziksel anlamda tan ı mladığı m ız yani
gerçek anlamda, günlük dilde kulland ığı =
şiddetin dıe ı nda, piyasanın bireyler/s ın ıflar
üzerinde artan ölçüde şiddet kullandığı nı
Söyleyebiliriz. Issiz kalma korkusu ile ieyerin-
deki uygulamaları katlanma zorunda kalan
işçinin geril ı'mi, piyasan ın ya da büyük eir-
ketlerin tan ımladığı fiyatları yakalamak için
küçük üreticilerin kendi aralar ı ndaki rekabe-
tin eiddetti, ya şam ın farklı alanların ı n Ur
mantığı içinde tan ı mlanmae ına bağlı olarak
eğitim ve sağlı k hizmetlerini kullanamama-
n ı n yarattığı gerilim, tar ı msal üreticilerin pi-
yasa ko ş ullarında belirlenen girdiler kare ı -
eı ndaki donan ı meızlıkları gibi, burada eaya-
mayaca ğı m ız ölçüde birçok tehdit ve gerilim,
piyasan ın görünmeyen ama insanlar ı ege- bireysel
menliği altına alan bir dizi gerilimli varoluea kapitalist-
neden olmuetur. ler 5i5temin
Aslı nda neo-liberalizmi tan ı mlayan en
önemli özelliğin, kapitalizmin krize kar şı ge-
belirl ey ıi cili-
lietirdiği mekanizma oldu ğ unu vurgulamak 4i altı nda,
gerekiyor. Nedir bu mekanizma? Paha önce- verdi olan
ki mekanizmadan farkl ı olarak, bireysel kapi-
tüm
talietler sistemin belirleyiciliği altı nda, verili
olanaklar ı
olan tüm olanakları tüketme eğilimine gir-
mislerdir, ya da bu zorunluluğu yaeamakta- tüketme
dı rlar. Bu eu anlama geliyor; sistem art ı k
tüm farkl ı lı kları tüketmeye çal ıemakta, da-
ha da önemlisi tüketilecek farkl ı lıklar yarat-
girmi şlerdir,
makta. Bu mekanizma, üretimi fabrikalar- ya da bu
dan sokaklara ve evlere tae ırken, emek kul- zorunluluğ u
lan ı m tarzı nı da artık fabrikalarda ki
yaşamakta-
işçilerden farklı olarak, kadı nları, çocuk-
ları farklı mekansal konumları ndan ve daha- d ırlar,
s ı farklı kimlikleri dolayında üretim sürecinde
emeğinden yararlanmakta. Bu mekanizma
yani farkl ılıklar yaratma mekanizmaları, ula-
eı m ve iletı'eim olanaklar ı nı n geliemeei ile bir-
likte düeünüldü ğünde, daha önce homojen
bir bütünlük olan ulus-mekan, art ık yeniden
biçimlenmekte. Farkl ılaean üretim ve tüke-
tim mekanları, bir yandan yerel dinamiklerin
harekete geçmesi, di ğer yandan ulusal ve
uluslararas ı dinamiklerle dinamik bir etkile-
eim içine girmesi, önceki daha homojen ulus
temelli devlet ve hükümet etme düzenekleri-
nin yetersiz kalmas ına neden olmuetur. So-
runa böyle yaklaetığı mızda, baktığı m ıza dev-
letin daha bir etkin olmas ı nın gerekliliği da-
ha bir açığa çı kmakta. Kapitalizm bu gün ki

a şamada tüketilmek üzere ürettiği farklılık-
ların artmas ı beraberinde, o farkl ılıkların ye-
niden koordine edilmesini, gözetlenmeeini
zorunlu kılıyor. Bu ise devletin daha rasyonel
çalısmaeın ı yani daha etkin olmas ını gerek-
tiriyor. Tüm bu vurgulardan sonra piyasa ve
devlet ikilemi içinde bir kabul edilmeyen dev-
letin var olduğu gerçek, çünkü bu devlet yeni
değisikliklere ve kapitalizmin yeni gereklerine
uymuyor, ama bir de istenen ve dönüetürü-
len bir devlet var. Bu ayr ı mı ve bu ayrıma ne-
den olan çifte şiddeti göz önüne almadan
devlet, küreeellesme tart ışmalarını anlamak
pek fazla da sa ğlıklı olmayacaktır, diye dü-
eünüyorum.
Sungur Savran - Bu çok ilginç, gerçek-
ten benim üzerinde durmad ığı m, dü ş ünme-
di ğ im bir konu, mutlaka üzerinde derinle ş-
mek gerekir. Bir de i ş in ba ş ka bir boyutu da-
ha var: Herkes uluslararas ı bütünle ş meyi,
dünyan ı n bütünle ş mesinin bir s ıçrama yap-
t ığı n ı sürekli vurguluyor. Amerikan Devletini
alal ı m. Hani "par excellence" dedikleri gibi
a
Fren kçe'de, devletin en olgun, en derin biçim-
lerinden bir tanesi orada var. Dünya tarihi-
nin gördü ğ ü belki de en güçlü devletten bah-
cy
sediyoruz, Amerika Birle ş ik Devletlerinden
baheetti ğ imiz zaman. Geçmi şte, mesela
izolasyonist döneminde, Amerika sadece
kendi alan ı n ı, en fazIas ı ndan arka bahçesi
olan Latin Amerika'y ı yönetmekle yükümlü
bir devlete sahipti. Bugün dünyay ı yöneti-
pe
yor. Ne zaman bir Amerikan Ba ş kan ı seçilse,
bir bak ı ma dünya ba ş kan ı n' seçiyor gibi. Ya
da en az ı ndan Latince deyimdeki gibi , "pri-
mus inter pares", yani dünyay ı yöneten yö-
neticiler aras ı nda "e ş itler aras ı nda birinci"yi
seçiyor. Dolayı s ıyla Amerikan Ba ş kan ı n ı n
seçimiyle herkes ilgileniyor. Bu Amerikan
ba ş kan ı seçildi ğ i zaman, -tabii ki ki ş i olarak
değ il, Amerika'da kullan ı lan terimle "admi-
nistration", yani hükümet ya da idare ola-
rak, bütün bir dünyay ı yönetiyor. I şlevleri o
kadar fazIala ş ma yönünde ki.
Fuat Ercan- Türkiye'de tart ışmalarda
devlet hep sorunlu bir alan i şgal ediyor. Tür-
kiye bu konuda sorunlu, çünkü bildi ğimiz ka-
darıyla politik olusumları, sağda ve solda ol-
mayı belirleyen en önemli şeylerden biri devlet.
"Aman bizim büyük devletimiz gitti" diyenler-
le, "aman lanet olas ı devlet" diyenlerin, hep
ortak referans noktael devlet olmu ştur. 5er-
=,
maye birikimi yada demokratik olusumlann
Türkiye'ye ilişkin olumsuzlukların temel özneei
ve ya suçlusu, liberal ve neo-liberaller için hep
devlet olagelmietir. Di ğer yandan daha mu-
hafazakar kesim için devletin yeteri kadar
güçlü olmamas ı Türkiye'nin en önemli sorunu
olarak tan ı mlanm ıetır. Bir kesim sol ise, tü-
müyle kapitalist ili şkiler içinde biçimlenen bir
devlet yerine, sanki kapitalist ilişkilerin temel
belirleyicisi devletmie gibi bir aç ıklamaya yö-
neliyorlar. Böyle bir e ğilim ise, Türkiy'deki ge-
lişmeleri kapitalizmin esiteiz geli şmesi eüre-
cindeki farklı eınıflann konumları açısından
bakma yerine, daha çok halkç ılık, popülizm ya
da son zamanlarda dile getirilen neo-popü-
lizm kavrambetırmalarına yörieliniyon Yine
yoksulluk' yada 'gelir da ğılım ı ' yönelimli ana-
lizler ve tartışmalarda belirli bir art ış olurken,
TUrkiye'de,
bu analizleri tan ımlayan temel değişken yine
devlet olmakta. Orada uzakta duran bir dev-
eanayi
let, e ınıflardan bağıms ız bir devler ve dolay ı - oureçierine
eıyla eınıflardan bağımsız bir yığı n olarak yok- dayanan
sullar ya da 'öteki Türk ıye'.Geçmiete bu böy-
kapitaUet lıir
leydi ne yazık ki, şimdi de böyle. Acaba bütün
bu vurgulardan eonra,807erden sonra Türki- ge[i9:me„ smai
ye ölçeğinde devleti nas ıl tan ımlayabiliriz? eermaye
11
Sungur Savran - Birincisi, bugün, 12 Ey-
lül'den bu yana, Türkiye'de artan bir ölçüde,
devletin her yerden, adli görevleri olarak ele
devlet
al ı nan-alanlar d ışı nda her alandan çekilmesi kapitatizmi
gerekti ğ ini savunanlar, zaman zaman solda b!iOrninde de
da geli ştirilmi ş olan bir teoriye dayanarak,
olsa, devlet
bugüne kadar devletin kapitalizmi bir ahta-
pot gibi bogclu ğ unu ileri sürüyorlar. Bunun tarafı ndan
temelden yanl ış oldu ğ unun, bu görü ş mede 5a0atılmiştır,
yaptiğı m ız, Türkiye literatüründe zaman za-
man zaten ileri sürülmü ş olan ama bu görü ş -
mede yaptığı m ız bir dizi tespit temelinde or-
taya ç ı ktığı n ı söylemek mümkündür. Türki-
ye'de, 1923'te Cumhuriyetin, bir burjuva dev-
leti olarak kurulduktan sonra, daha önceki
dönemin yalpalayan kapitalistle ş me süreci-
ni sa ğ lamla ştı rd ığı ortadad ı r. Jön Türk dev-
rimi de ayrı ca ele al ı nmas ı gereken birinci
burjuva devrimidir. Özellikle 30'Iu y ı llardan
itibaren, o, kapitalizmin kar şı s ı nda bir bürok-
Mı=:;1 r1=1!rlf M
rasinin ç ı karları n ı temsil etti ğ i, hatta 0e-
manli'nin kal ı nt ı el oldu ğ u söylenilen devletin,
Türkiye'de kapitalizmin ba ş l ıca araçları ndan
biri oldu ğ unu tarihsel inceleme kolayca gös-
terir. Çok basit bir örnek vereyim: Türkiye'de,
sanayi süreçIerine dayanan kapitalist bir ge-
=u:
li ş me, s ı ra i sermaye birikimi, devlet kapitaliz-
mi biçiminde de olsa, devlet tarafı ndan bas-
'at ı lm ıştı r. İ lk büyük fabrikalar ı n devlet tara-
fı ndan in şa edilmi ş olmas ı , kurulmu ş olmas ı
bunun bir kan ı tı d ı r ve bütün ithal ikameci dö-
nem boyunca, o dönemden daha ileriye giden
politikalar da dahil olmak üzere, devlet mü-
dahalesinin Türkiye'de sermayenin, bugünkü
tekeL sermayenin geli ş imine kol kanat ger-
mis olmas ı bunun çok aç ı k bir kan ı tı d ı r.
Fuat Ercan - Konu ş mamızın sa ğlıklı ol-
mas ı açısından burada, biraz önce konus-
tukları mızı referans almam ız ve Türkiye ger-
çeğinde yeniden vurgulamam ız gerekiyor. Ge-
nellikle devlet tarafı ndan sermaye birikimi
olu şturuldu dediğimizde, devleti sanki ser-
maye birikim sürecine taraf olanlardan so-
yutlayarak ayr ı bir yere koyuyoruz. Sermaye
birikimi içinde gerçeklestiği, toplumsal kosul-
ların tarihsel donan ımın ya da donan ıms ızlı -
ğın ın -tanımladığı iliş kiler içinde gerçekle ş iyor.
13u ilişkiler içinde, taraf olanları n stratejik çı -
karları doğrultusunda, belirli siyasal konum-
a
lar aldığı nı vurgulamam ız gerekiyor. Siyasal
iliş kiler ve düzenekler ve devleti olu şturan
kurumlar bizzat bu dinamik ili şkiler dolayında
cy
gerçeklesiyor: [3u anlamda devlet de bir yer-
de değil, verili ili şkiler içinde var oluyor, biçim-
leniyor. Yoksa liberal bir alg ı lamayla, devlet
şurada ve sermaye olu şumuna bürokratik bir
yapı, ve sermaye birikimi olsun diye kendin-
den menkul bir kayg ıyla hareket etmiyor. Ya
pe
da bir dizi eksik okumayla Marksizme atfen
yapı lan mutlak araçç ı devlet kavram ı nın ger-
çekçi olmad ığı nı vurgulamam ız gerekiyor.
Tam da s ınıflar aras ı ve sın ıf içi iliş kiler dola-
yında belirlenen ve sürekli yeniden belirlenen
bir devlet gerçeği ile karşı kars ıyayız. Devlet
sermayenin daha çok belirleyici alt ında doğ -
rudur, ama i şçi eınıfının ve bir dizi diğer de-
ğisken ve müdahalenin varl ığı nda biçimlenir.
f3içimlenme ise yine sermaye birikiminin ta-
rihsel süreç içinde geçirdiği a şamalara bağlı
olarak farklılaşır. Tarihsel süreç içerisinde,
bir ticari sermaye birikim dönemindeki devle-
te ve devletin bürokratik mekanizmas ına du-
rzff=fi ffim~D=
yulan ihtiyaçla, üretken sermayenin belirleyi-
ci olma yönündeki sermaye birikim tarzı ola-
rak ithal ikamesi ya da ülke içi sermaye biri-
kimi a şaması nda ihtiyaç duyulan devlet
farklı olacaktır. Ki bu asamada, üretken ser-
mayenin ihtiyaç duyduğu işçiliğin olu şum ya-
da gelişmesi yani kırdan kentlere göçün yo-
ğunla ştığı bir asamadı r, yine bu a şama fab-
rikalasman ın arttığı bir dönemdir. Bu asa-
mada devletin ve devletin kurumlarının orga-
nze oluş u ve isleyisi farklı olacaktır. Daha ile-
ri giderek, sermaye birikiminin ülke içi s ınırla-
rı astığı ve bu birikime bağlı olarak uluelara-
rae ı sermaye ve pazarla bütünlesmenin zo-
runlu olduğu 1980'lerin devleti farkl ı olacak-
tır. Tüm sermaye birikiminin dönüserek ulas-
tığı bu a şamalar ayn ı zamanda farkl ıla şan
isbölümü anlam ına geldiği ölçüde devletin de
farklılasmas ına neden olmakta. 0 zaman
sermaye birikim dinamiklerinin Türkiye'de
gerçeklesme biçimi, bu biçime rengini, doku-
sunu veren kendine özgü dinamiklere daha
yakından bakmam ız gerekiyor. Bu yöndeki
anlamlı bir çalışma ve aç ıklamaları Türkiye'de
Sınıf Mücadeleler' kitap ınızda detaylı olarak
ele alıyorsunuz. Ve kitab ın ızda tarihsel süreç S ı n ıflar aras ı
içinde sınifeal değişimlere paralel olarak ger-
ve sı nıf içi
çeklesen farklılasmalan analiz ediyorsunuz.
Oysa yine Türkiye'de devlete diskin analiz- İ li ş kiler
lercle belirleyici olan iki anlay ış var. Her ikisi dolayı nda
de oldukça kolayc ı ve statik. Bunlardan ilki,
belirlenen ve
`devleti' Osmanl ı 'dan günümüze merkez ile
sürekli
çevre aras ında tan ı mlayan anlaystır. şerif
Mardin'in öncülük ettiği anlayı eta devlet yeniden
yani merkez, çevre yani toplumsal ili şkiler- belirlenen bir
den izole ve bu ili ş kileri orada, uzaktan be-
devlet gerçeği
lirleyen bir mekanizma olarak tan ımlıyorlar.
Aslında uzun yı llar ATÜT yönetimi' soldan ile karşı
bakı slarda, bu s ınifs ız ve değişime kapal ı karşıyayız.
devlet tan ı mına sadı k kalm ıslarplır. Her iki
aç ı klamada da, belirleyen gücü elinde bulun-
duran merkezi siyasal iktidarla, belirlenen
ve yönlendirilen çevre, tarihsel ve toplumsal
koeullardan sanki eoyutlanm ı e gerçeklikler
olarak analiz ediliyor. Böyle bir kavramla ş -
tırma yerine günümüzde art ık, çok daha
zorlu bir tarihsel süreç ile kar şı karşıya ol-
duğ umuzu ı srarla belirtmek zorundayız.
Yani devlet-sermaye, ve bu her ikisinin ete
kemiğe bürünmesine neden olan s ın ıflar ve
tüm bu ili ş kilerin belirlediği ve belirlendiği
kültürel yap ı ların analizlere dahil edilmesi
gerekiyor. Türkiye'yi ve Türkiye'de devleti ta-
n ı mlayan liberallerin ve devlete sadece
araçç ı kavramlarla yakla şan Markeietlerin,
bu kavramları yeniden aç ıp, ili ş ki içinde ol-
dukları bütünlük/ü ili ş kiler bağlam ı nda ana-
liz etmeleri gerekiyor.

Sungur Savran - Ku şkusuz, bir bürokra-
sinin ç ı karları n ı savunan, yani asl ı nda kendi
ç ı karları n ı savunan, devlet bürokrasiden iba-
ret oldu ğ una göre, devlet bürokrasisi de
devletin görevlilerinden ibaret oldu ğ una gö-
re, kendi ç ı karları n ı savunan bir kastı n elin-
deki ayg ıt olmak yerine, belirli dönemlerde
belirli özgün ç ı karlara sahip olan, dünya eko-
nomisinin geli ş mesinin içinde o ç ı karları n ı
ancak belirli bir yönde geli ştirebilecek olan
bir hakim s ı n ıfı n ve dilimlerinin etkile ş imi so-
nucunda ortaya ç ı kan bir dizi politika söz
konusudur. [3u, 30'Iu y ı llarda ba ş ka, 60'11
yı llarda ba ş ka türlü belirleniyor. 80'li y ı llar-
da da, senin söyledi ğ im gibi, uluslararas ı
sermaye ak ı m ı devrelerinin içine tamamen
entegre olmu ş, Sabandn ı n bütijA uluslara-
ras ı ili şkilerinin simgeleştirdi ğ i ili ş kilere gir-
mi ş tekelci bir burjuvazinin, tabii ki belirli bir
ittifaklar zinciri içinde, yani bazen yap ı ld ığı
gibi orta burjuvazinin ve. ç ı karlar ı n ı tanı ta-
m ı na tekelci burjuvazinin kar şı s ı na koyma-
dan, ele almam ız gerekir.
a
Merkez çevre modelinde gerçekten bir
yan ıyla soyut bir şematizm var. Sürekli ayn ı
şey kendini yeniden üretiyor. İ kincisi de; o
cy
ş ematizmin içinde, mesela bir DP, Ah',
ANAP. DYP geleneklerinin Anadolu'ya k ı lcal
damarlarla girdi ğ ini ve onun da merkezi dev-
letin bir temsilcisi oldu ğ unu unutuyor. Ya-
hut da tersinden söyleyebiliriz. Son döneme
kadar bu gelene ğ in, hep merkezin kar şı s ı n-
pe
daki ç ı karlar ı n -temsilcisi oldu ğ u söylendi
ama 60'11 y ı llardan bugüne kadar, koskoca
bir 40 yı l boyunca bunun devletin anl ı oldu-
ğ unu nas ı l unutabiliriz?
Benim söylemek istedi ğ im bir şey var,
bence okuyucuları m ız için en çarpı cı konu
budur: Bugün, senin bütün temalar ı n ı birbiri-
ne ba ğ layan çok somut bir şey söylemek is-
tiyorum. Sen, "burjuvazi bir bak ı ma devleti
kendi karşı s ı nda gibi, d ışı nda gibi sunuyor,
bütün retori ğ iyle, liberalize olma ve özelle ş-
tirme retori ğ iyle ve prati ğ iyle" demi ştin.
Türkiye'de merkez-çevre sorunu vs. Türki-
ye'de her kim ki devletin ekonomik i şlevlerini
azaltı r, özelle ştirmeyle, sosyal devletin va-
rolan karikatürünü bile y ı kmayla kendini gö-
revlendirmi ştir -Özal'dan Çiller'e- derin dev-
letin esas dostlar ı bunlard ı r.
Fuat Ercan - Daha da yoğunlaearak
arttığı bir dönem.
=S
Sungur Savran - Üstelik Çak ı c ı'n ı n pat-
ronu Özal'd ı r; Çatl ı'n ı n patronu da Çiller'dir.
Bunlar hiçbir biçimde devletin karşı s ı nda de-
ğ ildir, devletin kendisidirler. Sadece, biraz
önce tanimlad ığı m ız karma şı k -toplumsal
iliş kiler ve s ı n ıf mücadeleleri bütünü içinde,
bugün devletin baz ı i ş levlerini, s ı n ıf mücade-
lesinin bir boyutu olarak kristalize olmu ş ve
büyük kitlelere bir ölçüde hizmet eden i şlev-
lerini, ortadan kald ı rmaya ve diğ erlerini, ya-
ni Marcos'un "ç ı plak ş iddet" dedi ğ i yönünü, Türkiye'de
güçlendirmeye çal ışıyorlar.
Fuat Ercan - Son bir soru ama benim her kim ki
için çok önemli bir soru. Küreeelleemenin ya- devletin
rattığı olumsuzluklar, artık toplumsal ke-
simlerin iyice hiesedeceği bir noktaya ulaetı. ekonomik
Bu aeamada, yani olumsuz etkilerin aç ığa i0evierini
çı ktığı dönemde, anti-kapitalist bir bilinç
tarzın ın geliemeei ve toplumsal muhalefetin
azalt ı p,
de bu yönde oluemae ı gerekiyordu. Fakat
son dönemde anti-küreeelleerneci muhale-
fetlere bakt ığım ızda, özellikle 'üçüncü dün-
meyie,
yacı ' bir mant ığı n dahası `uluealc ı bir söyle- sosyal
min egemen oldu ğunu görüyoruz. Bu MAI
karşıtı toplantılarda daha bır net gözlemle-
devletin
niyor.'Ve toplant ı ya da tai.t ı emalarda 'dev- varolan
13
let' eanki nötrmüe ve şimdilik uluelararara-
eı sermayenin belirlemeleri kare ı eında ya sü-
karikatürü-
reci yeteri kadar göremedi ği için yada devle- nü Hie
te müdahale edildiğinde s ınıflar üstü bir ko-
numa geçerek, küreeelleemenin ulusal eko-
yı kmayla
nomi ve ortam üzerindeki olumsuz etkilerini kendini
ortadan kaldıracak bir güçmüe gibi tan ımla-
örevlendir-
nıyor. Sendikalarda bu e ğilim daha aç ı k. Sı -
nıf ve anti-kapitalist ieeriğinden eoyutlan- mi ştir.
mie sol partilerde de (örnek olarak ODF) ay-
Derin
nı eğilim var. Bu eğilimi doğrusu anlayam ıyo=
rum; küreeelleemenin olumeuzluklarına karşı devletin
devlete öne ç ı karmak, yani süreci h ızlandı -
esas
ran, süreci tan ımlayan aktörü "hadi sen
dön, bu sürecin kare ıeına çık" diyen bir kay- dostlan
gıyı anlamak oldukça güç. 0 zaman küreeel-
12u n larcl ı r.
leemeye karşı alternatif yap ıda devlet olur
mu, olmaz m ı ? Üzerinde önümüzdeki dönem-
de oldukça eık duracağım ız bir sorun bu ben-
ce. 13u gün muhalif ve soldan yap ılan tüm
anti-küreeelleemeci argümanlar, anti-kapi-
talist bir çerçeve içine oturtulmad ığındla bir
süre sonra, uluealc ı ve yer yer milliyetçi bi-
çimlere dönü şecek gibi geliyor bana. Hindis-
tan, G.Kore, Malezya ve daha da önemlisi
Seattle'de gerçekle şen toplumsal anti-kü-
 reselci muhalefetlerin milliyetçi ve ulusalc ı
biçimler ve içeriklere dönüsmesi olas ı gibi ge-
liyor bana. Bu konunun anlas ılabilmesi ve
elestirilebilmesi için, yine kapitalizmin genel
mantığı içinde devletin i şlevlerini sa ğlıklı bir
sekilde tan ımlanması nı n zorunluluğu ile kar-
sı karşıya olduğumuz düsünüyorum.
Sungur Savran - son derece derin bir
sorun, politik olarak da bütün tart ış mam ı -
z ı n belki de en sivri ucu burada ortaya ç ı kı -
yor. Senin söyledi ğ ini bir ba ş ka şekilde ifade
edeyim: Bunun gerçekten, sadece Türkiye'de
değ il birçok ülkede, örnekleri var -birazdan
bir misal verece ğ im.
Bugünkü dünya ko ş ulları na tepkiye ili ş kin
yakla şı m en genel anlamda 3 biçim al ı yor.
Birincisi; küreselle ş meci, uluslararas ı
sermayenin hakimiyetini kabul eden ve o ya-
ris ı n içinde kendi ülkesini en ileriye ta şı maya
çal ışan bir liberal bak ı e; ister ca ğ liberal ol-
sun, ister solda çok yayg ı n oldu ğ u gibi sol li-
beralizm biçimini alm ış olsun.
a
İ kincisi; bunun gerçekten kar şı s ı na ç ı kar
gibi görünüp, kitle hareketini, milliyetçi-dev-
letçi bir bak ı ea hapeeden tutum. Mesela
Türkiye'de sendikalarda büyük etkisi var bu
cy
tutumun.
Milliyetçi-devletçi bak ış , önce bunu eap-
tayal ı m, Türkiye'ye özgü de ğ il, birçok ülkede
ortaya ç ı kıyor. Mesela, Asya'da, cenin dedi-
ğ in gibi "Asya de ğ erleri" biçiminde bir yakla-
şı mla ifade ediliyor. Zaman zaman dini hare-
pe
ketler biçiminde, küreeelle şmeye kar şı bir
tepki k ı l ığı na giriyor. Geli ş mi ş ülkelerde de
bu tür tepkilere örnekler var. Mesela Ameri-
ka'da Cumhuriyetçi Partinin sa ğ kanad ı nda,
Pat Buchanan' ı n temeli etti ğ i, ABD'nin, de-
lidolu faeiet hareketler hariç, er ca ğ politik
eğ iliminin gösterdi ğ i yakla şı m. Fransa'da
nispeten solda duran (ama sa ğ da da müt-
tefikleri var), Jean-Pierre Chevenement'in
ba ş temsilcisi oldu ğ u, onlar ı n deyimiyle ege-
menlikçi yakla şı m, Avrupa Birli ğ i dolay ı siyla
daha da belirgin bir şekilde öne ç ı kıyor.
bunun varl ığı n ı mant ı ksal olarak anlaya-
bilmeliyiz. E ğ er kimilerince diyalektikteki tez,
Kİ AT DERGI SI• TEMMUZ200.
anti-tez ve sentez kavramlar ı çok karikatü-
rize ediliyorsa 2000 yı l ı nda, hat ı rlatmak la-
zı m ki, her tür e ğ ilim kendi kar şıt ı n ı da geli ş -
tirerek ortaya ç ı kar ve varolur. Burada da
gerçekten, bütün ulusal devletleri, belirli bir
sistemin bütüneelli ğ inin içine monte etmeye
ve tabi k ı lmaya çal ışan bir harekete, yani kü-
reeelle ş me etratejieine kar şı , bir yerellesme
etkisinin devletler düzeyinde ve o devletlere
ili ş kin politik görü ş ler düzeyinde ortaya ç ı -
kard ığı bir tepkiyle kar şı karşıyayız. 5u bir
küçük burjuva tepki şidir. Çünkü, US İ AD' ı n
Türkiye burjuvaziei içinde hiçbir ciddi yer tu-
tabileceğ ini sanm ıyorum. MÜS İ AD'a gelince,
onun ba ş ka bir uluslararas ı plan ı oldu ğ u ka-
n ı s ı ndayı m. Bir ulusal kapanma stratejisi
oldu ğ u kan ı s ı nda
Fuat Ercan - Ben sorunun öyle oldu-
ğ unu zannetmiyorum ve çok da basit ol-
duğ unu düsünmüyorum. Ama sermaye içi
geli ş meleri ve bu geli ş melerin belirli temsil
biçimlerine çok daha detayl ı bakmam ız ge-
rekiyor. burada bir gerçek var ki, Türki-
ye'de belirli bir sermaye grubunun -az sa-
yıda da olsa- ülke içindeki birikimleri öyle Türkiye'de
bir a şamaya ula ş tı ki, art ı k dünya ölçeğ in- belirli bir
de süren oyuna kat ı lmak istiyorlar, ya da
bunlar aç ı s ı ndan sahip olduklar ı sermaye-
sermaye
grubunun
ye yeni de ğerlenme ko ş ulları yaratmak için
dünya ölçe ğ inde süren oyuna kat ı lmak bir ülke içindeki
zorunluluk. Diğer yandan dünya ölçe ğinde
birikimleri öyle
süregelen oyuna kat ı lmak için henüz ye-
terli düzeyde donan ı m ı olmayan ya da fa- bir a şamaya
aliyeti dolayı s ıyla bu oyuna ekonominin bü- ula ştı ki, artı k
tünlük/ü olarak girmesinden ho ş nut olma-
dünya
yan bir sermaye grubu da var. Burada
özellikle sermaye birikiminin do ğal eğitimi-
al9e4inde
nin sonucu olarak aç ığa ç ı kan ve Türki- süren oyuna
ye'nin mekansal olarak daha önce ad ı du- kat ı lmak
yulmayan yerlerde ad ı n ı duyurmaya bas-
istiyorlar.
layan sermaye olusumlar ı n ı da dü ş ünme-
miz gerekiyor. Anadolu'nun farkl ı bölgele-
rindeki tarihsel süreç içinde iç gücünü yo-
ğ un olarak kullanan az sayıda ba şarı oy-
küsüne konu olan, sermayelerclen bahset-
mek mümkün. Bu ba şarı oyküleri ya direkt
bulundukları mekana iliş kin faaliyette bu-
lunarak güçleniyorlar, yada bununla da
bağ lantı lı olarak sermayenin dünya ölçe-
ğ inde yeni isbölümüne yönelmeyle ili ş kili
olarak meta üretim zinciri içinde yer al ıyor
olabilirler. Ama tüm bu gelismeler, devleti
tan ı mlayan güç ili ş kilerinin farkl ı lasmas ı
ve devletin üzerinde farkl ı ve yeni baskı la-
rı n olusmas ı anlam ı na gelecektir. Özellikle
Güneydoğu için aç ığa çı kan yeni olanaklar,
buradaki ticaret sermayesi yönelimli belir-
lemelerin artan ölçüde üretken sermayeye
 yönelme eğilimler!, hiç kuskusuz Güneydo-
ğ u gerçeğinin farkl ı lasmas ına neden ola-
caktır. Bunun eğ itimlerini Van veya Diyar-
bakı r' ı n ya da Gaziantep'in üretken ser-
maye yatı rı mları için ne kadar olanak sun-
duğ u yönündeki haberlerde (örnek olarak
2 Binde Yeni Gündem Gazetesinin basl ı k-
ları nda da) görebiliyoruz.
Tabi ki, sermayenin toplam sosyal
döngüsünün uluslararasilast ığı bir dö-
nemde, sermayenin toplumsal ili ş kiler üze-
rindeki belirleyicili ğ inin artmas ı na bağ l ı
olarak büyük ölçekli sermaye gruplar ı ile
küçük ölçekli sermayeler aras ında asimet-
rik bir dizi ili ş ki aç ığa ç ı kmakta. Bu gelis-
meler özellikle yeni geli şen küçük sermaye
için bir olanak sundu ğ u ölçüde, gelismesi-
ni olumsuz yönde etkileyen dinamikler/ de
içermekte. Yani ülke düzeyinde "atölyeles-
me" giderek artmakta. Burada çok çeliski-
li ve çok de ğiskenli bir süreç içinde oldu ğ u-
muzu ve bu alan ı n her geçen gün daha bir
a
çeliskili hale geldiğini befirtmemiz gereki-
yor. Daha önce görece homojen ve i ş levle-
ri tan ı mlanm ış bir mekansal düzenleme-
den, hem kendine içkin donan ı mlara ba ğlı
cy
olarak hem de dışarıdan yapı lan müdaha-
lelerle farkl ı lasan heterojen mekansal ya-
pı lara geçiyoruz. Türkiye gibi daha çok
devlet-ulus yönelimli bir gerçeklik ve bu
gerçekliğe uygun yap ı lanan devlet, farkl ı la-
san ve farkfı lasmayla yeniden ili ş kiler dü-
pe
zeneğinde yer alan mekanlar, s ı n ıflar ara-
c ı çok boyutlu ili ş kileri etkiledi ğ i ölçüde,
mekansal konumlara ba ğlı olarak devlet-
ulus yap ı sı n ı da önemli ölçüde etkiliyor.
Sungur Savran - Bu eöyledi ğ inin ciddi
ciddi tart ışı lmas ı gerekti ğ ini kabul ediyo-
rum, ama soruyu ilk koyarken, sol aç ı s ı n-
dan da bakt ı m. Küreselle ş meye, bir bak ı -
ma emperyalist hâkimiyete kar şı tepkinin
ulusal biçimler ald ığı n ı ve tekil devletlerin
etraf ı nda odakla ştığı n ı söyledim. letereen
sohbeti o aç ı dan bakarak bitirelim. Tam
da, her ş eyin uluslararas ı çapta belirlen-
meye ba ş lad ığı , uluslararas ı i ş çi e ı n ıf ı n ı n
ulusal bölümlerinin ç ı karlar ı n ı n sermaye
tarafı ndan kar şı kar şıya getirilmeye çal ı -
şı ld ığı bir evrede. Küreselle ş me asl ı nda
özünde budur, proletaryanin de ğ i ş ik ulusal
eektörlerini kar şı kar şıya getirme strate-
jieidir.
P
Fuat Ercan - Farklı lı klar yaratarak
orada dinamizm kullan ıyor.
Sungur Savran - Farkl ı l ı klar yarata-
rak rekabete dü ş ürmek ve aralar ı ndaki
bütün farkl ı l ı klardan yararlanarak.
Fuat Ercan - Bir stratejisidir dedi ği-
mizde, orada bir şeye çok dikkat etmek
gerekiyor, o da su: Sosyal bilimlerde s ı kça
yapı lan bir büyük özne kurgusuna ya da
tekil reçete olusturmamaya gitmemek ge-
rekiyor her halde. Hiç kuskusuz Dünya
Bankas ı ve IMF gibi kapitalizmin ortak ge-
leceğini güvenceye alan kurumlar ı, böyle
bir dizi büyük özne yönelimli reoeteler ileri
f3u
sürmekte, ve fakat bu reçetelerde farkl ı -
lasm ı s kristalize olmu ş farklı sermayeler
ko ş ullarda,
kars ı s ı nda anlam ı n ı yitirmekte. Yine ayn ı özellikle i ş çi-
sekilde, ulusal düzeydeki güç ili ş kilerini s ı n ı fı n ı n ve
görmeden, tek sorunun bizim ülke s ı n ı rları
dışı ndaki güç ili şkileri yada çok uluelu sir-
örgütlerinin,
ketler oldu ğ unu söyleyen ve bu anlamda I7u tür
anti-küresellesmeci olu ş u bu ba ğlamda s ı - ulusçu ve
n ıflar üstü bir ulusal dayan ış ma dolayı nda
devleti
tan ı mlayan reçete olu ş turmakta ayn ı
problemli konumu tas ıyor. ideolojilere
17a4lanmas ı
Sung ur Savran - Tabii, bu ko ş ullarda,
özellikle i ş çi e ı n ı fı n ı n ve örgütlerinin, bu tür
ve kendi
ulueçu ve devletçi ideolojilere ba ğ lanmas ı
ve kendi ülkesinin burjuvazieiyle ittifaka
ülkesinin
girebilecek yakla şı mlar ı benimeerneei can urjuvaziiy-
derece yanl ış t ı r. le ittifaka
Buradan ç ı kan yol, enternasyonal ör-
girebilecek
gütlenmeler ve mücadelelerdir. Bir kez da-
ha Marksizmin bu tarihsel önermeei, bu- yakla şı mları
gün art ı k içinden kolay kolay e ıyr ı lamaya- l7enim5erne-
ça ğı m ı z bir eomutlukla gelip, önümüze yer-
5i on
le ş mi ştir. Varaca ğı m ız sonuç enternasyo-
nalizrnin bugün kaç ı n ı lmaz bir yol oldu ğ u-
derece
dur. Üçüncü yakla şı m dedi ğ im budur ve bu yanl ışt ı r.
ikisini mutlaka farkl ı yakla şı mlar ve stra-
tejiler olarak dü ş ünmek gerekir.
Fuat Ercan - Bizi kı rmayıp zaman ı n ızı
ayırarak buraya kadar geldiniz, iktisat
Dergisi ad ı na çok teş ekkür ederim.
Sungur Savran - Eski fakültemin me-
zunlar ı n ı n dergisinde yay ı nlanacak böyle bir
i;
Î^F13 i ^ 1 d^Iıji.] pldûl:nrs^za
eöyle ş i benim için bir zevktir, bir onurdur.
 piyasa ile Devlet Aras ı ndaki Gerilimin T eoriesıeni:
F. A. von Hayek
Her toplumsal düzen bir ideoloji
tarafından de s teklenir.
Hukuk, Yasama ve Özgürlük
Hayek
Giri ş
Bu makalenin konusunu, Hayek'in dev-
letin rolüne ili ş kin görü ş leri olu şturmakta-
d ı r.19701i y ı lar ı n sonları ndan itibaren, Ba-
t ı 'da ve Bat ı d ışı ülkelerde Yeni Sa ğ ' ı n ra-
dikal' projesinin, hükümet politikalar ı ba ğ -
lam ı nda uygulanmaya ba ş lanmas ı , Ha-
yek'in yeniden ke şfini mümkün k ı lm ışt ı r. Bu
ba ğ lamda, Hayek'in önemi onun tüm entel-
lektüel ya ş am ı n ı `serbest piyasa'n ı n eavu-
nueuna yönlendirmi ş olmas ı ve bu dönem-
de, Yeni Sa ğ ' ı n önemli figürlerinden biri ola-
rak, ba ş kan ve ba ş bakanları n 2 rehberine
a
dönü şen entellektüellerden biri olmas ı ndan
kaynaklanmaktad ı r. Bu nedenle, refah dev-
letinde en olgun haline ula ş an liberalizm-
cy
demokrasi eentezine kar şı l ı k, liberalizmi
muhafazakarl ı kla eklemleyen Yeni Sa ğ ' ı n
radikal projesinin hayat buldu ğ u hükümet-
lerin iktidara gelmesi, ve Hayek'in bu çerçe-
vedeki yeri, genel olarak onun `uzla ş ma kar-
şı tı ' kuram ı n' ve ideolojieini tüm yönleriyle
pe
ve bu makale özelinde ise, onun devletin ro-
lüne ili ş kin görü ş lerini anlamay ı ve yorum-
lamay ı gerekli k ı lmaktad ı r.
Bu gereklilik, Türkiye'de 1980'lerde, ev-
rensellik ve yerellik etkile ş imi içinde, ya-
mimiz üzerinde çok yönlü yans ı malar' olan
ve baz ı etkileri günümüzde de süren `Yeni
Sa ğ 'c ı uygulamalar ı anlamam ı z için gerek-
lidir. Ülkemizde, ne yaz ı k ki birçok konuda
oldu ğ u gibi, hem Yeni Sa ğ ve uygulamalar ı
genelinde hem de Hayek özelinde oldukça
az eay ı da çal ış ma bulunmaktad ı r. Bu ça-
l ış malar da genellikle, Hayek'in içinde yeral-
d ığı yakla şı ma sempati duyan ara ştı rma-
AT DER ISI• TEMMU Z200.
c ı lar ı n çal ış maları ndan olu ş maktad ı r.
Yeni Sa ğ ' ı n ortaya ç ı k ış nedenleri ve bu
dü ş ünce içinde yeralan farkl ı yakla şı mlar ı n
ayr ı nt ı l ı olarak ele al ı nmas ı bu makalenin
s ı n ı rlar ı n ı a ş maktad ı r. K ı saca belirtmek
gerekirse, Yeni Sa ğ ideolojisi ve uygulama-
lar ı , `uzla ş ma'n ı n ° `üçlü kriz'inin üzerinde sultan Atılgan
yükeelmi ştir. Söz konusu krizin üçl2elirleyi-
cisi ş unlard ı r: 1970'lerde ortaya ç ı kan
dünya ekonomisindeki gerileme (world re-
ceeeion); ABD hegemonyae ı n ı n çökü ş ü;
Fordiet sermaye birikim stratejilerinin t ı - 1 Yeni Sa ğ'ın projesi radikal
çünkü son altm ış yılı n dev-
kanmae ı (Gamble: 1985: x). Burada belir-
let-toplum yapılanmaların ı
tilmesi gereken söz konusu krize yönelik yı kıp onları yeniden yap ı -
ele ştiri ve çözüm önerilerinin ideolojik ola- landırmayı hedefliyor
(Gamble: 1983: 27).
rak hem sa ğ hem de soldan gelmesine kar-
2 Hayek,19801erde Ronald
şı n `kopus'un Yeni Sa ğ ' ı n radikal projesinin Reagan ve Margaret
uygulanmas ı yla gerçeklesmeeidir (Held: Thatcher tarafı ndan onur
dostu ilan edildi (Gamble:
1993: 225-224). ba ş ka bir deyisle, eol'un 1996: 3).
`kat ı l ı mc ı demokrasi' projesi de ğ il, Yeni 3 Kabaca belirtmek gerekir-
S411-1`yaeal demokrasi' projesi uygulanma se, 'uzla ş ma' İkinci Dünya
Sava şı sonras ı nda, Batı 'da
olana ğı bulmu ştur (Bkz.: Held:1987). Yeni devletin ekonomiye Keynez-
Sa ğ ' ı n, söz konusu radikal projesinin temel
hedefleri ç öyle özetlenebilir: pazar ili ş kileri-
yen tekniklerle müdahalesi
bağlamında toplum-devlet
iliş kileri örüntüsünde dev-
nin hayat ı n daha fazla alan ı na yayg ı nla şt ı - let'in çıkar grupları ile 'iş -
rı lmas ı; ekonomide ve di ğ er alanlarda refah belirtmektedir. Di-
ğer bir deyiş le, emek-ser-
devletine özgü müdahalenin olmad ığı bir
maye arası ndaki uzla şmayı
devletin yarat ı lmas ı ; belli gruplar ı n örneğ in ve buna bağlı örüntüleri be-
sendikalar ı n hedeflerinin yokedilmesi için lirtmektedir (8kz: der. 1
Schmitter ve Lehmbruch:
güçlerinin e ı n ı rland ı r ı lmas ı ; ile kanun ve dü-
1979).
zeni sa ğ layabilecek güçlü devletin yap ı lan- 4 Avusturya Okulu Carl Men-
d ı r ı lmas ı (Held:1993: 245). Yeni Sa ğ ' ı n si- ger.in (1840-1921) çal ış -
maları üzerine kuruludur,
yasal ve ekonomik teorileri yeni olmamakla
Hayek üzerinde etkili olan,
beraber yeni olan siyasal arenadaki yükee- bir diğer önemli temsilcisi
li ş leridir (King: 1987: 2). `Uzla ş ma'n ı n ön- ise Ludwig von Mises'tir
(1381-1973). Avusturya
gördü ğ ü ve gerçekle ştirmeye çal ış tığı dev-
Okulunun temel özellikleri
let-sivil toplum ili ş kilerinden radikal bir ko- şöyle s ı ralanabilir: Metodo-
pu ş u amaçlayan Yeni Sa ğ içinde fok farkl ı lojik ve siyasal olarak
Marksizm dü ş manlığı; me-
yakla şı mlar olmas ı na kars ı n, belli ba ş l ı todolojik bireycilik; ekonomi
temsilcileri söyle s ı ralanabilir: Hayek ve biliminin diğer disiplinlerden
ayrışıp özerkliğini sağlama-
Avusturya Okulu 4, Friedman ve Sikago
sinda önemli katkıları; eko-
Okulu, Kamu Tercihi Teorisi (F'ublic Choice nomi biliminde 'marjinal
Theory), ve Liber-teryenler. Bu gruplar ı bir- teorryle paradigma de ğisi-
mine yola şmaları; kuram-
le ştiren tema, liberter kanat d ışı nda, eko-
cılık, rasyonellik , bireycilik;
nominin klasik liberal eavunusu ile devletin pazar ekonomisi yanl ı lığı;
muhafazakar eavunueudur: eerbeet piya- düzeni sağlayabilecek bir
güç olarak liberal demokra-
sa ve güçlü devlet (Gamble: 1985: 27). Li-
tik devlete inanç (özellikle
beralizmin eerbeet piyasa, sinirli devlet ve von Mises); ve ekonomik
bireyci değ erleri ile muhafazakarl ığı n top- eş it bölü ş üm ve toplumsal
adalet gibi reçetelere şid-
lumsal, dinsel ve ahlaki temelleri üzerinde
detle karşı çıkış (Gamble:
yükselen devlet anlay ışı n ı n bile ş iminden 1996: 14-16; Dunleavy
olu ş maktad ı r (King: 1987: 2; Gamble. O'Leary 1987: 94).
 E=I==
1983: 28). Burada belirtilmesi gereken, dü ş ünce tarihi ve felsefe alanlar ı nda, bir- 5 Rurucuları arasında Ha-
yek'in de bulundu ğu Mont
ac ı l vurgunun liberalizmin serbest piyasas ı birleriyle ba ğ lant ıl ı olarak, katk ıda bulun-
Pelerin Society (1947) kla-
üzerinde oldu ğ udur. Devlet e şzamanl ı ola- may ı yeğ lemi ştir (Gamble: 1996:1-5). Di- sik liberalizmi canlandırmak
rak 'hem ileriye' hem de geriye' at ı lmal ıd ı r eiplinleraraS ı yakla şı m ı n ı , Viyana Üniversi- ve kollektivizmi ortadan
kaldırmak amac ıyla farklı
(Gamble: 1983: 28). Baz ı alanlarda dev- tesi yı lları ndan bahsederken bir konu ş ma- disiplinlerden liberal entel-
let, müdahale kar şıtı ve yerelle ş me yanl ı s ı s ı nda şöyle ifade etmi ştir: 'üniversitede lektüeller tarafından olus-
olmal ı iken baz ı alanlarda oldukça müda- karar noktas ı basitçe kendinizi, kendi ko- turulmus uluslararas ı bir
toplulukdur. Yine bu dö-
halesi ve merkezile ş me yanl ı s ı olmal ıd ı r. Bu nunuzla e ı n ı rlaman ı z ı n beklenmemesi- nemde Hayek, yazdıklan ve
bir paradoks gibi görünmekle birlikte, Ha- dir'(Gamble: 1996: 1). diğer eylemleri yoluyla kol-
yek'in devletin rolüne ili ş kin görü ş lerini in- lektivizmle mücadele etmek
Hayek, daha önce de de ğ inildiğ i gibi, bir
üzere birçok bağımsız
celerken de görece ğ imiz gibi, bu ikilem tam anlamda yüzy ı l ı m ı z ı n son çeyreğ inde Yeni arastırma erı titüsürrün ve
da, onun da içinde yerald ığı Yeni Sa ğ 'ı n li- Sa ğ ' ı n radikal projesinin Bat ı 'da ve Bat ı d ı - think-tank'in olusturulma-
sında yeralm ı stır ki bunla-
berteryenden, otoriter popüliste ve elitie- şı ülkelerde uygulanmaya ba ş lamas ı ile ye ,
rın içinde en önemlisi Ine-
te dönü şebilen yüzünü simgelemektedir miden ke şfedilmi ştir. Hayek'in tüm ya şama titute of Economic Affa-
(Dunleavy ve O'Leary: 1987: 28). Diğ er bir boyunca olu şturdu ğ u ve geli ştirdi ğ i Kölelik (Gamble: 1996: 9).
deyi ş le, Yeni Sa ğ dü ş üncede yayg ı n yakla- 6 Hayek'in belli baflı çalıs-
Yolu (The Road to Serfdom-1944), Özgür-
maları şunlardır: Prices
şı m, onlar ı n liberteryen yani özgürlükçü tu- lüğ ün Anayasas ı (The Constitution of Li- and Production. Londra:
tumunun serbest piyasayla s ı n ı rl ı olmas ı - berty -1960) ve Hukuk, Yasama ve Özgür- Routledge:1931; der. Col-
lectivee Economic Plan-
d ı r ki, özellikle iki ana tema özellikle bunun lük (Law, Legislation and Liberty -1973),
ning: Critical Studies on
d ışı nda b ı rak ı lmaktad ı r: aile ile iç ve d ış gü- gibi çal ış maları n ı n' bireycilik, pazar meka- the Possibility of Soci-
venlik (Gamble: 1994: 53). nizmas ı na inanç ve s ı n ı rl ı devlet gibi liberal alism. Londra: Routledge:
1935; The Road to Ser:f-
Bu makalede, Hayek'in devletin rolü prensiplerin tam ve oldukça tutarl ı bir be-
dom.Londra:Routledge:
üzerine dü ş üncelerine geçmeden önce, ilk timlemesini sunmas ı bu ke şfi gerekli k ı lm ış-
a
olarak, entellektüel ya şam ı k ı saca ele al ı n- tı r (King: 1987: 14; Gamble: 1996: 10).
1948; Individualism and
Economic Order. Londra:
Routledge: 1952; The Co-
makta, onun sofistike kavramla şt ı rmas ı na 1940'lardan sonra uzun süren entellektüel
unter-Revolution of Sci-
a ş inal ı k sa ğ lamak amac ıyla da 'uygarl ı k' tecritin ard ı ndan Hayek, Yeni Sa ğ 'ı n yük- ence. Glencoe: Free
cy
1944; The Sensory Ordu: 17
büyük anlat ı s ı na (meta-narrative) de ğ inil- seli şi ile birlikte, daha önce de değ inildiğ i
An Inquiry into the Foun-
mektedir. Son olarak, Hayek'de devletin ro- gibi, ba ş kan ve ba ş bakanlar ı n entellektüel dations of Theoritical
lü, güvenlik ile özgürlük, hukuk ve demokra- rehberine dönü ş mü ş ve birçok ödülün sahi- Psychology. Londra: Ro-
si ba ş l ı kları altı nda ele al ı nmaktad ı r. bi olmu ştur. Gamble özellikle, Hayek'in utledge: 1952; der. Capita-
lism and the Historians.
1970'lerde Nobel Ekonomi ödülünü almas ı - London:Routledge: 1954;
Hayek'in Entellektüel Ya ş am ı n ı iki aç ıdan ironik bulmaktad ı r: Birincisi, The Constitution of Li-
pe

Friedrich August von Hayek (Viyana berty: 1960; Studies in

bu ödülün Hayek'i uzun zamand ı r önemli fi-
Philosophy, Politics, and
1899-Freiburg 1992) 20. yüzy ı lda bir 19. gürlerinden biri olarak görülmeyen Ekonomi Economics. Londra: Rout-
yüzy ı l büyük dü ş ünürü: Hayek, yüzy ı l ı m ız ı n alan ı nda verilmesi, ikincisi ise, bu ödülün, ledge:. 1967; Law, Legisla-
entellektüel tarihinde, tüm büyük dü ş ü- tion and Liberty: A New
Hayek ile oldukça farkl ı yöntemsel ve siya-
Statement of the Liberal
nürler gibi tart ış mal ı , ancak merkezi öne- sal inançlara sahip Gunnar Myrdal aras ı n- Principles of Justice and
me sahip, disiplinleraras ı, çok yönlü bir da payla ştı rı lmas ıd ı r (Gamble: 1996: 10). Political Economy. Londra:
Routledge: c.l. Rules and
akademisyen, ayn ı zamanda, enerjisinin Bu makalenin konusunu olu şturan Ha-
Order: 1973; c.2 -rhe. Mira-
büyük k ı sm ı n ı soeyalizme kar şı haçl ı seferi yek'in liberal demokrasi çerçevesinde ge of Social Justice:
sürdürmeğ e harcayan bir ideolog, Keynez- `devletin rolü ne olmal ıd ı r? sorusu 1976; c.3. The Political Or-
der of a Free People:
yen ekonomi politikaları n ı n popülerli ğ inin rehberli ğ inde geli ştirdi ğ i görü şlerine geçme-
1979;. New Studies in F'hi-
tart ış mas ız olduğ u bir dönemde serbest den önce kı saca, Gamble'l (Gamble: 1996) loophy, Politics, Econo-
piyasan ı n yilmaz savunucusu' ve dolay ı - izleyerek, Hayek'in entellektüel katk ı s ı n ı de- mics and the Hitory of
Ideas. Londra: Routledge:
s ıyla Yeni Sa ğ ' ı n tan ı nm ış dü ş ünürlerin- ğerlendirebilmek için Hayek'in toplumsal ve
1978; Collected Works. c.1.
den biridir (Gamble: 1996:1-10). Bir dü- siyasal teorisinde izlerini görebilece ğ imiz The Fatal Conceit: The Er-
M1=Mn:,

ş ünür olarak Hayek, yüzy ı l ı m ızdaki disip- ya şad ığı dönemin belli ba ş l ı olayları na ve rors of Socialism:19,53;
c.3. The Trend of Econo-
linleraras ı korkutucu ayr ış ma ve farkl ı la ş - Hayek'in entellektüel ya şam ı n ı n dönemleri-
mic Thinking: 1991; c.4. The
ma eğ ilimine karşı tercihini akademik ha- ne değ inilmeye çal ışı lacakt ı r. Hayek'in ya şa- Fortunes of Liberalism.
yat ı n ı n ba şı nda, aksi yönde yaparak, ve m ı boyunca sürdürdü ğ ü entellektüel katk ı - Londra: Routledge: 1992.
der. Kresger ve Wenar.
tüm ya şam ı da boyunca bu tercihine ba ğ l ı ları daha önce de değ inildiğ i gibi oldukça Hayek on Hayek. Londra:
kalarak psikoloji, ekonomi, siyaset bilimi, tart ış mal ı d ı r. Baz ı ları onun Von Mises etki- Routledge: 1994.
 si alt ı nda erken dönem yazd ı klar ı ile Pop-
per' ı n fikirlerinin pek ço ğ unu kabul etti ğ i
1937'den sonra yazd ı klar ı aras ı nda temel
değ i ş iklikler oldu ğ unu öne sürmektedirler.
Ayn ı zamanda 1950'lerde Hayek'in dü ş ün-
cesine Michael Folanyrnin örtük bilgi (tacit
knowledge) kavram ı n ı ekledi ğ inin delilleri de
bulunmaktad ı r. Ancak, birçok yorumcu Ha-
yek'in çal ış malar ı ndaki vurgu de ğ i ş ikliklerine
karşı n Duyular ı m Düzeni'nden (Seneory Or-
der) itibaren onun temel epistomolojik ve
metodolojik konumunun de ğ i ş mediğ ini, ge-
rek ekonomi gerek -toplumsal ve siyasal te-
oriye ili ş kin yazd ı klar ı nda bu eüreklili ğ in göz-
lemlenebilece ğ ini vurgularlar (5kz.: Kukat-
has: 1989: Hayek and Modern Liberaliem ve
Kley: 1994: Hayek'e Social and F'olitical
Thought aktaran Gamble: 1996: 21).
Gamble, Hayek'in önemli bir k ı errina -ta-
n ı k oldu ğ u yüzyı lim ı z ı n önemli olaylar ı n ı
ş öyle belirtmektto.ii-:
a
"Hayek,12 --ı-de t3olevik Devrimi ol-
duğ u zaman 18, Hitler iktidara gel-
diğinde 31, Rooevelt Yeni Düzen'i
(New Deal) yürürlü ğe koyduğ unda
cy
33, ve Keynes Genel Teodyi yazd ı -
ğı nda 37 ya ındadı r.
Berlin Duvar ı n ın 1989'da y ı kı ldığı n ı
ve 1991'de Rusya'da komünizmin
cöktüğ ünü görecek kadar yaam ı -
tı r (Gamble: 1996: 5)."
pe
Görüldü ğ ü gibi, Hayek, 1917 ve 1991
aras ı ndaki `kira 20. yüzy ı l tarihinin' önemli
olaylar ı n ı n tümünün tan ığı d ı r. Gamble, Ha-
yek'in kariyerinin olu ş umunda belli ba ş l ı
dört dönem ayı rdetmektedir. İ lk dönem,
Hayek'in Avusturya ekonomisi, bilim felce-
feci ve ak ı l (mind) teorisindeki temel entel-
lektüel formasyonunu olu şturan 1899 ile
1931 aras ı ndaki Viyana dönemidir. Bu dö-
nemin Hayek üzerinde etkileri, Avusturya
Okulunun bireyci ve eubjektiviet yöntemi,
etik felsefe alan ı ndaki sonuçealc ı l ığı (con-
eequentaliet) 7, ve Hayek'in psikoloji alan ı n-
..
daki formaeyonunun, bilgi anlay ışı üzerin-
deki derin yans ı malar' olarak özetlenebilir.
İ kinci dönem, Hayek'in ekonomi alan ı n-
daki uzmanl ığı n ı n akademik olarak tan ı nd ı -
ğı ve onu Ingiliz liberalizminin entellektüel
ve siyasal geleneğ iyle tan ıştı ran 1951 ile
.^
1949 aras ı ndaki Ingiltere dönemidir. Bu
noktada, belirtilmesi gereken Hayek'in ge-
nel olarak Britanyal ı liberallere hayranl ığı -
d ı r: Mandeville, Hume, Smith, Ferguson, ve
Burke. Hayek'e göre, gerçek liberalizm esas
olarak bir Britanya geleneğ i olmakla bera-
ber iki Frans ı z, Montesquieu ve Conetant,
da bu gelene ğ in içinde yeralmaktad ı r
(Gamble: 1996: 33; Barry: 1979: 6).
Hayek'in ad ı geçen dönemine Avustur-
ya Okulundan Böhm-Bawerk'in sermaye
teorisimin baz ı kavramlar ı n ı kurgulayarak
olu şturdu ğ u sermaye ve i ş hayatı ndaki
devreeel hareketler teorisi (business
cycle) ile Keynee'le giriçti ğ i me ş hur tart ış -
mas ı damgas ı n ı vurur. Bu tart ış ma teknik
konular üzerinden yürütülee de, Hayek'in
kar şı ç ı k ış noktas ı n ı Keyneeci görü ş ün
merkezinde yeralan fayglac ı l ı k-i ş lemi olu ş -
7 - Bir eylemin de ğerinin o
turmaktad ı r(Barry: 1989: 153). Di ğ er bir eylemin sonuçları tarafın-
deyi0e, Hayek, Keynesci yakla şı m ı n top- Jan belirlendiğini veya o
eylemin sonuçlar ına baka-
lumsal politikalar ı n yarar ı n ı ve zarar ı n' he- rak belirlenebilece ğini sa-
men değ erlendirebilece ğ imiz ve buna ba ğ l ı
olarak toplumu yönlendirebilece ğ imiz inan-
vunan aörüs. tonuçsalc ıla-
ra göre, bir eylem, o eyle-
min yapılmas ı n ı gerektiren
c ı na kar şı ç ı kmaktad ı r (Barry 1989:153). (buna yol açan) güdülerle
Hayek'in kariyerinin üçüncü dönemi,
veya ortaya serdi ği temel
toplumsal ve siyasal dü ş ünür olarak ta- özelliklerle eı‘i3-"erlerWirile-
mez. Bir sosyal teoriyi, so-
n ı nmaya ba ş lad ığı 1949 ile 1969 aras ı n- nuçsalc ı temellerde savun-
daki önce ikago sonra Freiburg'da geçen mak demek, onu ortaya ç ı -
kardığı sonuçların alterna-
dönemidir. Bu dönemde, 1960'da The
tif teorilerin sonuçlar ına
Conetitution of Liberty'inin yay ı mlanmas ı göre daha isabetli, yararl ı
ile birlikte -toplumsal ş öhreti artm ışt ı r. olmas ı na dayanarak sa-
vunmak demektir, Faydac ı -
Dördüncü dönemi, Yeni Sa ğ ' ı n yükseli ş i
lık sonuçealcı ahlak siste-
ba ğ lam ı nda Hayek'in kamueal ş öhreti yo- minin tipik bir örne ğidir.
ğ un olarak ya ş ad ığı s on dönemidir (1969- tonuçsalc ılığın birkaç türü
vardır. bir türüne göre, bir
1992) (Gamble: 1996: 5-25). Hayek, s on
eylemin değeri ille sonuçla-
döneminde siyasal liderler taraf ı ndan da- rı na bakarak değ il, o eyle-
m ışı lan bir entellektüel olsa da hiçbir za- min ba ındaki niyetlere ba-
karak da belirlenebilir.
man Keynes ya da Friedman gibi bir devlet
ba0(a bir türüne göre ise
adam ı rolüyle hükümetin içinde yeralarak yaln ızca rasyonel bir varl ı k
siyasalar ı n belirlenmesinde aktif rol alma- eylemlerinin sonuçları n ı de-
ğerlendirmek zorundad ı r ve
m ışt ı r (Gamble: 1996: 21).
sonuçsalc ı lı k kapalı bir ah-
laki soru ya da sistem
Hayek ve Onun 'Uygarl ı k' Büyük olarak değerlendirilmemeli-
dir. bu nok-tadan itibaren
Anlati6inda (Meta-Narrative) son uç.salcilıkdan 'Makya-
Kendili ğ inden Düzenin Önemi velizm'e ve hatta leni-
Hayek'in devletin rolüne ili ş kin görü ş le- nizrMe do ğru uzanan bir
çizgi çekmenin mümkün
rini değ erlendirel2ilmek için, onun entellek- olduğ u görülmektedir"
tüel dönemlerinden sonra evrim, geli ş me ve (tcruton: 1983 ve Barry:
19bjdan derleyerek akta-
`uygarl ı k' büyük anlat ı s ı na k ı saca bakmak
ran Yayla: 1992: xıı -çeviri-
gerekli görünmektedir. Su ba ğ lamda, Ha- de küçük düzeltmeler ya-
yek tüm dü ş ünce sistemini ikili kar şı tl ı klar pilm ı tır).
4
çerçevesinde olusturmaktad ı r: evrimci
raeyonalizm/kurucu raeyonalizm; kendili-
ğ inden düzen/örgüt; cosmos (kendili ğ in-
den düzen)/taxis (düzenlenmis düzen);
catallaxy (serbest piyasa düzeni)/ekono-
mi; özgürlük/bask ı ; bireycilik (özgürlük ve
sorumluluk)/soeyalizm (dayan ış ma ve di-
ğ erkaml ı k); adalet/toplumsal adalet; so-
yut (abstract)/ somut (concrete)
(Gamble: 1996: 31-32).
Hayek'in liberal vizyonunun merkezinde,
en üst noktas ı na 'büyük toplum'da ula şan
uygar toplumun, tehlikelerden korunmas ı
yeralmaktad ı r. Uygar toplum'a yönelik bu
tehlikenin kaynaklar ı , bir kabile toplumu
olan ilkel topluma ait güdü ve duygularla
yatmaktad ı r (Gamble: 1996: 27). Insanla-
r ı n 30-50 ki ş ilik gruplar halinde toplay ı c ı -
l ı k ve avc ı l ı kla geçirdikleri, ilkel toplum dö-
nemi yar ı m ya da bir milyon y ı l sürdü. Bu-
na kar şı n uygarl ı k, çok daha k ı sa bir zaman
diliminde gerçekle şti. ilkel toplumun uzun
tarihi, bu topluma uygun güdü ve duygula-
a
r ı , dayan ış ma ve di ğ erkaml ığı (altruism) in-
san ı n fizyolojik yap ı s ı na yerle ştirdi. Su gü-
düler, ilkel topluma uygun olmakla birlikte
cy
kesinlikle uygar topluma uygun de ğ ildir.
Uygar topluma uygun olan ise, bireyciliktir
ki onun betimleyerı leri özgürlük ve sorumlu-
luktur. Bu çerçevede, hepimizin sosyalist
olmas ı insanl ığı n evriminde yat ıyor (Gamb-
le: 1996: 28; Belsey: 1994: 5). Ancak, in-
pe
sanlar kendi güdü ve duyulanna karşı n uy-
garlasm ış lard ı r. Bu iki sosyalist güdü, ken-
dili ğ inden düzenin, modern ekonominin ge-
lismesinin önündeki engellerdir. Hayek, bu
noktada Von Mises gelene ğ ini sürdürerek,
günümüzdeki büyük nüfus yo ğ unlu ğ una sa-
hip toplumu destekleyebilecek tek alterna-
tif olarak gördü ğ ü liberalizmden geriye dö-
nü ş olmad ığı n ı n alt ı n ı çizmektedir. Bu ne-
denle, büyük toplumun nas ı l olu ştu ğ unu
anlamak ve onun kurumlar ı n ı ve de ğ erlerini
sürdürmek için ne yap ı lmas ı gerekti ğ ini
bulmak zorunday ı z (Gamble: 1996: 29-31).
`Büyük Toplum'a giden yoldaki -tarihsel
s ı çrama ticaret, buna uygun ahlak ve eko-
nomik gelenek yoluyla gerçekle şti. Ba ş ka
bir deyi ş le, bu geli ş me planlanm ış bir geli ş -
me değ ildir, kendili ğ inden olu ş mu ş bir dü-
zendir. Ancak, bu düzen, iki kar şı ç ı k ış ,
Descartes' ı n ku ş kuculu ğ u üzerinde yükse-
len ayd ı nlanma ak ı lc ı l ığı ve örgütlerden
kaynaklanan karşı ç ı k ış dolay ı s ıyla sare ı n-
tıya u ğ rad ı . Hayek'in terminolojisiyle ifade
edereek, evrimci rasyonalizm, kurucu ras-
yonalizmim bask ı n olmas ıyla ve kendili ğ in-
den düzenin giri ş imcilerine kar şı ortaya ç ı -
kan örgütlü insan anlay ışı ile Siozla ş maya'
u ğ ratı ld ı (Belsey: 1994: 5-6).
Devletin Rolü
Özgür olabilmek için yasalar ı n tutea ğıyız
Cicero
Genel olarak, Liberter kanat d ışı ndaki
Yeni Sa ğ , klasik liberal öncülleri gibi 'dev-
let'in varl ığı n ı sorgularmaz, aksine 'clevlet'in
gereklili ğ ini veri kabul ederek, `uzlasma'n ı n
müdahaleci devlet anlay ışı n ı sorgular
(Green:1987: 211). Bu ba ğ lamda, liberal si- Rayerin
yasi teorinin en önemli sorusu, devletin I ı Feral
ekonomik ve toplumsal hayattaki rolünün
vizyonunun
ne oldu ğ u üzerinedir. Bir anlamda, libera-
lizmin devlete ili ş kin aç ı klamas ı , devlet gü'-'
merkezinde,
cüne olan gereksinim ile bu gücün s ı n ı rları - en üst
n ı n nas ı l çizilece ğ i aras ı ndaki gerilimde ifa- noktasma
desini bulur (Barry: 1989: 74). Siyasal li-
`17- üyük
beralizm, en basit şekilde, anayasal düzen
NEMI
olarak tan ı mlanabilir. Dolay ı s ıyla, anayasa toplum'da
's ı n ı rl ı devlet'in bir arac ı d ı r. Devletin s ı n ı r- ula şan uygar
land ı nlmas ı , kanun arac ı l ığıyla gerçeklesir.
toplumun,
Diğ er bir deyi ş le, politika sahnesindeki tüm
aktörler, kendilerinin yapmad ı kları kurallar-
tehlikelerden
la s ı n ı rland ı rmal ı lard ı r. Bu çerçevede, libe- korunmasi
ral teoride devlet, belli görevlerle, teknik yeralmaktad ı r.
nedenlerle piyasa taraf ı mdan etkin sekilde
sa ğ lanamayacak hizmetlerle yükümlü, dü-
ş ünülmü ş ve sekillendirilmis bir tür organi-
zasyon olarak görülür (Barry: 1989: 65-
66). Söz konusu dü ş ünceye göre, devletin
dört temel amac ı vard ı r. Ilki, yurtta ş ları n ı
potansiyel ya da güncel dü ş manlardam ko-
rumakt ı r. Ikincisi, özgürlü ğ ün sürmesini
sa ğ lamakt ı r. Özgürlü ğ ün sürdürülmesinin
arac ı ise 'hukuk'tur. Hukuk, ayn ı zamanda
bireyler aras ı ndaki özel s ı n ı rlar ı n, kurallar
arac ı l ığıyla korunmas ı n ı sa ğ layarak, ve
ZUMMITIR1:1==..
devletin yurtta ş ları ma ne yap ı p yapamaya-
ca ğı n ı kurallara ba ğ layarak 'koruyucu dev-
let' olarak varolmas ı n ı n ko ş ulunu olu şturur
ya da onun `ya ğ mac ı devlet'e dönü ş mesini
engeller. Üçüncü özellik, bireylerin verimli
i ş birli ğ ine gidebilecekleri çerçeveyi olu ştur-
 maktı r. Di ğ er bir deyi ş le, devletin serbest
piyasa ekonomisinin en iyi i ş leyebilece ğ i
`düzeni' olu şturmaeld ı r. Dördüncü özellik,
devletin yurtta ş ları ma maddi güvenlik ca ğ -
lamas ı ancak, kesinlikle maddi e ş itlik ea ğ -
lamamae ıd ı r. Bu `güvenlik a ğı ' (cafety net)
feleefeeidir. Devlet, belli bir anda, serbest
piyasan ı n rekabetçi i ş leyi ş ine katı lamayan
yurtta ş lar ı n ı n minimum bir ya şam etan-
dardm ı n alt ı na dü ş meeini önlemelidir
(Green:1987: 211-212). Ancak, bu noktada
Yeni Sa ğ teorieyenlerinin, refah devletinin
`sosyal devlet' uygulamalar ı ndan kaynakla-
nan ciddi çekinceleri bulunmaktad ı r. Ba şka
bir deyi ş le, devlet/hükümet'e ait görevler,
onun toplumsal adaleti sa ğ lamaya yönelik
sosyal yard ı m ve düzenleme i ş levinden
vazgeçerek, paran ı n dola şı m ı n ı denetleme-
eine ve ietikrar ı n ı korumac ı na, serbest re-
kabeti sa ğ lamas ı na ve yurtta ş haklar ı na
ili ş kin olarak da mülkiyetin güvenli ğ ini ga-
ranti etmek ve eözle ş melere uyulmac ı n ı
sa ğ lamakla s ı n ı rland ı r ı lm ışt ı r (Mouffe:
a
1985: 69). K ı saca, devletin amaçlar ı, sa-
vunma, yarg ı, iç güvenlik, kirlilik gibi 'kamu
mallar ı teorierme' dayanan ve teknik ne-
cy
20
denlerle piyasa taraf ı ndan ea ğ lanamayan
hizmetleri topluma sunmak olarak belirlen-
mektedir (Barry:1989 : 73).
Bu ba ğ lamda Hayek, toplumda, tüm
problemlerin çözümü için kendili ğ inden dü-
zenlere güvenilemeyece ğ inden, kamueal
pe
mallar ve d ışsall ı klar ba ğ lam ı nda, devle-
tin/hükümetin belli görevleri oldu ğ unu ka-
bul eder: Catallaxy'i (serbest piyasa düze-
nini) tercih etmesine kar şı n -çünkü o `uy-
gar toplum'da düzeni sa ğ layabilecek `tek
yol'un bilimsel liberalizm oldu ğ una inan ı r-
e ı n ı rl ı devletin bile d ış ve iç güvenlik, doğ al
felaketler, vatanda ş lar ı na standart bir
gelir ve belli bir e ğ itim ve sa ğ l ı k hizmeti
sa ğ lama gibi yükümlülükleri bulunmaktad ı r.
Hayek, ekonominin eerbestle ştirilmesi
ba ğ lam ı nda devletin, kamu kurulu ş ları n ı n
özelle ştirilmesini ve para arz ı n ı n kontrolü-
nü ve hatta para arz ı n ı n özel-
n:13M=ffİE171=!:r
le ştirilmesini ve sabit döviz kuru uygula-
mac ı na geçilmesini önermektedir (5kz: Ha-
yek: 1997). Hayek'in devletin rolüne bak ışı ,
a şa ğı da daha ayr ı nt ı l ı olarak, güvenlik ve
özgürlük, hukuk ve demokrasi ba ş l ı kları al-
t ı nda ele al ı nmaktad ı r.
Devletin Güvenlik Amac ı
Yukarıda değ inilen devletin/hükümetin
dört temel amac ı ba ğ lam ı nda Hayek'in gö-
rü ş lerine dönecek olursak, bunlardan ikisi-
ni olu şturanlar güvenli ğ e ili ş kindir: d ış ve iç
güvenlik ve maddi güvenlik. Devletin yurt-
ta ş ları n ı °bel ya da varolan d ış ve iç dü ş -
manlardan korumac ı ye doğ al felaketlere
ili ş kin yap ı lmas ı gerekenler hiç ku ş kueuz
onun görevidir (Hayek: 1997: 83). Hayek,
klasik liberal öncüllerini izleyerek bu görev-
leri devletin amaçlar ı aras ı nda görür.
Hayek, devletin vatanda ş ları na belli bir
maddi güvenlik sa ğ lamas ı n ı da öngörür.
Örneğ in ya ş l ı lar, hastalar, özürlüler, dullar
ve yetimler gibi piyasadan geçimini sa ğ la-
yamayan bireylere devletin, ülkenin refah
seviyesine ba ğ l ı olarak,. belirli bir en dü ş ük
standart geliri ea ğ lamae ı n ı kabul etmek-
tedir (Hayek: 1997: 84-85). Serbest piya-
can ı n kendili ğ inden düzeninin i ş leyebilece ğ i
çerçeve için bu gereklidir. Bu ba ğ lamda, bu
,uygulama söz konutu gruplar ı n yolaçabile-
ce ğ i ş iddet ve düzencizlikten kaç ı nabilme-
nin bir yoludur.
Özgürlük, Hukuk ve Demokrasi
Bir anayasa, kanunlar ı, her bir ki ş inin özgürlü-
ğünün herkesin özgürlü ğü• ile bir arada varola-
' bileceği bir tarzda düzenleyerek mümkün olan
en geni özgürlüğ ü sağlar.
I. Kant
Barry, Hayek'in özgürlük teorieini bir
`araç' olarak ele ald ığı n ı belirtmektedir
(Barry: 1989: 133). Klasik liberal öncülleri
ve Yeni Sa ğ ' ı n di ğ er yakla şı mlarmdaki gibi
Hayek'in dü ş ünceeinde de devletin amaç-
ları ndan biri, özgürlü ğ ün sürmesini sa ğ la-
makt ı r.
Hayek, Hukuk, YaSama ve Özgürlük ad-
l ı eserinin üçüncü cildinin öncözünde, şöyle
demekted ir: 8 Kamu malları teorisi, ay-
"Modern zamanlarda denedi ğimiz öz- rım yapmama ve rakip ol-
mama özellikleriyle tan ı m-
gürlüğün ilk deneyi ba şarısızlıkla conuçlan- !anıt'. Burada ayrım yap-
m ış ca bunun özgürlü ğ ün uygulanamaz bir mamanın anlamı, kisilerin
mal ve hizmeti kutlamala-
ülkü olmas ı değil fakat bizim onu yanl ış bi-
rın ın ödeme yapmalarına
çimde denememizden dolayı olduğuna bazı dayanmamasıdır. Rakip ol-
insanları ikna ettiyeem memnun olacağım mama durumu ise, özel
malların aksine, bir ki şinin
(Hayek: 1997: x ıx)"
bir malı kullan ımının onun
Hayek'e göre, özgürlük, bireyin 'di ğ er bi- miktarını azaltmamas ıdır
reyin keyfi iradeeinden' ba ğı msız olmas ı nda (8arry: 1989: 75).
belirir, di ğ er bir deyi ş le bask ı n ı n yökluğ u ile
tan ı mlan ı r (Hayek: 1960: 12'den aktaran
Green: 1987: 111; Barry: 1979: 60). Bask ı -
n ı n kapeam ı ndan yola ç ı karak Hayek, en
büyük birey özgürlü ğ ünün en az bireysel
bask ı n ı n varoldu ğ u yerde bulundu ğ u sonu-
cuna var ı r. Dolayı s ıyla Hayek'in özgürlük
tan ı m ı `negatif bir özgürlük tan ı m ıd ı r (Gre-
en: 1987: 112). Özgür toplum ise yönetenin
keyfiyetine dayanan özel bask ı yöntemleri-
ne ba ğ l ı olarak de ğ il, hukuk'a, bireylerin gö-
revlerini yan tutmadan ortaya koyan genel
ve soyut kurallara göre yönetilen toplum-
dur. Bu noktada hukuk, devletin toplumu
düzenleme i şlevini ve bu i ş levin me şruiyeti-
ni ifade eder. Ancak, refah devletincleki te-
mel önermeden fark ı, teknik me ş ruiyet an-
lam ı ndan öte -parlamento onay ı gibi- ka-
nunları n genel, e şit, bireyleri ya da gruplar ı
d ış lamama özelliklerinin olmas ı n ı vareay-
mae ıd ı r (Barry: 1989: 70). Özgürlü ğ ün ge-
li ş mesi tamamen genel ve -tarafs ı z kanun-
lar ı n varl ığı na ba ğ l ıd ı r. Bu çerçevede, Hayek
a
klasik liberal öncülleri ve Yeni Sa ğ ' ı n ana
ak ı mları ile genel olarak ayn ı zemini payla ş-
maktad ı n Nedir bu zemin? Yaln ızca bireyler
cy
ve hükümetler baskida bulunabilir ve özgür-
lüğ ü s ı n ı rlayabilir. Piyasa ise bireylere ne
yapmaları gerekti ğ ini bireysel olarak söyle-
medi ğ i için özgürlü ğ ü e ı n ı rlamaz ya da or-
tadan kald ı rmaz (Beleey: 1994: 10).
Hayek, hukukun lietünlü ğ ünden yola ç ı -
pe
karak, toplumeal adaleti de ele ştirir. Daha
önce değ inildiğ i gibi, adalet ve toplumeal
adaleti kar şı t ikilikler olarak ele al ı r. Ona
göre, toplumeal adalet bir `eerap' -tı r (5kz.:
Hayek: 1995). Baz ı Yeni Sa ğ entellektüel-
[erinin aksine, serbest piyasan ı n bile hake-
deni ödüllendirdi ğ ine inanmaz (Dunle-
avy&O'Leary: 1987: 95). Bu noktada, Ha-
yek'in bir liberal olarak, toplumeal, ekono-
mik ve siyasal düzenleri, olu şumlar ve ku-
rallarla ilgili olarak anlamland ı rd ığı n ı belirt-
mek yararl ı görünmektedir. Bu nedenle, ku-
rallar adilse toplumsal olu ş umun sonuçla-
rı n ı n ne oldu ğ u önemli de ğ ildir. Ayrı ca, ge-
nel olarak liberalizm bu aç ı dan da kollekti-
vizm ve muhafazakarl ığı n baz ı yakla şı mla-
rıyla çeli ş ki içindedir (Barry: 1989: 95).
Bu noktadan hareketle, Hayek, birey-
birey ili ş kieinden kalkarak devlet-birey ili ş -
kisinin nas ı l olması gerekti ğini, refah devle-
ti uygulamaları ele ştirisinden yola ç ı karak
N
olu şturur. Bu ba ğ lamda, Hayek'e göre öz- 5
gürlü ğ ü tehdit eden faktörler ş unlard ı r:
Öncelikle insan bilgisinin sinirlili ğ i. Bilgimi-
zin e ı n ı rl ı l ığı n ı n fark ı nda olmamak, ayr ı nt ı l ı
merkezi yönlendirme sonucunda ekonomik
ve toplumsal hayati i ş lemez hale getirmek-
tedir. Bunun önüne geçmenin yolu ise mer-
kezi yönlendirmenin terkedilip kurumlar ı n
yerelle ştirilmeeidir (Green: 1987: 111-121)
Hayek'e göre özgürlü ğ e ihtiyac ı m ız, amaç-
ları m ıza ula ş mada ve refah ı m ız ı sa ğ lama-
da ba şarı m ı zı belirleyecek olan pek çok de- Devlet baskı
ğ i ş kenle ilgili kaç ı n ı lmaz cehaletimizden
araçlar ı n ı
kaynaklanmaktad ı r (Barry: 1989: 133).
Ikinci olarak, toplumeal ve bölü ş ümcü ada- kullanarak
let isteyen modern anlay ış, özgürlü ğ ü teh- adil kir oyun
dit etmektedir. Devlet bask ı araçlar ı n ı kul-
oranmas ı nı
lanarak adil bir oyun oynanmae ı n ı düzenle-
mek yerine, belli insanlar ı n maddi ko ş ulları -
elüzenlemek
n ı kendi tercihlerine 17411 olarak do ğ rudan yerine, belli
düzenlemektedir. Böylece, her bireyin ya- insanlar ı n
şam şane ı keyfi siyasal hükme ba ğ l ı olmak-
tad ı r. Hayek'de özgürlük, en üst (eupreme)
maddi
değ er olarak belirlenmekte ve bütün di ğ er ko şulları n ı
değ erlerin olmazsa olmaz ko ş ulu olarak or- kendi
21
taya ç ı kmaktad ı r. Su nedenle, refah devle-
tercihlerine
tinin projelerinden biri olan toplumeal ada-
let onun yerine konamaz (Green: 1987:121-
bağ lı olarak
129; Barry: 1979: 124). Üçüncü olarak, si- doğ rudan
yasal özgürlük noeyonunun e ı n ı re ı z bir ege- düzenlemek-
menliğ e veya iktidara ihtiyaç duymas ıd ı r.
tedir. Böyle-
Hayek'e göre günümüzde demokrasi yanl ış
aç ıdan ele al ı nmaktad ı r. Mutlak monar ş i- ce, her
lerin devrilmesinden sonra anayasal devle- kireyin ya şam
tin amac ı siyasi iktidar ı n gücünün güçler
şans ı keyfi
ayr ı l ığı , hukukun üstünlü ğ ü, hukukun alt ı n-
da iktidar ve yarg ı lama kurallar ı gibi belli siyasal
araçlarla e ı n ı rland ı rı lmael idi. Bugün bu hükme bağlı
unutulmu ş görünmektedir (Hayek:1997: 5;
olmaktad ı r,
Green: 1987: 129-133). Su ba ğ lamda, Ha-
yek anayasal reform önermektedir. Ona
göre, devlet ve toplum aras ı nda iki tür ili ş -
ki kurulur. ilki, uzla ş man ı n devlet-toplum
anlayışı d ı r ki herhangi bir ç ı ktıyı devlet ei-
yasae ı n ı n sonucu olarak varsayan. Ya şam,
maddi ödüller, çal ış ma koş ulları, sa ğ l ı k,
eğ itim ve sosyal güvenlik alanlar ı n ı kapsa-
yan `iyi ya şam' devlet taraf ı ndan düzenlen-
mektedir (Green: 1987: 132).
ikinci tarz devlet-toplum ili şkisinde
ise, ilk ili ş ki biçiminde oldu ğ u gibi kat ı eo-
 nuçlan olan bir ili ş ki yerini insanlar ı n kendi
özgür iradeleri ile yapt ı kları anla ş malara
bı rak ı r. Doğ al olarak, özgürlü ğ ün sürdürü-
lebilmesi için bu tarz devlet-toplum ili ş kisi
uygundur (Green: 1987: 132).
Hayek, ilkeeel olarak, temsili demokra-
siyi d esteklemesine kar şı n özgürlü ğ ün
önünde günümüzün kitle demokrasilerini
oldukça tehlikeli bulmaktad ı r (Hayek:
1960: 103'den aktaran Held: 1987: 247).
Bu tehlike, keyfi ve baskı c ı çoğ unluk düze-
nine olan e ğ ilim ve çoğ unlu ğ un onaylad ığı
kanunları n hakim iyeti olmak üzere iki çe ş it-
tir (Hayek:1997: 200; Held:1987: 247). Bu
noktada, Hayek'in hukukun üstünlü ğ ü (rule
of law) kavramla ştı rmas ı na değ inmek ge-
rekmektedir. Barry, hukukun üstünlü ğ ü
kavram ı n ı n, Hayek'in liberal siyasal dü ş ün-
cesinin çekirde ğ ini olu şturdu ğ unu belirt-
mektedir (Barry 1989: 136). Sir anlamda,
Hayek'de hukukun üstünlü ğ ü, hukuk-ötesi
bir kavram, siyasi bir idealdir (Demirel:
a
1997: 1). Serbest piyasan ı n, catallaxy, i ş -
leyebilmesi, öngörülel2ilirli ğ e ba ğ l ı d ı r. Devle-
tin bu noktadaki rolü, sözle ş me ve mülkiyet
gibi piyasa ili ş kilerini mümkün k ı lan genel
cy
=El kurallar ı n çizilmesi ile e ı n ı rl ı d ı r. Öte yandan
'uzla ş ma' ne yaz ı k ki bunu öngörülemez ha-
le dönü ştürmü ştür. Bu çerçevede, Hayek'e
göre öngörülebilir bir yasal düzen, yasama
tarafı ndan olu şturulan kanunlardan çok,
kendili ğ inden geli şen 'özel hukuk' düzeni
pe
içinde güvence alt ı na alabilir. Bu noktada
Hayek'in, Ingiliz Common Law gelene ğ inden
yola ç ı ktığı hat ı rlanmal ı d ı r. Ona göre, par-
lamento öngörülebilir kanunlar üretmek ye-
rine keyfi yasalar üretmekte ve kamu yara-
r ı n ı değ il, belli gruplar ı n ç ı karlar ı n ı koru-
maktad ı r (Barry: 1989: 135-137). Di ğ er bir
deyi ş le, günümüzün demokratik hükümeti
çoğ unlu ğ un görü ş ünü değ il de hükümetin
özel ç ı karlar sa ğ layarak deste ğ ini satı n al-
mak zorunda oldu ğ u bask ı grup/gruplar ı
kümesinin ç ı karlar ı na hizmet etmektedir
(Hayek: 1997: 194). Hayek'in bu çerçevede
en çok ele ştirdi ğ i grup, bilindi ğ i gibi sencli-
KTİ ATDERGISI• TEM MUZ200•
kalard ı r. Bu anlamda Hayek, parlamento-
daki ço ğ unlu ğ un can ı n ı n istedi ğ i kadar key-
fi şekilde hareket etme serbestisinin önü-
ne geçmeyi hedeflemektedir. Bu çerçevede,
kanun yap ı c ı lann ı n anayasa ba ğ l ı olma yü-
kümlülü ğ ü hukukun üstünlü ğ ünün bir özelli-
ğ idir. Öte yandan günümüzün demokrasile-
rinde parlamentonun üstünlü ğ ü ilkesi, hu- 4,
kukun üstünlü ğ ünü y ı pratmaktad ı r. Bu
ba ğ lamda, hukukun üstünlü ğ ü, herkesin
kendileri tarafı ndan yap ı lmayan kurallarla
s ı n ı rl ı olmas ı d ı r (Barry: 1989: 71).
Bu çerçevede, `uzla ş ma'n ı n demokrasi
anlayışı , hukukun üstünlü ğ ü kavram ı n ı n içi-
ni bo şaltmaktad ı r. Ona göre, demokrasi ik-
tidar' ı n ban ş c ı de ğ i ş iminden ba ş ka birşey
değ ildir, bugün oldu ğ u gibi ona farkl ı an-
lamla r atfetmek, demokrasiyi güçsüzle ş -
tirmektedir (Hayek: 1997: 8). Bu ba ğ lam-
da Hayek, demokrasinin yeniden güçlendi-
rilmesi için devletin s ı n ı rland ı nlmas ı n ı
önermektedir. Günümüzün
Hayek, günümüzün demokrasilerinde demokratik
varolan bu sorunlar ı çözmek için farkl ı yasa- hükümeti
ma çerçeveleri olan ve olu şturulma şekilleri
farkl ı iki meclis önermektedir. Yasama mec-
ço ğ unlu ğ un
lisi, Nomoe, onbeete biri, her y ı l değ i şen 45 görüünü
ve 60 ya ş ları aras ı ndaki erkek ve kad ı nlar- değ il de
dan olu şacak ve halk ı n hükümet eylemlerinin
hangisinin adil hangisinin haks ız oldu ğ u ko-
hükümetin
nusundaki görü ş ünü temsil edecektir (Ha- özel ç ı karlar
yek: 1997: 155-168). İ kinci meclis, ya da yö- sağ layarak
neteel meclis ise birincisi tarafı ndan konu-
deste ğ ini
lan kurallar çerçevesinde al ı nacak özgül
tedbirler hakk ı nda, yöneteel kararlar ı ilgilen-
sat ı n almak
diren konularla s ı n ı rlanm ış ve günümüzün zorunda
parlamentolann ı n benzeri bir temsili özelli ğ i- oldu ğ u lask ı
ne sahip olacakt ı r (Hayek: 1997: 155-178).
grup/gruplart
Hatta Hayek, belli gruplar ı n etkilerini k ı rmak
için, genel oy' a karşı olduğ unu da öne süre- kümesinin
bilmektedir (Hayek: 1997: 179). Burada be- ç ı karlar ı na
lirtilmedi gereken nokta, Hayek'in hayran ol-
hizmet
du ğ u siyasal sistemin, oy vermenin mülkiyet
sahipleri ve toplumsal cinsiyetle (erkeklerle)
etmektedir.
sı n ı rlanm ış 19. yüzy ı l İ ngilteresinin siyasal
sistemi oldu ğ udur (Gam12Ie: 1996: 94). Ma-
kalenin ba şı nda, Yeni Sa ğ' ı n ana ak ı mlar ı ge-
nelinde belirtti ğ imiz gibi, Hayek'in bu tür
önerileri onun özgürlükçüden, otoriteryene
kolayl ı kla dönü şebilen yüzünü simgelemekte-
dir. Hayek, bu noktada önerdi ğ i yöneteel
meclis ile günümüzün parlamentolar ı ara-
s ı nda fark ş udur: Yasama Meclisinin belirle-
diğ i adil davran ış kurallar ıyla ba ğ l ı olmas ı, ve
özellikle vatanda ş lar ı na yönelik olarak No-
mos'un kurallar ı n ı zorunlu olarak izlemeyen
hiçbir emri ç ı karamarnas ıd ı r (Hayek: 1997:
178-179).
 Hayek'in farkl ı temsil ve görevlere da-
yanan iki meclis önerisinin ya da genel
oy'un s ı n ı rland ı rı lmael yönündeki önerileri-
nin, günümüzde demokrasinin geldi ğ i a ş a-
madam bu derece 'geriye döndürülemedi ğ i'
için, uygulanma olana ğı da bulunmamakta-
d ı r. Ancak, Hayek -Yeni Sa ğ dü ş ünürlerin
birçoğ u gibi- özgürlük tan ı m ı yoluyla de-
mokrasinin dayand ığı iki temel ilkeyi yani
toplumsal e ş itlik ve siyasal kat ı l ı m ı d ı ela-
may ı hedeflemektedir (Mouffe: 1985: 68-
69). M. Erdo ğ an'a göre, Hayek'in anayasal
düzeninin zay ıf noktaları bir temel haklar
belgesi içermeyi ş i ve evrensel anlamda uy-
gulanamazl ığı d ı r (Erdo ğ an: 1993: 105).
Hayek'in ideolojisinin asil etkisinin ekono-
minin eerbeetle ştirilmeeine yönelik hükü-
met uygulamalar ı üzerinde etkili oldu ğ unu
belirtmek gerekmektedir. Örne ğ in, sendika-
ları n güçsüzle ştirilmeleri konusunda Ha-
yek'in dü ş üncelerinin Thatcher hükümetleri
döneminde oldukça etkili oldu ğ unu söyle-
mek mümkündür (Bkz.: Ka ş ka: 1995).
a Ba ş ka bir deyi ş le, `siyaeet'ten ar ı nd ı r ı l ı p,
sonuç
Hayek, genel olarak standart liberal il-
cy
kelerin savunuculu ğ unu yapar. Bu ilkeler
ise ş unlard ı r: Bireycilik, özgürlük, eerbeet
piyasa ve s ı n ı rl ı ancak, belli gruplar ı n ç ı kar-
lar ı na karşı durabilecek güçlü devlet. Ha-
yek, liberalizmin ekonomik ve siyasal varea-
yı mları n ı yetkinle ştirme amac ı n ı ta şıyan
pe
entellektüel projesini, tüm ya şam ı boyunca
eürdürmü ştür. Projesinin ç ı k ış noktas ı n ı,
`uzla ş ma'n ı n temel noktalar ı olu şturur ki
bunlar ekonomi alan ı nda Keynezyen devlet
müdahalecili ğ i, bölü ş ümcü adalet yanl ı s ı
refah devleti uygulamalar ı ve geni ş leyen
yurtta ş hakları na karşı mücadele etme
kararl ı l ığı olu şturmaktad ı r. Çal ış malar ı n-
daki temel temalar, ilkeler, Kölelik Yo-
lu'ndan itibaren ayn ı kalmakla birlikte, da-
ha sonraki çal ış malar ı nda bunlar ı n ifade
edili ş tarzlar ı daha eofistikedin Nedir bu
ilkeler? Her tür devlet planlamac ı l ığı na kar-
şı ç ı kış, refah devleti ele ştirileri, serbest
piyasa yanl ı l ığı , özgürlük ve hukukun üstün-
lü ğ üne dayanan anayasal düzen. Hayek,
refah devletinin önemli ele ştirmenlerinden
biri olmakla birlikte, onun belli bir oranda
vatanda ş lar ı na maddi güvenlik sa ğ lamas ı -
na karşı ç ı kmaz. Ve bütün liberaller gibi, ka-
mu mallar ı na gereksinimi kabul eder ve
devletin s ı n ı rland ı nlmae ı n ı n Çerçevesi ola-
Hayek, bir
rak anayasal düzeni önerir. Böylece, hukuk
ve devlet `tarafs ı z' bir konuma oturtulur. Markeistin
eerbeet piyasan ı n 'kendili ğ inden' düzeninin
soeyalizme
me ş ru çerçevesi haline dönü ştürülür.
Klasik liberalizm, Yeni Sa ğ ve Hayek inancl ı 4t M2~
için temel önerme, piyasa ekonomisi d ışı n- kadar
da kalan bütün alternatiflerin kusurlu ol-
5ilimeet
du ğ udur. Hayek, bir Markeietin bilimsel
eosyalizme inand ığı kadar bilimsel liberaliz-
liberalizme
me inanmaktad ı r (Gamble: 1996: 14). Ser- inanmaktad ı r
best piyasan ı n birey ve özgürlükler için de
^i_ıııı ^iaıa^rsnrs^z^:^i^.
:;
==,
ideal ko ş ulları olu şturaca ğı n ı varsaymak- Düşünce: 5 (kis): 112-123.

tad ı r. Klasik liberalizmin ve Yeni 5a ğ 'ı n 'bi- Dunleavy, E. ve B. O'Leary. 1987. Theories of the

rey'i ço ğ unlukla sa ğ l ı kl ı , çal ışan, eğ itimli, State: the F'olitics of Liberal Democracy. London:

beyaz yeti ş kin erkek veya bu özelliklere sa- Macmillan.

hip erkek aile reisi taraf ı ndan temsil olu- Erdoğan, M.1993. "Liberal Anayasac ıl ık ve Hayek"

nan hane halklar ı d ı r (Kime: 1987: 10; Türkiye Günlü ğü: 22 (Bahar): 95-115.

Gamble: 1994: 55). Bu ba ğ lamda, Yeni Gamble, A. 1983. Free Economy and the Strong

Sa ğ 'in ve Hayek'in `negatif özgürlük' ba ğ la- State: the Politics of Thatcherism. 5. Bask ı. Hong

m ı nda yasal eçitlik anlay ışı na hala verile- Kong: Macmillan.

cek en iyi yan ı t Anatole France' ı n yan ı t ı d ı n Gamble, 1994. "Özgürlüğ ün Ekonomi Folitiğ i". Mü-

`hem zenginlere hem de fakirlere köprü al- rekkep: I (Yaz): 44-56.

t ı nda uyumay ı , sokaklarda dilencilik yap- Gamble, A. 1996. Hayek: the Iran Cage of Liberty.

mayı ve ekmek çalmay ı ayn ı biçimde yasak- UK: Folity Press.

layan yasalar ı n e ş itliğ i ilkesi'. Green, D. 1987. The New Right. London: Wheatshe-

`Uzla ş ma'n ı n temel özelli ğ i 'siyasetin af.

önceli ğ r ise Yeni Sa ğ ' ı n temel özelliğ i, onun Hayek, F.A. 1995. Kanun, Yasama ve Özgürlük:

ş iddetle karşı ç ı kt ığı ortodoks Marksizmle Sosyal Adalet Serab ı. çev. M. Erdoğan. Yayı n No:

ortak paydaS ı n ı olu şturan 'siyaseti ekono- 345: T. İş Bankas ı .

miye tabi' k ı lmas ı d ı r. Gamble, Hayek'in Hayek, F. A. 1997. Hukuk, Yasama ve Özgürlük: Öz-

farkl ı `okumalar ı n ı n mümkün oldu ğ unu dü- gür Bir Toplumun Siyasi Düzeni. çev. Doç. Dr. M.

sürmektedir. Ancak, bu makalenin s ı n ı rlar ı Öz. Yayı n No:357: Türkiye İş Bankas ı.

içinde tart ışı lmamakla birlikte, Yeni Sa ğ Held, D. 1987. Models of Democracy. Stanford-Ca-

siyasal bir fenomen olarak muhafazakar lifornia: Stanford University.

a
bir harekettir. Bu ba ğ lamda, ekonomiye Kaya, A. 2000. "Yurtta ş lı k, Azınlı klar ve Çokkültür-

daha çok özgürlük kazand ı rma yönündeki lülük". T.H. Marshall ve T. Bottomore. Yurtta şlık ve

her düzenleme toplumsal, siyasal ve kültü- Toplumsal S ı nı flar içinde. (çev. A. Kaya). Ankara:
cy
rel alanda daha çok otorite ve bask ı anla- Gündoğan: 135-169.

m ı na gelmi ştir. Di ğ er bir deyi ş le, ekonomi- Ka şka, S. 1995. "Legal Regulation of Labour: The

nin serbestli ğ e zorlanmas ı n ı n bedeli `kanun New Right Thesis and the Employment Legislation

ve düzeni' sa ğ layabilecek güçlü devlet ol- of the Last Fifteen Years". (Bas ı lmam ış Yüksek Li-

mu ştur. Bu anlamda, kamu harcamalar ı - sans Tezi: Warwick üniversitesi).

n ı n kı s ı lmas ı gibi uygulamalar ayn ı zaman- King, D. 1987. The New Right. London: Macmillan.
pe

da son birkaç yüzy ı l ı n ürünü olan yurtta ş Mouffe, C. 1985. "Demokrasi ve Yeni Sağ ". Kriz,

haklar ı n ı n da alt ı n ı oymu ştur (Bkz.: Kaya: Neo-Liberalizm ve Reagan Dosyas ı içinde. (çev. Y.

2000). Bu çerçevede, Hayek ve Yeni 5a ğ 'c ı 5. Öner). 65-83.

dü ş üncenin genelinde etkili olan e ş itlik/öz- Schmitter, P.C. ve G. Lehmbruch. der. 1979. Trends

gürlük karşıtl ığı , tam da yurtta ş haklar ı n ı n Toward Corporatist Intermediation. f3everly Hills,

`refah devleti'nde ula ştığı noktadan 'geriye Londra: Sage.

döndürülmeye' yönelik, ideolojik bir kavram- Yayla, A. 1992. Liberalizm. Ankara: Siyasal Kitabevi.

la şt ı rmad ı r. Hiç kuskusuz, Yeni Sa ğ' ı n ana

ak ı mlar ı n ı n ideolojisinde yeralan temalar ı n,
Bat ı'da ve Bat ı d ışı ülkelerdeki pratikleri
ba ş ka çal ış malar ı n konusudur.

Kaynakça
0 Barry, N. 1979. Hayek's Social and Political Tho-
ught. London: Macmillan.
N
D
Barry, N. 1989. Yeni Sağ . (çev. Dr. C. Aykan). Anka-
ra: Tisamat.

Belsey, A.1994. "Yeni Sağ, Toplumsal Düzen ve

Yurtta şlık Hakları ". Mürekkep: I (Yaz): 3-13.

5 Demirel, T. 1997. "Hayek'te Hukuk Devleti". Liberal

4
GAP ve Devlet
I. Giri ş
Ekonomik perepektiften tarihin derin-
liklerine bak ı ld ığı nda, devletin ekonomiye
müdahalesinin yan ı nda ve karşı sı nda olan
görü ş lerin çe ş itli dönemlerde ön plana ç ı k-
t ığı n ı ve devletin ekonomik ya şamdaki et-
kinli ğ inin dönemlere göre farkl ı la şt ığı n ı
gözlemek olanakl ı d ı r. Örne ğ in ulus devletle-
ri öncesi artan iç gümrük vergisi uygula-
maları n ı n sak ı ncalar ı n ı ulus devletlerinin
olu ş umu sürecinde ortadan kald ı rmaya
yönelik giri ş imler liberalle ş me uygulamala-
rı n ı n ilk ibareleri sayilabilir. Takip eden dö-
nemde sanayi devrimini gerçekle ştiren İ n-
giltere'nin liberalle ş meyi, onun karşı s ı nda
var olma çabas ı nda olan ekonomilerin ko-
rumac ı l ığı eavunmalan devletin ekonomik
ya ş ama müdahalesi tart ış mas ı n ı n bir
ba ş ka parças ı d ı r (Machlup:1977). 20.
y.y.'da liberalle ş me e ğ iliminin sava ş yı lla-
r ı nda kesintiye u ğ ramas ı n ı n ard ı ndan -
planl ı ekonomilerin ba şarı e ı n ı n da etkisiyle,
cy
Kapitalist dünyada Keynezyen ö ğ reti ile
devletin ekonomik ya şamdaki yerine ili ş kin
tart ış malara yeni bir boyut gelmi ştir. 20.
y.y.' ı n ikinci yar ı s ı ndan itibaren liberalle ş -
me, 1989'da Doğ u Bloku'nun da ğı lmas ıyla
da giderek tüm ekonomilerde kabul görür
bir anlay ış olmu ştur. Devletin ekonomik ya-
pe
şamdan çekilmesinin abart ı lmas ı n ı n olum-
suzluklar ı n ı n tart ışı ld ığı günümüzde, özel-
likle de Doğ u Asya ülkelerinde ya şanan kriz
nedeniyle devletin misyonu ve piyasa-dev-
let ili ş kilerinin sorgulanmas ı yoğ unluk ka-
zanm ışt ı r..
1990'l ı yı llar kapitalist dünyan ı n çe ş it-
li yörelerinde krizlerin patlak verdi ğ i yı llar
olmu ştur. Bu krizlerin aç ığ a ç ı kışı ile devle-
tin piyaealara müdahalesi veya müdahale-
nin yetereizli ğ inin krizlerin nedeni oldu ğ u
tart ış malar ı gündeme gelmi ştir. 0 ülkele-
rin kalk ı nma süreçIerinde devletin üstlen-
diğ i rol ile bu gün ya şad ı klar ı krizlerle ilgili
ba ğ lant ı lar kurulmu ştur.
L. Weise ve J.M. Hobson "Devletler ve
Ekonomik Kalk ı nma" adl ı kitaplar ı nda ta-
rihsel bir perepektiften devlet ve ekonomik
kalk ı nma ili ş kisini irdelemektedirler. Onlara
göre; "güçlü devletler -bu gücün do ğ as ı ta-
rihsel olarak de ğ i ş iyor- ulusal ekonomik Dr. Gülen Elmas*
kalk ı nma ve endüstriyel de ğ i ş im aç ı s ı ndan
hayati rol oynarlar ve bu durum çok geli ş -
mi ş ülkeler için oldu ğ u kadar geli ş mekte
olan ülkeler için de geçerlidir." (Weise; Hob-
eon:1995,s.12). Yine ayn ı yazarlara göre
"olgun bir ekonominin hükümete daha az
ihtiyac ı vard ı r" (Weies;Hobson: 1995,
s.222). Yani ba ş ka bir deyimle geli ş menin
ba ş lang ı c ı ndaki tüm ülke (veya bölgelerin)
devlet müdahalesine ve koordinasyonuna
daha fazla ihtiyaçlar ı vard ı r.
1990'l ı yı llarda, eorı yar ı m yüzy ı lda
dünyada iktisat politikalar ı na damgas ı n ı
vuran finans kurumlar ı : IMF ve Dünya San-
kas ı nca da ekonomik uygulamalarda siya-
sal kurumlar ı n rolüne ili ş kin lehte ve aleyh-
te görü ş ler dikkati çekmektedir. Dünya
Bankas ı 1991 Raporu; devlet-piyasa ili ş ki-
1990'11 y ı llar
a
sine ili şkin sorgular ı içermektedir. 1995
Raporunda ise; devlet ve piyasa ili ş kileri kapitalist
kollektif güç olarak vurgulanmaktad ı r. Do-
dünyan ı n
ğ u Asya ülkelerinin geli ş melerinin ba şı nda
despotik ve otoriter devletler son y ı llarda
çe ş itli
devlet-sivil toplum güçlerinin geli ş mesine 17ölgelerinde
etki etmi ş, bu geli ş me daha ı l ı ml ı ve kalkı n- krizlerin
ma sürecini olumlayan bir devlet ve piyasa
patlak verdi ğ i
ili ş kisi aç ığ a ç ı kartm ış t ı r vurgueu yap ı l-
maktad ı r. y ı llar
P. Krugman ise; 1994 y ı l ı nda yayı nla- olmu ştur.
nan "The Myth of Aeia's Miracle" adl ı ma-
kalesinde Do ğ u Bloku ve Do ğ u Asya ülkele-
ri aras ı nda bir paralellik kurmaktad ı r. Bu
makalesinde Krugman herkesin örnek gös-
terdi ğ i Doğ u Asya ülkelerine ili ş kin krizin ilk
sinyallerini vermektedir. Ona göre planl ı
ekonomiler ve despotik devlet müdahalesi
ancak ve ancak kaynaklar ı n h ı zla üretim
sürecine sokturulmas ı yoluyla üretim art ı -
şı yarat ı r. Faktör girdi temelli böyle bir bü-
yümenin yan ı ltı c ı oldu ğ unu, ekonomik et-
kinlik artt ı rı lmad ığı için bu ülkelerin kaynak-
KT1SATDERISI•TEMMUZ200.,
ları n ı n s ı n ı r ı na geldiklerinde krize girmeleri-
nin kaç ı n ı lmaz oldu ğ unu vurgulamaktad ı r.
Hatta at ı l i şgücünün h ızla üretim sürecine
eokulmas ı n ı n ard ı ndan ikinci olarak i şgücü-
nün eğ itilerek verimliliginin art ı rı lmas ı na 'Yrd. Doç., Gazi Üniver-
ili ş kin "herkese de Ph.D diplomas ı verilmez sitesi, lieF, Iktisat Bö-
ki" (Krugman:1994,e.71) vurgueunu ön pla- lümü.
 =C
na ç ı kartarak; i şte bu noktada i şgücü fak-
törünün kullan ı m ı n ı n s ı n ı r ı na gelinece ğ ini
önemli olan ı n ekonomik etkinlik ve teknoloji
oldu ğ unu esprili bir dil ile vurgulamaktad ı r.
Özetle; bu makalede Krugman, Do ğ u Blo-
ku'rı da oldu ğ u gibi Asya ülkelerinin mucize-
vi geli ş melerinin de "girdi kaynakl ı büyüme"
temelli oldu ğ u vurgusunu yapmaktad ı r.
Krugman kriz sonras ı 1998 y ı l ı nda yay ı m-
lanan "What Happened to Asia" adl ı maka-
lesinde ise; krizin temel nedenlerinin finan-
sal piyasalardaki zaaflar oldu ğ u ve bu za-
afları n devlet müdahalesi ile beelendi ğ i
vurgusunu yapmaktad ı r. Ona göre, borçla-
rı n devlet garantisine al ı nmas ı finansal pi-
yasalarda suiistimalleri ve süpekülatif fa-
aliyetleri dolay ı s ıyla riskleri art ı rm ışt ı r
(Krugman: 1998).
5. Fischer 28 Nisan 1999 tarihli bildi-
risinde Asya ülkelerindeki krizin temel ne-
deninin finansal sektörün zay ı fl ığı ve kötü
devlet yönetimi oldu ğ unu vurgulamaktad ı r.
Bu bildirisinde Fischer'in devlet müdahale-
sine ili ş kin net bir söylemine rastlanmasa
a m ı çabas ı vard ı r.
da, örne ğ in kriz sonras ı özel kesimin borç-
lanmas ı na ili ş kin ülke otoritelerinin organi-
cy
1=1E1 zasyon gereklili ğ inden baheetmektedir.
Öte yandan ba ş lang ı ç a ş amas ı nda As-
ya'daki tüm programlar ı n uzun dönemde
mali geni ş leme ile gerçekle şti ğ i vurgusu,
Fischer'in yeni geli şen ekonomiler için dev-
let alg ı s ı hakk ı nda ipucu vermektedir. An-
pe
cak Fischer "yap ı sal dönü ş ümün" önemini
vurgularken, "...Asya ülkelerin ne kadar h ız-
l ı ve ne kadar gerekti ğ i gibi yap ı sal uyumu
gerçekle ştirmi ş ler ise onlar için o kadar iyi
olmu ştur..."(Fischer: 1999) demektedir.
Kriz ile ilgili vurgusunda ise, döviz kuru
ayarlamaları na ili ş kin devlet müdahalesi ve
muhafazakar tutumun krize neden oldu ğ u-
na ili ş kin kuvvetli kan ıtlar oldu ğ unu söyle-
mektedir. Neticede; aralar ı nda Fischer ve
Krugman' ı n da oldu ğ u pek çok iktisatç ı
için, piyasalarda devlet müdahalesi ne ka-
dar minimize edilirse ekonomik performans
için o kadar iyi olaca ğı ve krizi atlatman ı n
da o kadar kolay olaca ğı yayg ı n görü ş ü
N
z nu yükseltme yetisi olan kalk ı nmacı bir dev-
vard ı r. Literatürde krizi atlatma h ız ı ile
de özellikle Türkiye örne ğ i verilmektedir.
0 Terli bir savunuda olan J. Stiglitz'e
göre kriz ve krizin sonuçlar ı n ı Pazar ko ş ul-
lar ı na bı rakan ülkeler krizde daha fazla
savrulmu ş ve krizin etkilerini daha zor a ş -
m ış lard ı r. Ayr ı ca ona göre h ı zl ı büyüyen
ekonomilere bakt ığı m ı zda, bu ekonomilerde
devletin daha aktif bir rol üstlendi ğ ini göz-
lemek olanakl ı d ı r (Stiglitz: 1998).
Bu özet niteli ğ indeki giri şten sonra
ş imdi de bu çal ış man ı n vurgusunu te ş kil
edecek; ekonomik geli ş me düzeyinin çok
ba ş lar ı nda, devletin ekonomik ya ş amdaki
etkisinin minimize edilmesinin bölgesel ge-
li ş me düzeyi farkl ı l ı klar ı na yans ı mas ı na
ili ş kin irdelemeye geçmekte yarar vard ı r.
Böylece azgelismi ş ve geli ş mi ş ülkelerde
devletin rolüne ili ş kin tart ış malar ı bölgesel
geli ş me düzeyi farkl ı l ı klar ı na indirgemek
olanakl ı olacaktı r. Yukar ı daki tart ış malar-
Koordina5yo-
dan da gözledi ğ imiz gibi ekonomik geli ş me- nu başar ıya
nin ba ş lar ı nda devletin daha aktif bir rol ula ştı ran
üstlenmesine fazla bir itiraz yoktur. Öte
kamu özel
yandan liberalle ş menin yayg ı n bir anlay ış
oldu ğ u günümüzde de devletin önemini göz kurumlar
ard ı etmemek ad ı na piyasa-devlet ili ş kisi bile ş imi farkl ı
temelinde devletin yeniden yorumu ve tan ı -
olabilir, ama
genel olarak
"...Sorun müdahalenin boyutu değil,
öylersek
niteliğidir. Doğ u Asya ile yap ı lan
kars ı Laet ırmaları n göetermis oldu- devlet
ğ u gibi, piyasayı yönetmenin sadece örgütlenmele-
bir tane en iyi yolu yoktur. Koordi-
ri bu bile ş imi
nasyonu ba şarıya ula ştı ran kamu
kurum6alla ş-
özel kurumlar bilesimi farkl ı olabilir,
ama genel olarak eöylereek devlet t ı rma ve
örgütlenmeleri bu bilesimi kurum-
yerleştirmede
sallastı rma ve yerle ştirmede öncü
rol iiatlenmislerdir..." (Weies;Hob- öncü rol
son;1995, s.16). üstlenmi ş -
C. Johnson (1982) "kalk ı nmac ı devlet" lerdir.
terimini Asya kapitalizmine özgü ve Anglo
Amerikan dünyada varl ığı n ı sürdüren kapi-'
talizm aras ı ndaki ay ı rı m ı vurgulamak üzere
ortaya atm ıştı r(Weise;Hobson; 1995,
e.175). Yani, Asya ülkelerindeki devletler
yaln ı zca aktif ya da müdahaleci de ğ il, bu
devletler; kapsay ı c ı politikalar ı , yatı r ı m pro-
filimi değ i ştirme yetileri ve öncelikleri olan ve
ulusun yatı r ı mlarda kullan ı labilir tasarrufu-
lettir(Weiss;Hobson; 1995, 5.174-76). Bu-
rada akla gelen Wade(1990)'in "güdümlen-
mi ş piyasa teorisi"(yeni devletçilik) yaln ız-
ca katma değ eri yüksek öncelikli sektör
4

te şviki de ğ il, kalk ı nmac ı devlet anlay ışı n ı n
4 ça ğ r ıştı rd ığı yat ı r ı m kaynaklar ı n ı artt ı rma,
üretken faaliyetleri garanti alt ı na alma ve
rekabeti ve öncelikli yat ı rı mları yönlendir-
meyi de kaplar. Yani burada da yaln ızca
koordine edici ve piyasa geli ştirici bir müda-
hale Söz konusu de ğ ildir. Son çeyrek yüz yı l-
da ya şan ı lan deneyimler, geli ş mi ş ekonomi-
=U
m ış t ı r. Bölge planlaman ı n duraklamae ı
kent, metropol gibi alt ölçekli planlamalar ı
da etratejik çerçeveden uzak bı rakm ışt ı r
(13FT;2000,e.20)
Il. Türkiye'de Bölgeleraras ı Geli ş me
Düzeyi Farkl ı l ı kları 1 'Bölgesel Kalk ı nma' kav-
Yeralt ı ve yerüstü kaynaklar ı n da ğı l ı m ı ram ına tan ımsal düzey-

mutlak olarak e ş it olmad ığı için, geli ş me de bakarsak; bu kavra-

ler için de en az ı ndan; "günümüzde piyasa-
ma yüklenilen anlam
lar, de ğ i ş me ve sürekli de ğ i şen rekabet Süreci de mutlak anlamda dengeli bir Süreç önemli ölçüde farkl ıla şa-
şartları na uyum sa ğ lamay ı ba şarabilmek olarak karşı m ı za ç ı kmamaktad ı r. Özellikle bilir. Bölgeler aras ı ge-
lişme düzeyi farkı dün-
için bir tür merkezi koordine edici yeteneğ e ekonomik ve sosyal faktörlerin ülke mekan'
yada kı talar aras ı, ülke-
ihtiyaç duyarlar (Weiee;Hobson; 1995, üzerinde farkl ı yoğ unluklarda da ğı l ı m ı , böl- ler aras ı, aynı ülkede
e.176)" anlay ışı m güçIendirmi ştir. Özetle, geler arac ı geli ş mi ş lik farklar ı n ı n temel ne- bölgeler-yöreler ve bir
kentin semtler!' aras ın-
"plan piyasaya kar şı d ı r" retori ğ i giderek denlerinden biri olarak gözlenir (DFT;1996,
da aç ığa şıkabilin(Kös-
terk edilmeye ba ş lanm ıştı r. e•3). Ayr ı ca tarihsel olarak üretimin yo- tekliK1999,s.156), Örne-
ğ unla ştığı ve ticari geleneğ in oldu ğ u bölge- ğin; eğer planlama-
Günümüzde devletin tan ı mlamas ı na ve
da,ekonomik öncelikler
müdahale kapsam ı na ili ş kin bir fikir birli ğ i lerde de sermaye birikimi olu şacaktı r(Er- ön plana alın ırsa polari-
yoktur ama, geli ş menin ba şı nda olan eko- can;1999,e.30). Bu yöreler, çeçitli içeel ve ze bölge, çevresel ve

d ış eal ekonomiler nedeniyle sermaye biriki- ekonomik kriterler dikka-

nomilerde de devletin oynayaca ğı kilit rolün
te alın ır ise bir havza
daha önemli oldu ğ u genelde yade ı nmamak- minin buralarda' yat ı r ı ma dönü ş mesi ve i ş - ,coğrafi bir bölge, kültü-
tad ı r. Aynen geçmi şte oldu ğ u gibi: Geç- gücü ak ı m ı na u ğ ramas ı durumu ile artan rel-tarihi kriterler esas
alındığında ise siyasal
a
mi şte de, -19.y.y.' ı n sonlar ı nda - Alman- (earmal) biçimde yüz yüze gelecektir. Böy-
le bir süreç kaç ı n ı lmaz olarak bölgeler ara-
bir bölge ile bölge tan ımı
ya'da List ve ABD'cle A.Hamilton yeni geli- ve alan ı belirlenmeli-

şen ekonomilerin d ış rekabete karşı korun- c ı dengeeizli ğ i de artt ı racakt ı r. Bu durum- dir(DFT;2000,s.8). Böl-
ge sın ırlan hangi tan ı m
da da geç endüstrile şen ülkeler gibi, den-
cy
mas ı görü ş ünü savunurken de, bu eavunu- düzeyinde belirlenmi ş
da devlet müdahalesi vurgueu vard ı r. Hat- geli kalk ı nma sorunu için de merkezi koor- olursa olsun göreli ola-
dinaeyonun (bizce özellikle planlaman ı n) rak daha az gelişmiş
ta serbest ticareti savunan J.S.Miil bile
bölgelerin kalkınma süre-
"bebek enclüetrilerin" korunmas ı gereğ ini önemi yine kar şı m ıza ç ı kmaktad ı r. Zira gi- cinde aktif devlete ihti-
eavunmaktad ı r. ri ş imci yat ı r ı m yeri ve alan ı seçerken, geti- yacı daha fazla olacak-
tır.
rilerini azamile ştirecek ve yat ı rı mlar ı n geri
"Merkezi koordine edici güç ....geç 2 "...ülkedeki büyük ölçekli
dönme süresini klealtacak mekan ve yat ı -
pe

sermayenin, sermaye bi-

endüştrile ş menin ve ulusal kalkın-
rı m alan ı eeçecektir. rikim sürecinde belirli bir
man ın erken dönemlerin in en önemli a şamaya ula ş ması tar-
Bu noktada, bu nedenlerle, 1980 son-
parças ın ı olu ştururlar . Sonuç ola- tışılrnalıdır. Bu a şama-
ras ı Türkiye'de neo-liberal politikalar ı n uy- nın mekansal aç ıdan iki
rak, daha önce kalk ınanlar ya da
guland ığı ve planlaman ı n geri plana itildi ğ i önemli sonuçlar ı vardı r.
geçmi ş te endü ştrile ş mesini ta- ilki, büyük üretken ser-
bu dönemde bölgeler aras ı dengeeizli ğ in de
mamlayanlar için devletin aktif ka- mayenin yoğunla ştığı
artmas ı beklenmelidir. mekanlardan dışarıya
tı lım ın ı n çok az önemi vard ır...." doğru açılması, diğeri
1923-1950 aras ı nda Türkiye Cumhuri-
(weiee; Hol9eon:1995, e.13) ise Pazar sıkışmasından
yeti, kalk ı nma çabaları nda bölge ayr ı m ı na dolayı uluslar aras ı pi-
Ayn ı durum geli ş me düzeyi farkl ı olan gidecek ve bölgesel kalk ı nma politikac ı uy- yasaya a şılmasıdır.., -
bölgeler için de geçerlidir. İ ndirgereek, gö- (Ercan;19,s.3)Bu
gulayacak durumda de ğ ildir. Zira ülkenin
tespitin aksine; özellikle
reli olarak daha az geli ş mi ş bölgelerin' -gü- tamam ı geri kalm ış l ı k özellikleri ta şı makta- GAP Bölgesi için
nümüzdeki deyimiyle- koordine edici güce d ı r. 1950-60 aras ı ; Türkiye'de ilk liberal po- TMMOB, MM0 ad ına yü-
rütmüş olduğumuz
daha fazla ihtiyac ı olacakt ı r. litika tercihleri deneyiminin oldu ğ u dönemde
2203 anketlik alan ça-
Burada özellikle vurgulanmal ı d ı r ki; sü-
Tri=l7M3Mı v.huir4..ı.i«

ise, özel sektör yat ı rı mlar ı n ı n İ stanbul ve lışmasında (Çakar;El-

reç içerisinde devletin ekonomik ya şamda- Marmara Bölgesinde yo ğ unla ştığı görül- mas:1999a), yöre yat ı -
rımlarının genelde yöre
ki rolüne ve mieyonuna bak ış aç ı s ı nda mektedir(PFT:2000,e.24). Bu yo ğ unla ş -
girişimciler! tarafından
önemli değ i ş meler olmu ştur. Türkiye'de de man ı n devam eden dönemlerde de farkl ı la ş - yapıldığı, hatta yatırım-
1970'lerin sonlar ı nda 1990'lar ı n ba şı na mad ığı a şağı daki tablodan gözlenmektedir. larda aslında çok da
fazla yabanc ı kaynak ve
bölge planlama, -planlamadan uzakla ş ma 1960 eonrael planl ı dönemde ise; ilk teşviklere ba ş vurulma-
genel anlayışı çerçevesinde- ihmale u ğ ra- plandan itibaren "bölge planlama ve kalk ı n- dığı gözlenmiş tir.
o
 Tablo I: Yıllara Göre İllerin 5oayo-Ekonomik Geli ş mişlik Sıralamas ı

1963 İ LK ILLER letanbul ,Ankara, İ zmir, Adana, İ çel

•
SON ILLER Mardin, Van, Mu ş, Ad ıyaman, Bingöl, Hakkari

1970 İ LK ILLER istanI2u1 ,Ankara, İ zmir, Adana, Kocaeli

SON ILLER Ad ıyaman, A ğ rı , Mardin, Mu ş, Bingöl, Hakkari

1995 İ LK ILLER İ stanbul ,Ankara, İ zmir, Kocaeli, Bursa

SON ILLER Bitlis, Ardahan, Bingöl, A ğ rı , tirnak, Mu ş

Kaynak: Ercan: 1999b, e.45 ; DPT: 1996, e.51.

mas ı " eorunsal ı na yer verilmi ştir. İ kinci (Doğ u Karadeniz projesi) çal ış maları ha-
planda organize sanayii bölgesi olu ştur- z ı rl ı k a ş amae ı ndad ı r(DF'T:2000,e.30-35).
ma dü ş üncesi şekillenmi ştir. III.Plan döne- Türkiye'de 1980 sonrae ı bazı ekonomik
minde "kalk ı nmada öncelikli yöreler" kavra- göstergelerdeki geli ş meler az geli ş miş böl-
m ı telaffuz edilmi ş olup, IV. Plan dönemin- geler aleyhine olmu ştur. Türkiye'de bölgeler
de iç ve d ış olumsuz konjonktür nedeniyle aras ı nda ki şi ba şı na gayri safi yurt içi ürün
plan ı n uygulanmas ı olanakl ı olamam ıştı r. da ğı l ı m ı na ili ş kin yapt ığı bir ara şt ı rmada Ü.
Daha sonra haz ı rlanan planlar ve uygula- enesen a şağı daki sonuçlara ula ş m ışt ı r:
mada ç ı kan sonuçlar aras ı nda ciddi uyum
"...En üstte genellikle Marmara-Ege
s ı k ı ntı lar ı oldu ğ u bilinmektedir.
bölgelerinin illerinden olu şan bir
DPT'nin 1996 y ı l ı nda yayı mlanan " İ llerin
a
Soeyo-Ekonomik Geli ş mi ş lik S ı ralamas ı
öbek belirginliği gittikçe artan bir
biçimde öteki illerden kopmaktad ı r.
Ara ştı rmae ı nda; eoeyo-ekonomik geli ş mi ş -
İllerin büyük ço ğ unluğ u ise ya yava ş
lik endeksi bölgelere göre a şa ğıdaki gibidir:
cy
Özellikle VILBYKF (1996 2000) döne-
-
gelişmekte, ya yerinde eaymakta

minde Doğ u için, göreli olarak aç ığ a ç ı kan ya da gelir yitirmektedir...Bu gelir

ciddi geri kalm ış l ı k aç ığı n ı gidermek ama- dü ş ü ş leri söz konu s u dönemde
c ıyla "Acil Dee-tek I" ve "Acil Destek Il" Mu ş 'ta 743, Hakkari'de %38, A ğ -
Programlar ı devreye sokulmu ştur. Güney- rı 'da %32, %28, Mardin'de
doğ u için bir bölgesel kalk ı nma plan ı niteli- 719, Bingöl'de 715, %13 do-
pe

ğ inde olan GAP'tan esinlenerek, Do ğ u layı ndad ı r. Van, Erzurum, Kare,

Anadolu Bölgesi için 14 ili kapsayan DAR anliurfa, Tunceli'nde daha dü şük
(Doğ u Anadolu projesi ) devreye sokulmu ş , oranlarda gelir yitiren illerimizdir..."
Doğ u Karadeniz Bölgesi için de, DOKAP (eneeen:1999,e.140)

Tablo Il: Coğrafi Bölgeler itibariyle 5o5yo Ekonomik Geliş miş lik Endeksi
-

1980 sonras ı bu yörede

2 küçük-kapalı üniteler ha-
1,694
linde yatırı mların yoğun-
1.5- laatığını ancak bu ünite-
[erin neo-liberal dalga-
ı- dan beklendiği gibi yerli
0,500 0,460 ve yabancı büyük üret-
0.5- ken aermaye ile entegre
0,061 bir Süreç yaamadığını,
O I ı bu konudaki daha önce
ı :ı ı Eı_v ı ^ı a :za Fi a + a; e;,ı ı ^^z .^1^,

Marmara Ege İ ç Anadolu Akdeniz yapmı ç olduğumuz çalı -

- 0.5 - -0,543 matarda vurguladık,
3 Organize sanayii bölgeleri
-İ - -1,036 oluaturman ın hem aehir-
-1,137 leme açısı ndan, hem de
-1.5- Karadeniz GD.Anadolu D. Anadolu altyapı gibi bir takım
hizmetlerden toplu ya-
rarlanma açıamdan çe-
Yaz.witKi~ajları vardır.
Kaynak: DPT: 1996, e.71.
4
 3=22223=
Tablo III: Bölgeler itibariyle Sektöre! G5YİH

1997 Y ı l ı nda Sektörlere Göre 1987-97 Dönemi Y ı ll ı k Ortalama

Bölgeler GSYI1-1'n ı n Dag ı l ı m ı (Yüzde Pay ı ) Büyüme H ızlar (Yüzde De ğ i ş me)

Tar ı m Sanayi Hizmetler Toplam Tarı m Sanayi Hizmetler Toplam

Marmara 13,6 51,8 36,9 38,1 -0,3 6,3 4,8 5,0

GD Anadolu 11,7 4,1 4,5 5,3 5,3 5,0 3,6 4,4
Akdeniz 18,0 8,7 12,5 12,1 2,5 3,6 5,3 4,3
Ege 20,4 15,2 16,7 16,8 1,2 4,6 5,2 4,3
İ ç Anadolu 15,6 10,6 17,7 15,3 -0,2 6,1 3,3 3,2
Karadeniz 14,5 7,3 8,6 9,0 0,1 4,4 4,1 3,3
D.Anadolu 6,3 2,2 3,1 . 3,3 0,7 3,1 2,1 1,9
Türkiye 100 100 100 100 1,2 5,5 4,4 4,2

Kaynak: DPT: 2000b, e.71.

1980'li yı llarda ciddi gelir kayb ı na u ğ ra- III. GAP Bölgesi

yan f;Lı iller Tablo rde de görüldü ğ ü gibi;
1960'lar ve 19701erde de eoeyo-ekonomik
geliemielik s ı ralamas ı nda son s ı ralarda
yer alan illerdendir. Bu da; 1980 sonras ı ,
Türkiye'de bölgeler aras ı geli ş me düzeyi
farkı makas ı n ı n aç ı lm ış oldu ğ una i şaret
etmektedir.
a may ı hedefleyen bir nitelik kazanm ışt ı r.
Ancak burada vurgulamak gerekir ki;
Güneydo ğ u .Anadolu Bölgesi son y ı llarda
cy
a şa ğı daki tablodan da gözlenece ğ i gibi Do-
ğ u Anadolu Bölgesi ve İ ç Anadolu ve Doğ u
Karadeniz Bölgelerinin baz ı illerine göre bü-
yüme aç ı s ı ndan göreli olarak daha avan-
tajl ı olmu ştur. Ama bu bölgeler arac ı geli ş-
mi şlik düzeyi aç ığı n ı n darald ığı anlam ı nda
pe
GAP; ba ş lang ı çta DS İ taraf ı ndan F ı rat
Havzas ı n ı n değ erlendirilmesi amac ıyla
ba ş lat ı lan, daha sonra Dicle Havzae ı n ı n da
kapearna al ı nd ığı entegre bir kalk ı nma pro-
jeeidir. Süreç içinde proje bölgesel kalk ı n-
Proje kapsam ı na F ı rat ve Dicle'nin kollar ı -
n ı n yayı ld ığı ve etkiledi ğ i illerden Şanl ı urfa,
Mardin, Gaziantep, Ad ıyaman, Kilis, Diyar-
bak ı r, Siirt, Ş irnak ve Batman girmektedir.
Bölgenin geli ş mesi çabas ı doğ rultusunda
1989'da GAP Master Plan ı haz ı rlanm ıştı r.
Bu plana göre bölgenin 2005'e kadar 7.6 ,b
büyümesi hedeflenmi ştir(GAP idare-
si:1992, e.81). Ancak 1987-98 döneminde

yorumlanmamal ı d ı r. GAP bölgesi ortalama büyüme oran ı %4,4 4 GAP bölgesindeki yatı -
Tablodan gözlenece ğ i gibi Marmara Böl- olarak gerçekle ş mi ştir. Ayrı ca 1987-2005 rımların özellikleri, firma
yapısı, ölçeği vs ile ilgili
gesinin sanayii içindeki pay ı %51,8 ile olduk- döneminde ki ş i ba şı na GSY İ 1-1'nin 7.3,7 detaylı bilgi için bakınız:
ça yüksektir. Ayr ı ca bu bölgede 1987-97 oran ı nda büyümesi hedeflenmi ş, ancak bu Çakar,G.E. ; Elmas, G.
döneminde büyüme oran ı n ı n yüksek olmas ı oran 1987-98 aras ı nda ortalama 7,1,4 dü- (1999a), GAP illeri Sa-
nayi Envanteri,7MMOB,
da makas ı n aç ı lmas ı na i şaret etmektedir. zeyinde kalm ışt ı r(DPT:2000b,s.76). 5 MMO, Yayı n No: 223 ve
Ayn ı dönemde Güneydo ğ u Anadolu Bölgesi Aşağı daki tablo, 1986'dan 1995 y ı l ı na Çakar,G.E. ; Elmas, G.
ise tar ı mda en yüksek büyüme oran ı n ı göe- (199917), 'GAP ve Sanayi
ki ş i ba şı na kamu yat ı rı mlar ı n ı n (Proje say ı -
Envanteri Araştı rma Ra-
teren 12ölgedir. Sanayi sektöründe ise Mar- s ı ) çarp ı c ı dü ş ü şüne i şaret etmektedir. poru," GAP ve Sanayi
mara ve İç Anadolu'nun arkas ı ndan en yük- Ancak kendi içinde GAP bölgesindeki dü- Kongresi:C3ildiriler Kitabı,
sek büyüme oran ı n ı yakalam ış durumdad ı r.' TMM05, MMO, Yayın No:
ş ü ş (%72 azalma yönünde) daha fazlad ı r.
231, Ankara, şa.11-101.
5 1999-2010 dönemi için
Tablo IV: GAP Bölgesi ve Türkiye'de Kamu ve Yerel Yönetim Yat ı rı mları ise 'GAP Entegre Plan ı
Türkiye GAP Bölgesi ve Uygulama Program ı "
r 1nşir=1111=1MT

hazırlanmaktadır. Bu ça-
1986 1995 1986 1995
lış mada önceliklerin hid-
Ki ş i Ba şı na Kamu Yat ı rı mları roelektrik santrallerin-
0.16 0.07 0.14 0.04 den, sulama yat ırımları
(Proje Say ı el) (%)
ve bölgenin altyapı so-
Ki ş i Ba şı na Belediye Harcamalar ı runları ve bazı sosyal
14.2 46.9 6.6 25.1 harcamalara kaydırıldığı
(1987 Fiyatlar ı ile Bin TL)
gözlenmekte-
Kaynak: DIE: 1997,e38-39. dir(DPT:2000,s.39).
=liMnatE
Öte yandan ki ş i ba şı na belediye harcama-
lar ı nda ise genelde dört kat civarı nda bir
artış gözlenmektedir. (Ancak geli ş menin
ba ş lar ı nda olan bölgelerin özellikle kentle ş -
me ve alt yap ı yatı rı mlar ı ihtiyaçlar ı ndan
dolayı bu yat ı rı mlar ı n göreli olarak daha
yüksek olmas ı beklenir.) Kamu yat ı rı mlar ı -
n ı n nispeten yerel otoritelere kaymas ı nda
90'l ı yı llarda planlama anlay ışı nda küresel-
leş me/yerelle ş me' kavram ıyla aç ığ a ç ı kan
anlayış değ i ş ikli ğ inin etkisinin oldu ğ u dü-
ş ünülmektedir. Öte yandan GAP kapsa-
m ı nda yatı r ı mlar ı n gerçeklesme oranlar ı
da a şa ğı daki gibidir:
Tablo V: Nakdi Gerçekle ş me Oranlar ı
SEKTÖRLER Hedeflenen Yatı rı mlar ı n
Nakdi Gerçekle ş me
Oran ı (%)
Tar ı m 11,9
Enerji 74,1
Madencilik 97,5
imalat 40,4
a geli ş menin sektörel düzeydeki genel trendi
Ula ştı rma
29,8
Haberle ş me
cy
Turizm 24,3
TOPLAM 41,6
Kaynak: GAP ı daresi:1998.
Yukar ıdaki tablo bize özellikle tar ı m
sektöründe yat ı r ı mlar ı n gerçekle ş me ora-
pe
n ı n ı n %11,9 gibi çok dü ş ük bir düzeyde oldu-
ğ unu göstermektedir. Kalan ı içerisinde su-
lama projesinin %9'u da halen in şa halinde-
dir(DPT:2000b,s.75). Yörede daha önce
yapm ış oldu ğ umuz alan çal ış mas ı nda GAP
Bölgesindeki giri ş imcilerin yat ı rı m kararla-
rı nda GAP projekeiyonunun olmad ığı göz-
lenmi ştir (Çakar, G.E.; Elmas, G.,1999 c,
es. 24-33). Bizce bunun en önemli neden-
lerinden birisi de GAP çerçevesinde Yap ı -
lan yatı rı mları n önceliklendirmelerine ili ş kin
sorundur. Yani, yörede ya şayanlar GAP' ı n
elektrik santrali yat ı r ı mlar ı ndan dolay ı
topraklar ı sular altı nda kald ığı için göç et-
mek zorunda kalm ış, bu nedenle GAP' ı n
olumsuz etkileri ile yüz yüze gelmi ş lerdir.
GAP' ı n yöredeki olumlu etkileri önemli ölçü-
de sulama projelerinin h ı zla gerçekle ş mesi-
ne bağ l ıd ı r. Do ğ al olarak ancak bu durum-
da yat ı rı m kararlannda GAP' ı n yörede aç ı -
ğ a ç ı karaca ğı geli ş melerin dikkate al ı nma-
s ı beklenmelidir.
GAP Bölgesine ili ş kin yürütmü ş oldu-
ğ umuz sanayii envanteri ç ı kartma çal ış -
mas ı nda; 1980 sonras ı yörede tüm ola ğ an
üstü ko ş ullara ra ğ men ba ş lang ı ç a şama-
s ı nda bir yat ı r ı m çabas ı oldu ğ u gözlenmi ş -
tir. Elde etti ğ imiz bulgular bize yöredeki
firmaları n 7.85'inin kurulu ş y ı llar ı n ı n 1981
sonras ı na rastlad ığı n ı ve firma kurucular ı -
n ı n 7.65'inin de 45 ya şı n alt ı nda olduğ unu,
geleneksel üretim alanlar ı ndan ise uzakla-
şı ld ığı n ı göstermi ştir (Çakar; Elmas: 1999
b, se. 7,23,-37). Çal ış mada; firmalar ı n ge-
nelde ücretsiz aile i şçisi çal ıştı rd ı kları , yö-
re pazarlar ı na yönelik tüketim mallar ı dü-
zeyinde üretim yap ı kları , en önemli rakiple-
rinin yöre içindeki di ğ er firmalar oldu ğ u,
teknik ve dan ış manl ı k hizmetinden genelde
yararlanmad ı kları , sendikala ş ma ve i ş ak-
1980 sonras ı
beklendi ğ i
dinin olmad ığı gözlenmi ştir.
Elde etti ğ imiz bu sonuçlar bize yörede- gibi,
ki yatı r ı mları , Türkiye ğ enell için "ekonomik
ne Türkiye'nin
geli ş en
1980 sonras ı nda ölçek ve bilim temelli ol-
man ı n ötesinde emek yoğ un bir geli ş im eğ i- yörelerinde
limi içindedir" (A. Köse; A. Öncü,2000)
s ı k ışan
ş eklinde yap ı lan -tespitin GAP bölgesi için
de geçerli oldu ğ unu göstermektedir. Ba ş -
sermaye bu
ka bir çal ışma da A.Köse ve A.Öncü'nün ydreye
tespitlerini destekler niteliktedir. E.Voyvo- akm ışt ı r,
da ve E.Yeldan yapt ı klar ı çal ış mada
ne de d ış
"...1980 sonras ı d ışa aç ı k yeniden yap ı lan-
ma sürecinde Türk imalat sanayii sektör dünyadan.
içi düzeyde yap ı sal de ğ i ş im geçirmedi ğ i;
gerek istihdam, gerekse üretim dinamikle-
rinde ithal ikameci döneme göre kopu ş ser-
gilememi ştir..." sonucuna varm ış lard ı r
(Voyvoda; Yeldan: 1999, 5.217).
Gözlenen odur ki; 1980 sonras ı bek-
lendi ğ i gibi, ne Türkiye'nin geli şen yörelerin-
de s ı k ışan sermaye bu yöreye akm ışt ı r, ne
de d ış dünyadan. Genelde buradaki yat ı -
r ı mlarda yöre yatı rı mc ı lar ı n ı n çabas ı söz
konusudur. Kurulan üretim üniteleri de ge-
nelde bilimsel temelden yoksun küçük, ka-
pal ı ünitelerdir. Uzun y ı llar bu bölgenin ya-
ş ad ığı ola ğ anüstü ko ş ullar da d ış ardan
yatı r ı mları n buraya yönelmemesinin önem- 6 Bu anlayı ç kareammda
li bir nedenidir. Di ğ er bir sorun yörenin ye- yerel olanı n karunmaeı,
gelitirlme5(ıı itı küresel
tersiz alt yap ı s ı d ı r (ula şı m a ğı , haberle ş- sermayeyi yöreye çeke-
me, enerji vb). Gelecekte GAP' ı n sulama ce4i beklenti s i vardı r.
4
 projelerinin gerçekle ş mesi yöredeki yatı r ı m
4 dinamizmini arttı racakt ı r. Bu ise bölgenin
di ğ er bölgelere göre avantajl ı yan ı d ı r. Bu
durumda; gelece ğ e yönelik potansiyelin iyi
projekte edilmesi, planlan ı p, yönlendirilme-
si bu gün gözlenen da ğı n ı kl ı k ve yanl ış se-
törel yönlenmeleri (Çakar; Elmas:1999c)
telafi edici bir geli ş me yaratabilir.
IV. Sonuç
GAP Bölgesinin ekonomik ve sosyal
göstergeler aç ı s ı ndan di ğ er bölgeler ile
farkl ı la şan bir tak ı m özellikleri vard ı r. Bun-
lar ı n bas ı nda k ı rsal nüfusun göreli olarak
çarp ı c ı dü ş ü ş ü gelmektedir. 1985 y ı l ı nda
%52,4 olan k ı rsal nüfus 1997 say ı m sonuç-
lar ı nda %35,9 olarak tespit edilmi ştir
(D İ E: 1985-97 Nüfus Say ı m Sonuçlar ı ). 12
y ı l gibi k ı sa bir sürede bölgede k ı rsal nüfu-
sun çarp ı c ı azal ışı n ı n baz ı önemli nedenleri
vard ı r. Birincisi; yöreden daha geli ş mi ş yö-
relere göç söz konusudur. İ kincisi; yörede
gerçekle ştirilen hidroelektrik santral yat ı -
a
r ı mlar ı sonucu baraj sular ı alt ı nda kalan
yerle ş im birimlerindeki nüfus kentlere göç
etmi ş tir. Üçüncü ve en önemli neden de yö-
cy
rede ya şanan ola ğ anüstü ko ş ullard ı r.
Kı rsal nüfustaki bu h ı zl ı azal ış iki aç ı dan
merkezi koordinasyon ihtiyac ı n ı ş iddetle
hissettirmektedir. Birincisi h ı zl ı göç alan
yöre illerinin kentle ş me ve alt yap ı sorunla-
r ı oldukça y ığı lm ı st ı r. İ kincisi yörede k ı rdan
pe
kente göç ba şta hayvanc ı l ı k olmak üzere
baz ı geleneksel rektörlerin da ğı lmas ı na,
kentlerde ise yeni sektörlerde küçük ölçekli
yat ı r ı m ünitelerinin aç ığ a ç ı kmas ı na neden
olmu ştur. Bu durumda yöre hammaddesi
ve beşeri sermayeye yönelik yat ı rı mlar ı n -
GAF'' ı n gelecekteki sonuçlar ı da dikkate al ı -
narak-, yöredeki sektöre' yönelimlerin dik-
katle koordine edilmesi gerekmektedir. Zira
yörede yapm ış oldu ğ umuz alan çal ış mas ı
sektörel yönetim ve yatı r ı m alan ı seçimine
ili ş kin geli ş melerin gelecekte s ı k ı nt ı yarata-
ça ğı na i ş aret etmektedir (Çakar; Elmas:
1999c, ye. 21-34).
Yapt ığı m ı z bu çal ış ma bir daha göster-
mi ştir ki; az geli ş mi ş bölgeler için devlet
yat ı r ı mlar ı ve organizasyonu hayati bir
önem ta şı maktad ı r. Türkiye'nin bu günkü
geli ş me düzeyiyle dünyadaki geli ş mi ş di ğ er
ekonomilere göre güçlü bir merkezi koordi-
nasyona daha fazla ihtiyac ı olaca ğı dü ş ü-
nülürse, Türkiye'nin kendi içinde az geli ş mi ş
bölgelerinin de daha fazla merkezi koordi-
nasyona ihtiyac ı olaca ğı aç ı kt ı r. Neo-libe-
ral politikalar ı n uyguland ığı 1980 sonras ı
geçmi şten gelen kapsaml ı tek bölgesel kal-
k ı nma plan ı olan bölge GAP Bölgesidir. Ka-
naatimizce, -GAP' ı n yat ı r ı mlar ı n ı n gerçek-
le ş mesi, planlaman ı n geri plana itilmesinin
etkisiyle hedeflenenin çok gerisinde kalm ış
olmas ı na ra ğ men- bölge plan ı n ı n etkisiyle-
dir ki; tüm olumsuz ve ola ğ anüstü ko ş ulla-
ra ra ğ men "1987-97 aras ı nda büyüme s ı -
ralamas ı nda GAP Bölgesi Marmara ve İ ç
Anadolu'dan sonra üçüncü s ı rada yer al-
m ıştı r. Ayr ı ca daha önce yürütmü ş oldu-
ğ umuz sanayii envanteri olu şturma çal ış -
mas ı nda da bölgenin yat ı r ı m aç ı s ı ndan di-
namik bir bölge oldu ğ u gözlenmi ştir.
Son olarak bir noktay ı daha vurgula-
Neo-liberal
mak istiyoruz: Türkiye'de bir yandan bölge- politikalar ı n
sel kalk ı nma ve planlamaya ili ş kin çok kap- uygulan61141
saml ı çal ış malar yürütülürken, bir yandan
da iki güçlük belirgin bir ş ekilde kar şı m ı za
198,0 sonras ı
ç ı kmaktad ı r. Birincisi; art ı k planlaman ı n geçmi şten
geri plana itilmesiyle uygulama ve gerçek- gelen
31
le ş melerde ç ı kan güçlüklerdir. Burada mer-
kapsaml ı
kezi karar organlar ı n ı n kendi kurumlar ı n ı ve
bu kurumlar ı n önerilerini yade ı d ığı sorusu
tek: bölgesel
akla gelmektedir. İ kincisi de asl ı nda bu ku- kalk ı nma
rumlar ı n da kendilerini yads ı d ı g ı yönündeki
plan ı olan
ku ş kumuzdur. Örne ğ in DPT'nin Bölgesel
bölge GAP
Geli ş me Özel ihtisas Komisyonu Rapo-
ru'nun (2000) sonuç öneriyi k ı sm ı nda f3ölgesidir.
a ş a ğı daki paragraf yer alm ış t ı r (Bu sonuç
öneriyi yurgusunda, yeni sanayi odaklar ı ve
merkez-uydu yaratma anlay ış lar ı n ı n etkisi .
ğ u dü ş ünülmektedir. Ancak kanaati- oldu
mizce bu anlay ış ları n iyi bir planlama ile e ş -
güdümlerinin yarat ı lmas ı n ı n güçlü ğ ü aç ı k-
tı r. Ayr ı ca bölge tan ı m ı genisletildikçe
a ş a ğı daki Yungunun sak ı ncalar ı iyice belin-
gin le ş ecektir.):
"Öncelikle bölgeler aras ı e ş itlik
olu şturma anlayı e ı ndan vazgeçil-
melidir. Kalkı nmada öncelikli yöre-
'IKTISATDERGISI• TEMM Z 00.
lerde bulunan bütün şehir ve kaea-
baları birer sanayi kenti haline dö-
nütürmek mümkün değildir. Sola-
yı e ıyla, bu yörelerde kendi avantaj-
ları ile geli şen (doğal olarak merkez-
lerniş) yerle ş melere ağı rlı k verilme-
=11

a
Ii, etki alan ındaki diğer yerlemele- Yat ı rı m ve Teşvik Politika ve Uygulamalar ı ," GAP 1. Ur-

rin de alt yap ı eksiklikleri tamamla- fa-Harran Kalk ı nma Sempozyumu, T.Zirai Donat ı m
cy
narak fonksiyonel merkezlerle ba ğ - Kurumu, No:49, ee.569-573.

ları kuvvetlendirilmeliclir." (P T: -AYATA, S. (1999), "Bir Yerel Sanayi Oda ğı Olarak

2000, s274) Gaziantep'te Giri ş imcilik, Sanayi Kültürü ve D ış eko-

Çeş itli kamu kurumlar ı nda, hem bölge- nomik Dünya İ le Ili ş kiler," Ekonomide Durum, 6. Kitap,

sel planlama ve geli ş menin koordinasyonu Güz-1999, es.85-113.

do ğ rultusunda kapsaml ı çal ış malar yap ı - -5ALKIK, C. (1988), "GAP Alan ı Sanayieinin D ışa Ac ı l-

l ı rken, hem de bu kurumlar ı n kendilerini mael," GAP 1. Urfa-Harran Kalk ı nma Sempozyumu,
pe

yade ı maları ciddi bir çeli ş kidir. Bu çeli ş ki T.Zirai Donatı m Kurumu, No:49, ee.565-576.

Türkiye'de devletin ve yetkili organlar ı n -BOZKURT, N. (1998), "Globalle ş me ve Devlet," ikti-

kendilerini ve kendi misyonlar ı n ı yeniden sat Dergisi, Say ı :582, Eylül'98, e.47-57.

tan ı mlama ihtiyac ı nda olduklar ı n ı göster- -ÇAKAR, G.E. ; G. ELMAS, (1999a), GAP illeri Sana-

mektedir. Türkiye'nin bu günkü ekonomik yi Envanteri, TMMOB, MMO, Yay ı n No: 223, Ankara.

geli ş mi ş lik düzeyi dikkate al ı narak, yaln ız- 1999E2), "GAP ve Sanayi Envanteri Ara ştı r-

ca belli bölgelerinde de ğ il tamam ı nda böl- ma Raporu," GAP ve Sanayi Kongresi:Bildiriler Kita-

gesel dengesizlikleri de dikkate alan; kay- b ı , TMM05, MMO, Yay ı n No: 231, Ankara, ee.11-101.

nak israf ı n ı önleyen, uzun ve k ı sa dönemli (1999c), "GAP illerinde Sanayiinin Sektörel

kapsaml ı ekonomik koordinasyon yapan, Da ğı l ı m ı ," Sanayi Kongresi'99:Bildiriler Kita-

yat ı r ı m kaynaklar ı n ı art ı ran, üretken faali- b ı ,TMMOB, MMO, Yayı n No: 234, Ankara, se.18-43.

yetleri te şvik eden, öncelikli yat ı r ı mları be- - DENIZ, N. Ve M.5. EKINCI (1999), "Yat ı rı m Te ş vikleri

lirleyebilen güçlü bir merkezi koordinaeyona ve Güney Doğ u Anadolu Uygulamaları ," ," GAP ve Sa-

ve denetim mekanizmas ı na ihtiyac ı vard ı r. nayi Kongresi:Bildiriler Kitab ı , TMM05, MMO, Yay ı n

N No: 231, Ankara, es.131-141.

Kayna kça -DERICIOGLU, T. (1988), "GAP Bölge Planlama Çal ış -

-AGHEVLI, B.B. (1999), "The Aeian Crisie: Couees and maları ," GAP 1. Urfa-Harran Kalk ı nma Sempozyumu,
e
Remedies," Finans and Development, Vol:36, No:2, T.Zirai Donat ı m Kurumu, No:49, es.15-21.

June. -DIE, Genel Nüfus Say ı m Sonuçlar ı : 1985,1990,1997.

.Y

-AŞ IK, D. (1988), "Kalk ı nmada Öncelikli Yörelere Ili ş kin - DIE (1997), GAP İ l İ statistikleri 1950-1996, Ankara.
-DPT (2000), Bölgesel Geli ş me, ÖIK Raporu:245,
8.BYKP, Yay ı n No:2592, Ankara.
-DPT (200012), VIII.SYKF', Ankara.
-DPT (1995), Bölgesel Dengelerin Sa ğ lanmas ı ,
7.5YKP, Temel Yap ı sal Değ i ş im Projeleri Komite Rapo-
ru, Ankara.
-DPT (1996), İ llerin Sosyo-Ekonomik Geli ş mi ş lik S ı -
ralaması Ara ştı rması , Yayı n No:2466, Ankara.
-DPT (1996), Yatı rı mları n İ llere Göre Dağı l ı m ı : 1996
Yı l ı Yatı rı m Proğ rarm May ı s, Ankara.
- DPT (1992), Kalkı nmada Öncelikli Yöreler Rapo-
ru,No:10, C. Kutbay, Eylül, Ankara.
- ERAYDIN, A., (1997), "From a Locality in the Center
of a Lese Developed Region to a Node of Growth: The
Experience of Çorum," Ara ştı rma Raporu, November.
(1992), Bölge Merkezlerinin Sanayi Yap ı
Ara ştı rması , DPT, Ankara.
-ERKAN, H. (1988), "Entegre Bölgesel geli şme Yakla şı -
m ı Içinde Urfa-Harran Yöresi Için Kalk ı nma Stratejisi;'
GAP 1. Urfa-Harran Kalk ınma Sempozyumu,T.Zirai Do-
natı m Kurumu, No:49, ee.203-220.
-ERCAN, F. (1999a), "Bölgesel Kalk ı nma Sorununa Bü-
tüneel Yakla şı m," GAP ve Sanayi Kongresi:Bildiriler Ki-
a
tabı , TMM05, MMO, Yayı n No: 231, Ankara, ee.109-121.
( 1999b), "Sermaye Birikim Sürecinde Bölge-
sel Kalk ı nma/Planlama ve Anadolu Sermayesi," Eko-
cy
nomide Durum, 6. Kitap, Güz-1999, ee.29-55.
- FISCHER, 5. (1999), "The Financial Crieie in Emer-
ging Markete: Some Leeeons," www.imf.org . , Speec-
hee for 1999, April 28.
-GAP IDARESI BA Ş KANLI Ğ I (1993), GAP Projesi
1992 Durum Raporu, Nisan, Ankara.
pe
-GAP IDARESI BA Ş KANLI Ğ I (1993), GAP ve Sanayi
Sempozyumu, 16-18 Ekim'90, Şanl ı urfa.
-GAP IDARESI BA Ş KANLI Ğ I (1998), GAP'ta Son Du-
rum, Aral ı k, Ankara.
-HABERMAS, J. (1999), "Ulus-Devletin Ötesinde
mi?," Çeviren: K.H.Ökten, iktisat Dergisi, Sayı :388,
Niean'99, ee.40-44.
-KRUGMAN, P. (1994), "The Myth of Asia'e Miracle,"
Foreing Affairs, Vol: 73, No:6, November/December-
94, es.62-78.
1998), "What Happened to Aeia," www.krug-
man.com.uea. , January.
-KOSTEKLI, S.I. (1999), "Avrupa Birli ğ inde Bölgesel
kalk ı nma Politikalar ı ," Ekonomide Durum, 6. Kitap,
G üz-1999, ee.155-178.
-MACHLUP, F (1977), A History of Thought on Eco-
nomic lntegration, MacMillan Press, New York.
-MPM (1990), imalat Sanayiinde iller ve Bölgeler Dü-
zeyinde Verimlilik ve Karşı la ştı rı lmas ı , D. Büyükk ı l ı ç ve
Diğ erleri, No:419, Ankara.
-OCAKLI, H. (1992), "GAP'ta Bölgesel Kalkı nma Yakla-
şı m ı ve Sulama Sisteminin Organizasyonu Ac ı s ı ndan
Değerlendirilmesi," GAP Sulama Alanları n ı n Çiftçi Ör-
gütlenmesi ve Sulama Sisteminin Yönetimi, Fried-
rich Ebert Vakf ı -TMMOB Ziraat Mühendisleri Odas ı ,
27-29 Haziran'92, Turban Abant Oteli, se.20-30.
-ÖZBILEN, V. (1999), "Güneydoğ u Anadolu Projesi ve
Sanayileş me," ," GAP ve Sanayi Kongresi:Bildiriler Ki-
tabı, TMMOB, MMO, Yay ın No: 231, Ankara, ee.153-175.
-ÖZER, A. (1998), Modernle ş me ve Güneydoğ u, imge
Kitapevi, Ankara.
-POLATLIO Ğ LU, A. (1995), "Southeaetern Anatolia
Project,and Adminitrative Organization," ODTÜ Ge-
li ş me Dergisi, Cilt:22, Sayı :2, es.191-207.
-Ş ENESEN, U. (1999), "Ki ş i Ba şı na Gayri Safi Yurtiçi
Ürün De ğ erinin illere ve Bölgelere Göre Dağı l ı m ı ," Eko-
nomide Durum, 6. Kitap, Güz-1999, 5e.136-143.
- Ş EKER, M. (1987), Güneydoğ u Anadolu Proje-
si:Sosyal ve Ekonomik Sorunlar, V Yayı nları , Ankara
-SAVA Ş , V. (1987), Piyasa Ekonomisi ve Devlet. Beta
Yayı nc ı lık, Istanbul.
-STIGLF12, J. (1998), "Redefining the Role of the Sta-
te: What Should It Do? How Should It Do It? And How
Should Theee Decieione Be Made?,"
www.the.world.bank.group.organization., Presented on
the Tenth Annivereary of MITI Research Inetitute,
Tokyo, Japan, March 17.
-SÖNMEZ, M. (1998), Bölgesel E ş itsizlik: Türkiye'de
Doğ u-Batı Uçurumu, Alan Yay ı nc ı l ı k, letanbul.
-UNITED NATIONS (1999), Trade and Development
Report 99.
-WEISS, L. Ve J.M., HOBSON (1995), Devletler ve Eko-
nomik Kalkı nma, Çeviren: K. Dündar, Dost Kitapevi,
Ankara.
-WORLD BANK (1991), World Development Report
91, Oxford University Free.
-WORLD BANK (1993), Goverment, Policy and' Pro-
ductivity Growth: ls East Asia an Exception?, ,Was-
hingtort DC.
-TÜRKIYE EKONOMI KURUMU, (1998), AnadOkı'da
H ızla Sanayile ş en Kentler: Denizli Örne ğ i, Ankara.
, (1998), Anadolu'da H ızla Sanayile şen
Kentler: Kahramanmara ş Örneğ i, Ankara.
-TÜRKKAN, E. (1988), "GAP Çerçevesinde Mukayese-
li Üstünlüklere Dayal ı Alternatif Bölgesel Sanayile ş me
Stratejileri," GAP 1. Urfa-Harran Kalk ı nma Sempoz- o
yumu, T.Zirai Donat" Kurumu, No:49, se.551-564.
N
-TOB5 (1993), GAP Özel ihtisas Komisyonu Raporu,
Ankara.
-VOYVADA, E. ; A.E. YELDAN, (1999), "Türk Imalat e
Sanayiinde I ş gücü Üretkenli ğ i ve Ücretlerin Geli ş imi,"
Türk- İş Yı ll ığı' 99, Ankara, es.195-220.
 Kapitalizmde Devlet ve Fabrika ili şkisi Üzerine
Giri ş da ş kapitalizmde fabrika rejimleri irdelen- Gamze Yücecan
Fabrikada emekçiler yaln ı zca hammad- meye çal ışı lacaktı r.2 Özdemir*
deleri yararl ı şeylere dönü ştürmekle kal-
mazlar; ayn ı zamanda yönetimle ve birbirle- Pazar Deepotizmi ve Fabrika
riyle olan toplumsal ili ş kileri üretirler. Dola- Kapitalizmde fabrika, 18.yy' ı n sonlar ı na
yı s ıyla, fabrika yaln ızca mallar ı n değ il siya- doğ ru, makinan ı n üretim sürecine dahil
setin, siyasi ayg ıtlar ı n ve toplumsal ili şkile- edilmesiyle 'modern fabrika' olarak tarih Yrd. Doç. Dr., Abant

rin üretildi ğ i ve yeniden üretildi ğ i bir alan- eahneeine girmi ş ve sermaye; üretimin bu Izzet Baysal Üniversite-

d ı r. EMek süreci teorieyenleri; fabrikadaki yeni ve etkin düzenleni ş i içerisinde, emek si

- toplumsal ili şkilerin yeniden üretimini ince- süreci üzerindeki denetimini daha önce gö-
1 Emek süreci teorisyenleri,
lerken, sermayenin emek üzerindeki deneti- rülmemi ş boyutlarda artt ı rm ıştı r. i ş çilerin
1974 yı l ı nda Braverman' ı n
minde ve bu denetimin arac ı olan mekaniz- vae ıf ve güçlerinin, bütüneel bir zanaatkar 'Labour and Monopoly Ca-
malarda y o ğ unlaemielardir. Çal ış maları nda üretim eürecinden kopar ı larak, az vaerfl ı ya pitalism' (Emek ve Tekelci
Kapitalizm) kitab ı n ı n ya-
egemen eğ ilim, fabrikay ı ve içinde bar ı nd ı r- da vaelfe ı z i şçiler tarafı ndan yap ı labilecek
yınlanmas ıyla yarat ı lan
d ığı toplumsal ili ş kileri, d ışarı daki siyaset- cletayland ı rı lm ış i ş lere dönü ştürülmesi he- entelektüel ortam içinde,
ten ve devlet yap ı s ı ndan ayr ı olarak incele- deflenmi ştir. Modern fabrikada, üretimcleki çal ış man ı n doğası na
Marksist teori içinden
mek olagelmi ş tir. Kapitalizm ekonomik teknik ili ş kiler bu ş ekilde düzenlenirken,
analizler yapan akademie-
olanla siyasi olan ı ay ı rı r. Liberal kapitaliz- toplumsal ili ş kilerde temel amaç denetimin yerler ve tart ış mac ı lard ı r

min ideolojik dünyaeln ı n bir yüzü olan bu ay- i şçiden al ı n ı p makinaya verilmesi olmu ştur. (en önemlileri aras ı nda
Friedman (1977), Edwarde
r ı m, bir ölçüde, Marksist teorilerde de, bir sermaye, Ure'nin deyi ş iyle, 'bilimi hizmetine
yanda emek süreci analizinin, di ğer yanda
a ald ığı zaman, eme ğ in dik ba ş l ı eli uysalla ş -
(1979) ve Wood (1982,
19b9)).19801erin sonuna
doğ ru, kapitalist dünya
ise devlet ve siyaset analizinin yap ı lmas ı may ı ö ğ renmi ştir' (Marx, 1976: 564).
düzeninin egemen ideolojik
olarak nükeetmi ştir (Burawoy, 1981). Bu Kapitalizmin bu a şamas ı nda, fabrika içi
cy
34 ve siyasi iklimin etkisiyle,
çal ış man ı n temel hareket noktas ı da, kapi- toplumsal ili ş kilerin üretimi, pazar ı n anarş ik emek süreci teorisi ciddi
bir biçimde kan kaybetmi ş
taliet fabrikada üretilen ve yeniden üretilen yap ı e ı na tabidir. Pazar ı n anarş ik yapı sı , ka-
ve bir çoklar ı tarafindan
toplumsal ili ş kileri, d ışar ı daki devletin bu pitaliete istedi ğ i gibi i şe al ı p çı karma ve iste- sonu ilan edilmi ştir, 'Emek
ili ş kileri ku şatan, e ı n ı rlayan ve belirleyen diğ i sürelerde çal ıştı rma imkan ı sağ lam ıştı r. süreci bandoeunun ta şı -
yan araban ı n kuma çak ı ld ı-
yap ı c ı içinde anlamland ı rmakt ı r. Marx' ı n 'pazar deepotizmi' olarak adland ı rd ı -
ğı n ı söylemek abart ı olma-
Fabrika rejimi, emek süreci ve devlet ğı bu durum, eme ğ in sermayenin mutlak ege- yacaktı r' (Storey,1985:
pe

aras ı nda kritik kavrameal ili ş kide varolur. menli ğ i alt ı na girmesini sa ğ larken, fabrika 193). Su çal ışman ın da
içinde yer ald ığı emek sü-
Fabrika rejimleri üretim içindeki ili ş kileri dü- rejimine de deepotik bir karakter verir. Dee-
reci teorisinin son duru-
zenlerken; devlet ve siyasi rejimler makro potik fabrika rejiminde emek gücünün yeni- munun içerikli bir değ erlen-

düzeyde üretim ili ş kilerini düzenler ve ko-
rurlar. Dolay ı siyla, bu rejimler kar şı l ı kl ı bir-
birlerini -tan ı mlar, şekillendirir ve e ı n ı rlarlar.
Bu aç ıdan vurgulanmae ı gereken ilk nokta,
fabrika rejimlerinin, kapitalizmin geli ş imi ile
birlikte yap ı lanm ış olmaları d ı r. Kapitalizmin
tarihsel dönemlerinde devlet müdahalesi-
nin farkl ı formlar ı farkl ı fabrika rejimlerinin
kurulmas ı na yol açm ıştı r. Vurgulanmae ı
gereken ikinci nokta ise, fabrikada i şçilerin
M=Mgrir1=ııi•Dx.:
den üretimi devlet tarafı ndan güvenceye dirmesi için bkz. Knighte
ve Willmot (1990).
al ı nmam ıştı r (Burawoy,1987). Devlet, fabri- 2 Ku ş kusuz, kapitalizm için-
ka içindeki yap ıya ne asgari ücret, ne de i ş de toplumlar ı n doğas ı,
toplumsal yap ı ları n ı n ve
güvencesi gibi politikalarla müdahale eder.
sahne olduklar ı mücadele-
Devletin fabrika içi toplumsal ili ş kilerin dü- lerin nitelikleri devlet ve
zenlenmesinde hiç bir iktidar ı yoktur. emek süreci analizinde ol-
dukça belirleyicidir, Fakat,
Deepotik fabrika rejiminde i şçinin boyun
her toplumun özgül yönle-
eğ mesi, emek gücünün herhangi bir meta rinin, tarihinin, devlet yap ı-
teki) i şçi tarafı ndan pazara sunuldu ğ u ve c ı n ı n, işçi hareketinin tah-
liti uzun soluklu bir çal ış -
bu eunumun bir yedek i şçi ordusunu olu ştu-
man ı n konusu olabilir an-

ba şkald ı rı , boyun eğ me, ya da onay gibi ta- ran i şeizlerin rekabeti alt ı nda yap ı ld ığı bir cak. Bu çal ış ma, kapitaliz-
v ı r, tutum ve cluru ş ları nin bu fabrika rejim- arka-plan içinde gerçekle ş ir. Di ğ er bir deyi ş - min olgunla ş m ış oldu ğ u
geli ş mi ş kapitalist ülkele-
lerince tan ı mlan ıyor ve bu rejimleri tan ı ml ı - le, fabrikada boyun e`gm e iktisadi k ı rbac ı n
rin ve genellikle ba ğı ml ı ve
yor olmas ı d ı r. Tüm bu noktalardan hare- bask ı c ı mekanizmas ıyla sa ğ lanm ışt ı r. Fab- azgeli ş mi ş olarak nitelenen

ketle, çal ış man ı n ilk k ı sm ı nda, fabrika re- rikada bask ı hüküm sürmektedir. Kapitaliz- ülkelerin dahil oldu ğ u bir
kapitalist dünyan ı n bütün-
jimleri, kapitalizmin tarihinde bir yolculuk min bu a şamas ı nda, 'b ı rak ı n ız yaps ı nlar' lüğ ü içinde incelenmesi an-
çerçevesinde ele al ı nacak ve ard ı ndan ça ğ - prensipleri do ğ rultusunda, pazar ekonomi- lam ı na geliyor.
 cinin düzenlenmemi ş etkisi ve dolay ı siyla
o deepotik fabrika rejiminin bask ı s ı , i şçileri
birbirinin ard ı s ı ra, makine k ı rı c ı l ı k (Ludizm),
Owenizm ve Chartizm hareketlerinde kendi-
sini ifade eden, sisteme kar şı ba ş kald ı rıya
yönlendirmi ştir (Burawoy, 1987). Devlet,
özellikle1840 eonrae ı , geli şen fabrika yasa-
ları ile doğ rudan, i ş gücünün e ğ itilmeei ge-
reklili ğ inin bir ifadesi olarak uygulamak du-
rumunda kald ığı eğ itim politikalar ı ile de do-
layl ı olarak, emek gücünün yeniden üretimi-
ne müdahale etmeye ba ş lam ıştı r.
19.yy sonlar ı na do ğ ru, pazarlar ı n geli ş -
mesi, uluslararas ı rekabetin artmas ı ve
daha yüksek boyutlarda üretim yaplImael
gereklili ğ inin ortaya ç ı kmae ı , modern fabri-
kada emek sürecinin ve üretimin örgütlen-
mesi ve yönetiminde ciddi sorunlar yarat-
m ışt ı r. Bu sorunlar Frederick Taylor' ı ve bi-
limsel yönetim anlay ışı n' tarih eahneeine
getirmi ştir. Taylor, üretim sürecinin tüm
bilgi ve denetiminin yönetimde -toplanmas ı -
n ı ve i ş çiye sadece kol emeğ i kullan ı m ı n ı n b ı -
rak ı lmae ı n ı , dolayı siyla emek sürecinde ka-
fa ve kol emeğ inin ya da tasar ı m ve uygula-
man ı n ayrı lmae ı n ı önermektedir. Taylor'un
cy
ard ı ndan Henry Ford, Detroit fabrikac ı n-
daki yenilikleri ile yaln ızca üretimin teknik
örgütlenmesinde Tayloriet prensipleri ge-
li ş kin hale getirmemi ş ayr ı ca ileride yeni bir
sermaye birikim süreci haline gelecek üre-
tim örgütlenmeeinin ko ş ullar ı n ı haz ı rlam ış -
pe
t ı r. Ford'un montaj hatt ı , 'insan ı n makina-
ya tabi olmas ı n ı n klasik simgesi' (Walker ve
Gueet, 1959) olarak da tan ı mlanan, i ş çinin
hareket ve zaman ı n ı makinan ı n h ı z ve özel-
liklerine ba ğı ml ı k ı larken, ölçek ekonomisine
dayanan standart ürünün üretilmecinde
büyük bir dönü ş üm yaratm ıştı r.
Yüzy ı l ı n ba şı nda, Tayloriet/Fordiet
emek süreci, fabrika içinde toplumsal ili ş ki-
lerde sermayenin emek üzerindeki kesin
egemenli ğ ini temeli ederken, tümüyle baek ı -
c ı ve deepotik bir do ğ a sergiliyordu. Taylor,
etratejieini 'yönetim ve i ş çiler kar şı karşı -
ya' olarak nitelendirirken, `bilimsel yönetim'
üretim cürecindeki s ı n ı f mücadelelerine
karşı ilk kapitalist yan ıt olarak de ğ erlendi-
riliyordu (Aglietta'dan aktaran Öngen,
1994:112). Tayloriet/Fordist düzenleme
fabrikalara yumu şak bir giri ş yapmam ış ve
i şçi örgütleri ve sendikalar taraf ı ndan sert
t
bir muhalefetle kar şı lanm ıştı r.' Dolayle ıyla,
Tayloriet/Fordiet i ş örgütlenmesini, i ş çinin
denetimine dair tüm eorunlar ı çözen 'mü-
kemmel bir anahtar' olarak de ğ erlendiren
çal ış maları n aksine, i şçi ve yönetimi iki
dü ş man kampa ay ı ran ve i ş çi ve sendika
cepheeinde sert bir muhalefeti örgütleyen
`kapitalist denetim arac ı olarak büyük bir
ba şar ı c ı zl ı k' olarak de ğ erlendirmek daha
anlaml ı bir okumad ı r (Littler, 19,52).
Refah Devleti ve Fabrika
Büyük miktarlar ve standart ürünler,
Fordiet birikim rejiminin temel karakteric-
tikleri olarak ş ekillendi.1950'larda ise, For-
diet üretim tarz ı n ı n eri ştiğ i yüksek üret-
kenlik kapitalizmin a şı r ı üretim krizine yol
açarken, yeni bir düzenleme biçiminin gerek-
lili ğ inin çiziyordu. Fordiet üretim tar-
z ı kendini yeniden üretebilmek için toplum-
sal ili ş kilerinin biçimini, toplumsal i ş leyi ş
cüreçlerini ve kurumsal yap ı lar ı yeniden bi-
çimlendirmek zorunlulu ğ u alt ı ndayd ı .
a
195D'Iu y ı llarda geli ştirilen ama esas ola-
rak ikinci Dünya Sava şı 'ndan sonra uygula-
maya konulan Keynesyen iktisat anlay ışı ve
bu anlay ış çerçevesinde nitelik de ğ i ştiren
devlet, düzenleyici mekanizmalar olarak
gündeme geldi. Devletin düzenleyici rolü,
ücret düzenlemelerini, asgari ücret uygula-
malar ı n ı , dü ş ük ücret rekabetini önleyecek
toplu pazarl ı klar' ve haetalik, ya ş l ı l ı k ve i ş -
sizlik durumlar ı nda sabit bir geliri sa ğ layan
sosyal güvenlik sistemlerini kape ıyordu (Li-
pietz, 1987: 57). Su noktada, bu çal ış ma
için ac ı l önemli soru ise, devletin emek gü-
cünün yeniden üretiminde ve sosyal politi-
ka alan ı nda ald ığı bu eorumlulukları n fabri-
ka rejimlerini nas ı l belirledi ğ i, k ı ertlad ığı ya
3 Surada, Henry Ford'un,
da şekillendirdi ğ idir.
1913 yaz ı nda, fabrikadaki
Refah devletinin fabrika içindeki top- makinalara sabotaj olayla-
lumsal ili ş kileri nas ı l biçimlendirdi ğ ini an- rı, kas ıtl ı hatal ı üretim, ar-
tan i şgücü devri gibi so-
lamland ı rabilmek için Gramsci'nin iki dünya runlara karşı i şçi gündeli-
eava şı aras ı ndaki Amerika'da Fordiet fab- gini 5 dolara yükselttigini
belirtelim. Su yüksek ücre-
rika için geli ştirdi ğ i analiz oldukça önemli-
tin özendiriciligi daha fazla
dir. Amerikanizm ve Fordizm' üzerine not-
MI1 CI=M71MYrIrM
i ş yogunla ş mae, ı na izin ve-
lar ı nda, Gramsci, `Fordizm' kavram ı n ı bir i ş rirken, Ford bu ata ğı n'
ş öyle özetleyecektir,
ya da endüstri örgütlenmeeinden ötede
saatlik gün için 5 dolar
toplumu düzenleyen bir paradigma, tekelci ödeme, o ana kadar yapt ı -
döneminde sermayenin fa ş izmin yan ı s ı ra ğı m ı z en önemli maliyet
dü ş ürücü hamle idi.'
geli ştirdi ğ i bir yan ıt, olarak kullanm ıştı r.
(Forddan aktaran Sraver-
Sir paradigma olarak Fordizmi kurarken, man, 1974:150).
 Grameci, yeni şekillenen bir birikim rejimini
güçlendirmeye yönelik, üretim ve tüketimin
toplumsal normları n ı n biçimlendirilmeei için
verilen mücadelelere vurgu yapar. Dolay ı -
s ıyla yeni bir birikim rejiminin olu ş um müca-
delesi emek süreci düzenlemelerinden öte-
de toplumeal, siyasi, iktisadi ve kültürel bir
düzenlemeyi de içerir:
"Burada Ford'un ba ş latt ığı deneyle-
r( ve firrnae ını n ürünün -ta şı ma ve
dağıtı mın ın dolays ız yönetiminden
kaynaklanan taearruflann ı hatı rla-
mak gerekir. Bu taearruflar, üretim
maliyetlerini etkilerken daha yükeek
ücretlere ve daha dü ş ük eatış fiyat-
larına imkan vermi ştir. Bu ön ko ş ul-
ların varlığında, tarihsel geliş meyle
rasyonel kılınan, üretimi ve eme ği us-
taca düzenlenmi ş bir baskı (bölgesel
olarak işçi s ın ıfı eendikac ılığın ın yok
edilmesi) ve rıza (yüksek ücretler,
bazı eoeyal kazançlar, son derece
incelikli ideolojik ve siyasi propagan-
da) hile şimiyle raeyonalize etmek ve
a ya şanan emek sürecinin teknik örgütlen-
dolayısiyla bir ulusun tüm hayat ı nı
üretim çevresinde olu şturmada ba-
cy
şarı lı olmak oldukça kolayd ır. Ve bu
noktada fabrikada hegemonya do ğ-
mu ştur...(vurgular bana ait)
(Grameci,1971:285)"
Gramednin analizinden hareketle eöy-
lereek, pazar deepotizmi, fabrika içi top-
pe
lumsal ili ş kilerde baek ıyı egemen k ı larken,
eoeyal refah devleti, birikim rejiminin dü-
zenleyicisi olarak i şçiye tan ı d ığı eoeyal ve
siyasal haklarla, i şçi cepheeinde sisteme
dönük r ı zan ı n yarat ı labilece ğ i me ş ru bir ze-
min haz ı rl ıyordu. Dolay ı s ıyla, 'erken kapita-
lizmin baek ı n ı n r ızaya üstün geldi ğ i deepo-
tik fabrika rejimleri yerini r ızan ı n hüküm
sürdü ğ ü (hiçbir şekilde baek ı n ı n d ış lanma-
d ığı ) hegemonik fabrika rejimlerine b ı rak ı -
yordu'(5urawoy, 1985: 126). Sosyal refah
devleti, i şçiye kazand ı rd ığı eoeyal ve siyasi
haklarla i şçinin fabrikaya tam ba ğı ml ı l ığı n ı
azaltm ıştı . Fabrikaya ba ğı ml ı l ı k, sosyal gü-
N venlik uygulamalar ı ile - ki i şçiye üretim d ı -
şı nda kalarak hayat ı n ı zor ko ş ullarda da
olsa devam ettirebilme imkan ı sa ğ lan ıyor-
:N
du - azal ı rken, ücrete bağı ml ı l ı k da, sendikal
o
haklar, toplu eözle ş meler ve asgari ücret
5 uygulamalar ı ile e ı n ı rlan ıyordu. Di ğ er bir de-
yi ş le, 'yönetim art ı k ne pazar ı n iktisadi k ı r-
bac ı na güvenebilirdi ne de keyfi deepotizm
uygulayabilirdi. i ş çiler yönetimle i ş birli ğ i için
ikna edilmeliydiler' (5urawoy, 1985: 142).
Tam da bu noktada, hegernonik fabrika re-
jimi, d ışarı da i ş çilere yönelik ekonomik ve si-
yasi tavizlerin oldu ğ u bir yap ı n ı n varl ığı nda,
fabrika içinde ortak ç ı karlar üzerinden r ı za-
yı örgütlemeye çal ışı yordu.
Hegemonik fabrika rejimine i şçilerden ve-
rilen onay, eoeyal refah devleti a şaması nda-
ki kapitalizmde, merkez ülkelerdeki i şçi hare-
ketinin kapitalizmin refah ı ndan büyük ölçüde
yararlan ıyor olmas ı na dayan ıyordu: Hegemonik
"Kitle tüketimi, i şçilere, yoğun rae- fal7rika
yonalizaeyonun, yabanc ıla şman ı n ve rejimine
çal ış ma hayatlanna dair yitip giden
i şçilerden
denetimin yerine tüketim alan ında
verilen onay,
özgürlü ğün ve nispi zenginliğin su-
nulduğu bir `takae'd ır. sosyal refah
(5later,1997:188)" devleti a şa-
Dolayı siyla i şçi hareketi, fabrika içinde ması ndaki
kapitalizm-
meeine, toplumsal ili ş kilere, yabanc ı la ş ma-
d e, merkez
ya, i ş lerinin üzerinde yitip giden denetime
ülkelerdeki
ve baek ıya onay veriyordu ve bu onay, belki
de, refah için ödenmesi gereken karşı l ı ktı . i şçi
5u noktada belirtmek gerekir ki, fabrika hareketinin
içinde hegemonya kurulmas ı n ı sağ layan re- kapitalizmin
fah devleti kazan ı mlar ı n ı , yaln ızca yukarı -
refah ı ndan
dan verilmi ş haklar - di ğ er bir deyi ş le, a şı r ı
üretim krizini önleyecek yükeek bir talebin
büyük
olu ş mas ı n ı sa ğ lamaya yönelik politikalar - ölçüde
olarak yorumlamak, bu haklar ı n bir s ı n ıf yararlamyor
• mücadelesi ve s ı n ıflar dengesi ürünü oldu- olmas ı na
ğ unu ve 19.yy'dan beri kapitalist toplumlar-
dayan ı -
da sürdürülen ba şarı l ı mücadeleyi görmez-
yordu.
likten gelmek olacakt ı r (Çakl ı , 1998:99).
Neo - liberalizmcle Devlet ve Fabrika
1970'l ı yı llar ba şlarken, kapitalizmin de
en görkemli dönemlerinden biri sona eriyor-
du. Fordizm ietikrarl ı sermaye birikimi olana-
ğı n ı yitiriyordu.' Krizin getirdi ğ i dönü şüm ve
yeniden yap ı lanma öğ eleri, bu çal ışman ı n
amac ı doğ rultusunda iki ekeende incelenme-
lidir; fabrika içinde emek sürecinin doğael ve
toplumeal ili ş kilerin ve kurumlar ı n düzenlen-
mesinde devletin rolü. Ancak bu çözümleme-
ler ışığı nda, neo-liberalizmde fabrika içinde
üretilen toplumeal ili ş kiler aç ı klanabilir.
 Fordist emek süreci - Chaplin'in Modern
Zamanlan'nda incelikli ifadesini bulan ve çok
küçük parçalara bölünmü ş i şlerin biteviye
tekrarı na dayanan - art ı değer üretiminde
sa ğ lanabilecek art ışı n s ı n ı rları na ula şm ıştı
(Aglietta, 1979). 5 1980'lerden itibaren, For-
diet emek süreci düzenlemesi yerini, yöneti-
ci, makina ve emeğ in işyerindeki örgütlenme-
sinde Japonya'da ya şanan pratiklere b ı rak ı -
yordu. Japonya'da biçimlenen emek süreci
düzenlemesi, farkl ı adland ı rmalar alt ı nda -
`yal ı n yönetim', 'Japon tarz ı yönetim' veya
`toplam kalite yönetimi'-, Fordizmin üretim
eürecinden d ışlad ığı i şçinin bilgi ve deneyimi-
ni sürece tekrar eklemlemeyi ve art ı değ er
üretiminde daha yükeek seviyelere varmay ı
amaçlamaktad ı r. Son dönem emek süreci
düzenlemelerinde, üretim hatt ı ndaki çal ış ma
(on-line work) değ i şiklikler içerdi ğ i gibi, esas
önemli boyut hat d ışı çal ışmayla (off-line
work) ilgilidir. Hat d ışı çal ış ma, sürekli geli ş -
me ya da Japonca ad ıyla kaizen felsefeyi
a
içinde ve 'bugün dünün ayn ı s ı olmayacak'
düeturuyla, i şçilerin fabrikada problem-çöz-
me grupları na, öneri sistemlerine ve kalite
cy
çemberlerine kat ı larak, üretimde, kalitede,
yapı lan i şte ve çal ışı lan ortamda yürekli iyi-
' le ştirmeler yapmalar ı n ı hedeflemektedir.
Neo-liberal dönemde, fabrika içinde Fordist
emek süreci terk edilirken, fabrika d ışı nda
Fordist birikim rejiminin `refah ve güvenlik'
devleti de terk edilmekteydi.
pe
1980'ler sonras ı neo-liberal politikalar ı ,
bir bak ı ma, kapitalizmde devletin yeniden
biçimlendirilmesi çabalar ı olarak adland ı r-
mak yanl ış olmayacakt ı r. Devletin art ı de-
ğ eri gerçekle ştirmek (kapitalietin üretilen
ürünü eatabilmeei) için yapt ığı harcamalar,
art ıdeğer üretimini yava ş latmaya ve ser-
maye birikimi önünde engel te ş kil etmeye
ba ş lam ış ken; devletin özellikle refah harca-
malar ı nda yap ı lmas ı gereken k ı e ı nt ı larla,
emek gücünün yeniden üretimindeki rolünün
yeniden düzenlenmesi gündemdedir art ı k.
Devletin yeniden düzenlenen rolünün fabri-
ka rejimlerini nas ı l belirdi ğ i eorueu bu çal ış -
ma için esas öneme rahip. Bu soru belki de
ş öyle tan ı mlanabilin Neo-liberal dönemde,
devletin emek gücünün yeniden üretiminden
elini çekmesi, i şgücünün fabrikaya ba ğı ml ı l ı -
ğı n ı artinrken, hegemonik fabrika rejimi ye-
rini tekrar deepotik bir rejime mi b ı rak ıyor?
Neo-liberalizmde devletin fabrikay ı dü-
zenleyen rolünün azalmas ı , fabrika içinde
baek ı n ı n hüküm sürdü ğ ü bir deepotik yap ıya
zemin haz ı rlarken; fabrika içi toplumsal ili ş -
kiler yaln ı zca baek ıya dayanamaz. Zira,
1980'ler sonras ı fabrikada, yeni emek süre-
ci örgütlenmeeinin gerçekle şebilmesi için i ş -
çilerin onay ve kat ı l ı m ı bir gerekliliktir. Daha
önce de belirtildi ğ i gibi, Fordist emek eiire-
cinden farkl ı olarak i şçinin bilgi ve deneyimi-
nin üretim sürecine yeniden eklemlenmesini
amaçlayan son dönem emek süreci düzenle-
meleri, bu eklemlemeyi ancak i şçinin onay ve
kat ı l ı m ıyla ea ğ layabilin i şçilerin yaln ız üre-
tim hatt ı nda - çe ş itlendirilmi ş i ş ler, kalite
sorumlulu ğ u, vb. - de ğ il hat d ışı nda - kalite
çemberleri, öneri sistemleri, vb. - da artan
önem ve eorumlulu ğ uyla sistem `k ı rı lganla-
şı rken', üretimin istikrar ı için i şçilerin onay
ve kat ı l ı m ı art ı k her zamankinden daha
önemlidir. Fakat fabrika rejimi, bu onay ve
kat ı l ı m ı, sosyal refah devleti a şaması nda
fabrika içi hegemonya kurulmas ı n ı sa ğ layan
ekonomik ve siyasal ç ı karlar ı n olmad ığı bir
tarihi anda, nas ı l gerçekle ştirecektir? Bu
soru esasen neo-liberalizmde sermaye biri-
kim rejiminin çeli ş kilerini azaltacak toplum-
sal ili şkilerin, yap ı ları n ve kurumlar ı n düzen-
lemesinin tam sa ğ lanamam ış olmas ı ndan
dolayı süren kapitalist krize oldu ğ u kadar
fabrika içi toplumsal ili şkilerdeki krize de
4 1970'lerin sonundan itiba-
işaret ediyor. ren kapitalist dünya eko-
Neo-liberal dönemde, fabrika içi toplum- nomisinin içinde bulunduğ u
krizin anatomisi, bu çal ış -
sal ili şkilerdeki krizin temel dinami ğ i şöyle
man ın s ın ı rları n ı a ştığı için
özetlenebilir: i şçiden gitgide daha yükeek ar- kapsam d ışı bı rak ı lm ıştı r.
tıdeğer sa ğ lanmas ı gerekmektedir. Bu gerek- 5 Aglietta (1979) Fordist
emek süreci düzenlemeleri-
liliğ in getirilebilmeei için i şçinin bilgi ve
nin, işçi cepheeinde daya-
deneyimini üretim sürecine aktarmael, yani n ılmaz bir hal ald ığı n ı ve bu
işçinin onay ve katı l ı m ı zorunludur. Bu onay ve durumun i şçi memnuniyet-
sizliğ i, artan i şçi devri, de-
katı l ı m ı n sa ğ lanması için kapitalietin ödeme- vartte ızl ı k ve grevlerle For-
si gereken bedel kaç ı n ı lmaz olarak art ıdeğ er dizmin krizini ve sorunu
haz ı rladığı n ı vurgular. Öte
üretimini olumsuz etkileyecektir. Dolay ıs ıyla
yandan, Sayer ve Walker
kapitalist bu bedeli ödemekten, eskiden oldu- (1992) ise i şçi cephesinde-
ğ u gibi imtina edecektir. Yeni düzenleme ka- ki direni şin, Fordist emek
süreci örgütlenmesi olma-
pal ı s ı n ı rlar içerisinde gerçekle şemeyeceğin-
yan diğ er sektörlerde de
M=MM14.%11 i4,Z3I.I.,
den, bu bedeli ödeyen eskiden oldu ğ u gibi sos- büyük ölçüde gözlemlendi-
yal devlet olmayacakt ı r. Yani bu sefer kapi- ğ ini belirtiyor ve ekliyorlar,
1969'larda direni ş hare-
talist yerine bu ödemeyi yapt ıral2ileceğ i bir
ketlerinde ya şanan kre-
devlet de bulamamaktad ı r. şendo, Fordist emek yöre-
Fabrika içinde rı zan ı n olu ş mas ı n ı sa ğ la- cinin vazgeçilmez sonucun-
dan öte, genel siyasi ve ik-
yacak ekonomik ve siyasi kazan ı mlar ı , işçi- tisadi konjonktürün ürünü-
ler., devlet müdahalesi yoluyla elde edebile- dü r' (1992:197).
1=r;
cekleri gibi, Japonya örneğ inde oldu ğ u gibi,
ş irketler yoluyla da elde edebilirier. Japon-
ya'da devlet çal ışanlara çok az şey sunar.
I şçilerin `güvendiklerr devlet değ il şirketleri-
dir ve ş irketlerinin yoğ un olarak sundu ğ u
refah sistemidir - lojmanlar (bar ı nma),
hastal ı k ödemeleri, ömür-boyu istihdam ve
kıdeme göre ücret - (Saka ve Sato, 1997).
Neo-liberal dönemde, ne devlet ne de Ja-
ponya örne ğ indeki gibi ş irket, fabrika reji-
minde r ıza üretimi için aktif rol üstieniyor.
Fabrikada artı değ er üretimini gerçekle şti-
rebilmek için r ıza arayışı nda, sermaye, ka-
pitalist i şyerinde toplumsal ili ş kileri rost-
Fordist paradigma içerisinden kurmay ı
amaçl ıyor. Fordizmin krizi ard ı ndan, Post-
fordizm artı k s ı n ıf temelli toplumsal kutup-
la ş maya ve s ı n ıflar aras ı ndaki çat ış maya
dayal ı örgütlenmenin sona erdi ğ ini, bunun
yerine toplumsal ç ı kar gruplar ı aras ı nda
uzla şmaya ve dayan ış maya dayal ı bir eko-
nomik ve siyasal yap ı n ı n geli ş mekte oldu ğ u-
nu meş ru k ı lan bir paradigmaya yaelan-
a rakter verir. Kapitalizmin bu a şamas ı nda,
maktad ı r. Tam da bu noktada, fabrika reji-
cy
36
pe
mi, yönetici-i şçi aras ı nda ortak ç ı karlar,
inançlar ve değerler kuran söylemler, for-
mal ve informal birliktelikler geli ştirmeye
amaçl ıyor. Daha aç ı kças ı sermaye r ı za
göstermesinin bedelini, i şçiye ödetmeye
çal ışıyor. Son dönem fabrikalarda yap ı lan
çal ış malar, ideolojik söylemlerin, i şçilere
yönelik ekonomik ve politik tavizlerin yoklu-
ğ unda, hükmünü yitirdi ğ ini ve bir anlamda
rejimin me ş ruiyet krizine yol açtığı n ı vurgu-
luyorlar (Stewart ve Garrahan, 1995; Ste-
wart, 1997).
Sonuç
Kapitalizmin tarihsel dönemlerinde dev-
let müdahalesinin farkl ı formları, fabrikada
üretilen ve yeniden üretilen toplumsal ili şki-
leri farkl ı biçimde ku şatm ış, e ı n ı rlam ış ve be-
lirlemi ştir. 19.yy ortalar ı ndan Birinci Dünya
Sava şı'na kadar süren dönemde, devletin
fabrika içi toplumsal ili şkilerin i şleyi şine as-
gari müdahalesi fabrikaya despotik bir ka-
fabrikada bask ı , hem `pazar despotizmi' hem
 z=mmu:
de emek sürecinin teknik örgütlenmesinden 1990'larda Politikan ı n Değ i ş en Çehreli, (çev.) Istan-

kaynaklanmaktad ı r. Daha sonralar ı , özellikle bul, Ayr ı ntı Yayı nlar ı .

İ kinci Dünya sava şı ard ı ndan 1970'lerin so-

" Heinemann
nuna kadar devletin, `refah ve güvenlik' devle-
Knights, D. ve Willmot, H. (1990) (der.) Labour Pro-
ti olarak, yeniden üretimin ayr ı lmaz bir par-
cess Theory, London, Macmillan.
ças ı haline gelmesiyle, deepotik fabrika reji-
mi yerini hegemonik fabrika rejimine b ı rak ı r. * Lipietz, A.(1987) Mirages and Miracles: The Crises

Hegemonik fabrika rejiminde, devlet müda- of Global Fordism, London, Vereo.

halesi ile ekonomik ve siyasi haklara sahip i ş -
çilerin r ızas ı Fordist/Tayloriet emek süreci
örgütlenmesinin baek ı e ı n ı n üstünde hüküm
sürmektedir. 1980'lerle birlikte neo libera- -
sermaye birikim rejiminin çeli ş kilerini
hafifletecek toplumsal ili ş kilerin, toplumsal
yap ı lar ı n ve kurumlar ı n düzenlenememi ş ol-
mas ı; kapitalist krizi oldu ğ u kadar fabrika içi
" Littler, C.R. (1982) The Development of the Labo-
ur Process in Capitaliet Societies: A Comparative
Analysis of Work Organisation in Britain, the U5A
and Japan, London.
Marx, K. (1976) Capital, Volume 1, Harmondsworth,
Penguin.
" Öngen, T. (1994) Prometheus'un Sönmeyen Ate ş i:

toplumsal ili ş kilerdeki krizi de tan ı mlamak- Günümüzde i ş çi Sı n ıfı , Istanbul, Alan Yayı nc ı l ı k.

tad ı n Neo-liberal dönemde fabrika rejiminin " Saka, M. ve Sato, H. (1997) (der.) Japanese Labo-
krizi bir çeli şkide gizlidir: Bir yar ı da, fabrika ur and Management in Transition: Diversity, Flexi-
içinde, emek sürecinin yeni do ğas ı gereğ i, i ş - bility and Participation, London, Routledge.
çinin bilgi ve deneyimini harekete geçirecek
Sayer, A. ve Walker, R. (1992) The New Social Eco-
olan i şçinin katı l ı m ve rızas ı n ı n sağ lanmas ı
nomy: Reworking the Division of Labour, Oxford,
gerekliliğ i varken, öte yanda, fabrika d ışı nda
a
bu rızayı var edecek yap ı ları ve koş ulları dü-
Slackwell.

zenleyecek bir devletin olmamas ıd ı r. Slater, D. (1997) Consumer Culture and Moder-
nity, Cambridge, Polity Press.
cy
Kayma kça " Stewart, P. (1997) 'Striking Harder and Smarter
at Vauxhall: The New Induetrial Relations of Lean
* Aglietta, M. (1979) A Theory of Capitalist Reg ula-
Production', Capital and Class, No. 61, 1-7.
tion, London, New Left Books.
Stewart, P. ve Garrahan, P. (1995) 'Employee Ree-
* Braverman, H. (1974) Labour and Monopoly Capi-
poneee to New Management Techniquee in the Auto
talism, New York, Monthly Review Press.
pe

Induetry', Work, Employment and Society, Vol.9,

" Burawoy, M. (1981) 'Terraine of Contest: Factory No.3, 517-536.
and State under Capitalism and Socialism', Soci-
" Storey, J. (1985) 'The Means of Management
alist Review (USA), Vo1.11, No.4, 83-124.
Control, 5ociology, 1/4)1.19, no.2.
Surawoy, M. (1985) The Politics of Production:
" Walker, G.R. ve Guest, R.H. (1952) Man on the As-
Factory Regimes Under Capitalism and 5ocialism,
sembly Line, Cambridge, Maee., Harvard University
New York, Verso.
Press.
" Çakl ı , 5. (1998) iktisat Politikas ı Dü ş üncesinin Ev-
* Wood; 5. (1982) (der.) Degradation of Work? Skil',
rimi, Ankara, Gazi Kitabevi.
De-Skilling and the Labour Process, London, Hutc-
" Edwards, R. (1979) Contested Terrain: The Trans- hineon.
formation of the Workplace in the Twentieth Cen-
Wood, 5. (1982) (der.) The Transformation of
tury, London, He ı nernann.
Work? Skill, Flexibility and the Labour Process, Lon-
" Friedman, A. (1977) Industry and Labour: Class
don, Unwin Hyman.
inap=mtrırrnmr=p,

Struggle at Work and Monopoly Capitalism, Lon-

don, Macmillan.

* Grameci, A. (1971) in Q, Hoare and G. Nowell Smith

(ede) 5elections from the Prison Notebooks, Lon-

don: Lawrence & Wiehart.

* Halt 5. ve Jacques, M. (1995) Yeni Zamanlar,

 Devlet, Sendikalar ve Korporatist İ li şkiler-I*
19. yüzyı l ve 20. yüzy ı l ı n ilk çeyre ğ i i şçi
e ı n ı fı n ı n mücadeleeine ve sermayenin, ayn ı
anlama gelmek üzere devletin, sendikalara
karşı direni ş ine tan ı kl ı k eden bir zaman di-
limi olma özelliğ i ta şı maktad ı r. 1917'de
Rusya'da i şçi s ı n ıfı ad ı na bir devrimin ger-
çekle ştirilmi ş olmas ı ve devrimin gerçek-
leçtirildi ğ i ülkenin h ızla geli ş-
mesi,1919 y ı l ı nda Uluslararas ı Çal ış ma Ör-
gütü'nün kurulmas ı , 20. yüzy ı l ı n ilk çeyre-
ğ inden eonra burjuvaziyi ve yönetim ayg ıt'
olan devleti yeniden dü ş ünmeye itmi ştir.
Kapitalizme rakip, i ş çi e ı n ıfı n ı n egemenli ğ i-
ni öngören bir sistemin, eoeyalizmin, haya-
ta geçirilmeye çal ışı lmas ı , kaç ı n ı lmaz ola-
rak burjuvaziyi ayn ı anlama gelmek üzere
devleti ürkütmü ş, i şçi s ı n ıfı n' ve onun örgü-
tü sendikalar ı yok saymak, onunla müca-
dele etmek yerine birlikte davranmaya it-
a
mi ştir. Bu nedenle, sendikalar ile i ş birli ğ i
yönündeki Il. Dünya Sava şı'ndan önce atı -
lan ürkek, çekingen ad ı mlar, Il. Dünya Sa-
cy
va şı 'ndan eonra, özellikle Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birli ğ i'nin büyük prestij ka-
zanmas ı nedeniyle, daha gönüllü ve te şvik
edici şekilde atı lmaya ba ş lam ıştı r. Bu bir-
likte davran ış biçimi, siyaset bilimciler ta-
rafı ndan 1970'li y ı llarda neokorporatizm
pe
olarak tan ı mlanm ış ve kuramsal bir çerçe-
ve içinde aç ı klanmaya çal ışılm ışt ı r.
Geni ş anlamda bir toplum-devlet ili şki
modeli olan korporatizm, bir "orta ölçek
teori" (middle-range theory) olarak nite-
lendirilmektedir (Williameon,1959: 201).
Kavrameal ve teorik olarak korporatizm
çe ş itli biçimlerde aç ı klanmaya çal ışı lmak-
ta, ancak bu farkl ı l ı k ve çe şitlilik literatür-
cle giderek azalmaktad ı r. Öte yandan, kor-
poratist literatürdeki bu teorik ve kavram-
sal farkl ı l ı klar bir sorun olarak alg ı lanmak-
tam çok, di ğ er modellere üstünlük sa ğ la-
yan bir özellik olarak de ğ erlendirilmektedir
• . a ı aaıanrs^ ^.^r,
(Williameon,1959: 201). Korporatizm he-
nüz tamamlanm ış ve s ı n ı rları çizilmi ş bir
teori eunmamakta, ancak potansiyel ola-
rak önemli önermeler üzerine kurularak, gö-
zard ı edilemeyecek önemde, pekiş mi ş bir
"orta ölçek teori" haline gelmektedir. Siya-
ı
set ve toplum ile ilgili teorik sorunlar ı , ör-
neğ in demokrasi, devlet, e ı n ıfeal ili ş kiler gi- Yüksel Akkaya'
bi, belirli ampirik örneklerle birle ştirmeye ve
aç ı klamaya çal ış maktad ı r. Bu nedenle kor-
poratizm, devlet ile ç ı kar örgütleri özellikle
sendikalar aras ı ndaki ili ş kiyi tamamiyle
aç ı klamaya çal ış maktan çok bu ikisi ara-
sı ndaki ili ş kiyi ara şt ı rabilmeye yarayacak
bir çerçeve sa ğ lamaya yönelmi ştir.
Olu şturulmaya çal ışı lan bu kuramsal
çerçeveye göre, sendikalar ve devlet ara-
s ı ndaki korporatiet ili ş kilerde, ç ı karlar ay-
rı cal ı klarla donat ı lm ış ç ı kar örgütleri tara-
fı ndan temsil edilirler ve bu temsil sosyal
kontrol boyutunu da ta şıyan uzla ştı rma
şeklinde gerçekle ş mektedir. Devlet, ç ı kar
örgütlerinin baz ı lar ı na yap ı sal ve fiili ayr ı -
cal ı klar tan ıyarak koruyup gözetmekte, bu-
nun karşı l ığı nda da bu örgütlerin i ş lev ala-
n ı n ı, temsil edece ğ i ç ı karlar ı , üyelerin nite-
liğ ini, örgütün yap ı s ı n ı , faaliyetlerini, liderli-
ğ in nas ı l ve kimlerden olu şaca ğı n ı denetle-
mektedir. Devletin bu müdahalesinin temel
nedeni ise, ister refah döneminde olsun is-
ter kriz döneminde, devlet ile ekonomi ara-
s ı ndaki sistematik ili ş ki ve sermaye biriki-
minin süreklili ğ ini sa ğ lamak için devlet mü-
dahalesinin gereklili ğ idir (Strinati, 1979:
191). Devlet, bunu, toplumsal üretim ili şki-
lerinin tabi olaca ğı kurallar ı eaptama teke-
lini elinde bulundurarak eme ğ in denetim al-
tı nda tutulmas ı koş ulları n ı yaratarak yap-
maktad ı r. Devlet bu araçlardan yararlana- Yazın ı n uzunluğ undan
rak ya do ğ rudan eme ğ i denetim alt ı na tut- dolayı iki ayrı bölüm ola-
maya yönetmekte ya da ücretli çal ış ma ko- rak yayı nladığı m ız çalış-
ş ulları n ı düzenleyerek üretim ili şkilerini do- man ın bu ilk bölümünde
laylı olarak denetlemektedir (Öngen,1996: devlet ile sendikalar
163). Devlet ile sendikalar aras ı ndaki kor- aras ı ndaki iliş kiler ele
poratiet ili ş kiler, doğ rudan denetlendi ğ in- alı nm ış tı r. Yine bu bö-
de devlet korporatizmi, dolayl ı denetlendi- lümde sendika ve devlet
ğ inde ise, liberal korporatizm olarak ta- arası ilişkilerin leveç ve
n ı mlanmaktad ı r. Brezilya'daki uygulama-
Ç ı karları n temsili ve uzla ştı r ılmae ı ve ları üzerinde yoğunla şı l-
bu sürecin kurumealla ştı rı lmas ı olarak ifa- mıştır. Çalış man ı n 11.8ö-
de edilebilecek olan korporatizmin ortaya lümde ise Türkiye üze-
çı k ış nedenleri e ı n ıfsal bir temele sahip rinde durulacakr.
olup, kapitalizmin belirli bir a şamas ı na te-
kabül ettmektedir. Ç ı karlar ı n temeilinin - Öğretim Üyesi, Mersin
korporatistle ştirilmeei, kapitalizmin kendi Üniversitesi, IİBF, ikti-
varl ı k ko ş ullar ı n ı yeniden üretmeyi, daha sat Bölümü

fazla sermaye birikimi ea ğ lama ihtiyac ı n-
dan do ğ maktad ı r. Korporatizmin liberal ya
da otoriter özellikler ta ş imael ise, kapita-
lizmin kurumsal gali ş meeinin ve uluelara-
rae ı ba ğ lam ı n ı n farkl ı a şamalar ı nda orta-
ya ç ı kan zorunluluklar ve ihtiyaçlara ba ğ l ı
olarak de ğ i ş mektedir.
Korporatizm: Kavramla ştı rma ve
Kurumealla şt ı rma Çabalar ı
Philippe C. Schimetter (1979: 13), kor-
poratizmi yeniden tan ı mlayı p, kavramla ş -
t ı rma çabas ı içine girmi ştir. Ona göre, kor-
poratizm, devlet tarafı ndan tan ı nan veya
onaylanan, lider seçimi ile talepleri belirli
denetimlere uyma kar şı l ığı nda kendi alan-
ları n ı n s ı n ı rlar ı içinde tekelci temsil hakk ı
tan ı nan, sinirli say ıda merkezile ş mi ş, zo-
runlu üyelik temeline dayanan, rekabetçi
olmayan, hiyerar ş ik ve i ş leveel aç ı dan fark-
l ı la ş m ış kurucu birimlere sahip bir ç ı kar
temsili sistemidir. Korporatizmin kavram-
la ştı rı lmas ı na katk ıda bulunan bir di ğ er
ara şt ı rmac ı Gerthard Lehmbruch'a (1977:
94) göre, korporatizm, sadece büyük ç ı kar
cy
örgütlerinin yaln ı zca ç ı karlar ı n ifadesi veya
uzla ştı rı lmae ı değ il, ayn ı zamanda kamu
politikaları n ı n olu şturulmas ı nda, uygulan-
mae ı nda birbirleriyle ve devletle i ş birliğ i
yarmalarld ı r. Bu yakla şı ma göre, devlet
denetleyici olma konumundan ç ı karak pa-
zarl ı kç ı bir konuma geçmekte, bürokrasi ile
pe
büyük ç ı kar örgütleri içiçe geçti ğ inden ç ı -
karları n temsili geleneksel anlam ı n ı yitir-
mekte, devletle ç ı kar gruplar ı aras ı nda üst
düzeyde bir i ş birliğ i doğ maktad ı r. Sir ba ş -
ka ay ı rdedici özellik ise, birer ç ı kar grubu
olarak görülen sendikalarla iktisadi politi-
kalar ı n olu şturulmae ı s ı ras ı nda üst düzey-
de bir i ş birli ğ inin ortaya ç ı kmac ı d ı r
(Lehmbruch, 1977: 94). Ku şkusuz bu i ş bir-
li ğ i, uygulamada, her yerde ayn ı şekilde ol-
mamak-ta farkl ı boyutlar ve özellikler ta şı -
maktad ı r. Örne ğ in, korporatiet uygulama-
n ı n çok güçlü oldu ğ u leveç ve Avusturya'da
bu, toplumsal ortakl ı k şeklinde olurken, uy-
gulaman ı n orta derecede güçlü oldu ğ u Al-
manya, Hollanda ve Danimarka'da daha
çok iktisadi kriz dönemlerinde uygulanan
birlikte eylem şeklinde gerçekle ş mektedir
(Lehmbruch, 1977:102-116). Lehmbruch'ta
vurgu daha çok iktisadi politika alan ı na ya-
3=
p ı lmakta ve özellikle istihdam düzeyinin is-
tikrarl ı tutulmas ı na yönelik olmakta, gelir
politikac ı da bu amac ı gütmektedir
(Lehmbruch, 1982: 27). Ona göre korpora-
Z
tizm, milli gelirin payla şı m ı nda ve çal ış ma
ili ş kilerinde c ı n ıflararac ı çat ış malar ı dü-
zenler. Liberal türü de kapitalist geli ş me-
nin ileri bir a şamas ı nda iktisadi politika
olu şturma sorunlar ıyla ilgilidir. 13u durum-
da s ı n ıf çat ış malar ı n ı n düzenlenmesi
önemli bir unsur olmaktad ı r (Lehmb-
ruch,1977: 95-96). Böylece, devlet, sendi-
kalar ve i şveren örgütleri aras ı nda var olan
bu üçlü ili ş ki nedeniyle korporatizm tek bir
örgütün temeil tekeline sahip oldu ğ u, kar-
şı s ı nda kar şı t ç ı karları n örgütlenmedi ğ i
yerde olmaz. Otoriter ve liberal korporatiz-
min her ikisi de çat ış an ç ı karları n devlet
yard ı m ıyla uzla şt ı rı lmae ı n ı içerir. Korpora-
Korporatist
tiet politikan ı n olu şturulmas ı için ç ı kar
gruplar ı aras ı ndaki çat ış malara devletin politikan ı n
müdahale ederek uzla şt ı rmas ı gerekir olu şturulmas ı
a
(Lehmbruch, 1983: 187).
için ç ı kar
Kapitalist bir toplumdaki çeli şkilere ma-
ruz kalan, giderek örgütlenen emek ve ser-
gruplar ı
aras ı ndaki
maye aras ı ndaki ç ı kar çat ış malar ı n ı n nas ı l
ve kimin yarar ı na çözülebilece ğ ini anlama çat ış malara
çabas ı korporatizm tart ış maları nda vurgu-
devletin
num, giderek, kamu politikalar ı n ı n olu şturul-
mas ı na ve uygulanmas ı na kaymac ı na neden müdahale
olmu ştur (Schmitter, 1982: 259). ederek
Korporatizmin tan ı mlanmac ı , kavram-
uzla ştı rması
la ştı rı lmac ı çabalar ı na giren bir di ğer ara ş-
tı rmac ı olan Leo ranitch'e göre ise, korpora-
gerekir.
tizm, geli ş mi ş kapitalist toplumlarda örgüt-
lenmi ş eoeyo-ekonomik grupları n temeilini li-
derlik düzeyinde, devletle i ş birlikçi iliş kilere
dönü ştürür toplumsal kontrolünü kitleler
düzeyinde Sa ğ lamaktad ı r (Panitch, 1977a:
66). Yani, devlet, sendikalar ve işveren ör-
gütlerinin özerkliklerini c ı n ı rlayarak onlar ı
devlet politikaları do ğ rultusunda harekete
geçirir ve yönet şel bir kontrol arac ı olarak
kullan ı r. Korporatizm, parlamenter temeil il-
kesini, bürokraciyi ve ço ğ ulcu çı kar politikala-
rı n ı tamamlayan, içiçe geçen kıemi bir yap ı -
lanmad ı r, tüm ç ı kar grupları ve devlet iliş kile-
rini kapsamay ı p, kuruluş ve i şleyi ş i iktisadi
pollitika ile ilgili olan, kökeni tam istihdam ı
vurgulayan belirli bir devlet müdahalecili ğ idir
(Panitch,1981: 26). P anitch'e göre, sendika-
ları n kamu politikaları n ı olu şturulma süreci-
=tr,
ne dahil edilmeleri tam istihdam ilke ve uygu-
lamalarıyla güçIendirilen işçi eı n ıfı n ı n siyasi
sistem için bir tehdit olu şturmas ı n ı n bir so-
nucu olup (19anitch,1980: 174), amaç sendi-
kaları n var olan egemenli ğ i earemayacak ta-
lepler* bulunmas ı n ı sağ lamaktı r. Devlet
ekonomik ve siyasi aç ıdan güçIenmi ş bir i şçi
sı n ıfı ile karşı karşıya kald ığı için enflasyonist
baskı ları hafifletebilmek güdüeünün etkisiyle
ekonomiye korporatiet bir müdahale gereksi-
nimi duymaktad ı r (Panitch, 1981: 29).
Bob Jeeeop ise (1979: 219), korpora-
tizmi bir devlet biçimi olarak tan ı ml ıyor ve
korporatizm denen bu melez sistemin, ç ı -
kar örgütlerinin hem siyasi temsili gerçek-
leştirdi ğ ini hem de devlet müdahalesinin
bir arac ı oldu ğ unu belirtmektedir. Bir ba ş -
ka ara ştı rmac ıya göre ise, korporatizm
çal ış ma ili ş kilerinde ortaya ç ı kan bir s ı n ı f
egemenli ğ i eietemidir (Crouch, 1977: 262-
272). Crouch bir alt tipleme olarak "pazar-
l ı kç ı korporatizmden" (bargained corpora-
tiem) eözetmekte, bununla sermayenin,
a l ı rlar (Cizre, 1992: 31).
i ş çi e ı n ıfı n ı sistemle, piyasa eüreçleriyle
bütünle ştiremedi ğ i durumlarda ba şvuru-
cy
lan ve liberal toplu pazarl ı k modelini de içe-
ren bir korporatizmi kaedetmektedir. Bu
durumda, sendikalar mevcut çal ış ma ili ş ki-
leri sistemini bir veri olarak kabul etme
karşı l ığı nda sisteme dahil edilmeyi kabul
etmektedirler, yani kat ı l ı m olmadan talep-
pe
!erin "Il ı ml ı la ştı rı lmael" söz konusu olma-
maktad ı r (Crouch, 1979a: 46).
Cizre, birbirleriyle ba ğ da ş mayan birçok
kavramla ştı rma çabas ı n ı da hesaba kata-
rak, kimi ortak unsur ve vurgular ı birle şti-
rerek korporatizmi ş öyle tan ı mlamaktad ı r:
"i şçi ve i şveren örgütlerinin yaln ı zca birinin,
resmi ya da gayrireemi yollarla sa ğ lanan
örgütsel özerklik kayb ı pahas ı na, yine ya-
sal ya da gayrireemi yollardan kazand ı rı -
lan bazı örgütsel ayr ı cal ı klar sonucunda ik-
tisadi ve toplumsal kamu politikalar ı n ı n
olu şturulma ve uygulama sürecinde, birbir-
leriyle ve devletle giri ştikleri kurumealla ş -
M==n:İM==IM
m ış i ş birli ğ i modelidir" (Cizre,1992a: 31).
Bu tan ı m çerçevesinde korporatizm
değ erlendirildi ğ inde, sendikalar e ı n ı rlama-
lar ile karşı kar şıya kalmaktad ı rlar. "Devlet
sözkonusu örgütlerin faaliyet alanlar ı n ı ,
temsil ettikleri üyelerin nitelik ve say ı s ı n ı ,
ç ı karlar ı n ise kapeam ı n ı , içeri ğ ini ve ifade
edilip biçimlerini denetim alt ı nda tutar. Ör-
gütlerin liderlerinin seçiminde ve gelirleri
üzerinde söz sahibi olur", sendikalar so-
rumlulu ğ unu payla şt ı klar ı kamueal karar-
lar ı ş u veya bu şekilde üyelerine I2enimeet-
me taahhüdünde bulunurlar. Böylece ka-
musal olan özel olan ı belirler, ço ğ ulcu ç ı kar
grubu paradigmae ı n ı n öngördüğ ü e ı n ı re ı z
say ıda, gönüllü üyelik ve rekabet esas ı na
dayanan, lider seçiminde ve ç ı karları n ifa-
desinde denetlenemeyen, özel alan ı kamu
alan ı na yans ıtan örgütler evreninin varea-
yı mları i ş lemez. Bu e ı n ı rlamalara kar şı l ı k
olarak elde edilen ayr ı cal ı klar, te şvikler ise
şöyledir: Bu örgütler devletin yard ı m ı ile di-
ğ er rakip örgütler arac ı ndan e ıyrı larak
tekle ş irler, tekelci temsil hakk ı na kavu ş ur-
lar. Merkezi ve bürokratik bir yap ıya, zo-
runlu üyelik hakk ı na kavu ş urlar, üyelerini de
ilgilendiren kamu iktisadi politikalar ı n ı n
son a şama kararlar ı n ı n verildi ğ i ekonomik
Korporatizm,
ve sosyal kurul, komite ve koneeylere kat ı -
Çoğ ulcu ç ı kar
Korporatizmin ço ğ ulculuktan farkl ı , ço- temsiline
ğ ulculu ğ a alternatif bir teori olup olmad ığı , alternatiftir
çoğ ulculu ğ un farkl ı bir vereiyonu olup olma-
ve daha farkl ı
d ığı konusunda tart ış malar hala sürmekte-
dir. Korporatizm kavram ı n ı yeniden günde- I>ir ç ı kar
me getirip kavramealla ştı rma çabalar ı içine temaill ve
giren 5chmitter'e göre sanayile ş menin ileri
uzla9t ı rma
boyutlara ula ştığı geli ş mi ş kapitalist ülke-
lerde ç ı kar temeilinin ço ğ ulcu biçimlerinden
sistemidir.
korporatizme do ğ ru bir dönü ş üm eğ ilimi söz
konusudur. Korporatizm, ço ğ ulcu ç ı kar
temeiline alternatiftir ve daha farkl ı bir ç ı -
kar temsili ve uzla ştı rma sistemidir.
Çoğ ulculuk çökmekte oldu ğ u için korpo-
ratizm meydana gelmekte, olu ş maktad ı r.
(5chmitter,1979: 19-22). Demokrasinin da-
ha etkin ve istikrarl ı bir şekilde i ş leyebilmeei-
ne korporatizmin önemli katk ı ları oldu ğ u ileri
eürülmekte ve onun toplumda yönetilebilirli ğ i
sağ lad ığı belirtilmektedir. (5chmitter, 1981:
298-313). Schmitter'in yakla şı m ı nda göze
çarpan en belirgin özellik, korporatizmin dev-
let-toplum ili şkilerinin örgütlenmesinde, re-
kabetçi olmayan, resmi aç ıdan devletçe ta-
n ı nan, tescil edilen ve kontrol edilen ç ı kar ör-
gütlerinin i şbirliğ ini ön plana ç ı karmae ıd ı r. Bu
model, çoğ ulcu modelin aç ı klayamad ığı kimi
olguları açı klayabilmektedir. Ço ğ ulculuktan
farkl ı olarak, farkl ı bir normatif tutumla kor-

poratizm, örgütlü ç ı karları n rolü ve örgütlerin
4 devletle ili ş kisi konusundaki bir çok önemli
sorunu gündeme getirmektedir. Devlet tara-
fı ndan ç ı kar gruplar ı na kaynak eağ lanmael,
temeilin az say ıda, merkezi aç ıdan çok güç-
lenmi ş örgütler aras ı nda yoğ unla ştı rı lmas ı,
i şçi ve i şveren örgütlerinin kamu politikalar ı -
n ı n olu şturulmas ı na ve uygulanmas ı na dahil
edilmesi ve belli ç ı karlarla donatı lmae ı gün-
deme getirilen bu sorunlar ı n bir k ı sm ı n ı olu ş-
turmaktad ı r (Williameon, 1989: 201-202).
Korporatizmin ço ğ ulculuktan farkl ı ol-
du ğ unu ileri etkenlere göre, kapitalist top-
lumlarda özellikle ekonomik ve siyasal dü-
zeyde toplumsal uyum, belli bir a şamada
ve belli bir geli ş me düzeyinde bozulmakta,
ietikrar ve refahtan söz edebilmek zorla ş -
maktad ı r. Ortaya ç ı kan kriz ve çökü ş ün ne-
deni devletin ço ğ ulcu gruplar ı n artan ta-
leplerini kar şı lamakta zorlanmae ı , giderek
kar şı layamay ışı ve "a şı rı yüklenmeei"dir.
Bozulan e ı n ıflararae ı dengeyi düzeltmek,
a
toplumu yönetebilmek, istikrar ı sa ğ layabil-
mek, çat ış mac ı ili ş kileri i ş birlikçi ili ş kilere
çevirebilmek için korporatiet mekanizmala-
ra ihtiyaç vard ı r. Bunu sa ğ layacak meka-
cy
nizmalar olarak, toplumeal anla ş malar,
ekonomik ve sosyal koneeyler, komiteler ve
kurullar gösterilmektedir. Böylece yöneti-
lebilirli ğ in 12elirtilmektedir.
Korporatizm toplumsal uyumu bir ilke
olarak kabul etmektedir. Kendili ğ inden bir
pe
de ğ i ş imden çok kontrollü bir de ğ i ş imi
amaçlamakta, toplumeal sorumlulu ğ u ön
plana ç ı kararak kamueal olan ı özel olana
tercih etmektedir. Öteyandan ço ğ ulcu
analiz, kamu politikalar ı n ı n kayna ğı n ı ör-
gütlerin bask ı e ı n ı n bir ürünü olarak gör-
mekte, yani devleti ba ğı ml ı bir değ i ş ken,
edilgen bir konumda, tarafs ı z bir hakem
olarak kabul etmektedir (Wileon, 1953: 91-
95). Böylece devlet bir ideolojik kontrol
arac ı olarak değ il, bir siyasi birim olarak al-
g ı lanmaktad ı r. Ço ğ ulcu modelde kamu poli-
tikaları, ampirik düzeyde devletin d ışı nda,
çok say ı da, rekabetçi, gönüllü üyelik esas ı -
na dayanan ve birbiriyle örtü ş en ç ı kar
grupları n ı n/örgütlerinin tek yönlü baek ı el
sonucunda olu ş maktad ı r. Bu nedenle top-
lumda siyasal ietikrar, toplumealla ş ma
yoluyla ç ı kar gruplar ı arac ı l ığı ile sa ğ lana-
cak, bu gruplar hiçbir zaman sistemi ear-
=1C
eacak, uyumu bozacak taleplerde bulun-
mayacaklard ı r. Oysa, korporatiet yakla-
şı m ve analizlerde devletin ideolojik boyutu
ele al ı nmakta, i ş levi ortaya konmaktad ı r:
Devlet, ko ş ullara ba ğ l ı olarak son çözümde
sermaye birikimini güvence altı na alabilmek
için gerekli olan siyasi istikrar ı n sa ğ lana-
bilmesi amac ıyla siyasi ve iktisadi tavizler
verebilmektedir. Devlete bu olana ğı veren
de ku ş kusuz ekonomik büyümedir. Kapita-
list bir toplumda ekonomik büyümenin yolu
ise sermaye birikiminden geçmektedir.
Böylece devlete de göreceli bir özerklik ka-
zand ı r ı lmakta, bu nedenle de korporatizm
böyle bir devletin sivil toplum üzerindeki
özerkli ğ ini mutlakla ştı rmakta, hem i şçi s ı -
n ı fı hem de sermaye örgütleri üzerinde e ş it
bir k ı e ı tlama getirmektedir.
Korporatiet yazarlar ı n kulland ı klar ı
terminoloji ço ğ ulcu ç ı kar ili ş kileri modelin-
den eeinlenmi ş olmakla birlikte, yer yer
aç ı klay ı c ı l ı k bak ı m ı ndan daha yetkin olmak- Kapitalit bir
tad ı r. Korporatizm, devlet-toplum ili ş kile-
rinin örgütlenmesinde, rekabetçi olmayan,
toplumda
resmi aç ıdan tan ı nan, ve kontrol edilen ç ı -
ekonomik
büyümenln
kar örgütlerinin gerek yap ı sal gerekse i ş -
birliğ ine dayanan yeni eeaelar ı n ı ön plana yolu
çı karmaktad ı r. i şçi ve i şverenlerin merkezi
sermaye
örgütleri aras ı nda, bu örgütlerle devlet
aras ı nda, genellikle gelir politikalar ı ve ikti-
birikiminden
sat politikalar ı alanlar ı nda meydana gelen gqmektedir.
kurumealla ş m ış bir i ş birli ğ i söz konusudur
ve bu i ş birli ğ i s ı ras ı nda örgütlerin yap ı la-
rı nda değ i ş iklikler meydana gelebilmekte-
dir. Örgütler daha merkezi ve daha yetkili
bir hale gelmekte/getirilmektedir. Bu ne-
denle de korporatiet yazarlara göre korpo-
ratizm ço ğ ulculuktan farkl ı d ı r .
Korporatizmin ço ğ ulcu modelden farkl ı
bir model oldu ğ u eavı na karşı , kimi ara ştı r-
maçalar korporatizmin ço ğ ulculu ğ un değ i-
ş ik bir versiyonu oldu ğ unu öne sürmekte-
dirler (Panitch, 1977a; Crouch, 1953; Mar-
tin, 1953; Lehmbruch,1977; Caweon, 197 8;
Von Beyme, 19,53; Jeeeop 1979). Su ya-
zarlara göre korporatizm ve çoğ ulculuk iki
ayrı kutupta yer almay ı p, birbirlerinin al-
ternatifi de ğ ildirler. Baz ı alanlarda korpo-
ratiet uygulamalar söz konusu olabilece ğ i
gibi baz ı alanlarda da çoğ ulcu bask ı politi-
kaları n ı n uygulanmas ı söz konusu
Von Beyme'ye göre korporatizm daha çok
=II
"dinamik ço ğ ulcu kuram ı ikame edeceğ e
benzemekte"dir ve "ço ğ ulculu ğ un bir tipi-
dir" (Von Beyme, 1983: 286).
Korporatizmin ço ğ ulculu ğ un bir tipi ol-
du ğ unu belirten bu yazarlara göre korpo-
ratist yap ı lanmalar istikrars ı zd ı r, e ş itlik
sa ğ lamamaktad ı r, dengesizdir ve asimet-
riktir. Bu nedenle de kal ı c ı olamaz, geçici
olmaya mahkumdur. Bunun temel nedenle-
rinden birisi olarak gelir politikalar ı n ı n i şçi
ücretlerinin aleyhine olu ş mas ı ve bu duru-
mun i şçileri sendikalar ı a şarak militanla ş -
maya itmesi gösterilmektedir.
Çoğ ulculara göre, korporatizm, rekabe-
tin oligopolistk oldu ğ u ve devletin iç yap ı -
lanmas ı n ı n farkl ı ç ı karlar ı içerdi ğ i ça ğ c ı l
toplumlarda çoğ ulcu kuram ı n öngördü ğ ü
güç da ğı l ı m ı n ı n bir uzant ı s ı d ı r (Cawş on,
1978: 185). Çoğ ulculuk da korporatizm de
örgütlerin ve ç ı kar gruplar ı n ı n gücü ile ilgi-
lenmektedir. Ço ğ ulculuktan korporatizme
geçi ş için ç ı kar örgütlerinin güçlerini art-
a
t ı rmas ı ve devletin onlar ı korporatist ola-
rak nitelendirilen düzenlemelere dahil et-
meye zorlamas ı gerekmektedir (Martin,
cy
1983: 101). Von Beyme korporatizm "devlet
merkezli i ş liyorsa yeni hiç bir ş eye katk ıda
bulunmaz" (Von Beyme, 1983:186) derken,
Ziegler, korporatizm ve ço ğ ulculuk kamu
politikaları olu şturulmas ı sürecinde örgüt-
lerin rolünü hesaba katt ı kları için benzer iki
pe
modeldir diyerek aralar ı nda bir fark olma-
d ığı n ı dile getirmektedir (Ziegler, 1986:
172). Ço ğ ulcular, ço ğ ulcu ç ı kar politikalar ı -
n ı n siyasal pratikten ç ı kt ığı na, toplumsal
örgütlenmede ve ili ş kilerde gönüllülük ve
kendili ğ indencili ğ e dikkat çekmektedirler.
Burada dayatma, zorlama yoktur, özgür
seçim söz konusudur. Korporatizmin aksi-
ne kamusal alan özel alan ı değ il, özel alan
kamusal alan ı 12elirlemektedir. Ç ı kar grup-
lar ı ayrı cal ı kl ı bir şekilde değ il, e ş it ko şul-
larda örgütlenmekte ve rekabet söz konu-
su olmaktad ı r.
Devlet, Sendikalar ve Korporatiet
Kil AT DER I I • TEMMUZ 200.
İ li ş kiler
20. yüzy ı l ı n ikinci yar ı s ı ndan itibaren,
özellikle Bat ı 'da, sendika-devlet-toplum
ili ş kilerinde çoğ ulcu modelin d ışı nda yer
alan yeni olu ş umlar meydana geldi ğ i belir-
tilmektedir. Bat ı Avrupa toplumlar ı nda
ekonomiye devlet müdahalesinin giderek
artmas ı n ı n uzant ı l ı olarak da sendikalar
ve i şveren örgütleri, esnaf ve ticaret oda-
lar ı bazen iktisadi alanlarda, bazen de
sosyal politika alan ı nda kamu politikalar ı -
n ı n olu şturulmas ı ve uygulanmas ı na ku-
rumsal bir biçimde kat ı lmaya ba ş lam ıştı r
ki, bu durum ço ğ ulcu model teorisinin ç ı kar
gruplar ı na atfetti ğ i rol ve önemi de ğ i ştir-
mi ştir. Ç ı kar gruplar ı aras ı nda öngörülen
eş it rekabet ortadan kalkm ış, edilgen bir
devlet yerine, ç ı karları yönlendiren ve yap ı -
land ı ran müdahaleci bir devlet belirmi ştir
ki, bu "20. yüzy ı l kapitalizminin en önemli
olgular ı ndan biridir" (Öngen, 1996: 163).
Art ı k kamu politikalar ı e ş it güçte ve gönül-
lü üyelik temeline dayanan örgütlerce dev-
ÇOğ ulculuktan
lete yönelik tek yönlü bir bask ı sonucunda
değ il, çe ş itli yap ı sal ayr ı cal ı klarla donat ı l- korporatizme
m ış i şçi ve i şveren örgütlerinin kendi arala- geçi ş için
rı nda ve devletle giri ştikleri i ş birli ğ i sonu- ç ı kar
cunda olu ş maktad ı r. Bu i ş birli ğ i sonucun-
örgütlerinin
da ç ı kar gruplar ı n ı n/örgütlerinin siyasal ve
güçlerini
iktisadi gücü artmakta, ancak devletle gi-
ri ş ilen i ş birli ğ i nedeniyle ideolojik bir yumu- artt ı rmael ve
şama ortaya ç ı kmaktad ı r. Bu yüzden dev-
devletin onlar ı
letin toplumda ve ekonomide oynad ığı ro-
lün, yasal ve tekelci ayr ı cal ı klarla donat ı l- korporatist
m ış i şçi ve i şveren örgütleri gibi baz ı ç ı kar olarak
gruplanyla olan ili ş kisi daha aç ı k olarak nitelendirilen
aç ı klanmas ı gerekmektedir. (Schmitter,
düzenlemelere
1979: 14-20; Lehmbruch, 1983: 154; Von
Beyme, 1983:193; Schmitter, 1977: 16-17; dahil etmeye
Diamant, 1981: 105). Ço ğ ulcu kuram ı n dev- zorlamas ı
let-toplum ili ş kisinde beliren bu yeni duru-
g erekmektedir
mu aç ı klayamamas ı korporatist modelin
ortaya ç ı kmas ı na neden olmu ştur.
Korporatist teorinin öncü kuramc ı la-
rı ndan olan P. C. Schmitter korporatizmi
bir ç ı kar temsili yap ı lanmas ı olarak tan ı m-
lamakta ve ayn ı amac ı güden ço ğ ulculuk ve
sendikalizme rakip, alternatif bir teori ola-
rak göstermektedir. Amaç, korporatizmi,
Kuzey Amerika siyaset bilimi dieiplinine ta-
mamen egemen olan ç ı kar politikalar ı pa-
radigmas ı n ı n genel çerçevesini olu şturan
çoğ ulculuğ a aç ı k bir alternatif haline getir-
mektir. (5chmitter, 1979: 14). Schmitter'e
(1979: 15) göre, ço ğ ulculuk devlet taraf ı n-
dan özel olarak onaylanmayan, tan ı nma-
yan, desteklenmeyen, yarat ı lmayan, lider
seçiminde veya ç ı karları n ifadesinde de-

netlenmeyen örgütleri konu alan bir ç ı kar
4 temsili eietemidir. Bu örgütler, kendi alan-
lann ı n s ı n ı rları içinde tekelci temsil hakk ı na
eahip de ğ illerdir. Çok say ıda, gönüllü, reka-
betçi, hiyerar ş ik olmayan kurucu birimler
tarafı ndan ve kendili ğ inden olu şturulmak-
tad ı rlar. Böyle bir sietemde devlet edilgen
iken, korporatiet modelde edilgen olmay ı p,
tersine, 'devlet kar şı l ı kl ı ili ş kiler içine gir-
mekte ve sendikalar ı ve i şveren örgütlerini
politikalar ı n olu şturmas ı na, olu şturulan bu
politikaları n uygulanmae ı na ve gözetimine
katmaktad ı r.
Korporatiet modelde, ç ı karlar devlet
taraf ı ndan tepeden yap ıland ı rı lmakta ve
ş ekillendirilmektedir. Devlet, siyasi müda-
halelerinin kapeam ve hacmini geni şletme-
ye ba ş layı nca ç ı karlar bireyler, firmalar,
sektörler ve S ı n ıflar dikkate al ı nmadan
devletçe şekillendirilmektedir. Bunu ger-
çekle ştirirken devletin ba şvurduğ u yöntem
ve mekanizmalar yasal düzenlemelerdir.
Devlet, bir yandan ç ı kar örgütlerinden ba-
a
z ı lar ı na. yapleal ve fiili ayr ı cal ı klar tan ıyı p,
kollarken di ğ er yandan da bu örgütlerin i ş-
lev alanlar ı n ı , temsil edece ğ i ç ı karları , üye-
cy
lerinin niteliklerini, örgütün yap ı s ı n ı , uygu-
layaca ğı eylem biçimini ve örgütlerde lider-
lerin kimlerden ve nas ı l olu şaca ğı n ı denet-
lemektedir. Ayr ı ca, örgütün kendisi de ka-
t ı ld ığı iktisadi planlama ve gelir politikaları
kurumları nda al ı nan kararlar ı n yürütülme-
pe
eini üyeleri üzerinde uygulayaca ğı disiplin
ve denetimle sa ğ lamaktad ı r, ki, bu bir tür
eoeyal kontrol mekanizmae ıd ı r (5chmit-
ter, 1977: 34). Ancak, burada devletin
hangi örgütleri ve ç ı karları , hangi k ı etaela-
ra göre yap ı land ı rmalara dahil edece ğ i so-
rusu önmli olmaktad ı r. 5chmitter ilk yaz ı -
lar ı nda bu eeçimde özellikle çal ış ma ili ş kile-
ri alan ı na öncelik vermektedir. Bunu da
korporatizmin iktisadi alanlarda i ş lerlik
kazanmas ı na ba ğ lamaktad ı r (5chmitter,
1979: 28; 1982: 265). Korporatiet uygu-
lamalarda devletin kendi inieiyatifi büyük
bir a ğı rl ığ a sahip oldu ğ undan, devlet belir-
leyici rol ve öneme eahiptir.
Lehmbruch'a (1977: 94) göre, korpora-
tizmle geli ş mi ş kapitalist ekonomilere Sa-
hip anayasal demokrasilerde görülen ör-
gütlü ç ı karlara dan ış ma ve onlarla i ş birliğ i
politikas ı n ı birbirine kar ıştı rmamak gereki-
=',
yor. Korporatizmin ay ı rdedici özelli ğ i bu ç ı -
kar gruplar ı aras ı nda iktisadi politikan ı n
şekillendirilmeei e ı rae ı nda var olan üst dü-
zeyde i ş birliğ idir. Devlet bu i ş birliğ i ili ş kileri
sürecinde Sadece denetleyici olmamakta,
bu konumundan ç ı karak pazarl ı kç ı bir konu-
ma geçmektedir.
Bu pazarl ı kç ı konumun türlerinden biri
olan "toplumsal ortakl ı k" türünde, i şçi ve
i şveren örgütleri çok üst düzeyde markezi-
le ş mi ştir, iktisadi politikalar bu örgütlerin
temsilcileri taraf ı ndan devletin reemi kat ı -
l ı m ı olmadan belirlenmektedir. Ancak bu
örgütlerin siyasi partiler ve hükümetlerle
çok S ı k ı ili şkiler içinde olduklar ı göz önünde
tutulurea gayri resmi üç tarafl ı bir yap ı n ı n
olu ştu ğ u anla şı l ı r. İ kinci tür olan "birlikte
eylem" de ise korporatiet yap ı lanmalar
devletin aktif müdahalesiyle, reemi yollar-
dan olu şturulmaktad ı r. Bu yap ı lar genellik-
le üçlü olmakta, ekonomik kriz ve i ş sizlik Korporatiet
dönemlerinde önce gönüllü kat ı l ı m ve taah- modelde,
hüde, daha eonralar ı da zorlay ı c ı l ığ a daya-
nan gelir politikalar ı n ı gündeme getirmek-
ç ı karlar
tedir. Devlet daha etkin bir rol oynamakta,
devlet
üçlü yap ı lara fiilen kat ı lmakta, kat ı lan ör- tarafı ndan
gütleri yasalar yolu ile korporatietle ştir- tepeden
mektedir. Amaç krizin atlat ı lmaeld ı r. Em-
yap ı land ı ri-
biriyonik korporatizm türünde ise, korpo-
ratiet gelir politikalar ı ve di ğ er korporatiet makta ve
komite , komisyon ve yap ı lar geçici ve eü- ekillendirı l-
rekeizdir. Merkezi ç ı kar örgütleri üyleri
üzerinde tam bir disiplin uygulayamamak-
tad ı r, örgütler aras ı nda i şbirliğ inden çok
bir çat ışma söz konusudur. Devletin insi-
yatifi ve zorlay ı c ı l ığı di ğer iki türe göre da-
ha fazlad ı r (Lehmbruch, 1977: 104-110).
Kapitalizmin belirli bir a şamaeinda,
Bat ı toplumlar ı nda belirli bir devlet müda-
halecili ğ i korporatiet politikalarla tamam-
lanmad ı kça s ı n ı f çat ış maları n ı n ortaya
ç ı kma olas ı l ığı vard ı r. Korporatizm "karma
ekonomiye dayanan müdahaleci refah dev-
letinin karşı la ştığı sorunlar ı çözme" çaba-
sı olup, dengeli büyüme ihtiyac ı , devletlele
büyük ç ı kar gruplar ı aras ı nda i ş birliğ ine yol
açmaktad ı r (Lehmbruch, 1983: 168). Bir
mutabakat ea ğ layabilmek için korporatiz-
me ihtiyaç vard ı r ki, bu da müdahalecili ğ in
bir eonucudur. Uzla şı m arayışı nedeniyle
korporatizme ithtiyaç duyulmae ı n ı n nede-
ni, bu yolla i şçi ve i şveren örgütlerinin birer
 ç ı kar gurubu olmaktan ç ı kar ı lmas ı ve onla-
ra kamu statüsü kazand ı rı larak hükümet
politikalar ı n ı n olu şturulmas ı na ve uygulan-
mas ı na ortak edilmelidir. Böylece e ı n ıfla-
rarae ı potansiyel çat ış ma sorununun çö-
zümlenmesi istenmektedir (Lehmbruch,
1977: 97; Offe, 1981: 123-146). Hem
Lehmbruch'un hem de Offe'nin çözümleme-
lerinde korporatizmin kayna ğı devlet politi-
kaları d ı r. Offe'ye göre korporatizm demok-
ratik temeli kurumlar ı ndaki akeamalar ı gi-
dermektedir. Ama toplumsal e ı n ı flar aç ı -
s ı ndan sonuçlar ı e ş it veya eimetrik olma-
maktad ı r. Atomize ve da ğı n ı k olan sendi-
kalar, yap ı sal özellikleri, ç ı karlar ı n ı 'ifade
edi ş biçimleri ve içerikleri ile liderlik yap ı ları
yönünden sermaye örgütlerinden daha bü-
yük bir öneme ve role sahiptir.
Devletçe sa ğ lanan yap ı eal korporatiet
nitelikler ve sosyal kontrol yöntemleri, i ş -
veren örgütlerine göre eendikalar ı daha
çok etkileyip k ı s ıtlamaktad ı r. Korporatizm,
korporatist politikalara dahil olan eendi-
a
kalara ve i ş çi e ı n ı fı na, i şverenlere oranla
daha büyük bir darbe vurmakta ve sendi-
kalar sistemle bütünle ştirilmekte, e ı n ı feal
cy
talepleri kabul edilebilir s ı n ı rlara indirgen-
mektedir (Of f e, 1981: 148-150).
Jeeeop, Schmitterci yakla şı mda dev-
let kuram ı n ı n e ı n ıfeal bir temele oturtul-
mamaeln ı bir zaaf olarak nitelendirmekte,
Schmitter'in temeli kavram ı nda yo ğ unla ş -
pe
tığı na dikkati çekmektedir. Ayr ı ca, korpo-
ratizmin toplumda sermaye birikiminin
sa ğ lanabilmesi için temsil ve müdahale bo-
yutlar ı n ı n birle ştirilmesi gerekti ğ ini, ancak
Schmitter'in bunu yapamad ığı n ı belirtmek-
tedir (Jeseop, 1979: 190).
Panitch, Crouch, Jeeeop gibi yazarlar-
ca korporatizm, Bat ı toplumlar ı nda bü-
tüncül olmaktan çok k ı emi ve e ı n ıfsal te-
melleri yans ıtan bir ç ı kar sistemi yap ı lan-
mas ı olarak de ğ erlendirilmekte, ana ama-
c ı n ı n çal ış an kitleler üzerinde sosyal kont-
rolün yerle ştirilmesi ve i ş çi e ı n ıfı n ı n kapita-
ITE=.,
list devlet ile bütünle ştirilmeei oldu ğ u be-
lirtilmektedir (Jessop, 1979; Panitch,
lAıi4...lı !ıttc-MEİMM
1977a; 1980; 1981; Crouch, 1979a). Devlet,
Panitch'e göre, i şveren örgütlerinin ve sen-
dikaları n özerkliklerini s ı n ı rlayarak onlar ı
devlet politikalar ı doğ rultusunda harekete
geçirir ve yöneteel bir kontrol arac ı olarak
kullan ı r (Panitch, 1977a: 66; 1980: 173).
Devlet tarafs ı z bir konumda olmad ığı için,
i şçi ve i şveren örgütleri aras ı nda yap ı lan
korporatiet nitelikli toplumsal anla ş mala-
rı n e ş it ko ş ullarda yap ı ld ığı ileri eürülemez.
Çünkü, devlet sermayeden yanad ı r ve bu
anla ş malarla yaln ı zca ücretlerin baet ı rı l-
maeı yönünde çal ış makta ve sonuçta zor-
lay ı c ı yasal önlemlere ba şvurmaktad ı r.
Devletin bu taraf olma özelli ğ i nedeniyle
gelir politikalar ı i ş çi e ı n ıfı n ı n aleyhine eo-
nuçlanmakta, bu nedenle de i şçiler grevle-
re ba şvurarak devletin zora dayanan mü-
dahalesini adeta gerekli k ı lmaktad ı r. İşte,
bu aeimetrik i ş leyi ş özelli ğ i nedeniyle de
Peviet
korporatizm ietikrare ı zd ı r (Panitch, 1981:
35-36; 1980:173-174, 1979a: 81-87). tarafs ız I7ir
Korporatizm, tüm ç ı kar gruplanyla dev- konumda
let ili ş kilerini kapeamaz. Kurulu ş ve i ş leyi ş i
olmad ığı için,
iktisadi politika alan ıyla ilgili olup, kökeni
tam istihdam ı amaçlayan belirli bir devlet
işçi ve
müdahalecili ğ idir (Panitch, 1981: 26). i ş çi işveren
örgütlerinin, kamu politikalar ı n ı n olu şturul- örgütleri
ma sürecine kat ı lmalar ı , tam istihdam ilke
aras ı nda
ve uygulamalar ıyla güçlendirilen i ş çi e ı n ı fı n ı n
siyasi sistem için bir tehdit olu şturmas ı n ı n yapı lan
bir eonucudur. Çünkü, i şçilerin merkezi ör- korporatist
gütlerinin taleplerinin burjuvazinin egemen-
nitelikli
liğ ini earsmayacak boyutta olmas ı n ı sa ğ la-
mak gerekmektedir, ki bu da kapitalist ge-
toplumsal
li ş menin belirli bir a şamae ı n ı n doğ al mantı - anlaş malar ı n
ğı d ı r (Panitch, 1980: 174). eşit
Jeeeop'a göre korporatizm, sosyal de-
koş ullarda
mokrat bir parti arac ı l ığıyla/ba ğ lant ıelyla
devletle bütünle şen bir üçlü sistemin parça- yapı ld ı ugt
s ıd ı r; i şleveel bir i ş bölümü temeline dayanan ileri
kamu örgütleri arac ı l ığı ile yürütülür ve siya- sürülemez.
si temeille devlet müdahalesini birle ştirir.
Çünkü, korporatizmde ç ı kar örgütleri hem si-
yasi temsili gerçekle ştirmekte hem de devlet
müdahalesinin bir arac ı olmaktad ı r. Su ne-
denle de korporatizm bir devlet biçimi-
dir(Jeeeop, 1979:193- 210). Crouch ve Stri-
nati'ye göre ise korporatizm çal ış ma ili şkile-
rinde ortaya ç ı kan bir s ı n ıf egemenliğ i eiete-
midir (Crouch, 1977: 262-272; 1979a: 23;
Strinati, 1979: 207-208). Burada vurgu ç ı -
kar temsili sistemine değ il çal ışma ili ş kileri
sistemi içinde i şçi e ı n ıfı n ı n disipline edilmesi-
ne yap ı lmaktad ı r. Su çözümlemeye göre sen-
dikalar mevcut çal ış ma ili ş kileri sistemini bir
veri Olarak kabul etme karşı l ığı nda sisteme

katı lmayı kabul etmektedirler, çünkü, kat ı l ı m
4 olmadan taleplerin ı l ı ml ı la ştı rı lmae ı mümkün
değ ildir (Crouch, 1979a: 46).
Bir ba ş ka ara ştı rmac ı Maier'e göre,
devlet eieternlerinin örgütleni ş inin tariheel
geli ş imi ile ç ı kar örgütlerinin ço ğ ulcu ya da
korporatiet yap ıya kavu şturulmae ı ara-
s ı nda bir nedensellik ili ş kisi vard ı r. Ç ı kar
gruplar ı olu ş urken, her ülkede ayn ı siyasi
kültüre, ayn ı örgüt kapasitesine ve en
önemlisi ayn ı siyasi sisteme sahip olma-
m ış lard ı r (Maier, 1981: 39-56).
Korporatizm kuramc ı lan, çoğ ulculuktan
farkl ı yeni bir ili ş kiler sürecini ve yap ı s ı n ı ince-
lerken ekonomiye devlet müdahalesi nedeniy-
le, çoğ ulcu, rekabetçi, gönüllü ve özerk örgüt-
lerin bir değ iş ime u ğ rad ığı na dikkati çekmek-
te, bu değ i ş im sonucunda i şçi ve i şveren ör-
gütlerinin kendi aralar ı nda ve devletle i ş birli-
ğ ine girerek tekelleştiklerini, devletçe tescil
edildiklerini, zorunlu üyelik haklar ı na kavu ş-
tukları n ı belirtmektedirler. Böylece, kendili-
ğ inden değ işimin yerine kontrollü değ i ş imin,
a
bencil ç ı karlar yerine toplumsal sorumlulu-
ğ un ön plana ç ı karı lmas ı söz konusu olmu ş,
özel ve kamu ç ı karları, sivil toplumla devlet
cy
içiçe geçmi ştir. Üstelik korporatist kuram,
özgül bir alanda, devlet alan ı nda çoğ ulcu mo-
delden üstün bir analiz gücüne sahip görün-
mektedir. Çoğ ulcu modelin devleti bir ba ğı ml ı
değ iş ken, edilgen bir konumda, tarafs ız bir
hakem olarak kabul etmesine ra ğ men korpo-
pe
ratiet kuramc ı lar analizlerinde k ı sa ve yeter-
siz de olsa ideolojik bir boyut olarak devletin
niteliğ ini ve özerkli ğ ini bir ba ğı msız değ i ş ken
olarak alg ı lamaktad ı rlar. Bu durumda devlet,
somut koş ullara ba ğ l ı olarak son çözümde
sermaye birikimini ve sistemi güvence altı na
alabilmek için gerekli olan siyasi ietikrar ı n
sağ lanabilmesi amac ı yla siyasi ve iktisadi
ödünler verebilmektedir. Devlet, korporatiz-
min hem kamu politikas ı na katı lan aktörlerin
ve temsil alanlar ı n ı n belirlenmesinde, hem de
ç ı karları n ve dolayı siyla taleplerin eaptan-
mae ı nda aktif bir rol üetlenmektedir.
İ sveşte Devlet, Sendikalar ve
Korporatist İ liskiler
Korporatiz ım ile ilgili ampirik çal ış ma
yapan ara ştı rmac ı lar ı n hepsine göre, ie-
tisnae ı z, İ eveç korporatizmin yüksek dere-
• cede uyguland ığı bir ülkedir (Lehmbruch,
=,
1982: 17; Schmidt, 1982: 245; McBride,
Allardt, 1984: 189; McBride, 1985: 444;
Crepaz, 1992: 149). İ lk bak ışta göze çar-
pan belirgin özellik korporatizm için bir ol-
mazsa olmaz olan toplumeal uzla ş ma ve
oyda ş man ı n İ eveç'te bir hayli geli ş mi ş ol-
mad ı ve kurumealla şarak süreklilik ta şı ma-
e ı d ı r. Bu sistem oldukça uzun bir geçmi şe,
yakla şı k olarak yetmi ş yı ll ı k, sahiptir.
Bu ülkede modernle ş me, eanayileş me
ve toplumeal krietalizaeyon süreciyle or-
taya ç ı kan sanc ı l ı dönem 1930'lu y ı llara
kadar eürmü ştür. Ücretler, 1910 y ı l ı indek-
ei 100 olarak kabul edildi ğ inde, 1922'ye ka-
dar bir art ış göstermemi ş, 1925 y ı l ı na ge-
lindi ğ inde art ış oran ı % 1930'da da 7. 27
olmu ştur (Planus, 1938: 299). 1930'lu y ı l- Devleti
ları n ilk yar ı s ı yoğ un i ş mücadelelerinin ya- korpatizmn
şand ığı bir dönemdir; greve katı lan i şçi ea-
hem kamu
yı e ı h ı zla artarken, i şverenler de artan
grevlere lokavt ile kar şı l ı k vermi ş lerdir (Pla- politikası na
nue, 1938: 309). 1928 y ı l ı nda, iktidara ge- kat ılan
len ea ğı n Sosyal i ş ler Bakan ı Lübeck tara-
fı ndan, endüsri ili ş kileri ve siyasal alanda
aktörlerin ve
karşı tl ı klar endi ş e verecek boyutlara ula ş -
temsil
mas ı nedeniyle, bir Çal ış ma Bar ışı Konfe- alanları n ın
rans ı düzenlenmi ştir(Fulcher, 1991: 133). belirlenmesin-
Amaç ekonomide, çal ış ma hayat ı nda ras-
de, hem de
yonalizaeyonu, endüstriyel demokrasiyi ve
çal ış ma bar ışı n ı birlikte sa ğ lamak, bunun ç ı karlar ı n ve
yolları n ı aramakt ı r . Çözüm olarak on be ş dolayısıyla
üyeli çal ış ma bar ışı konseyi kurulmas ı na
taleplerin
karar verilmi ş, ancak i ş çi (L0- İ eveç i şçi
Sendikaları Konfederasyonu) ve i şveren
saptanmas ı nda
(SAF- İ eveç i şverenler Konfederayonu) ör- aktif bir rol
gütleri ile hükümetin e ş it sayı da, be şer üye üstlenmektedir.
ile, temsil edilecekleri bu konsey (Fulcher,
1991: 134) 1931 y ı l ı nda i ş çi kesiminin (L0)
çekilmesi ile ömrünü tamamlam ışt ı r. Fulc-
her'e göre, üst düzeyde i ş birli ğ inin sürdü-
relememesinin nedeni L0'nun üyeleri üze-
rinde yeterli ve etkin bir yapt ı rı m gücüne
sahip olmamas ı d ı r. L0 yönetimi Kongre'nin
baek ı e ı nedeniyle i şveren örgütü olan SAF
ile üst düzey ili ş klerde bulunamam ıştı r.
Ancak, ona göre, bu Konferans 1938 "Te-
mel Anla ş mas ı "n ı n ilk ad ı mları n ı da olu ştu-
racakt ı r (Fulcher, 1991: 134-136).
Sosyal demokratlar ı n iktidara gelmesi 0
ile i ş çi ve i şveren örgütleri aras ı ndaki bu ç ı -
kar çat ış mas ı, 1932-1976 y ı lları n ı kapea-
yan oldukça uzun bir dönem iktidarda bu-
 lunan sosyal demokrat parti arac ı l ığı ile,
N
uzla ş maya dönü ştürülür, ç ı karlar ı n uzla ş -
t ı rı lmae ı n ı sa ğ layan ve süreklilik ta şıyan
i ş birli ğ i mekanizmalar ı kurulur. 1889 y ı l ı n-
da i şçi eendikalar ı nca kurulan sosyal De-
mokrat i şçi Sendikas ı 'n ı n öncülü ğ ünde
1898 y ı l ı nda kuruları LO, s ı n ıfeal türde ş liğ e
en yak ı n bir gurubu, sanayi i ş çilerini, bir s ı -
n ıf olarak temsil etme özelli ğ ine sahiptir.
Örgütsel yap ı c ı son derece merkezile ş mi ş
olup, sanayi eendikalar ı ndan olu ş makta-
d ı r, bu nedenle de örgütsel birli ğ i oldukça
peki ş mi ştir . İşte böylesine geli ş mi ş, mer-
kezile ş mi ş olan bu örgütsel birlik ve güç
Sosyal Demokrat Parti ile hem yap ı sal
hem de ideolojik olarak s ı kı bir i ş birli ğ i için-
dedir. Lash, belki de LO herş eyin üstünde
bir siyasi güçtür, hükümetler üzerinde en
ba şta do ğ rudan sonra da parti arac ı l ığı ile
bask ı uygular derken i şçi örgütü ile parti
aras ı ndaki s ı k ı ili ş kiye dikkat çekmektedir
(Laeh, 1985: 233). Ç ı karlar ı n uzla şt ı rı lma-
s ı nda bu nedenle çatış madan çok bar ış ç ı l
a
süreçler i ş lemektedir. Greve kat ı lan i şçi
say ı s ı ndaki ve grev oranlar ı ndaki dü ş ükiük
bunun aç ı k bir göstergesi olarak yorumları -
cy
maktad ı r (Korpi-Shalev, 1979: 177-178;
Fulcher, 1991: 318-333). İ eveç i şçi hareke-
tinin uzun dönemde ç ı karlar ı n ı korumak
amac ıyla grev silah ı n ı terketti ğ i söylenebi-
lir. Bu uzun dönem ç ı karlar ı korporatist
ücret-kar bast ı rı m ı na karşı sunulan Key-
pe
neeçi refah devleti kazançlar ıd ı r. Oteyan-
dan, LO korporatiet yap ı lanmalarda, "Ulu-
sal i şçi Yönetim Kurulu", "Ücret Dayan ış -
mas ı " ve "Ücretliler Fonu"nda -temsil edil-
mekte ve bu kurumlar ı n deetekçisi olmak-
tad ı r. Ç ı karlar ı n siyasal ve iktisadi karar-
lara kat ı l ı m ı temeline dayand ı rı larak, e ş it-
likçi bir şekilde payla ştı rı lmae ı na çal ışı lma-
s ı bu içbirli ğ ini kurumsalla ş may ı kolayla ş -
, deyse tamamen piyasa ekonomisine dayal ı
tı rman ı n yan ı s ı ra, süreklilik ta şı mas ı na da
yol açmakta, toplumsal uzla ş ma ve oy-
da ş ma bir ya şam biçimine dönü ş mektedir.
İ ki büyük eava ş aras ı nda, I. Dünya Sa-
va şı sonras ı Il. Dünya Sava şı öncesi, Avru-
Ki. • T DERGİ İ • TEMM Z200•
pa'da görülen ve fa ş izme yol açan ekonomik
ve -toplumsal bask ı lar İ eveç'te farkl ı bir
yank ı bulur, i şçi s ı n ıfı ve köylülük aras ı nda-
ki bir ittifak ı sa ğ lar (Ku -th, 1984: 85). Bu
ittifak 1936 seçimlerinde Sosyal Demok-
rat Partiyi mutlak bir ço ğ unlukla iktidara
ta şı rken, 1938 y ı l ı nda yapı lacak olan "Te-
mel Anla ş ma"n ı n (Saltejöbaden Anla ş ma-
s ı ) da temellerini atar. Böylece bu kez emek
ile sermaye aras ı nda bir uzla ş ma Ba ğ lan ı r.
Su anla ş ma toplu pazarl ı k mekanizmas ı n ı n
daha rasyonel ve etkin bir ş ekilde i ş lemesi
için ekonomik, soeyal ve hukuksal uyu ş maz-
l ı klar ı n standart ve bar ışç ı bir prosedür
içinde çözümlenmesini öngörmektedir. An-
la ş ma ile i ş çi ve i şveren eendikalar ı na i şye-
ri, firma ve tüm sanayi kolu düzeyinde ey-
lem kodlar ı yapma olana ğı sa ğ lanm ış, böy-
lece devlet müdahalesini asgari düzeyde
tutma amaçlanm ış t ı r. Bu amaçla da
"Emek Piyasas ı Konseyi" (Labour Market
Council) olu şturulmu ş , i şçi ve i şverenlere
e ş it olarak, altışar üye ile, -temsil hakk ı ta-
n ı nm ıştı r. Emek Piyaeael Konseyi'nin yani-
s ı ra bir dizi merkezi düzenlemeler de ger-
çekleştirilmi ştir: i ş koneeyleri, endüstriyel
eğ itim, güvenlik v.b. (Fulcher, 1991: 141, 15kteç i ş çi
188). Böylece kurumealla ş m ış korporatiet hareketinin
bir i ş birli ğ i mekanizmas ı olu şturulmu ştur.
Ayn ı dönemde Avrupa'da, meydana ge-
uzun
len iktisadi sorunlar ı ve toplumsal bunal ı m ı
dönemde
otoriter rejimlerle çözme çabalar ı n ı n söz ç ı karlar ı n ı
konusu oldu ğ u göz önünde tutulurea le- korumak
veç'deki bu uygulaman ı n korporatiet özel-
amac ıyla grev
liklerin yan ı s ı ra demokratik bir boyut da
ta şı d ığı söylenebilir. 1930'lu y ı llar ı n ikinci silah ı n ı
yar ı s ı nda iktidara gelen Sosyal Demokrat terkettrgi
Parti (SDP), istihdam yarat ı p yüksek üc- söylenebilir.
ret ödeyerek satı n alma gücünü yükeelt-
meyi arnaçlam ış , toplumun tüm kesimlerine
bir uzla ş man ı n karşı l ığı nda sosyal güvenlik,
siyasal güç ve büyüyen ekonomiden adil bir
pay da ğı l ı m ı vaadetmi ştir (Puth, 1984:
87).Bunlan da, 44 y ı l kesintisiz iktidar ı n ı
sürdüren, sosyal demokrasi, ekonomiye
devlet müdahalesine ba şvurmadan, nere-
bir düzende yapmaya çal ış m ıştı r. 1980'li
yı llarda da, geçmi şte oldu ğ u gibi, İ eveç en-
düstrisinin sadece % 8'i devlet mülkiyetin-
dedir, % 5'i de kooperatiflerce yönetilmek-
tedir. (Ahlen, 1985: 187). LO ve SAF' ı n kor-
poratiet siyaset olu şturma eüreçlerine
dahil edilmesi serbest piyasaya ve serma-
ye birikimine dayanan İ eveç ekonomisinin
yap ı s ı n ı daha da güçIendirmektedir.
1941 yı l ı nda, "Temel Anla ş ma"n ı n ard ı n-
dan ve ona i ş lerlik kazand ı rabilmek için, LO

merkezile ş me yolunda önemli ad ı mlar ata-
rak, üyeleri üzerinde yapt ı rı mda bulunacak
bir yap ıya kavu ş ur (Fulcher, 1991: 142-
143). i şveren örgütü SAF da bu Anla ş -
ma'dan sonra üye say ı s ı n ı 1938-1948 y ı l-
lar ı aras ı nda iki kat ı na ç ı karak daha mer-
kezi bir yap ıya kavu ş ur (Fulcher, 1991:
144). Böylece, 1938 "Temel Anla ş ma"s ı kı -
sa sürede i şçi ve i şveren örgütlerinin mer-
kezile ş ip daha da güçlü olmalar ı na neden
olur. Su da korporatist uygulaman ı n en
önemli kazançlar ı ndan birirdir. Ku şkusuz
bunda sosyal demokrat hükümetin de
önemli katk ı lar ı vard ı r.
Öte yandan isveç çal ış ma ili şkilerinde
örgütsel yap ı n ı n kurumsal aç ı dan merkezi
i ş birli ğ i ko ş ulları na 1930'lu y ı lları n ikinci
yarı s ı nda uygun bir duruma geldi ğ ini de
unutmamak gerekiyor (Fulcher,1991: 153).
Ayrı ca iktidarda bulunan sosyal demokrat
hükümetin istihdam ve refaha ula ş mada
dinamik kapitalist endüstriye ihtiyaç duy-
a
mas ı hükümetin i şverenlerin ç ı kar örgütü
olan SAF ile korporatist i ş birli ğ ine gitme-
sinin en önemli nedenlerinden birisi olmu ş-
cy
tur. Hükümet zora ba şvurarak, devlet mü-
dahalesi arac ı l ığı ile sermaye birikimi sa ğ -
lama yerine bunun sermaye kesimi taraf ı n-
dan kendi kendisine olu şturulmas ı n ı tercih
ederek, ekonomiye müdahaleden kaç ı nm ış -
t ı r ( Fulcher, 1991: 153). Öyle ki, geni ş bir
pe
kamu sektörü olmamas ı na ra ğ men devle-
tin sosyal harcamalar ı n ı n vazgeçilmez
parçalar ı olan emeklilik ödentilerinin, vergi
ve pirimler şeklinde, bile i şverenin yükümlü-
lüğ üne, 1959 y ı l ı nda, b ı rak ı lmas ı taraflar
aras ı nda bir sorun olu şturmam ıştı r (Es-
ping-Andersen, 1978: 47-48). Yine i şçi ve
i şverenlerin ç ı kar örgütleri aras ı ndaki uz-
la ş man ı n içerdi ğ i korporatist ücret ve kar
bastı rı n-ı ları devlet müdahalesini asgariye
indirir niteliktedir. Bu durumda isveç
korporatizmi devlet müdahalesinin ol-
mad ığı iki tarafl ı (bilateral) bir şekilde uz-
'a ş mayı sa ğ lamaktad ı r (McBride, 1985:
453-454).
Sosyal demokrat iktidar, Il. Dünya Sa-
va şı 'ndan sonra artan enfalasyonu kontrol
altı na al ı p dü ş ürebilmek için, 1949 ve 1950
yı llar ı nda SAF ve LO'yu "gelir dondurmaya"
ikna etti. Ancak 1951 Kongresinde gelenek-
sel korporatist gelir politikalar ı na alterna-
==,
tif bir "ücret dayan ış mas ı politikac ı" kabul
eden LO, 1952 yı l ı nda sosyal demokrat ik-
tidarı n gelir politikas ı na muhalefet etmeye
ba ş lad ı . Sosyal demokrat iktidar LO'nun
sundu ğ u bu modeli 1956 y ı l ı nda "Aktif i ş -
gücü Politikas ı" ad ı verilen yasa ile "Ulusal
i şçi Piyasas ı Yönetim Kurulu" şeklinde ku-:
rumealla şt ı rd ı . Hem "ücret dayan ış mas ı
politikac ı" hem de bunun kurumsal çerçe-
vesini olu şturan "Aktif i şgücü Politika-
s ı "n ı n mekanizmalar ı Keynesçi amaçlar
doğ rultusunda i ş leyen ve bunun karşı l ığı n-
da bu amaçlar ı n yerine getirilmesinden ya-
rarlanan korporatist nitelikli politikalard ı r.
Baz ı ara şt ı rmac ı lara göre de Isveç ekono- isveç
mik mucizesinin de temelini yaratm ış lard ı r çal ış ma
(Kesselmann, 1982: 411; Pontusson, 1984;
Martin, 1979; Scase, 1977).
ili9kilerinde
Unutulmamas ı gereken nokta bu politi- örgüteel
kalar ı n tasar ı m ı ve giri ş imini LO'nun yerine yapını n
getirmelidir. LO'nun 1951 Kongresi'nde be-
kurumeal
nimsedi ğ i "ücret dayan ış mas ı politikac ı"
açıdan
tam istihdam ı enflasyonsuz bir biçimde
yüksek talep ve bütçe teknikleri ile sa ğ la- merkezi
may ı amaçlad ığı ndan makro düzeyde Key-
nesçidir. Bunu sa ğ layacak iki mekanizma
koullarma
vard ı r. Birincisi, dü ş ük karl ı ve geri teknolo-
ji kullanan sektörlerde sat ış vergileri artt ı - 1930'Iu
rı larak talebin dü ş ürülmesidir, ki böylece yılları n
geri teknoloji ve i ş letmeciliğ in ve yüksek üc-
ikinci
ret maliyetlerinin bedelinin tüketiciye yük-
yarı s ı nda
lenmeyerek bu sektörlerde ücret bast ı r ı m ı -
n ı sa ğ lama i ş levinin iverene geçirilmesi uygun ['ir
sa ğ lanmaktad ı r. ikinci mekanizma olarak duruma
ise sendikalar ı n ücret pazarl ığı n ı n LO ta-
rafı ndan "ücret dayan ış mas ı politikas ı "
oeldr4ini de
çerçevesinde yürütülmesidir. i şverenin unutmamak
ödeme gücü, teknolojisi ve i ş letmecili ğ i is- gerekiyor.
ter geri isterse ileri olsun e ş it i şe e ş it üc-
ret talep edilmektedir. Böylece düş ük ve-
rim ve karla çal ışan i ş letmelerin i şçisi ce-
zaland ı r ı lmam ış , farkl ı i ş ler aras ı ndaki üc-
ret farkl ı l ı klar ı azalt ı lm ış ve bir denge sa ğ -
lanm ış olunmaktad ı r. Bu politika sonucun-
da s ı n ıf-içi gelir da ğı l ı m ı gözetilerek i şçi s ı -
n ıfı ve örgütü birle ştirilmi ş ve güçIendiril-
mi ş olunacakt ı r. Devletin kulland ığı vergi ve
bütçe -tekni ğ i ile LO'nun "ücret dayan ış ma-
s ı politikas ı "n ı n temel ilkesi olan e ş it i şe
eş it ücret talebi birlikte i ş lendiğ inde, ge-
nelde bir kar s ı kış mas ı na, özelde de verim-
siz ve geri sektörlerdeki i şyerlerinin ya da-
 ha verimli bir biçimde örgütlenmeeine ya
da iflas etmesine neden olacakt ı r. Bu du-
rumda i şçiler i ş siz kalma tehdidi ile karşı
karşıya kalmaktad ı rlar. I şte o zaman "Ulu-
sal i şçi riyaeael Yönetim Kurulu" devreye
girmektedir. Kurulun görevi ekonomik büyü-
me ile ba ğ da şan bir i şgücü planlamae ı n ı,
i şgücünün yeniden e ğ itilmeeini, teknolojik
değ i ş melerin gözden geçirilmesini, endüet-
Here mali kaynak da ğıt ı m ı n ı , i şsizlik öden-
tilerini ve endüetrilerin yerle ş im merkezle-
rini yönetmektir.
Bu Kurul leveç'in iktisadi kurumlar ı
aras ı nda en etkin olan ı d ı r ve leveç'in kor-
poratist düzeyini gösteren iyi bir örnektir
(Scaee, 1977: 329). Bu Kurul'da SAF ve
LO'nun üçer, TCO'nun (Kamu Sektörü i şçi
Konfederasyonu) iki, SACO'nun ( meslek
sahibi ve yöneticileri temsil eden örgütlen-
me) bir, kad ı n i şçileri ve tarı m i şçilerinin bi-
rer temsilcisi bulunmaktad ı r. Bu kurul,
devletin, örgütlü i şçinin ve sermayenin ç ı -
a
karları n ı bütünle ştiren ve tam ietihdam ı
bir kamu sorumlulu ğ una dönü ştüren bir
yap ı dad ı r. Kamu iktisadi karar alma meka-
cy
nizma ve süreçIerine korporatist bir şekil-
de sermaye ve i şçi ç ı kar gruplar ı n ı n katı l ı -
m ı n ı ea ğ lamaktad ı r.II. Dünya Sava şı 'ndan
1960'lar ı n ortas ı na kadar refah devleti re-
formları ücretliler lehine bir geli ş me gös-
termektedir (Fulcher, 1991: 188-225).
pe
LO'nun ücret ve kar baet ı rı m ı n ı iki ta-
rafl ı pazarl ı klar yoluyla çözümlemeeinin g e-
risinde devletin müdahale eorumlulu ğ un-
dan sak ı nan ve kapitaliet, pazarl ı kç ı ser-
best piyasa eeaelar ı na sad ı k bir zihniyet
yatmaktad ı r. Bunda da Keyneeçi refah
devleti uygulamalar ı n ı n i şçi e ı n ıfı na sundu-
ğ u, ba şta tam istihdam olmak üzere tüm
iyile ştirici ko ş ullar belirleyici rol oynamak-
tad ı r. Bu ko ş ullara Schmitterci anlamda
ayrı cal ı kl ı örgütsel korporatist yard ı mlar
ve olanaklar da eklendi ğ inde radikalli ğ ini gi-
derek yitiren ve reformistle şen bir i şçi s ı n ı -
fı ideolojisi olu ş maktad ı r.
II/LIMIY•DDE
Sosyal Demokrat Parti ve LO aras ı n-
daki ili ş ki ve ba ğ lant ıda LO ideolojik aç ı dan
radikallikten uzakla şı p, reformietle ş meei-
ne ra ğ men temsil etti ğ i çı karları n toplum
içindeki güç dengeeinde a ğı r basmas ı ve
bunları n örgütsel yans ı mas ı nedeniyle güç-
lüdür ve korporatist yap ı lanmalar ı , Key-
neeçi refah devletinin oundu ğ u kazançlar
karşı l ığı nda desteklemektedir. Bu gücün
en önemli Sonuçlar ı ndan birisi " ekonominin
her düzeyinde eermayenin ayr ı cal ı kları na
ili ş kin kontrol ve denge mekanizmalar ı n ı n
geli ş meeidir. Özel eektör firmalar ı nda, ör-
neğ in, eoeyal demokrat yasalar ve i şçi
sendikalar ı n ı n etkisi istihdam eözle ş mele-
rine , ko ş ullar ı na ve sanayi i şçilerinin çal ış -
ma çevrelerinin niteli ğ ine yans ı maktad ı r"
(Scase, 1977: 328-329). Ancak unutul-
mamae ı gereken leveç i şçi hareketinin ör-
gütlü gücünün hem nesnel hem de öznel
(s ı n ı f bilinci) ko ş ullar ıyla sinirli oldu ğ udur.
Öteyandan liberal korporatist kazançlar
i şçi s ı n ıfı n ı n birlik ve gücüne ve yeni orta e ı - Özel sektör
n ıfla koalieyonuna katk ıda bulunmu ştur.
firmaları nda,
Ancak eermayenin iktisadi yap ıya yerle şik
gücünü k ı smen k ı eabilmi ş, 1970'li yı llarda örneğ in,
(tarihsel uzla ş man ı n sona eri ş iyle) i şçi e ı - sosyal
n ıfı n ı n piyasa gücü ve Siyasi egemenli ğ i
demokrat
sermaye birikiminin dinamikleri taraf ı ndan
yasalar ve i şçi
yürürlükten kald ı rı lm ışt ı r ( rontueson,
1984: 95). leveç'te korporatizm kapitaliet sendikalar ın ı n
üretim ili şkileri çerçevesinde uygulanan re- etkisi
fah devleti reformlar ı için gerekli bir ko ş ul-
istihdam
dur, buna kar şı l ı k bu reformlar da liberal
korporatizmi kolayla ştı rmaktad ı r. sözleş meleri-
1966,1969-1971 y ı lları leveç'te grevler ne, koş ullarına
nedeniyle i şgünü kayb ı n ı n patlak verdi ğ i yı l-
ve sanayi
lard ı r (Fulcher, 1991: 333). 1964 ve 1965
işçilerinin
yı lları nda ba şgösteren enflasyon yüksek
karla çal ışan i şletmelerde büyük sermaye çalış ma
birikimlerine yol açarken, artan karlara çevrelerinin
oranla ücretlerin dü ş ük kalmas ı i ş çileri ra-
niteli ğ ine
dikalleş meye itmi ştir. Böylece ç ı karlar ı n
uzla şt ı r ı lmas ı nda uygulanmakta olan ça- yansımaktad ır
t ış mac ı olmayan uzla ştı rma eona ererken,
toplumsal uzla ş ma da bozulmu ştur. Sa-
kı ncalar ı belirmeye ba ş layan, ihtiyaçlar ı
karşı lamada ve çözüme kavu şturmada ye-
tersiz kalan "ücret dayan ış mas ı politikac ı"
19701i y ı lları n eonuna doğ ru "ücretliler fo-
nu politikas ı" taear ı m ı n ı n dü ş ünülmeeine
neden olmu ştur. İ eveç eermayeeinin ulus-
lararas ı bir nitelik kazanmas ı na önemli
katk ı larda bulunan "ücret dayan ış mas ı po-
litikas ı " 1970'li y ı llarda kar şı karşıya kal ı -
nan uluslararas ı rekabetin içerde izlenen
talep geni ş letme yöntemiyle de uyu ş ma-
maya ba şlam ıştı r.
Bu dönemde kamu sektörü i şçilerinin
sayı s ı nda meydana gelen art ış ile birlikte
ücret farkl ı l ı kları belirmi ş , "Aktif i şgücü
Politikac ı " ihtiyaçlar ı kar şı lamada, eorun-
ları çözmede yetersiz kalmaya ba ş lam ış -
t ı r. Kar marjlar ı ndaki farkl ı l ı k, ücret art ış-
ları ndaki e şiteizlik, ücret-fiyat pazarl ığı n-
da, bir önceki dönemin tersine, i ş çi s ı n ıfı n-
da radikalle ş meye, militanla şmaya yol aç-
m ış, beraberinde grevleri getirmi ştir. Bu
dönem, liberal korporatiet uzla ş man ı n ye-
rini yeni siyasal politikalara devretti ğ i bir
dönemdir. Öncelikli olarak s ı radan i şçilerin
ya şam düzeylerini e ş itlemek için Sosyal
Demokrat Parti ile LO aras ı nda meydana
gelen gerginliğ i azaltmak amac ıyla "en-
düstriyel demokrasi" ad ı altı nda bir önlem-
ler paketi gündeme getirilmi ştir. İ lk olarak
i ş geçi ş kenli ğ ini azalt ı p, mevcut i ş koş ulla-
r ı n ı geli ştirerek i ş güvenli ğ ini artt ı rmaya
hizmet eden yasalar ç ı karı lm ıştı r. Ikinci
olarak, i şyerinin örgütlenme sorunundan
ba ş layarak yat ı r ı m planlar ı na kadar uza-
nan bir alanda sendikalar ı n al ı nan kararla-
ra kat ı l ı m ı n ı ea ğ layan yasalar ç ı kar ı lm ışt ı r
(Martin, 1979: 109-111).
leveç 1974 petrol krizine yukar ı da an ı -
cy
lan sorunlarla girmi ştir. LO 1976 Kongre-
si'nde "ücret dayan ış mas ı politikas ı"n ı n
yol açtığı baz ı yüksek karl ı kesimlerle beli-
ren ücret art ış ları n ı n yaratt ığı e ş itsizli ğ i
ve rahats ı zl ığı gidermek amac ıyla "ücretli-
ler fonu"nu gündeme getirmi ştir. "Meidner
pe
Plan ı " olarak da adland ı rı lan bu fon ayn ı
zamanda bir önceki dönemde ba ş lat ı lan
"endüstriyel demokrasi" a şamae ı n ı n ta-
mamlayı c ı bir öğ eeidir. Bu plan ile e ş itlik,
endüstriyel demokrasi, sermaye birikiminin
azalt ı lmas ı ve refah ı n yeniden da ğıtı lmael
amaçlanm ıştı r. Ne var ki "Ücretliler Fonu"
ancak 1 Ocak 1984'te yacala şabilmi ştir.
Bu fon esat olarak büyük ş irketlerin karla-
r ı n ı n vergilendirilmeeinden olu şan beş fon-
dan meydana gelmektedir. Fonlar ı n yöneti-
mi eendikalara verilmektedir. Fon tasar ı s ı
ile ücret baet ı rı m ı taahhütlü kar şı l ığı nda
fonlar ı n yönetimini eendikalara somut si-
yasi taviz olarak cunarken, gayriresmi bir
liberal korporatist ücret baet ı rı m ı politi-
kas ı n ı da yürürlü ğ e koymaktad ı r.
Soeyal Demokrat Parti'nin seçimleri
kaybetti ğ i 1976 yı l ı ndan 1982 y ı l ı na kadar
Isveç'te i ş ba şı nda ca ğ partiler bulunmak-
tad ı r. Sa ğ partiler iktidara geldi ğ inde top-
lumsal uzla ş ma da ğı lm ış , e ı n ıflararae ı ku-
tupla ş ma ba ş göetermi ş, ç ı karları n uzla ş -
tı rı lmae ı nda çat ışmac ı yöntemlere ba şvu-
rulmaktad ı r. 1980 yı l ı ülke çap ı nda grevle-
rin ya şand ığı yı ld ı r. SAF 1938 Temel An-
la ş mas ı 'n ı gözden geçirerek, gönüllülük ni-
teliğ ini değ i ştirmeyi ve LO'nun grev hakk ı n ı
k ı s ıtlayan ve onu bir gelir politikae ı na zor-
layan yenilikler getirilmesini , 1984 y ı l ı nda
da yar ı m yüz yı ll ı k geçmi ş i olan merkezi
toplu pazarl ı k yönteminin yerine yaln ızca
firma düzeyinde toplu pazarl ı k yap ı lmas ı n ı
önerdi, bunda ı srarl ı oldu. Bu liberal korpo-
ratist uzla ş ma ortam ı n ı n ve ko ş ulları n ı n,
bu kez tamamen sermaye lehine dönü ştü-
laveç'te 5a4
rülmesi anlam ı na gelmektedir. partiler
1982 yı l ı nda Soeyal Demokrat Parti iktidara
seçimleri kazanarak tekrar i ş ba şı na geldi.
geldiğ inde
I şeizlik ve enflasyon gibi önemli sorunlarla
karşı karşıya gelen sosyal demokrat hükü- toplumsal
met ilk i ş olarak 7. 16'l ı k bir devalüaeyona uzla ş ma
a
ba şvurarak, leveç'in uluelararael rekabet
konumunu düzeltmeyi amaçlad ı . Sendika-
lar ı n deste ğ i ve i ş birliğ i olmadan bu önlem
anflararası
geçici bir iyile ş me sa ğ layacak, kal ı c ı ola- kutupla ş ma
51
mayacakt ı . İşsizliğ in % 3.5'e ula ştığı bir 17a
düzeyde i şçi sendikalar ı "Ücretliler Fonu"
göstermi ş,
karşı l ığı nda bir tür gelir politikae ı na raz ı
olarak ücret bastı rı m ı n ı taahhüt ettiler
çtkarlarm
(Ahlen, 1985: 191). Geleneksel korporatiet uziaştı rı l-
gelir politikalar ı n ı n vazgeçilmez ko ş ulu olan rnaamda
tam istihdam "Ücretliler Fonu" biçiminde
çat ı ttıac ı
eomutla ş maktad ı r. Ancak bu durum bu
kez Sosyal Demokrat Parti ile SAF arac ı n- yöntemlere
da gerginli ğ e yol açm ışt ı r. 1984 y ı l ı nda % Pavurulmak-
8.4'e ç ı km ış olan enflasyon oran ı n' % 3 ile
tact ı r..
eı n ı rland ı rmak için i şçi ve i şveren örgütleri
olan LO ve SAF ücret ve fiyatlar ı n dondu-
rulmae ı konusunda ortak bir anla ş maya
varm ış ve bu anla ş may ı yürürlü ğ e koymu ş-
lard ı r (Ahlen, 1985: 191).
1985 y ı l ı nda Hükümet taraflar ile gö-
rü şereki ücret art ış ları n ı n antienflaeyo-
niet politikada öngörülen s ı n ı rlar içinde ya-
p ı lmac ı için bask ı yapm ış, 1985 yı l ı ücret
2E1=12z-rfi==
art ış ar ı n ı % 5 ile sinirli tutmaya çal ış m ış-
tı r. i şçi ve i şveren tepe örgütleri aras ı nda-
ki görü ş meler sonucunda bu hükümet he-
defi oran ı nda ücret art ışı konusunda an-
la ş maya vard ı lar.
19801i yı llarda merkezi toplu pazarl ığ a
32=212.121ü213:1T111
karşı ç ı kan i şverenler, 1991 y ı l ı nda Rehn-
bere Komisyon'un merkezi ücret belirlen-
mesi önerisini kabul etti (Lange ve di ğ erle-
ri; 1995: 95).
198011 y ı llardan itibaren İ eveç ekono-
misi, s ı n ıflararae ı uyum bak ı m ı ndan olduk-
ça hassas bir noktaya ula ş m ış bulunmak-
tad ı r. Keynesçi tam istihdam ve enflae-
yoneuz ekonomik büyüme hedeflerinin, eko-
nominin kapitalist niteli ğ ini zedeleyen yap ı -
sal değ i ş iklikler yap ı lmadan, eürdürülemez
bir noktaya geldi ğ i belirtilmektedir (Mar-
tin, 1979: 120).
ieveç'te refah devleti ilkesi ile s ı k ı e ı k ıya
ba ğ l ı olan liberal korporatist uygulamalar
reformietle şen i şçi hareketine ekonomik ve
siyasi planda büyük boyutlarda güç kazan-
d ı rm ıştı r. 5u korporatist uygulamalar so-
nucunda i şçi sendikalar ı çal ışan kesimlerin
tümünde örgütlenme olana ğı na kavu ş up
bunu gerçekletirirken, tüm sektörlerde ve
i şgücü gruplar ı nda ula şt ığı eendikala ş ma
düzeyi de oldukça yüksektir. 1970 y ı l ı nda
a bölgesel i şçi federasyonu biraraya gelerek
yüzde 80.4 olan eendikala ş ma oran ı 1985
yı lnda yüzde 96.3'e yükeelmi ştir (Sela-
mo ğ lu, 1994: 103). Çal ışanlar ı n her kesi-
cy
minde (kad ı n-erkek, mavi yakal ı -beyaz ya-
kal ı ), kamu sektörü ve özel sektörde, ima-
lat, finans ve di ğ er sektörlerde yüksek dü-
zeyde bir eendikala ş ma görülmektedir (Se-
lamoğ lu, 1994: 59).
İ eveç, küreselle şme olgusunun sendikal
pe
hareket üzerindeki üye ve güç kaybı bak ı -
m ı ndan meydana getirdi ğ i olumsuz durum-
dan etkilenmemi ş , hatta üye say ı s ı nda ar-
tış lar meydana gelmi ştir.
Brezilya'da Devlet, Sendikalar ve
Korporatist İ li ş kiler
1827 y ı l ı nda, Venezuella'da ba ş layan kö-
leli ğ in kald ı rı lmas ı Süreci 1888 yı l ı nda Bre-
zilya'da ç ı karı lan "Altı n Yasa" ile tamamla-
n ı nca Latin Amerika'da da ça ğ da ş anlamda
i şçilerin olu ş mas ı n ı n sosyal ve yasal temel-
leri atı lm ış oldu. Ekonomileri tar ı m ürünleri-
ne ve madencili ğ e dayanan Latin Amerika
.Kİ AT DERGISI•TEM MU Z200.
ülkelerinde e ı n ıfsal krietalizaeyon da, sana-
yile ş meye ba ğ l ı olarak, gecikmi ş, bu durum
da senclikac ı l ığ a olumsuz bir özellik olarak
yane ı m ıştı r. Latin Amerika'da i şçilerin ör-
gütlenmesi ba ş lang ıçta dernekler şeklinde
olmu ştur. Daha sonra Avrupadan gelen
göçmenler sendikac ı l ığı n olu şumuna ve şekil-
leni ş ine büyük etkilerde bulunmu ştur. Avru-
pa'dan gelen göçmenler, özellikle anarş izm,
Marksizm, ütopik soeyalizm gibi dü ş ünceleri
sendikal harekete hakim k ı lm ış lard ı r. Urugu-
ay, Latin Amerika sendikac ı l ığı nda pilot bir
rol oynamaktad ı r. 1865 y ı l ı nda Uruguay'da
"Montevideo Matbaac ı l ı k Cemiyeti", izleyen
yı llarda da "Doğ u Uruguay Cumhuriyeti Böl-
gesel Federasyonu" kurulur. Sendikal hare-
ket sadece i şçi sorunları ile sinirli kalmaz,
sosyal sorunlarla ilgilenir, bu alana ili ş kin
mücadeleler de verir. 1905 y ı l ı nda "Urugayl ı
Bölgesel i şçiler Federasyonu" (FOKU) kuru-
lur. Arjantin'de kurulan ilk sendika da Uru-
guay eendikac ı l ığı n ı n özelliklerini ta şı r; anar-
ş ist ideoloji çerçevesinde örgütlenir, siyasal
partilere kat ı l ı m ı ve burjuva demokrasisi ku-
ralları n ı reddeder. 1891 y ı l ı nda kurulan "Ar- Isveç'te refah
jantin Cumhuriyeti i şçileri Sendikas ı " 1905 devleti ilkesi ile
yı l ı nda "Arjantin Cumhuriyeti Bölgesel Fede-
s ıkı sıloya Im411
raeyonu"na (FOKA) dönü ş ür (Sagnes,
1994: 87). Brezilya'da ise 1908 yı l ı nda, 26
olan IiI7eral
korporatist
"Brezilya i şçi Konfederaeyonu"nu (CO5) ku- uygulamalar
rarlar. Hiç ku ş kusuz bu federasyon da anar-
reformistleşen
ş ist ideoloji çerçevesinde gerçekle ştirilen bir
örgütlenmedir(Sagnee, 1994: 89). i ş çi hareketine
19. yüzyı l ı n sonundan 20. yüzy ı l ı n ilk ekonomik ve
çeyre ğ ine kadar Latin Amerika sendikac ı l ı - siyasi planda
ğı nda anar ş izm egemen olmu ş, i şçi hare-
ketlerine damgas ı n ı vurmu ştur. (Sagnes,
büyük
1994: 79-81). Sendikal hareket patronlara boyutlarda güç
karşı oldu ğ u kadar yönetime de karşıd ı r. kazandirm ıştir.
20. yüzy ı l ı n ba şı ndaki ba şarı s ı z grevlere
ra ğ men Latin Amerika sendikac ı l ığı nda
anarş ist ideoloji egemenli ğ ini 19201i y ı llara
kadar eürdürmü ştür. I. Dünya Sava şı son-
ras ı nda Latin Amerika'daki sanayile ş me
ayni zamanda yeni bir i şçi e ı n ıfı n ı n olu ş u-
muna da yol açar. 5rezilya'da, 1920 y ı l ı nda
275.000 olan i şçi sayı s ı 1940 yı l ı nda
781.000'e, Arjantin'de, 1914 y ı l ı nda
383.000 olan i ş çi say ı s ı 1935'te
544.000'e yükselir. Yeni i ş çiler, Avru-
pa'dan gelen göçmenlerden değ il, yerli halk-
tan olu ş maktad ı r ve ideolojik donan ı mdan
yokeundurlar. Bu durum i şçiler aras ı nda
anarşist ideolojinin gerilemesine yol açar
(Sagnes, 1994: 210-211). Böylece, Latin
Amerika'da sendikal harekette anar ş ist
ideoloji, devrimci sendikac ı l ı k, etkisini kay-
betmeye ba ş lar. 1930'Iu y ı llar ı n i şçisi, bir
önceki dönemin hareketli, ideolojik aç ı dan
geli ş mi ş, oldukça eiyaealla ş m ış i şçisi de-
ğ ildir. Bu durum, daha eonraki y ı llarda, Ar-
jantin ve Brezilya'da i ş ba şı na gelecek olan
popüliet yöneticilerin, F'eron ve Vargas' ı n,
i ş ini de kolayla şt ı racakt ı r.
Brezilya'da, Cumhuriyet'in ilan edildi ğ i
1809 yı l ı ndan Vargas' ı n Siyasi iktidara el
koydu ğ u 1930 y ı l ı na kadar, egemen güçler
iç çeki ş me içindedir, eendikal örgütlenmeye
dü ş manca bir tav ı r tak ı nm ış bulunmakta-
d ı r. Vargas' ı n iktidara el koydu ğ u dönemde
ise i şçi S ı n ı fı oldukça da ğı n ı k bir şekilde ör-
gütlenmie bulunmaktad ı r. Egemen güçlere
karşı i ş çi e ı n ıfı n ı n deste ğ ine ihtiyaç duyan
yeni yönetim, bu deete ğ e karşı l ı k olarak,
yeni kurulan Sanayi ve i şçi Bakanl ığı 'n ı n
bakan ı n ı n ad ı ile bilinen Color Yasas ı ile
sendikalar ı n yasal olarak tan ı nmas ı n ı, i ş -
verenlerin sendikalar ile pazarl ı klara girme-
sini Sağ lam ışt ı r. Ancak, devletin sendika-
lar üzerinde s ı k ı bir denetimi de sözkonu-
sudur. Vargae' ı n iktidara el koydu ğ u dö-
a m ış, bir sosyal kontrol arac ı olarak kullan-
nemde, 1930'lu y ı llar boyunca i şçi e ı n ı fı n ı n
cy
örgütlenmesinde de bir canl ı l ı k meydana
gelir. Yeni i şçilerin, bir önceki dönemin eiya-
ealla ş m ış i şçi hareketi ile bir ili ş kisinin ol-
mamas ı da i şçi S ı n ıfı ile Vargae iktidan
aras ı ndaki i ş birli ğ ini kolayla şt ı rı r. i ş çi s ı n ı -
fı h ızla örgütlenirken, yönetim taraf ı ndan
eendikalar arac ı l ığı ile de kontrolü kolayla-
pe
şı r. 1937 darbesi ile Vargae iktidarda kal ış
Süresini uzat ı r, yeni bir anayasal düzenle-
meye gider (Mericle, 1977: 304; Sagnee,
1994: 211; Zhang, 1994: 116). Korporatist
eğ ilim Estado Nova ile eonuçlan ı r(Malloy,
1977; 14). 1937-1945 y ı llar ı, Vargae yöneti-
mi alt ı nda, korporatist emek kurumlar ı n ı n
yerle ştirildi ğ i yı llar olur. Eetado Nova ilke-
lerine göre, sendikal faaliyet devlet tara-
fı ndan kurulmu ş hiyerar ş ik bir sendika dü-
zenine dayanmaktad ı r ve bir eoeyal kont-
rol mekanizmay ı i ş levi görmektedir. Üç tip
kurumsalla ştı rma gerçekle ştirilmi ştir: i şçi
birlikleri (eindicatoe) veya sendikalar, i ş
mahkemeleri ve sosyal güvenlik eistemi .
1939 tarihli i ş yasas ı na göre, örgütlenme
yerel, eyalet ve ulusal düzeyde olabilecek-
tir. Yer:el eendikalar (eindicatoe) eyalet
düzeyinde federaeyonlar ile ba ğ lant ı l ı d ı r.
Federaeyonlar ise sayı s ı e ı nrland ı rı lm ış,
ulusal düzeydeki, konfederaeyonlarla ba ğ -
N
lant ı l ı d ı r. Arjantin'deki Genel i şçi konfede-
rasyonu (CGT), i şçi Birli ğ i Konfe-
derasyonu (CUT) gibi tek bir merkezi örgü-
te, örgütlenmeye izin verilmemi ştir. 1987
yı l ı na kadar yedi konfedereyona izin veril-
mi ş ken, bunlara daha eonra iki tane daha
eklenir. I şçi s ı n ıfı aç ı sı ndan ücreti asgari
düzeyde güvence alt ı na alan yasal düzen-
lemeler de bu dönemde yap ı lm ışt ı r. Ancak
asgari ücret düzenlemeleri hep sorunlu ol-
mu ştür. Eetado Nova anlay ışı çerçevesin-
de bir i şverene 12411 ayn ı i şyerinde/i şyerle-
rinde aral ı ks ı z on yı l çal ış anları n hakl ı bir
nedene dayanmake ı z ı n i şten ç ı karı lmas ı Eatado
yasaklanm ış, böylece bir ölçüde de olsa i ş - Nova
çilere istihdam güvencesi sa ğ lanm ışt ı r
ilkelerine
(Mericle, 1977: 304; Sagnes, 1994: 211;
Zhang, 1994: 116). göre,
1945'ten 1964 askeri darbeeine kadar sendikal
i ş ba şı na gelen iktidarlar da farkl ı boyutlar-
faaliyet
da bu korporatiet yap ı la ş madan yararlan-
devlet
tarafindan
m ış lard ı r. Goulart hükümetleri reformlar ı n
gerçekle ş ip, yerle ş meyi için i şçi e ı nfı n ı n i ş - kurulmuş
birliğ ini gerektiren korporatiet uygulamala-
hiyerarşik 53
ra ihtiyaç duymu ştur. Çünkü, reformlar,
Goulart ile geleneksel elit yöneticilerin, or- bir sendika
ta s ı n ıfı n ve zenginlerin aras ı n ı açm ıştı r diizenine
(Mericle, 1977: 304-305; Sagnes, 1994:
dayanmak-
211; Zhang, 1994: 116). Öteyandan sendika
tad ır ve
liderleri ile Goulart yönetimi aras ı ndaki
sendikal harekette ayr ış may ı, yeni bir aoayal
aray ış ları gündeme getirmi ş, radikal ve mi- kontrol
litan sendikac ı lar resmi yap ı la ş man ı n d ı -
mekanizma-
şı nda örgütlenme gerçekle ştirmeye ba ş la-
m ış lar ve grevlere gitmi ş lerdir. Yönetim bu at i ş levi
geli ş meleri ho ş karşı lamam ış, sert tepkiler görmektedir
göstermi ştir. 1964 Niean' ı nda askeri dar-
be ile Goulart yönetimine son verilmi ştir.
Sendikalar üzerindeki denetim artt ı rı lm ış ,
toplu pazarl ı klarda ücret belirlemeeinde
hükümet belirleyici olmu ştur. I ş uyu ş maz-
l ı kları n ı n, ç ı kar çat ış maları n ı n çözümlene-
ceğ i yerler olarak i ş mahkemeleri gösteril-
mi ştir. Ücret art ış ları ekonomik büyüme h ı -
. . Iı
z ı ndan pay ı na dü şeni alamamaktad ı r. 1970
yı l ı nda ücretli ve maa ş l ı çal ışanlar ı n yakla-
M1=Z:Z:
şı k dörtte birinin ald ığı ücret asgari ücret
düzeyindedir. 1966 y ı l ı ndan 1974 y ı l ı na ka-
dar s ı k ı bir ücret baet ı r ı m ı gerçekle ştiril-
mi ş, reel ücretler dü ş ürülmü ştür. 1954-
 1962 dönemi ile kar şı la ştı rı ld ığı nda, 1966-
1974 dönemindeki ücret art ış oranlar ı bir
önceki döneme göre yüzde 32'lik bir gerile-
me göstermektedir (Kenneth, 1977: 306).
Brezilya i şçi s ı n ıfı, devletin i şçi ile i şveren
aras ı nda arac ı olduğ unu, hakemlik görevini
yerine getirdi ğ ini dü ş ündü ğ ümden uzun y ı llar
bu korporatiet düzenlemeleri deeteklemi ştir
denilmektedir. 1970'li y ı llarda i şçilerin yakla-
şı k yüzde 70'i devletin sendikalar üzerindeki
kontrolünden yanad ı r. Yine ayn ı yı llarda yap ı -
lan bir ara ştı rmya göre korporatizm ve çok
particilik aras ı ndaki seçimde i şçi liderlerinin
yüzde 87'ei korporatizmi tercih etmi ştir. Di-
key sendikal örgütlenme devlet tarafı ndan li-
derlikleri garanti alt ı na al ı nm ış olan liderlerin
hükümetle i ş birli ğ ini daha da kolayla ştı rmak-
tad ı n Işçiler ve i şverenlerin sosyal refah, is-
tihdam ve asgari ücretlerle ilgili komisyonlar-
da, genellikle, e ş it sayıda temeili sa ğ lanm ış-
tı r. Brezilya i şçi s ı n ıfı n ı n korporatiet sistem-
de temeili, hükümete sunduklar ı deste ğ e
a
bağ l ı bir geli şim göstermi ştir. I şçilerin hükü-
mete sunduklar ı destek ise, devleti i şçi ve i ş-
veren aras ı nda bir arac ı, bir hakem olarak
cy
görmelerinden kaynaklanm ıştı r, ki bu da, yu-
karıda belirtildi ğ i gibi, i şçi e ı n ıfı n ı n korpora-
tist sistemi güçlü bir şekilde kabul etmesine
yol açm ıştı r (Zhang, 1994: 116-117).
Sendikalar ı n ve sendika liderlerinin dev-
let ile olan bu i ş birli ğ ine tepki olarak 1970'li
pe
yı llar ı n ortae ı ndan itibaren devletten ba-
ğı ms ız sendikal örgütlenme çabalar ı ba ş la-
m ıştı r. 1973 ve 1979 y ı llar ı metal ve oto-
mobil i şçilerinin daha iyi ücret için greve
ba şvurduklar ı y ı llar olmu ştur. 1970'li y ı lla-
rı n sonu devletten ba ğı ms ı z örgütlenmeye
çal ışan sendikalar ı n ulusal düzeyde örgüt-
lenme çabalar ı na girdikleri y ı llar olmu ştur.
Iki tür giri ş im sözkonusudur: "Autenticos"
(bunlara göre i şçi s ı n ıfı örgütlenmesine de-
vam etmeli, daha çok siyasal mücadeleye
katı lmal ıd ı r) ve "Unidade Syndical" (i şçi s ı -
n ıfı henüz yeterince güçlü değ ildir, bu ne-
denle varolan resmi örgütlenmede hakim
duruma gelebilmek için çaba earfetmeli-
dir). Autenticos gurubu 1979 y ı l ı nda i şçi
Partisini kurdu, 19,53 y ı l ı nda da ulusal dü-
zeyde, varolan resmi eendikac ı l ığ a muhalif
MOn=n
olarak, Merkezi i ş çi Örgütü'nü (CUT) olu ş-
turdu. Unidade 5yndical ise Komünist
Partiernden yana tav ı r ald ı , 1983 y ı l ı nda
Ulusal i şçi S ı n ıfı Koordinasyonu'nu (CONC-
LAT) kurdu (Zhang, 1994: 116-117).
Brezilya'da otoriterlik ile korporatizm
•
aras ı nda doğ al bir yak ı nla şma vard ı r. 5i-
yasi rekabet korporatist kontrolü zay ıflat-
maktad ı r. Ancak, örgütlenmesi ve finans-
man ı garanti alt ı na al ı nm ış olmas ı , (Sendi-
ka üyelik ödentileri check off yöntemi ile
toplanmakta, i şverenler aidat ödentilerini
kesip, paralar ı iki ulusal bankas ı ndan biri-
sine sendika ad ı na yatı rmaktad ı r. Kesilen
paraları n yüzde 5'i üst örgütün, yüzde 15'i
i ş kolundan sorumlu federasyonun, yüzde
60' ı sendikan ı n hesab ı na, geriye kalan yüz-
de 20 ise i şverenlerce yine ayn ı bankada i ş
ve ücretler adl ı özel bir fona yat ı rı lmakta-
d ı r), Brezilya i şçi s ı n ıfı n ı korporatist
yekla ştı rm ıştı r. Ancak bu ödüllere
karşı l ı k olarak da faaliyetleri k ı s ıtlanm ış,
Brezilya'da
yönetsel ve mali aç ıdan s ı k ı bir devlet de-
netimine tabi tutulmu ş lard ı r. Y ı llarca dü- otoriterlik ile
ş ük ücretle çal ış maya yönelik bir mücade- korporatizm
le göstermemelerine yol açm ıştı r (Ken-
aras ı nda
neth, 1977: 532). Siyasal rekabet korpo-
ratiet kontrolü zay ıflat ı rken, resmi örgüt-
doğal bir
yakı nlaş ma
lenmenin d ışı nda, radikalle şen, militanla-
şan bir i şçi s ı n ıfı hareketi muhalif bir ör- vard ı r. Siyasi
gütlenme olanaklar ı n ı da yaratm ışt ı r.
rekabet
"Toplumsal Hareket Sendikac ı l ığı ", "Yeni
Sendikac ı l ı k" olarak da adland ı rı lan bu i şçi
korporatist
hareketi devlet ile sendikalar aras ı ndaki kontrolü
korporatist ili şkilere bir tepki olarak da de- zay ıflatmak-
tad ı r.
Kaynaklar
OAHLEN, K. ; 'Sweden Introduces Employee Ow-
nership' , THE POLITICAL QUARTERLY, 56(2)/1985
ANDERSEN-ESPING, G. ; 'Social Class, Social De-
mocracy, and the State', COMPARATIVE POLITICS,
11(1)/1978.
CAWSON, A. ; 'Pluralism, Corporatism and the Ro-
le of the State, GOVERNMENT AND OPPOSITION,
13(2)/1978.
C İZRE, Ü. ; 'Korporatizm ve Türk Sendikac ı l ığı l', Bi-
R İ K İ M, 41/1992.
C İZRE, Ü. ; 'Korporatizm ve Türk Sendikac ı l ığı Il',
B İ R İ K İ M, 41/1992a.
CREPAZ, M.M.L. ; 'Corporatism in Decline?', COM-
PARATIVE POLITICAL STUDIES, 25(2)/1992.
CROUCH, C. ; CLASS CONFLICT AND THE INDUST-
RIAL RELATIONS CRI515, London, 1977.
CROUCH, C. ; STATE AND ECONOMY IN LIBERAL

DEMOCRACY, London, 1979a.
CROUCH, C. ; THE POLITICS OF INDUSTRIAL RELA-
TIONS, Mancheter, 197919.
CROUCH, C. ; 'Pluralism and New Corporatism: a
rejoinder', POLITICAL STUDIES, 31/1983.
DIAMENT, A. ; 'Bureaucracy and Public Policy in
Neocorporatist Settings: some European les-
sone', COMPORATIVE POLITICS, 14(1)/1981.
ERIKSON, K.P. ; THE BRAZILIAN CORPORATIVE
STATE AND WORKING CLASS POLITICS, London,
1977.
FULCHER, J. ; labour Movement Theory Versus
Corporatism: social democracy in Sweden', 50CI-
OLOGY, 21(2)/1987.
FULCHER, J. ; LABOUR MOVEMENTS, EMPLO-
YERS AND THE STATE. Oxford, 1991.
JE550P, B. ; 'Corporatism, Parliamentarism and
Social Democracy', in P.C. 5CHMITTER and G.
LEHMBRUCH (eds), TRENDS TOWARD CORPORA-
TIST INTERMADIATION, London, 5age, 1979.
JE550P, B. ; 'Authoritarian Populism, Two Nati-
ons, and Thatcherism', NEW LEFT REVIEW,
147/1984.
KESSELMAN, M.; 'Prospects for Democratic Soci-
a ECONOMY IN CONTEMPORARY CAOITALISM, Lon-
ailem in Advanced Capitalism: Class Struggle and
Compromise in Sweden and France', POLITICS
cy
AND SOCIETY, 11(4)/1982
KORPI, W.-SHALEV, M. ; '5trikes, Industrial Relati-
ons and Class Conflict in Capitalist Cocieties',
BRITISH JOURNAL OF SOCIOLOGY , 30(2)/1979.
LANGE, P.-WALLERSTEIN, M.-GOLDEN. M. ; 'The
End of Corporatism? Wage Setting in the Nordic
pe
and Germanic Countries', in JACOBY, 5. M. (ed.),
THE WORKERS OF NATIONS (INDUSTRIAL RELA-
TIONS IN A GLOBAL ECONOMY), New York, 1995.
LA51-1, 5. ; 'The End of Neocorporatism? The Bre-
akdown of Centralized Bargaining in 5weden', BRI-
TISH JOURNAL OF INDUSTRIAL RELATIONS,
23(2)/1985.
LEHMBRUCH, G. ; 'Liberal Corporatism and Party
Government', COMPARATIVE POLITICAL STUDIES,
10(1)/1977.
LEHMBRUCH, G. ;'Consociational Democracy,
Class Conflict and the New Corporatism', in P.C.
SCHMITTER ve G. LEHMBRUCH (eds.),TRENDS
TOWARD CORPORATIST INTERMADIATION, Lon-
don, 5age, 1979.
LEHMBRUCH, G. ; 'Liberal Corporatism and Party
Government', in P.C. SCHMITTER - G. LEHMB-
RUCH (eds.),TRENDS TOWARD CORPORATIST IN-
TERMADIATION, London, 5age, 1979.
LEHMBRUCH, G. ; 'Introduction: neo-corporatism
3=MM=IF,
in comporative perspective', in G. LEHMBRUCH -
P.C. SCHMITTER (eds.), PATTERNS OF CORPORA-
TIST POLICY MAKING, London, 5age, 1982.
LEHMBRUCH, G. - P.C. SCHMITTER (eds.); PAT-
TERNS OF CORPORATIST POLICY MAKING, Lon-
don, 5age, 1982.
LEHMBRUCH, G. ; interest Intermediation in Ca-
pitalist and Socialist Systems, INTERNATIONAL
POLITICAL SCIENCE REVIEW, 4(2)/1983.
LEHMBRUCH, G. ; 'Concertation and the Structu-
re of Corporatist Networks', in J. GOLDTHORPE
(ed.), ORDER AND CONFLICT IN CONTEMPORARY-
CAPITALISM, Oxford, Clarendon Press, 1984.
MAIER, C.S. ; ' Fictitious Bonds of Wealth and
Law on the Theory and Practice of Interest Repre-
sentation', in BERGER, 5. (ed.), ORGANIZING IN-
TEREST IN WESTERN EUROPE, Cambridge, 1981.
MALLOY, J. (ed.) ; AUTHORITARIANISM AND COR-
PORATISM IN LATIN AMERICA, Pittsburgh, Fen,
1977.
MARTIN, A. ; 'The Dynamics of Change in a Keyne-
sian Political Economy:the Swedish Case and Its
Implications', in CROUCH, C. (ed.), STATE AND
don, 1979.
MARTIN, R. ; 'Pluralism and the New Corporatism',
55
POLITICAL STUDIES, 31/1983.
MCBRIDE, 5. ; 'Corporatism, Public Policy and the
Labour Movement: a Comparative Study', POLITI-
CAL STUDIES, 33(3)/1985.
MERICLE, K.5.; 'Corporatist Control of the Wor-
king Class: Authoritarian Brazil Since 1964', in
MALLOY, J. (ed.); AUTHORITARIANISM AND COR-
PORATISM IN LATIN AMERICA, Pittburgh, Pen,
1977.
O'DONNELL, G. ; 'Corporatism and the Question
of the State' in J.M. MALLOY (ed.), AUTHORITA-
RIANISM AND CORPORATIZM IN LATIN AMERICA,
Fittsburgh, 1977.
OFFE, C. ; 'The Attribution of public status to In-
terest Groups: Observations on the West Ger-
man Case', in I3ERGER, 5. (ed.), ORGANIZING IN-
TEREST IN WESTERN EUROPE, Cabrı dge, 1981.
OFFE, C. ; 'Competitive Party Democracy and the
Keynesian Welfare State:Factors of Stability and
Tre==r121 ı f:,IMİY•bl•D;
Didorganization', POLICY SCIENCES, 15/1982-
1983.
OFFE, C. ;The Capitalist State', POLITICAL STUDI-
ES, 31/1983.
OFFE, C. f5ocietal Preconditions of Corporatism
and Some Current Dilemmas of Democratic The-
ory',HELEN KELLOG INSTITUTE FOR INTERNATI-
 ONAL STUDIES, Notre Dame Univer ıty, 1984.
ÖNGEN, T.; PROMETHEU5'UN SÖNMEYEN ATE Ş I
(Günümüzde i ş çi S ı n ıfı ), İ kinci Baek ı , Alan Yayı nc ı -
l ı k, Istanbul, 1996.
PANITCH, L. ; 50CIAL DEMOCRACY AND INDUST-
RIAL MILITANCY, Cambridge, 1976.
PANITCH, L. ; 'The Development of Corporatism in
Liberal Democracies', COMPARATIVE POLITICAL
STUDIE5, 10(1)/1977a.
PANITCH, L.; 'The Development of Corporatism in
Liberal Democracies', in P. SCHMITTER ve G.
LEHMBRUCH (eds.),TRENDS TOWARD CORPORA-
TIST INTERMADIATION, London, 5age, 1979.
PANITCH, L.; `Recent Theorizations of Corpora-
tism:reflections on a growth industry', BRITISH
JOURNAL OF 50CIOLOGY, 31/1980.
PANITCH, L. ; 'Trade Unions and the Capitalist
State', NEW LEFT REVIEW, 125/1981
PLANU5, P. ; PATRONS ET OUVRIER5 EN 5UEDE,
Paris, 1938.
PONTU550N, J. ; '13ehind and Beyond Social De-
mocracy in 5weden', NEW LEFT REVIEW, 143/1984
PONTUSSON, J. ; 'Labor, Corporatism and Indust-
rial F'olicy, COMPARATIVEPOLITICS, 23(2)/1991.
SAGNES, J. ; HISTOIRE DU SYNDICALISME DANS
LE MONDE (DES ORIGINES A NOS JOUR5), To-
cy
uloue, 1994.
SCASE, R. ; 'Social Democracy in Sweden', in PA-
TERSON, W-ALISTAIR,T. (eds.), 50CIAL DEMOC-
RATIC PARTIE5 IN WE5TERN EUROPE, London,
1977.
5CHMITTER, P.C. ; 'Stili the Century of Corpora-
pe
tism', REVIEW OF POLITICS, 36/1974.
SCHMITTER, P.C. ; CORPORATISM AND PUBLIC
POLICY IN AUTHORITARIAN PORTUGAL, London,
5age, 1975.
SCHMITTER, P.C.; 'Modes of Interest Intermedi-
ation and Models of Societal Change in Western
Europe', COMPORATIVE POLITICAL STUDIES,
10(1)/1977
SCHMITTER, P.C. ; '5till the Century of Corpora-
tism', in P. SCHMITTER -G. LEHMBRUCH
(eds.),TREND5 TOWARD CORPORATIST INTERMA-
DIATION, London, 5age, 1979.
SCHMITTER, P. - G. LEHMBRUCH (eds.),TREND5
TOWARD CORPORATIST INTERMADIATION, Lon-
İnİ14,11.11:t,11.1111 14LILLİY.DDI.;
don, 5age, 1979.
SCHMITTER, P. C. ; Interest Intermediation and
Regime Governability in Contemporary Western
Europe and North America', in BERGER, 5. (ed.),
ORGANIZING INTEREST5 IN WESTERN EUROPE,
Cambridge, 1981.
5CHMITTER, P.C. ; 'Reflections on Where the The-
ory of Neo-Corporatism Has Gone and Where the
Praxis of Neo-Corporatism May be Going', in G.
LEHMBRUCH - P.C. SCHMITTER (eds.),PATTERN5
OF CORPORATIST POLICY MAKING, London, 5age,
1982.
SCHMITTER, P.C. ; 'Democratic Theory and Ne-
ocorporatist Practice, 50CIAL RESEARCH,
50(4)/1983.
SCHMITTER, P.C. ; 'Neo-corporatism and the Sta-
te',in W. GRANT (ed.), THE POLITICAL ECONOMY
OF CORPORATISM, 1985.
SCHMIDT, M.G. ; 'Does Corporatism Matter? Ec. o-
nomic crisis, politics and rates of unemployment
in capitalist democracies in the 19705', in G.
LEHMBRUCH ve P.C. SCHMITTER (eds.),PAT-
TERN5 OF CORPORATIST POLICY MAKING, Lon-
don, 5age, 1982.
SELAMO Ğ LU, A. ; 5END İ KACILI Ğ IN GÜCÜNDEK İ
DE ĞİŞİ M (GEL İŞ MELER-NEDENLER-E Ğİ L İ MLER),
(Doktora Tezi), İ stanbul Üniversitesi, 1994.
STRINATI, D.; 'Capitalism, The State and Industri-
al Relarions', C. CROUCH (ed.), SATE AND ECO-
a
NOMY IN CONTEMPORARY CAPITALI5M, Croom
Helm, London, 1979.
VON BEYME, K. ; 'Neocorporatism-A New Nut in
an Old Shell ?', INTERNATIONAL POLITICAL SCIEN-
CE REVIEW, 4(2)/1983.
WILLIAMSON, P.J. ; CORPORATISM IN PERSPECTI-
VE (AN INTRODUCTION GUIDE TO CORPORATIST
THEORY), 5age, London, 1989.
WIL5ON, F. L. ; 'Interest Groupe and Politics in
Western Europe-The Neocorporatist Approach',
COMPARATIVE POLITICS, 16(1)/1983.
ZHANG, B. ; 'Corporatism, Totalitarianism, and
Transitions to Democracy', COMPARATIVE POLITI-
CAL STUDIES, 27(1)/1994.
Z İ EGLER, C. E. ; 'Issue Creation and Interest Gro-
ups in Soviet Environmental Policy-The applicabi-
lity of the State Corporatist Model',COMPORATI-
VE POLITICS, 18(2)/1986.

Dünya Ekonomisine Entegrasyon Kalk ı nma
stratejilerinin Yerini Tutabilir mi?*
`The Wall Street Journal' ı n haberine göre
Amerikan Hazineei'nin üst düzey görevlilerin-
den biri yüksek suç oran ı n ı n yabanc ı yatı rı m-
c ı lar' kaç ı raca ğı n ı söyleyerek Meksika hükü-
metine ülkede i ş lenen euçlann azalt ı lmael
için -tedbir almas ı telkininde bulunmu ştur.
Bu haber, d ış ticaret ve yatı rı m ı n hükümet
politikalann ı n değerlendirilmesinde giderek
önem kazanan bir ölçü haline geldi ğ inin mü-
kemmel bir örne ğ idir. Söyle bir durumda i ş le-
nen suçlar ı n asil hedefinin yerel nüfue oldu ğ u
ve politikalar belirlenirken halk ı n menfaatinin
ön planda tutulmas ı gerektiğ i dü ş ünülebilir.
Ne var ki bu ve benzeri aç ı klamalarda bulun-
mak, politika belirleyicilerin eizi ciddiye alma-
s ı n ı ea ğ lamanin tek yoludur.
Hazine görevlisinin aç ı klamas ı , kalk ı n-
a
may ı , onu ba ş latan ve sürdüren kurumsal
reformlar ı dünya ekonomisine entegrasyon
bak ış aç ı e ıyla alg ı lama e ğ ilimini ortaya ç ı -
cy
karmaktad ı r. Bu e ğ ilim, geni ş kitlelerce ka-
bul görmü ş olan, serbest ticaretin ekono-
mik büyümeyi ea ğ layan en büyük güç oldu-
ğ u dü ş üncesine dayanmaktad ı r. Stanley
Fiecher ı n sözleriyle (2000), `Dünya ekono-
misine entegrasyon, ülkelerin büyümesi için
pe
en iyi yoldur.' Çok az Say ı da ekonomiet ve
politika belirleyici makalenin ba ş l ığı nda eo
rulan soruya olumlu cevap verecektir. Fa-
kat pratikte kalk ı nma stratejisi global en-
tegrasyon ile e ş anlaml ı hale gelmektedir.
Artı k anla şı lmi ştı r ki, dünya ekonomisi-
ne entegrasyon çok önemli kurumsal önko-
ş ullar içermektedir. Ben, bu önko ş ullan ye-
rine getirmek için yap ı lacak yatı nm ı n, al-
ternatif kalk ı nma yollar ı n ı t ı kayaca ğı n ı ve
insan kaynaklar ı , idari birikimi ve politik
sermayeyi farkl ı şekilde yönlendirerek önce-
lik verilmesi gereken konular ı gündem d ışı
b ı rakaca ğı n ı dü ş ünüyorum. E ğ er uluslara-
ras ı ekonomik entegrasyonun faydalar ı bü-
yük oleayd ı -serbest ticaret büyümenin
anahtar ı oleayd ı - benim dü ş üncem kötü bir
haber eay ı lmazdi. Ama elimizdeki kan ı tlara
göre, bir ülkenin yürürlükteki ticari engelle-
riyle ekonomik büyüme h ı z ı aras ı ndaki ili ş ki
=,
zay ıf (en az ı ndan son yirmi y ı ld ı r gözlenen Dani Rodrik
ticari engellerin seviyesi söz konusu oldu-
ğ unda). Ticaretin ve yat ı nm ı n önündeki en-
gellerin azalt ı larak eürdürülebilir büyük bir
kalk ı nma hamleeinin büyük olas ı l ı kla ger-
çekle ş ece`gine dair elimizde inand ı rı c ı bir
kan ı t mevcut de ğ il. Yukar ı daki aç ı klamalar-
dan ç ı kard ığı m eonuca göre serbeet tica-
ret, kalk ı nma etratejilerinin yerini tutmak
için tek ba şı na yeterli de ğ il. Politika belirle-
yiciler, küreeelle ş meyi kalk ı nmaya ili şkin ih-
tiyaçlar aç ı s ı ndan değ erlendirmeliler.
Entegrasyonun Maliyeti Yüksek
Uluslararas ı ekonomik toplulu ğ a üyelik,
bugün organize edildi ğ i şekliyle maliyetli bir
Ticari alanda
i ş lem. Dünya Ticaret Örgütü'nün (WTO) ba-
z ı yükümlülüklerini dü ş ünün. Michael Fin- WTO
gere göre geli ş mekte olan bir ülkenin WTO geli ş mekte
anla ş malar ı ndaki şartlar ı yerine getirebil- olan ülkelere
meei için 150 milyon USD harcamas ı gere-
birçok konuda
kiyor- birçok az geli ş mi ş ülkenin bir y ı ll ı k kal-
kı nma bütçeeine e şde ğ er bir rakam. Bu pa- zorunluluklar
ra, do ğ ru bir ş ekilde harcan ı r m ı ? Finger'e getirmi ştir ve
göre geli ş mekte olan ülkelerin çoğ u için ce-
her yeni
vap hayı rd ı r. Bu ülkelerde ilgili alanlardaki
kurumlar ı n güçlenmesi Ba ğ lan ı r, ancak ger-
oturumda
çek, WTO yükümlülükleri haz ı rlan ı rken kal- hareket alan ı
kı nma problemlerinin dikkate al ı nmad ığı dir. daha da
Yukarıda bahsi geçen WTO anla ş maları,
daralacakt ı r.
ayebergin sadece görünen ucudur. Entegrae-
yon ilerledikçe, kurumsal talepler daha belir-
gin hale gelir. Ticari alanda WTO geli ş mekte
olan ülkelere birçok konuda zorunluluklar ge-
tirmi ştir ve her yeni oturumda hareket alan ı
daha da daralacakt ı r. Uluelararas ı finaneta
Asya Krizi, uluslararas ı kurallar ve standart-
lar olu şturulmas ı zorunlulu ğ unu doğ urmu ş-
tur. Bunlardan baz ı ları mali şeffafl ı k, parasal
M=M1M1/,',1Z,113,WDDI.:
ve mali politikalar, bankalar ı n denetlenmesi,
bilgi da ğıtı m ı ve muhasebe etanartlar ıd ı r.
Bu kurallar tüm ülkeler için haz ı rlanmaktad ı r,
ancak .991 hedef zayıf hukuki ve finaneal ele-
temiere sahip geli ş mekte olan ülkelerdir.
kadar ıyla bu kural ve etandartlann ma-
liyeti henüz hesaplanmam ıştı r. Çev. Alev Söğ üt
1--i7.(11MT2I,~ 4:40]
Entegrasyonun getirdi ğ i daha az belir-
gin olan baz ı yükümlülükler de vard ı r. Ser-
best ticaret, d ış kaynakl ı riske maruziyeti
ve dolay ı siyla sosyal sigortaya olan talebi
artt ı r ı r. Sosyal sigorta a ğı n ı n geni ş lemesi,
-1
ticaretin Gayri Safi Yurtiçi Haella'n ı n
önemli bir k ı sm ı n ı olu şturdu ğ u ülkelerde hü-
kümetlerin daha büyük oldu ğ u bulgusunun
ard ı ndaki en önemli faktördür.
Gerçek dünyada ticaretin serbestle ş me-
ei, sadece engellerin kald ı rı lmas ı anlam ı na
gelmiyor. Uluelararae ı mülkiyet kuralları na
uyman ız, yerel kaynakl ı zafiyetleri önlemeniz
ve kendinizi korumay ı bilmeniz gerekiyor.
Erken küreeelle şen Doğ u Aeya kaplanları -
n ı n 1960 ve 1970'lerde kendi büyüme tecrü-
belerini ya şarken çok az sayıda uluslararas ı
kurala maruz kald ı kları ve entegrasyon
çok az ı n ı ödedikleri çoğ unlukla gözard ı
edilmektedir. Küresel ticaret kurallar ı onlar ı
özgür b ı raktı ; sermaye hareketliliğ i sorun ol-
mad ı . İşte bu yüzden bu ülkeler bugünkü küre-
a
eelleşmeye örnek te ş kil edemez. Güney Kore,
Tayvan ve di ğ er Doğ u Aeya ülkeleri kendi is-
tediklerini gerçekleetirme özgürlü ğ üne eahip-
tiler ve bunu fazIaelyla kulland ı lar. Ticarete
cy
58
ağı rl ı k verirken, ihracat eübvaneiyonlar ı, yerel
muhteviyat zorunlulu ğ u, lisans ihlalleri ve
sermaye ak ışı na kı s ıtlamalar gibi bugünün
kuralları na göre yasak olan birçok uygulama-
dan faydaland ı lar. Bugün küreselle ş meyi he-
defleyen ülkeler için ortam çok farkl ıd ı r.
pe
Dünya ekonomisine entegrasyon için
gerekli olan kurumsal reformlardan hiçbiri
tek ba şı na olumsuz de ğ ildir, hatta birbirin-
den ba ğı ms ı z olarak varl ığı ietenebilir. Ör-
neğ in, yabanc ı yatı r ı mc ı lar ı n haklar ı n ı koru-
maya mecbur edilen bir hükümet kendi va-
tanda şlar ı n ı n temel insan haklar ı n ı koru-
maya daha meyilli bir hale gelebilir. Ancak
reformlar her zaman böyle ard ı ard ı na gel-
meyebilir. Gelse bile istenen sonuçlar ı he-
deflemenin en etkin yolu de ğ ildirler (istenen
sonuçlar yasal reform, insan haklar ı n ı n iyi-
leştirilmesi, yoleuzlu ğ un azalmas ı olabilir).
Kurumsal de ğ isiklik, maliyetli bir i ş lem-
dir ve k ıt insan kaynaklar ı n ı n, idari birikimin
ve siyasi sermayenin kullan ı m ı n ı gerektirir.
Küresel entegrasyonun öncelikleriyle kal-
kı nman ı n öncelikleri her zaman çak ış maya-
caktı r. Baz ı örnekler:
• Eğ itim: Hükümetin eğ itim bütçesin-
deki önceli ğ i ne olmal ı d ı r? Daha az or-
ta derece okul öğ retmeni yeti ştirmek
pahas ı na daha fazla banka deneticiel
ve muhasebeci mi yeti ştirmelidir?
• Yolsuzluk: Hükümet yolsuzluk kar şı tı
etratejieini nas ı l odakland ı rmal ı d ı r?
Yabanc ı yat ı rı mc ı ları n bahsetti ğ i bü-
yük yolsuzlu ğ u mu yokea ortalama in-
can ı rahats ı z eden küçük yolsuzlukla-
rı m ı hedeflemelidir?
• Yasal Reform: Hükümet enerjisini ya-
sal etandartlar ı n ithaline mi yoksa
mevcut yasal kurumlar ı n iyile ştirilme-
eine mi harcamal ı d ı r? (Türkiye'de zay ıf Pünya
koalisyon hükümeti, geçen yaz ı yaban- ekonomisine
cı yat ı rı mcı lara uluslararas ı tahkimin
entegrasyon
korumas ı n ı sa ğ layan bir önergeye si-
yasi dee-tek arayarak geçirdi. Mevcut için gerekli
yasal sistemin yerli ve yabanc ı yatı - olan
rı mc ı lar yarar ı na iyile ştirilmesi uzun
vadede daha iyi bir strateji olabilirdi.)
kurumsal
reformlardan
• Kamu Sağ l ığı : Hükümet, WTO kuralla-
rı n ı çi ğ nemek pahas ı na zorunlu lisans tek ba şı na
ve/veya temel ilaçlar ı n paralel ithali
olumsuz
konusunda sert politikalar m ı uygula-
mal ı ?
hatta
• Sanayi Stratejisi: Hükümet sadece
171r121rinden
ticareti mi serbest b ı rakmal ı yokea
Doğ u Asya tecrübesini uygulayarak
1741ms ız
ihracat eübvaneiyonlar ı , yönlendiril- olarak varl ığı
mi ş kredi ve seçici korumaya m ı ba ş -
vurman?
• Sosyal Koruma ve Güvenlik Ağ ları :
Pazar kurallar ı n ı n getirdi ğ i mali engel-
ler varken hükümet bu tip programlar
için ne kadar para harcayabilir? (Pe-
ru'da Merkez Bankas ı , ani sermaye ç ı -
kış lar ı na karşı ekonomiyi koruyabilmek
için 15 ayl ı k ithalat rakam ı na e şcleğ er
yabanc ı para rezervi tutmaktad ı r.
Fazla rezervlerin sosyal
Gayri Safi Yurt İ çi Milli Hae ı la'n ı n 7. 1-
2 `ei kadard ı r. Bu para ile orta büyük-
lükte bir yoksulluk giderici program
rahatl ı kla uygulamaya konulabilir.)

Bu alanlar ı n her birinde küresel entegras-
yon stratejisi, kalk ı nmayla ili ş kili diğer yollar ı
tı kamaktad ı r.Küreeel entegrasyonun kurum-
sal önkoş ullarıyla kalk ı nman ı n kurumsal ön-
ko şulları çak ışea da ikisi aras ı nda gerilimler
mevcut. Politika belirleyiciler, en az ı ndan 'her-
şeyden önce küreeelle şme' etratejieinin fı r-
sat maliyetinin fark ı nda olmal ıd ı rlar.
Faycialar Belirsiz
Ş u ana dek küresel entegrasyon politi-
kas ı n ı n ortaya ç ı kard ığı kurumsal sonuçlar
nedeniyle f ı rsat maliyetinin oldu ğ unu ileri
sürdüm. Bu maliyetin beklenen fayda ile
karşı la şt ı rı lmaer gerekir.
Tüm ekonomietler bilirler ki ticaret fayda
sa ğ lar, ancak ticaretten sa ğ lanan standart
fayda küçüktür. Politika tart ışmaları nda eğ i-
lim, ticaretin faydas ı ile ilgili standart argü-
man ı n ötesine geçip serbest ticaret politika-
ları n ı n ekonomik büyüme h ızları nda patlama-
lar yaratt ığı n ı iddia etmektir. Bu iddia, ampi-
rik literatür ile desteklenmektedir.
a d ış ticarete ve yabanc ı yat ı rı mlara uygula-
Francisca Rodriguez ve ben, ticaret po-
litikac ı ile büyüme aras ı ndaki ba ğ lantı ile
cy
geni ş literatürü tarad ı k. Literatürü kul-
lananları n ç ı kard ığı mesaj ile literatürün
gösterdiğ i gerçekler aras ı nda önemli bir
farkl ı l ı k oldu ğ u sonucuna vard ı k. Farkl ı l ı k bir-
kaç faktöre dayanmaktad ı r. Birçok durum-
da, ara ştı rmac ı lar ı n kulland ığı serbeetlik
pe
göstergeleri, ticari engellerin ölçüsü olarak
sa ğ l ı ks ız ya da dü ş ük ekonomik performan-
e ı n eebepleriyle yak ı ndan ilintilidir. Ba ş ka
durumlarda, ticaret politikac ı ile büyüme
aras ı ndaki ili ş kiyi çözmek için kullan ı lan am-
pirik etratejilerin ciddi eksikleri vard ı r. Bu
ekeiklerin giderilmesi, bulgular' güçeüzle ştir-
mektedir. Ortak bir problem, a şı rı değerli pa-
ra ve makro dengesizlik gibi makroekonomik
olaylar ı n ve coğ rafi faktörlerin ticari politi-
kalara atfedilmeeidir5u tip problemleri gi-
dermek için düzeltmeler yap ı ld ığı nda, tarife
ya da tarife d ışı engellerin seviyesi ile ekono-
mik büyüme aras ı nda ietatietiki olarak an-
laml ı bir ba ğ lantı bulunamamaktad ı r.
Serbest ticaret ile büyüme aras ı nda
aç ı k bir ili ş kinin varl ığı ndan ş üphelenmek
için sebepler mevcuttur. Bu ili ş ki, hem ilgili
ülkeye özel hem de d ış karakterietiklere
bağ l ı d ı r. Bugünün geli ş mi ş ülkelerinin hepsi-
nin ticari engeller ard ı nda büyümeleri ve ko-
==;
rumay ı sonradan azaltmalar ı bize baz ı
ipuçları sa ğ lamaktad ı r. Ayrı ca iç (endoge-
noue) büyüme teorisi, serbest ticaretin
büyümeyi artt ı r ı p artt ı rmad ığı sorusuna
net bir cevap vermemektedir. Cevap, kar şı -
la ştı rmal ı avantaj ı n ülke kaynaklar ı n ı uzun
vadeli büyüme sa ğ layan aktivitelere yön-
lendirip yönlendirmedi ğ i ile ilgilidir.
Hiçbir ülke uluslararas ı ticarete ve
uzun vadeli sermaye ak ı m ı na s ı rt ı n ı döne-
rek geliş mi ş değ ildir. Çok az ülke ulusal ha-
e ı ladaki d ış ticaret pay ı n ı artt ı rmadan bü-
yümü ştür. Pratikte geli ş mekte olan ülke-
lerde ticareti büyüme ile ili ş kilendiren me-
kanizma, ithal edilen sermaye malları n ı n
yerel olarak üretilenlerden daha ucuz olma-
s ı d ı r. Sermaye mallar ı n ı n ithalini k ı ertlayan Hiçhir ülke
ve onları n fiyatlar ı n ı artt ı rarak gerçek yatı - uluslararas ı
rı m düzeyini dü ş üren politikalar ho ş karşı -
ticarete ve
lanmaz. ihracat ise sermaye mallar ı n ı n al ı -
nabilmeeini sa ğ lad ığı için önemlidir. uzun vadeli
Ş u da bir gerçektir ki hiçbir ülke sadece sermaye
ak ı m ı na
nan engelleri kald ı rarak geli ş mi ş değ ildir.
Ba şar ı sa ğ lam ış ülkeler, dünya pazarlar ı n ı n
s ı rtı n ı
dönerek
sa ğ lad ığı fı reatlar ı yerel kurum yaratma
11~
stratejisi ile birle ştirip yerel yat ı rı mc ı ları geli ş miş
harekete geçiren ülkeler olmu ştur. Örnek
de4ildir. Çok
ülkeler- Doğ u Asya, Çin ve 1980'1er-den beri
Hindistan- k ı smi olarak ithalata ve yaban- az ülke ulusal
c ı yatı rı ma izin vermi ş lerdir has ı ladaki
Kan ıtlardan elde edilen sonuç, ticari
d ı ticaret
koruman ı n ticari serbeetleş meye tercih
pay ı n ı
edilmesi gereğ i değ ildir. Son elli yı ldan gelen
hiçbir kan ıt, ticari koruman ı n yüksek büyü- artt ı rmadan
me oranlar ıyla ilintili olduğ unu göstermez. hilyümüttir,
Üstünde durulmas ı gereken nokta, serbest
ticaretin faydalar ı n ı n abart ı lmamae ı gere-
ğ idir. Birtak ı m alternatif politikalat-, k ıt
idari kaynaklara ve politik sermayeye talip
olurken serbest ticaret, kendisine verilen
önceligi çoğ unlukla haketmez. Bu, Afri-
ka'daki kimi ülkeler gibi reformun ilk a şama-
ları ndaki ülkeler için önemli bir deretir.
Serbest sermayenin faydalar ı na ili ş kin
=1Q1:=L=[IFWK.I.]
kan ıtlar daha da zay ıftı r. Ka ğı t üzerinde
sermayenin dola şı m serbestisi çok cazip-
tir. ideal pazar ko ş ulları nda serbest tica-
ret, etkinli ğ i artt ı rı r. Ancak finaneal pazar-
lar, ekonomik analizi güçle ştiren birçok
sendroma maruzdur ve kurumsal tedbirler,
bu durumu fazla de ğ i ştiremez.
=il
Geli ş mekte olan ülkelerin eermaye he-
eapları n ı eerbeetle ştirmelerinin gerekip ge-
rekmedi ğ i eorueu sadece ampirik kan ı tlarla
cevaplanabilir. Finaneal eerbeetle ş meyi fi-
naneal krizlerin takip etti ğ ine dair birçok
kan ıt olmas ı na ra ğ men yüksek büyüme h ı z-
lar ı n ı n eermaye heeaplarm ı n eerbeetle ş -
meeinden kaynakland ığı na dair çok az kan ıt
elde edilebilmi ştir. Quinn (1997) eermaye
hesaplar ı n ı n eerbeetle ştirilmeeiyle uzun
vadeli büyüme aras ı nda pozitif bir ili ş kiden
bahsederken Grilli ve Mileei-Ferretti
(1995), Rodrik (1998) ve Kraay (1998)
hiçbir ili ş ki bulamam ışt ı r. Klein ve Olivei
(1999), pozitif bir ili ş ki bulmu ştur, ama bu
ili ş ki, örnekte bulunan geli ş mi ş ülkelerin
tecrübelerinden ortaya ç ı km ıştı r. Bu konu
ile ilgili daha ö ğ renilmeei gereken çok şey
var. Ş u anda Söylenebilecek tek şey, ser-
mayenin eerbeetle ştirilmeeinden ea ğ lana-
cak faydalara dair ikna edici kan ıtlar ı n bu-
lunmas ı n ı n gerekti ğ idir.
Uluelararae ı eermaye hareketinin lehin-
deki argümanlar ı n içinde en makul olan ı , bu
hareketin hükümet politikalar ı üzerinde di-
sipline edici bir etkisi oldu ğ udur. Yat ı r ı mc ı -
cy
60
ları n beklentilerini kar şı lamak zorunda olan
hükümetler, toplumun kaynaklar ı n ı kolayca
çarçur edemez. 13u dü ş ünce, çok cazip, an-
cak do ğ rulu ğ unun ampirik olarak eorgulan-
mae ı gerekiyor. Yabanc ı yatı rı mc ı lar piya-
sadaki zafiyetlere maruzken hükümet, har-
pe
camalar ı n ı yurtd ışı ndan ald ığı borçlarla ko-
layca finanee edebilir. Ayr ıca yatı rı mc ı ları n
0
hareketleri, kolayca gözlenemeyen göeter-
gelerle belirleniyorea, denge durumunun ie-
tenmeyen özellikleri olabilir. Özellikle hükü-
metler, yat ı rı mc ı ları n önceliklerine ve ön-
yarg ı lar ı na uygun istenmeyen politikalar
uygulamak zorunda kalm ış olabilirler.
Sonuçlar
Bu makalede eorgulad ığı m, 'ticaretten
ea ğ lanan faydalar' ı n standart vereiyonu
değ il, ticari eerbe ştli ğ in eonuclanyla ilgili
dayanake ız iddialar ı n kayna ğı n ı olu şturan
standart vereiyona yak ı n bir dü ş üncedir.
Gerçek dünyada ticari eerbeetli ğ in sa-
dece gümrük tarifelerinin gözden geçirilme-
si ve yabanc ı yat ı rı m ı n önündeki engellerin
kald ı rı lmas ı olmad ığı fikrini eavundum. Ti-
cari eerbeetle ş me, finaneal, bürokratik ve
politik kaynaklar ı tüketen yoğ un kurumsal
Ulu5lararael
reformlar gerektirir. Bu reformlar ı n çoğ u-
nun zincirleme etkileri, kalk ı nmay ı destek- ticaretin ve
ler, ancak ekonomik büyüme, e ı nai ve tekno- Sermaye
lojik yeterlilik, yokeullu ğ un azaltı lmas ı gibi
a
kalk ı nma hedeflerine odakland ı rı lmam ıştı r.
ak ı mlar ı n ı n
Hatta ilgi ve dikkati bu hedeflerden uzak- s tratejik
la şt ı rı rlar. Serbest ticareti ve eermaye kullan ı m ı ,
ak ı mlar ı n' makeimize etmeyi hedefleyen ku-
171r kalk ı nma
rumsal reformlar ı n daha geni ş faydaları
olabilir, ama kalk ı nmayı sa ğ laman ı n en et-
otratejleinin
kin yolu değ ildirler. parça51
K ı saca, uluelararae ı ticaretin ve eer- olabilir, ama
maye ak ı mları n ı n stratejik kullan ı m ı, bir
yerini
kalk ı nma etratejieinin parças ı olabilir, ama
yerini tutamaz. tutamaz.

4 Seattle ve Washington: Kim, Neden isyan Ediyor?
Geçen yı l ı n Kas ı m ay ı nda ABP'nin 5e-
attle şehri büyük çapl ı direni ş hareketleri-
ne sahne oldu. Seattle bir anda, A517nin
en uzak kö ş elerinden uçaklarla, otobüsler-
le, karavanlarla gelen ve sayı lar ı 50.000'i
a şan göstericiyle doldu. Amerikal ı gösteri-
cilerin yan ı s ı ra dünyan ı n dört bir yan ı ndan
yüzlerce emekçi, çiftçi, çevreci, insan hak-
lar ı temsilcisi de Seattle caddelerinde
co ş kulu sloganlar atarak el ele, omuz omu-
za yürüyordu. Bu kitlesel direni ş in hedefi
30 Kas ı m - 3 Aral ı k tarihleri aras ı nda y ı l-
l ı k toplant ı s ı n ı yapan Dünya Ticaret Örgü-
tü (DTÖ) ve bu örgütün eon y ı llardak ı uy-
gulamalarlyd ı .
Direni ş in ilk gününde, göstericiler, poli-
sin gözya şı bombalar ıyla, biber gaz ıyla,
a
tazyikli suyla sald ı r ı lar ı na karşı n son dere-
ce sakin fakat metin bir biçimde insan ba-
rikatlar ı olu şturarak, delegelerin toplant ı -
cy
larin yap ı ld ığı binalara girmelerini engelledi-
ler. Daha sonraki günlerde, polis daha da
acrmae ız davran ış larda bulundu; cop kul-
land ı , yüzlerce ki ş iyi tutuklad ı ve toplant ı
binalar ı n ı kordon alt ı na ald ı . Toplant ı lar ke-
eintili olarak yap ı lmaya ba ş land ı .
pe
Ancak, 3 Aral ı k'ta, gerek sokaklardaki
halk muhalefeti, gerekse de PTÖ'deki azge-
li ş mi ş ülke delegelerinin, d ış lay ı c ı tutumlar ı
nedeniyle geli ş mi ş ülke temsilcilerine ver-
dikleri tepkiler nedeniyle, toplant ı lar sona
erdirildli. A5D'nin ticaret temsilcisi Charle-
ne Karshefsky, evsahibi delege olarak, DTÖ
toplant ı s ı n ı n tarihi bilinmeyen bir zamana
ertelendi ğ ini bildirmek zorunda kald ı .
Aradan be ş ay geçmeden 9 17 Ni-
- İ ktieadi
san'da, bu kez de Washington'da, Dünya
Bankas ı (PB) ve Uluslararas ı Para Fonu
(IMF)'nun ola ğ an -toplant ı s ı s ı ras ı nda yine
büyük ölçekli protesto eylemleri düzenlen-
di. Seattle'daki gibi emekçilerden, öğ renci-
lerden, çevrecilerden, insan haklar ı örgütle-
rinden ve ilerici dini örgütlerden olu şan bu
ilginç ve ola ğ and ışı koalisyon bu kez de 195
ile IMF'nin azgeli ş mi ş ülkelere dayatt ı kları
yap ı sal uyum politikalar ı n ı protesto ediyor,
bu ülkelerdeki yoksul kitleleri ölümün e ş i ğ i-
=MU,
ne getiren d ış borçlar ı n eilinmeeini talep Neecan Balkan
ediyorlard ı . Her iki şehirdeki direni ş de sa-
dece protesto amaçl ı yürüyü ş lerle kalma-
yı p, günlerce süren seminerler, bilgilendirme
toplantı lar ı , di ğ er ülkelerden gelen temsilci-
lerle görü ş al ışveri ş ini sa ğ layan paneller
çevresinde düzenlenmi şti.
Sokak tiyatrolar ı n ı n gösterileri, cad-
deleri ba ş tan ba şa kaplayan ve politikac ı -
lar ı /kurumlar ı hicveden tekerlekli büyük boy
kuklalar, konserler ve üniversite öğ rencile-
rinin ilginç atrakeiyonlarla 12ezenmis slo-
I3u etkin
ganlar ı , protesto eylemlerine renklilik ka-
zand ı r ıyordu.
düzenleme
Bu etkin düzenleme sonucunda, ege- sonucunda,
men çevrelere kar şı ciddi bir muhalefet egemen
sergilendi ğ i gibi, politikayla ilgili yurtta ş lar
çevrelere
bilgilerini geli ştirip, bu yeni, umut verici da-
karşı ciddi 5 ir
yan ış madan güç kazand ı lar. Ayr ı ca, söz-
konusu kurumlar ı n uygulamalar ı ndan ha- muhalefet
bersiz olan kesimlerle bile bir kulak dol-
5ergiletuir4i
gunlu ğ u yaratı lm ış oldu.
ABP'deki son direni ş lerle doruk nokta-
gÎilÎ y
s ı na varan bu uluslararas ı protesto eyle- politikayla
mi can bee-alt ı yı ld ı r tüm h ı z ıyla geli ş mek-
te. P5 ile IMF'nin, 1994'teki 50. Kurulu ş
yurtta ş lar
y ı ldönümünde ba ş lat ı lan "50 Y ı l Yeter!!"
kampanyas ı halk muhalefetinin ilk örnekle- bilgilerini
rinden biri. MAI (Multilateral Agreement geliştirip,
on Investment) diye bilinen ve sermaye ha-
bu yeni,
reketlerinin önündeki engelleri tam anla-
m ıyla kald ı rmaya yönelik Çoktarafl ı Yat ı - umut verici
rı m Anla ş mas ı na kar şı yap ı lan direni ş ler dayan ış ma-
de bir ba ş ka örnek.
dan güç
MAI önce 1997 y ı l ı nda Paris'te yap ı lan
İş birli ğ i ve Kalk ı nma Örgütü
kazand ı lar.
(OECD)'nde hayata geçirilmeye çal ışı ld ı .
Ancak, 1998 ve 1999'da gerek sokaklar-
daki muhalefet, gerekse baz ı burokratla-
r ı n direni ş i sayesinde MAI'nin yaealla ş -
EM7===r*T"
mael önlendi.
DTÖ'nün 1999 y ı l ı nda Cenevre'de yapı -
lan y ı ll ı k toplant ı s ı da yine binlerce ki ş i ta-
rafı ndan protesto edildi.
Bu yaz ıda önce, IMF, PB ve DTÖ'nün ne
amaçla kurulduklar ı, baz ı uygulamalar ı, daha
sonra da neden ele ştirildikleri incelenecek. Dr.
 Sava ş Sonras ı Düzenin Üç Direğ i
Dünya Bankas ı ve IMF, İ kinci Dünya
Sava şı'n ı n hemen ard ı ndan 1944 yı l ı nda
Bretton Woode'da yap ı lan ünlü uluelara-
5 rae ı konferans ı n ürünleridir. IMFnin ana
kurulu ş amac ı , üye ülkelerin para politika-
lar ı n ı n e şgüdümünü sa ğ lamaktı r. IMF ayr ı -
ca, ödemeler bilançosu dengeeizli ğ iyle kar-
şı la şan ülkelere gerekli fonlar' sa ğ layarak
destek olacakt ı r. Dünya Bankas ı 'n ı n ilk ku-
rulu ş amac ı ise sava şta yı k ı ma u ğ ram ış
olan Avrupa ülkelerinin yeniden in şas ı na
destek vermektir. DB, daha sonraki y ı llar-
da, teknik ve mali yard ı mlarla, azgeli ş mi ş
ülkelerin kalk ı nmae ı na yönelir. Bu y ı llarda,
gerek kalk ı nma örgütlerinin gerekse Bat ı l ı
(ve baz ı azgeli ş mi ş ülke) uzmanlar ı n var-
say ı m ı , azgeli ş mi ş ülkelerin Bat ı dan ser-
maye ve teknik yard ı m ald ı klar ı takdirde
bir süre sonra kalk ı nmay ı gerçekle ştire-
cekleri yolundad ı r. Bu dönemde ayn ı za-
manda geli ş mi ş ülkelere ait çokuluslu ş ir-
a
ketler (ÇUS) uluelararae ı yat ı rı mlar ı n ı yo-
ğ unlaştirdiklar, üretimlerini h ı zla uluelara-
rae ı la ştı rmaya ba ş lad ı lar. ÇUS'un do ğ ru-
cy
dan yat ı rı mları n ı n, azgeli ş mi ş ülkelerin kal-
62
kı nmae ı na/eanayile ş meeine büyük katk ı lar ı
olaca ğı ileri eürülür.
Sava ş eonrae ı dönemde dünya ekono-
misi kapitaliet ve sosyalist olmak üzere iki
blo ğa bölünmü ştür. Sözü edilen kurumla ş -
ma, kapitalist blo ğ un i şleyi ş kurallar ı n ı be-
pe
lirleme çabae ı d ı r. Bu kurumla ş ma, sava ş
eonrae ı nda bağı ms ı zl ı kları n ı kazanan eö-
mürgelerle, hiç eömürgele ş memi ş olmakla
birlikte kalk ı nma düzeyi dü ş ük olan baz ı ül-
keleri kapitaliet sistemle bütünle ştirme
amac ı n ı güder. Bu azgeli ş mi ş ülkeler daha
sonraki y ı llarda, topluca, "Üçüncü Dünya
Ülkeleri" diye de an ı l ı r.
Sava ş sonrael ekonomik düzenin
üçüncü temel dire ğ i GATT (Genel Gümrük
ve Ticaret Anla ş mas ı ) ise 1947 y ı l ı nda im-
zalan ı r. Bu anla ş man ı n ana hedefi uluela-
rarae ı ticaretin önündeki engellerin kald ı -
r ı lmae ı , ba ş ka bir deyi ş le uluelararae ı ti-
caretin eerbeetle ş mesi için gerekli ko ş ul-
1:41~1-dM1M11..1..
lar ı n sa ğ lanmas ıd ı r. İ ki dünya sava şı ara-
'
s ı nda uygulanan korumac ı l ı k politikalar ı
kapitaliet sistem içinde blokla ş ma yara-
tarak eava ş a yolaçan önemli bir neden ol-
mu ştur. Üye ülkeler ayn ı olumsuz ko ş ulla-
r ı n yeniden ortaya ç ı kmamaei için, sözko-
nusu anla ş ma çerçevesinde, gümrük du-
varlar ı n ı tedricen indirmeyi kabul ederler.
Nitekim, bu anla ş ma nedeniyle mamul
maddelere uygulanan gümrük vergileri
1940'da ortalama yüzde 40 iken günü-
müzde yüzde 4'e dü ş mü ştür.(1)
GATT 1995 yı l ı nda yeni bir yap ı lanma
ile Dünya Ticaret Örgütü olur. DTÖ'yü
GATftan ay ı ran en önemli fark, artan
yaptı r ı m gücüdür. 135 ülkenin üye oldu ğ u
DTÖ, sadece klasik anlamdaki uluslararas ı
mal ve hizmet ticaretini de ğ il, karma şı k kü-
resel ekonominin birçok yeni yönünü de ku-
rala ba ğ layan/denetleyen bir kurum haline
gelir. Örneğ in, TRIre (Trade-Kelated Ae- Sava ş
pecte of Intellectual Froperty Meaeuree)
Sonras ı
diye bilinen bir dizi kural, özellikle biyotek-
noloji ve bilgisayar programlama alanla- dönemde
rı nda ortaya ç ı kabilen ve "korsan" olarak dünya
an ı lan faaliyetlerin önlenmesiyle fikri mülki-
ekonomi
yet haklar ı n ı n korunmas ı na yoneliktir. Ge-
kapitalist ve
li şmi ş ülkelerin ÇU5'lar ı patentlere ili ş kin
kurallar konusunda ı srarl ıd ı rlar çünkü az- sosyalist
geli ş mi ş ülkelerde yeti şen tah ı llardan Ş ifa- olmak üzere
Ii bitkilere kadar birçok ürünün genetik kod-
iki 171*
ları n ı elde edip kendi patentli mallar ı haline
getirmeye çal ış maktad ı rlar. 17ölünmü ştür.
Azgeli ş mi ş ülke çiftçileri, bu durumda, Sözü edilen
binyı llard ı r yeti ştirdikleri ürünlere bile sa-
kurumla ş ma,
hip çikamama tehlikesiyle kar şı karşıyalar.
Baz ı azgeli ş mi ş ülke hükümetleri bu kural-
kapitalist,
lara ı srarla direnmekte fakat baek ıyla lı lo4un iş leyi ş
kar şı la ş maktalar. TRIMe (Trade-Related kuralları n ı
Inveetment Meaeures) denilen baz ı kural-
belirleme
lar ise ticaretle ba ğ lant ı l ı yatı r ı mlar ı n ko-
runmas ı na yöneliktir. Bu çerçeve ile çak;,as ı d ır.
ÇU5'lar, yat ı rı m yapt ı kları ülkelerde kamu
politikalar ı n ı n de ğ i ş mesi nedeniyle zarara
uğ rarlarsa, bu ülkelerin hükümetlerine da-
va açabilme hakkı n ı elde ediyorlar.
DTÖ'nün Seattle toplant ı s ı n ı n günde-
minde, kurulu ş un bugüne dek uygulad ığı
kurallar ı n yeniden de ğ erlendirilmesi, tar ı m
ve hizmet eektorlerine ili ş kin baz ı uygula-
malar ı n tart ışı lmas ı gibi konular vard ı . Ay-
r ı ca, yat ı rı m ve hükümet tedarikleriyle ilgi-
li baz ı hueuelar ı n DTÖ'nün çat ı s ı altı na ge-
tirilip getirilmeyece ğ i de görü ş ülecekti.
Gözlemciler, bu konular ı n da DTÖ'ye dev-
redilmeei halinde, kurumun yapt ı rı m gücü-
nün iyice artaca ğı ndan eözediyorlar.
DTÖ'ye Yönelik Ele ştiriler
DTÖ'ye yönelik ba şl ı ca ele ştirilerden bi-
ri, kurumun demokratik bir biçimde çal ış m ı -
yor oldu ğ u yolunda. DTÖ'nün delegeleri üye
ülkelerin bürokratlar ı ndan olu ş uyor. Ancak
bu bürokratlar ı n dan ış ma kurulları a ğı rl ı kl ı
olarak ÇUS'un d ış ticaret uzmanları ve
avukatları . Örne ğ in ABD delegelerinin da-
n ış ma kurullar ı nda tek bir sendika temsil-
cisi yok. Çevreciler, insan haklar ı örgütleri,
tüketici haklar ı n ı savunan gruplar da bu
kuruflardan d ış lanm ış durumdalar. Öte
yandan, dan ış manl ı k kurullar ı 500 kadar
büyük ş irketin uzmanları n ı n egemenli ğ inde.
Örneğ in, GATT' ı n "Uruguay Raund"u diye
bilinen görü ş meleri s ı ras ı nda, ABD delege-
lerinin belirttikleri görü ş ler, Monsanto,
Merck ve DuPont gibi dev ÇUS'un uzmanla-
runca haz ı rlanan raporlara dayan ıyor-
du.(2) Kurumun yap ı c ı böyle olunca kurum
içindeki kurullarda da ÇUS'un temsilcileri
a ğı rl ı k kazan ıyorlar. Örne ğ in, ülkeler ara-
s ı nda ticari çeli ş kiler oldu ğ unda çözüm ge-
a lü, karma şı k ve kimi zaman da birbiriyle çeli ş-
tiren "uyu ş mazl ı k mahkemesi" geni ş halk
kesimlerinden gelen temsilcilerin görü ş bil-
cy
dirdiğ i bir platform de ğ il, ÇUS'un avukatla-
r ıyla d ış ticaret uzmanlar ı n ı n pazarl ı k yap-
tı kları bir ortam. Pazarl ı klar sonucunda
verilen kararlar ise -temsil edilmeyen halk
kesimlerinin i ş olanakları n ı ve güvencelerini,
gelirlerini, tükettikleri ürünleri, sa ğ l ı k ve
ko ş ullar ı n ı , k ı sacas ı ya şamları n ı n
pe
e ğ itim
birçok alan ı n ı doğ rudan veya dolayl ı biçim-
de etkiliyor. Uyu şmazl ı k mahkemesinin pa-
zarl ı ları kapal ı kapı lar ard ı nda, kamuoyuna
kapal ı bir biçimde yürütmeyi de ele ştiriye
neden oluyor. Bir ba ş ka antidemokratik
uygulama da uyu ş mazl ı k mahkemesinde
al ı nan kararlar ı gözden geçirecek, gerekir-
se değ i ştirecek uluslararas ı duzeyde bir
üst merckn bulunmamas ı .
DTÖ bu örgütleni ş biçimi ve yapt ı rı m gü-
cü nedeniyle, uluslararas ı ticaretin ser-
beetleemesi ad ı na, üye ülke hükümetlerini,
yurtta ş ları n hakları n ı koruyan baz ı kamu
politikalar ı n ı değ i ştirmeye/kald ı rmaya zor-
layabiliyor. DTÖ tüzü ğ ü nedeniyle bir ülke,
(kendi ÇUS'unun üretimi, yat ı rı m' veya tica-
reti tehlikeye dü ştü ğ ünde) bir di ğ er ülkenin
kamu politikalar ı n ı serbest ticaret kuralla-
rı na uygun olmamakla suçlayı p dava edel2il-
mektedir. Örne ğ in, Avrupa Birli ğ i (AB)'nin
suni hormonla beelenmi ş hayvanları n etinin
yenmemesi, ithal edilmemesi gibi bir politi-
kac ı var. ABD delegeleri, AB'nin yurtta şla-
rı n sağ l ığı n ı korumak için uygulad ığı bu poli-
tikas ı n ı, et ihracatç ı s ı Amerikan ÇUS'unu
koruma güdüsüyle, uyu ş mazl ı k mahkeme-
sinde dava edip, Af3'yi serbest ticareti en-
gellemekle suçlayabiliyor. Bu durumda,
uyu ş mazlik mahkemesi konuyu tan ışıyor ve
bir karara ba ğ l ıyor. Mahkeme daval ı ülkenin
serbest ticareti engelledi ğ i sonucuna var ı r-
sa, bu ülke ya sözkonusu kamu politikas ı n ı
değ i ştirmek zorunda kal ıyor, ya da davac ı
ülkeye tazminat ödüyor. Ödemezse de, tüm
üye ülkelerin ticari müeyyideleriyle kar şı la şı -
yor. Bu örnekte, AB davay ı kaybetti ğ i ve
halktan gelebilecek tepkilerden çekinip sa ğ -
l ığı korumaya yönelik bu politikas ı n ı değ i ş -
tirmeye raz ı olmad ığı için, ABD'ye tazminat
PTÖ'ye karşı
ödemek zorunda kalm ıştı .
DTÖ'ye karşı muhalefet içinde yeralan muhalefet
çeşitli kesimlerin ele ştiri ve talepleri çok yön- içinde yeralan
çeşitli
kili. Bu kesimler halihaz ı rda bir tart ışma or-
kesimlerin
tam ı olu şturup, ortak Faydalar ı bulma ça-
eleştiri ve
bası içindeler. Dünya ekonomisinin karma şı k
işleyi şi ve ç ı karları n farkl ı l ığı nedeniyle ikircik- talepleri çok
li birçok konuyu ayd ı nl ığa kavu şturmaya ça-
yonlü
l ışıyorlar. Özetle ele almak gerekirse bu ke-
simlerin ele ştiri ve talepleri şöyle: karma şı k ve
kimi zaman
Emekçilerin Ele ştiri ve Talepleri
da 121r121riyle
Geli ş mi ş ülkelerin emekçileri DTÖ'nün
çeli şkili.
serbest ticaret uygulamalar ı na, i ş lerini ve
i ş güvencelerini yitirdikleri ve reel ücretlerde
dü ş ü ş olduğ u için karşı ç ı kıyorlar. Dünya
ekonomisi ş u anda ÇUS'lar ı n kı ran k ı rana
rekabet ettikleri, kar oranlar ı n ı arttı rmak
amac ıyla, maliyetleri dü ş ürmekten pazarla-
rı geni şletmeye do ğ ru uzanan geni ş yelpaze
içinde, ş irket evliliklerinden taşeron firma
kullanmaya, binbir çe şit esneklik uygulama-
sı na kadar her yöntemi kulland ı klari bir are-
na durumunda. ÇUS bu amaçlarla üretimle-
rini azgeli ş mi ş ülkelere kayd ı rd ı kları nda, ge-
li ş mi ş ülke i şçileri (özellikle imalat alan ı nda-
kiler) i ş lerini kaybediyorlar. İş kayb ı tehlikesi
geli ş mi ş ülkelerdeki sendikal faaliyetleri
uzun bir süredir etkilemekte ve zay ıflatmak-
ta. Esneklik uygulamalar ı sonucu i ş güvenli-
ğ i azal ıyor, ortalama reel ücretler dü ş üyor
ve örgütlenme olanaklar ı zay ıfl ıyor. Öte yan-
 dan, ba ğı ms ız kalk ı nma stratejileri uygula-
yamayı p, kendilerine verili kapitalist dünya
düzeninde bir yer edinmeye çal ışan azgeli ş -
mi ş ülkelerdeki hükümetler, ÇUS'un yat ı rı m-
ları n ı cezbedilmenin bir yöntemi olarak üc-
retleri dü ş ük tutuyorlar. Sonuçta, ÇUS üre-
timlerini Üçüncü Dünyaya kayd ı rd ı kça, ge-
li ş mi ş ülke emekçileri kapitalizmin "Alt ı n
Ça ğı " diye bilinen sava ş sonras ı uzun geni ş -
leme döneminde elde ettikleri kazan ı mları
yitirirken, azgeli ş mi ş ülke emekçileri ise ba ş -
ka seçenekleri olmad ığı ndan, son derece dü-
ş ük ücretlerle ve kötü ko ş ullarda çal ış mak
zorunda kal ıyorlar.
Tablo kabaca böyle olmakla birlikte,
ele ştirilerin ve taleplerin birçok çeli ş kili/ikir-
cikli yönü de var. Örne ğ in ABD'nin en büyük
i şçi sendikalar ı konfederasyonu AFL-
CIO'nun talebi, DTÖ'nün ticaret anla ş mala-
r ı na, Uluslararas ı Çal ış ma Örgütü
(ILO)'nün belirledi ğ i bütün i ş çi haklar ı n ı n
dahil edilmesiyle s ı n ı rl ı iken, Birle ş ik Çelik
i şçileri Sendikas ı gibi daha ilerici unsurlar ı
a z ı nda uluslararas ı la ş ma yolunda önemli
içeren örgütler, bu taleplerle yetinmeyerek,
kapitalist sistemin isleyi ş ini, DTÖ'nün ku-
cy
rulu ş ilkelerini sorguluyorlar. AFL-CIO'nun
64
taleplerini "reformist" bulan bu örgütler, i ş -
çi haklar ı n ı n, DTÖ tüzü ğ üne dahil edilseler
bile uygulanmayaca ğı ndan ku ş kulular. Ku ş -
kular ı n ı n nedeni, ABD hükümetlerinin bugü-
ne dek, ILO'nun i şçi haklar ı n ı düzenleyen
birçok uluslararas ı sözle ş mesine imza at-
pe
mam ış olmalar ı . ABD, ILO'nun sözkonusu
haklarla ilgili be ş ana sözle ş mesinden sa-
dece bir -tanesini, 176 genel sözle ş mesin-
den de sadece 12 tanesini onaylam ış (3).
Bu durumda, bu haklar DTÖ tüzü ğ üne dahil
edilseler bile lafta kal ı p uygulanmayacaklar
kayg ı s ı yayg ı n. ba ş kan Clinton, Seattle'da-
ki direni ş in gücü karşı s ı nda, derhal bir ince-
leme kurulu olu şturulup, konunun ele al ı na-
ca ğı n ı bildirmek zorunda kalm ıştı . Ancak
Amerikan i ş çi s ı n ıfı n ı n ilerici kesimleri bu
hamleyi, Ba ş kan Clinton'un yeni bir oyala-
ma politikac ı olarak de ğ erlendiriyorlar.
KTISAT DERİ • TEMMU Z200.,
İ kircikli bir ba ş ka konu da yine i şçi hak-
lar ıyla ilgili olarak geli ş mi ş ve azgeli ş mi ş ül-
ke hükümetlerinin aras ı nda süregiden tar-
tış ma. Geli ş mi ş ülke hükümetleri resmi dü-
zeydeki temaslarda azgeli ş mi ş ülke hükü-
metlerine, i şçi haklar ı n ı geli ştirmeleri (ba ş -
ka bir deyi ş le, ücretleri yükseltmeleri, çal ış -
ma ko ş ullar ı n ı düzeltmeleri, i şçilerin örgüt-
lenme olanaklar ı n ı arttı rmalar ı ) yönünde
baskı yap ıyorlar. Azgeli ş mi ş ülke hükümet-
leri ise, ucuz eme ğ in kendileri için bir avan-
taj oldu ğ unu, mukayeseli üstünlü ğ ü ucuz
emekle elde ettiklerini ileri sürüyorlar. Ge-
li ş mi ş ülke hükümetlerinin, i ş çi haklar ı ko-
nusunu bir korumac ı l ı k yöntemi olarak kul-
land ığı n ı söylüyorlar. Hal böyle iken, yani
geli ş mi ş ülke hükümetleri resmi düzeyde bu
12ask ıy ı yaparken, bir yandan da, kendi
ÇUS'unu, ucuz emekten istifade etmeleri
için azgeli ş mi ş ülkelerde yatı rı m yapmaya
te şvik ediyorlar. ÇUS'una bu amaçla tes-
vikler verip, vergi indirimleri sa ğ l ıyorlar. Ta-
bii, yukar ı da belirtildi ğ i gibi, kendi i şçilerinin
i ş kaybı pahas ı na. Bu durum, geli ş mi ş ülke
hükümetlerinin nas ı l iki yönlü davrand ı klar ı -
n ı n bir örne ğ i. Geli ş mi ş ülke
ABD'cleki ilerici sendikalar bu nedenle, hükümetleri
uluslararas ı örgütlenmeye çok önem veri- resmi
yorlar. Bu sendikalar, sektör ve sanayi ba-
düzeydeki
hamleler yapmaktalar. Amaçlar ı n ı n milli- temaslarda
yetçi tutumlardan uzak durmak ve ÇUS'un azgeli ş mi ş
kâr h ı re ıyla yapt ı kları uygulamalara, azge-
ülke
li ş mi ş ülkelerdeki emekçi yolda ş lanyla bir-
likte kar şı ç ı kmak oldu ğ unu söylüyorlar. hükümetlerine,
Serbest uluslararas ı ticaretin sermayenin i şçi hakları n ı
hareket kabiliyetini artt ı rarak, iki grup ülke geli ştirmeleri
emekçisini birbirleriyle rekabete itti ğ ini,
emekçilerin temel haklar ı n ı n sadece geli ş -
yönünde
mi ş ülkelerde değ il, dünyan ı n her yan ı nda bask ı
korunmas ı gerekti ğ ini belirtiyorlar. Ayr ı ca, yap ıyorlar.
uluslararas ı bir sendika hareketinin, i şçi
haklar ı n ı n yan ı s ı ra, insan haklar ı n ı ve doğa
korunmas ı n ı da ele almas ı , azgeli ş mi ş ülke
halklar ı na alternatif kalk ı nma stratejileri
aray ış lar ı nda destek olmas ı gere ğ ini de be-
lirtiyorlar. Bu son konuyla ilgili olarak, az-
geli ş mi ş ülkelerde, örneğ in toprak reformu
konusunun önemini vurguluyorlar. Toprak
reformunun yap ı lmas ı yönünde mücadele
edilirse sorunlara köktenci çözümler bulu-
naca ğı n ı ileri sürüyorlar.
Çevrecilerin Ele ştiri ve Talepleri:
Çevreci gruplar ı n ba ş l ı ca ele ş tirisi,
DTÖ'nün serbest ticaret uygulamalar ı so-
nucu birçok ülkede do ğ ayı korumaya yönelik
yasaları n birer birer ortadan kalkmas ı . Ör-
neğ in, ABD'de, nesli tükenen hayvan türle-

rinden yunue ve deniz kaplumba ğ alar ı na
zararl ı olabilecek bal ı kç ı l ı k yöntemleri ya-
saklanm ışt ı . ABD ayn ı yasa ile, bu yön-
temlerle tutulan karides ve küçük bal ı kları n
ithalini de yasakl ıyordu. Ancak, 1998 yı l ı n-
da, bu yöntemleri uygulayan ve ABD'ye ih-
racat yapan baz ı azgeli ş mi ş ülkeler
DTÖ'nün uyu ş mazl ı k mahkemesine basvu-
rup, bu yasan ı n serbest ticaret ilkelerine
ayk ı rı oldu ğ unu ve ihracatlar ı n ı n engellen-
diğ ini ileri sürerek yasan ı n iptalini sa ğ la-
m ış lard ı r. İşte çevrecilerin kar şı durduklar ı
bu tür olaylard ı r. İş in ilginç yan ı , ürünler az-
geli ş mi ş ülkelerden gelse de, bu faaliyetle-
rin geli ş mi ş ülke ÇUS'unca yap ı l ıyor olmas ı
ve ÇUS'un ticaretleri engellendi ğ inde, do-
ğ ay ı ve halk sa ğ l ığı n ı korumaya yönelik bu
türden yasalar ı kald ı rabilmek için azgeli ş -
mi ş ülke hükümetlerini kullanmalar ıd ı r. ABD
ÇUS'u bu yasalar ı ABD meclisindeki lobi
çal ış malar ıyla engelleyemeyince, azgeli ş mi ş
ülke bürokratlar ı n ı çe ş itli şekillerde ödül-
sine ba şvurmaya ikna ediyorlar.
a
lendirerek (I), DTÖ'nün uzla ş ma mahkeme-
Çevreci gruplar ı n bir ba ş ka ele ştirisi de,
geli ş mi ş ülke hükümetlerinin ve DTÖ gibi ku-
cy
rumları n, t ı pk ı i ş çi haklar ı konusunda oldu-
ğ u gibi, doğ ay ı koruma standartlar ı nda da
iki yönlü davranmalar ı na yönelik. Yani geli ş -
mi ş ülke hükümetlerinin, bir yandan Üçüncü
Dünya'ya doğ a korumas ıyla ilgili baek ı ya-
parken, bir yandan da kendi ÇUS'Iar ı n ı söz-
pe
konusu standartlar ı n korunamad ığı bu ül-
kelerde üretim yapmaya te şvik etmeleri
ele ştiriliyor. ÇUS'un azgeli ş mi ş ülkelerin
doğ as ı na verdikleri zararlar anlatmakla
bitmiyor: Bu firmalar denetimeiz ortamdan
yararlanarak, nükleer at ı k b ı rakmaktan,
yuzy ı ll ı k ormanlar ı tahrip etmeye, hava kir-
lili ğ i yaratan sanayi faaliyetlerini bu ülkele-
re ta şı maktan, zehirli sanayi kal ı ntı ları n ı
içme suyu sa ğ layan nehirlere dökmeye ka-
dar çe ş itli zararlar veriyorlar.
Seattle'da hararetle faaliyet gösteren
çevreci gruplardan biri Küresel Serbest Ke-
restecilik Anla ş mas ı na karşı ç ı kan orman-
severlerdi. Brezilya, fiili ve Hindistan gibi
baz ı ülkeler, d ış borçlar ı n ı ödemek zorunda
oldukları için, döviz elde etmek amac ıyla bu
son derece k ıymetli ve yenilenmesi güç do-
ğ al kayna ğı yabanc ı ÇUS'a satmak zorun-
da kal ıyorlar. Çevreci gruplar ise a ğ aç kes-
=I!
me i ş lemlerini zorla şt ı ran önlemler al ı nma-
sı na çal ışıyorlar. Küresel 5erbeet Kereste-
cilik Anla ş mas ı kereste ticareti yapan
Amerikan ÇUS'Iar ı n ı n baek ı s ıyla haz ı rlanan
ve bu önlemleri ortadan kald ı rmaya yönelik
bir tasar ı . Çevrecilerin yo ğ un çabalar ı so-
nucu, anla ş man ı n Seattle toplant ı s ı nda
ele al ı nmas ı ş imdilik önlendi; ancak gelecek
toplantı da ne olaca ğı belli değ il.
Özetle, çevrecilerin talepleri, uluslara-
ras ı ticareti belirleyen kurallar ı n, doğayı
korumaya yönelik standartlar ı da içermele-
ri gereğ i doğ rultusunda. Ancak, DTÖ içinde
yeralan ve çevre konuları n ı incelemekle yü-
kümlü olan kurulun ş imdiye kadar, çevre
standartlar ı n ı geli ştirmek bir yana, sürekli
olarak standartlar ı belirleyen yasalar ı ber-
taraf etmeye uğ ra şt ığı söyleniyor. evreçilerin
talepleri,
İ HÖ'lerin Ele ştiri ve Talepleri
İ nsan haklar ı örgütleri ise DTÖ kuralla- uluslararas ı
rı n ı n serbest ticaret ad ı na, insan haklar ı - ticareti
n ı n ihlaline yolaçmas ı na kar şı ç ı k ıyor. Ba ş -
belirleyen
l ı ca konulardan biri, ÇUS'un, borç ödeme
bask ı s ı ile ihracat gelirlerini artt ı rmaya
kurallar ı n,
doğ ayı
çal ışan azgeli ş mi ş ülkelerin bu zay ıf konu-
1•1111M
mundan yararlanarak bu ülkelerde yayg ı n korumaya
olarak çocuk ve tutuklu eme ğ i kullanmala-
yanelik
rı . Yukar ı da, geli ş mi ş ülke ÇUS'unun, kendi
ülkelerindeki yüksek ücretlerden kaç ı nmak standartlara
için, üretimlerini azgeli ş mi ş ülkelere kay- da 19ermeleri
d ı rd ı kları ndan sözedilmi şti. ÇUS, Üçüncü
gemi
Dünya'da kimi zaman ş ube fabrikalar aç ı -
yorlar, kimi zaman da taş eron firma kulla-
doğrultu-
n ıyorlar. Bu ş irketlerin kendi fabrikalarin- yanda.
daki ücretler genellikle piyasa ayar ı nda.
Ancak ta şeron firmalarla hem ücretler
çok dü ş ük, hem çal ış ma ko ş ulları kötü,
hem de çocuk emeğ i kullan ı m ı hayli yayg ı n.
Geçim mücadelesinin ve yoksullu ğ un yoğ un
oldu ğ u birçok azgeli ş miş ülkede, örneğ in
k ız çocuklar ı n on üç-on dört ya şı ndan iti-
baren konfeksiyon atölyelerinde çal ış maya
ba ş lamalar ı adeta normal say ı l ıyor. İ nsan
haklar ı örgütleri, kimi zaman, henüz oku-
rii=t-dnı=inaw;
ma/öğ renme ya şı nda olan bu çocuklar ı ça-
l ış ma hayat ı na iten tüm iktisadi ko ş ulları
sorguluyorlar, kimi zaman da ÇUS'un i şve-
ren yükümlülüklerini üstlenmeleri için mü-
cadele veriyorlar. Geli ş mi ş ülkeler dahil
tüm ülkelerde tutuklular ı n yok pahas ı na
çal ışt ı rı lmaları na karşı ç ı k ıyorlar.
=11
Büyük şirketlerin i ş yaptı rd ı kları ta şeron
firmalardaki çal ışma ko şulları ndan sorumlu
olmaları gereğ i yerli bir tart ış ma konusu de-
ğ il. Bu konu geli şmi ş ülkelerde yüzy ı l ı n ba şı n-
daki sendikala şma hareketleri s ı ras ı nda, bir-
çok büyük kentte can derece kötü çal ış ma
koş ullanyla çal ışan yüzlerce küçük atölye ol-
du ğ u aç ığa ç ı ktığı ndan beri tartışı l ıyor. izle-
yen y ı llarda, i şçileri koruyan yasalar ç ı kar ı l ı -
yor, çal ış ma koşulları eskiye göre daha ciddi
denetleniyor, eendikala ş ma artıyor. Ancak,
üretimin küreeelleemeeiyle, ÇUS, yasalar ı n
uygulanmad ıg ı , eendikala ş man ı n zay ıf oldu-
ğ u azgeli ş mi ş ülkelere kay ı nca, bu ülkelerdeki
ta ş eron firmalar her turlu insan/i şçi hakk ı
ihlali yapabiliyorlar ve bu konular ı denetleye-
cek merci de bulunmuyor. Sendikalar ve in-
san hakları örgütleri, can y ı llarda uluslara-
ras ı düzeyde örgütlenerek emekçilerin duru-
munu ortaya ç ı karıyorlar. Tüketicileri bilinç-
lendirerek, ucuz emekle ya da çocuk/tutuklu
eme ğ i kullanarak üretim yapan bu firmalar-
kampanyalar düzenliyorlar.
a
dan al ışveri ş yapmamalar ı için cayd ı r ı c ı
İ nsan haklar ı örgütlerinin can direni ş -
lerde hararetle dile getirdikleri bir konu da,
cy
66
DTÖ uyu ş mazl ı k mahkemesinin bir karar ıy-
la, Maeeachueette eyaletinin, insan hakla-
rı n ı n ihlal edildi ğ i Burma'dan gelen ürünlere
yasak koyan bir yasas ı n ı n geçersiz k ı l ı nma-
e ı . Maeeachueette sakinlerinin oybirli ğ iyle
ald ı klar ı bir karar ı n hiçe yay ı lmas ı , demok-
pe
ratik uygulamalar ı tehdit eden bir geli ş me
olarak tepkiyle kar şı lan ıyor.
Öğ rencilerin Ele ştiri ve Talepleri
Üniversite ö ğ rencileri, can gösterilerin
en dinamik ve renkli keeimlerindendi.
ABD'de son yı llarda h ızla artan bir ö ğ renci
bilinçlenmeei/örgütlenmeei göze çarp ıyor.
Üniversite öğ rencileri, ÇUS'un çe ş itli uygu-
lamalar ı ndan, üniversitelerin giderek ş irket
gibi yönetilmeleri olgusuna ve kapitalist
sistemin çeli ş kilerine kadar bir dizi sorunu
dü ş ünüyor, inceliyor ve ele ştiriyorlar. Örne-
Lımıt.muı tt,J ı-lızfinukt~
ğ in, üniversitelerin logolar ı n ı ta şıyan giysi
ve akeeeuarlar ı n çok dü ş ük ücretlerle ve
kötü ko ş ullarda üretildi ğ i "eweatehop"(4)
üretimine kar şı geni ş bir kampanya yürütü-
yorlar. Bu amaçla üç y ı l önce "United otu-
dente Againet Sweatehope" (U5A5) adl ı
bir ö ğ renci örgütü kurmu şlar. Örgütün ş u
anda 200 üniversitede ş ubesi var. Azgeli ş-
mi ş ülkelerdeki bu ta şeron firmalar ı n ve on-
lara sipari ş veren ÇUS'un faaliyetini denet-
lemek üzere bir de i şçi Haklar ı Konsoreiyu-
mu (Worker Righte Coneortium) da olu ş-
turmu ş lar. Bu konsorsiyum, ö ğ rencilerden,
ara ştı rmac ı lardan ve insan haklar ı temsil-
cilerinden olu ş uyor. Üniversite yönetimleri
bu koneoreiyumun onaylamad ığı ş irketler-
den mal al ıyorea ö ğ renciler direni ş e geçi-
yorlar ve yönetime ve ş irketlere bask ı ya-
parak, ta şeron firmalardaki ko ş ullar ı n dü-
zeltilmesini ea ğ hyorlar. Bu süreç içinde
yüzlerce genç insan, uluslararas ı kapitalist
üretimin adaletsiz yönleri konusunda bilgi-
sendikalar ve
lenmi ş ve sisteme karşı bilfiil direnmi ş olu-
yor. Faaliyetleri nedeniyle, do ğ al olarak ş ir- insan haklar ı
ketlerin ş im şeklerini de üzerlerine çekiyor- örgütleri,
lar. Geçenlerde, spor ayakkab ı piyasas ı n ı n
tüketicileri
ünlü markas ı Nike ş irketi, Oregon Üniversi-
tesinin spor teeisine yapt ığı 30 milyon do:
Hlinçiendire-
larl ı k ba ğışı geri çekti. ş irketin k ı zg ı nl ı k ne- rek, ucuz
deni, üniversite yonetiminin, eat ı nalmalan,
öğ rencilerin istedi ğ i doğ rultuda, yani i şçi
emekle ya da
çocuk/tutuklu
Hakları Koneoreiyumu'nun belirledigi kural-
lar çerçevesinde yapmaya karar vermesi... eme ği
Ö ğ renciler ayr ı ca üniversitelerin kullanarak
CUS'clan gelen ba ğış lar nedeniyle nas ı l bu
üretim
firmaları n etkisi alt ı nda olduklar ı n ı göste-
ren bir dizi faaliyette de bulunuyorlar. Ör-
yapan bu
neğ in, eski ö ğ renciler, yeni gelen ö ğ rencilere firmalardan
bir kampüe turu verip, ba ğışta bulunan ş ir- al ış veri ş
ket yoneticilerinin ad ı n ı ta şıyan bütün bi-
yapmamalar ı
nalar ı , kütüphaneleri gösteriyor ve bu ş ir-
ketlerin müfredat ı ve ara ştı rmalar ı nas ı l için cayd ı r ı cı
yönlendirdiklerini anlat ıyorlar. kampanyalar
Bir ba şka öğ renci faaliyeti de kampiiete düzenliyorlar.
çal ış an i şçilerin ücretlerinin artt ı r ı lmas ı ,
hakları n ı n korunmas ı yolundaki çal ış malar.
Öğ renciler kampüe çal ışanları n ı n eendika-
la şmae ı na önayak oluyor ve onlarla birlikte
direniyorlar. Bu genç insanlar ı n, iktisadi so-
runlarla böyle içtenlikle ilgilendiklerini ve cid-
di bir muhalefet olu şturmaya ba şlad ı klar ı n ı
gören sendika yoneticileri de onlara destek
veriyorlar. Örne ğ in, VVieconein Üniversite-
si'ndeki bir öğ renci direni ş i s ı ras ı nda, öğ ren-
cilere her akşam bir sendika s ı rayla pizza
gönderdi. Gerek Seattle'da, ve gerekse Wae-
hington'daki direni ş s ı ras ı nda, öğ rencilerle
emekçiler birlikte hareket ettiler; ortak pa-
neller düzenleyip, ortak bildirir • da ğıttı lar.
4

Tüketici Grupları n ı n Ele ştiri ve
Talepleri
Tüketici gruplar ı ise, ÇUS'Iar ı n DTÖ çer-
çevesini kullanarak bir dizi kamu politikas ı -
n ı geçersiz k ı lmaları n ı eleştiriyorlar. Yukar ı -
da verilen hormonlu et üretimi/ithali örne-
ğ inde oldu ğ u gibi, bir dizi ürün ÇUS'un DTÖ
içindeki baek ı el sonucu, karlar' artt ı rma
amac ıyla sa ğ l ığ a ayk ı rı yöntemlerle üretilip
eat ı labiliyor. Hükümetler, eerbeet ticaret
anla ş malar ı na imza koyduklar ı ndan çaresiz
kal ıyorlar ve sonuçta, geni ş tüketici kesim-
ler zarar görüyor.
A5D'deki tüketici gruplar ı n ı me ş gul
eden önemli bir konu da genetik dönü ş üme
u ğ rat ı lan besinlerin (Genetically Modified
Organisme ya da GMOlar) bilinmeyen etki-
leri. ABDde, büyük tar ı m çokuluelular ı n ı n
maliyetleri dü ş ürmek için uygulad ı klar ı baz ı
yeni yöntemler sonucu, marketlerin rafla-
r ı nda yeralan besinlerin yüzde 70'inin gene-
tik dönü ş üme u ğ ratı lm ış oldu ğ undan eöze-
diliyor.(5) 5u i ş lem, örneğ in farkl ı bu ğ day
türlerinin birbirleriyle a şı lanmae ı i ş lemin-
den farkl ı . Genetik dönü ş üm i ş lemlerinde,
hiç ilgisi olmayan bitki ve hayvan genleri bi-
cy
raraya getiriliyor. Örne ğ in, domateelere bir
bal ı k Beni ekleniyor, m ı e ı rda bir virue, mey-
valarda bir bakteri yeralabiliyor. Sözkonusu
i ş lemlerin insan sa ğ l ığı na uzun dönemde ne
gibi etkisi olaca ğı bilinmedi ğ inden, tüketici
grupları bu uygulamalar ı ş iddetle eleştiri-
pe
yorlar. 5u tür besinlerin geni ş çapl ı ara ş -
tı rma yap ı lmadan piyasaya eürülmeeini ve
üstelik Tar ı m 5akanl ı g ı 'ndan da onay alm ış
olmas ı n ı k ı n ıyorlar. 5u beeinlere acilen, ge-
netik i şlemlerle ilgili bilgi içeren etiketler
konmas ı ve bu konudaki ara ştı rmalar ı n
arttı rı lmael gerekti ğ ini söylüyorlar.
Küçük Çiftçilerin Ele ştiri ve Talepleri
Seattle'daki direni ş ler s ı ras ı nda bir bü-
tün gün, tar ı mla ilgili sorunlar ı n ele al ı nd ığı
panellere ayr ı ld ı . Bu paneller s ı ras ı nda, ge-
li ş mi ş ve azgeli ş mi ş ülkelerden gelen küçük
çiftçiler sorunlar ı n ı dile getirdiler. Bütün
grupları n ortak ş ikayeti büyük tar ı m çoku-
luelular ı n ı n uygulamalarıyd ı . Azgeli ş mi ş ülke
çiftçilerinin ba ş l ı ca iki ele ştirisi, bu ÇUS'un
baek ı eryla tar ı m ürünlerine konan ithalat
kotalar ı n ı n kald ı rı lmas ı ve yine ayn ı ş irketle-
rin azgeli ş mi ş ülkelerde yeti şen bazı tarı m-
=U,
sal ürünleri patentleme giri ş imleri. Birinci
konuyla ilgili olarak küçük çiftçiler, ÇUS'un
büyük ölçek ve genetik dönü ştürme tekno-
lojileri kullanarak maliyeti dü ş ürmelerinden
ve ürettikleri tah ı l ve tohumları daha dü ş ük
fiyatlarla azgeli şmi ş ülke piyasaları na eür-
melerinden ş ikayetçiler. DTÖ kurallar ı, mu-
kayeeeli üstünlük kuram ı çerçevesinde, her
ülkenin ucuza mallettigi ürünleri üretip ih-
raç etmesiyle ve eerbeet uluelararae ı tica-
retin önündeki engellerin kalkmaelyla, tüm
ülkeler için "etkinlik" sa ğ lanaca ğı vareay ı m ı -
na dayan ıyor. Ancak, mukayeeeli üstünlük
kuram ı n ı na dayanan uygulamalar ı n birçok
durumda "etkinlik" yaratmad ığı aç ı k. Piya-
san ı n tekelci tar ı m ÇUS'un eline geçmesi ve
azgeli ş mi ş ülke hükümetlerinin bu ş irketlerin
123ekı slyla tar ı m ürünleri ithal kotalar ı n ı kal-
d ı rmaelyla bu ülkelerde çok say ı da küçük
Seattle'daki
çiftçi ailesi h ızl ı bir yokeulla şma sürecine gi-
riyor. Dü ş ük fiyatl ı bu ürünlerle rekabet ede- direniler
meyerek iflas edip, toprakları n ı yitiriyorlar; sı ras-inda
ya kentlere göçediyorlar ya da daha büyük
kitUn
a
i ş letmelerde i şçi olarak çal ış maya ba ş l ıyor-
lar. 5u olanaklar ı n bile sinirli olmas ı , geni ş
gruplar ı n
tar ı m üreticisi kitlelerini açl ı kla karşı karşı - ortak Okayeti,
KM=
ya bı rak ıyor. Üstelik, ÇUS'in artan gücü kar- 1;tilyük tar ı m
şı s ı nda, genetik dönü ştürme teknolojileri-
çokuluslulart-
nin, ürünlerin öz niteli ğ ini yoketme ve uzun
dönemde insan sa ğ l ığı na zarar vermeleri n ı n tar ı m
tehlikesi de art ıyor. alan ındaki
Ikinci olarak, ayn ı dev çokuluelular, az-
uygulama-
geli ş mi ş ülkelerin baz ı tah ı l türlerinin gene-
tik kodları n ı ç ı karı p, tohumlar ı kendi pa-
lanyci ı .
tentli mallar ı olarak azgeli ş mi ş ülke çiftçi-
lerine satmaya çal ışıyorlar. Yukar ıda da
belirtildi ğ i gibi, küçük üreticiler bu geli ş me-
ler sonucunda, biny ı llard ı r yeti ştirdikleri
ürünlerin aidiyetini yitiriyorlar.
Geli ş mi ş ülke küçük tar ı msal üreticileri
de benzer biçimde, yokeulla ş madan ve bü-
yük ÇUS'un maliyetleri dü ş ürmek üzere uy-
gulad ı kları üretici ahlak ı na ayk ı r ı ve sa ğ l ığ a
zararl ı baz ı yöntemlerden ş ikayet ediyor-
lar. Örnegin, ABDde, Moneanto, ADM, Car-
gill gibi büyük tar ı m ÇIJS'unun piyasaya
,r1=17:tı=,
egemen olmas ı sonucu, 1993-97 yullar ı
aras ı nda 20 bin küçük çiftçinin piyasadan
inirElii=
çekilmek zorunda kald ığı kaydediliyor.(6)
Çiftçilerin, a ğ lamakl ı konu ş malar ı ndan,
sözkonusu tekelle ş menin, tarı msal u ğ ra şı -
ları n babadan evlada devredildigi, do ğ an ı n
 ba ğ rı nda çal ışman ı n bir ya şam biçimi ola-
►
rak değ erlendirildiğ i bu kesim için sadece
qVıEr#1■73:«,1211
maddi değ il, manevi olarak da tahribata
yolaçtığı görülüyor. Bu küçük üreticiler, ay-
rıca, ürettikleri ürünlerin kaliteeinden, be-
sin değ erinden gurur duyuyorlar ve büyük
ş irketlerin uygulad ı klar ı baz ı yöntemlere
ateş püekürliyorlar. Örne ğ in bal ı kç ı lar,
ÇUS'un bal ı k çiftliklerinde beslenen somon
bal ı klanna, taze görünsünler diye suni g ı da
boyael katı lmae ı ndan yak ı n ıyorlar.
IMF ve Dünya Bankas ı'na Tepkiler
Yukarıda kurulu ş amaçlar ı k ı saca aç ı kla-
nan bu iki kurum Washington'daki direni şte,
borç krizini izleyen dönemdeki uygulamalar ı
nedeniyle tepki gördüler. Bilindi ğ i gibi, azge-
lişmi ş ülkelerin 1970'li y ı llarda yoğ un biçimde
borçlanmalan ve 1982'den itibaren de borç-
ları n ı ödeyemeyeceklerini bildirmeleri uluela-
rarael finans piyasas ı nda "borç krizi" diye
adland ı rı lan bir duruma yolaçt ı . Finans çev-
releri, bu krizi, her ne kadar azgeli şmiş ülke
hükümetlerinin baeireteizli ğ ine ba ğ lad ı larea
a içindeki gelir farklar ı n ı n, gerekse bu ülkelerle
da, ele ştirel bak ış 'aç ı c ı , krizin asl ı nda kapi-
talist sistemin dinamiklerinin bir ürünü ve
cy
kapitalizmin yap ı sal çeli ş kilerinin bir tezahü-
rü oldu ğ unu eergiliyor.(7) Borçlulu ğ un talep
yönü, azgeli ş miş ülkelerin sermaye gerekeini-
minde kaynaklan ıyor. Ancak arz yönü, yani
kredilerin .70'1i yı llarda birden çok bolla ş mae ı
ve dü şük faizlerle azgeli ş miş ülkelere akitli-
pe
mae ı kapitalist sistemin bu y ı llarda ba şgös-
teren uzun süreli kriziyle yak ı ndan ilintili.
1982'de başgösteren bu geri ödeyememe
krizi sonucunda, IMF ve P5 gibi uluslararas ı
kurumlar ve geli şmi ş ülke hükümetleri, azge-
lişmiş ülkelere, yeni liberal politikalar çerçe-
vesinde ekonomilerini d ışa açmalar ı ve ihra-
catlann ı her ne pahas ı na olursa olsun art-
tı rmalan yolunda bask ı yapmaya ba şlad ı lar.
Bu bask ı ları n amac ı , azgeli şmi ş ülkelerin d ış
borçlar ı n ı ' ödemelerini ea ğ lamaktı . Aksi tak-
dirde, alacakl ı Bat ı l ı bankaları n iflae ı ndan ve
uluslararas ı finans sisteminin büyük bir sar-
4KAIIMUlt•DDE
e ı nti geçirece ğ inden korkuluyordu.
IMF ve135,1980'li y ı llarda, azgeli ş miş ül-
kelerde neoklaeik iktisatç ı lar ı n "yap ı sal
uyum politikalar ı" diye tan ı mlad ı klan, ancak
büyük halk kitleleri aç ı sı ndan, asl ı nda büyük
ıs
uyumeuzluklarattahribata yolaçan kemer
yı kma politikaları n ı mimari ve uygulay ıc ı eı
kurumlar haline geldiler. IMF'nin 12-18 ay va-
deli "etand-by" kredileri, azgeli ş mi ş ülkelerde
"şok tedavisi" diye bilinen büyük yap ı sal
finanee etmek üzere kullan ı ld ı . "Şok
tedaviei"nde, ücretlerin dü şürülmesi/ücret
artışlann ı n s ı n ı rlanmas ı , faizlerin serbest
rak ı lmae ı , kamu harcamalar ı n ı n k ı yı lmas ı ,
devalüaeyon gibi bir dizi uygulamayla, yurt içi
talep dü ş ürülüyor, üretim ihracata yönlendi-
riliyordu. Izleyen y ı llarda, ayni anda birçok
azgeli ş mi ş ülkenin d ışa aç ı l ı p, ihracat ı art-
tı rma çabas ı na giri ş meleri nedeniyle, bu ül-
kelerin ihraç mallar ı fiyatlar ı n ı n genellikle dü-
ş ük kald ığı ve azgeli ş mi ş ülkelerin bu uygula- Azögelimi ş
malardan yarar sa ğ layamad ı kları görüldü.
ülkelerin
Bu konuda birçok yaz ı ve ara ştı rma yay ı n-
land ı . Örneğ in, Birleş mi ş Milletler Ticaret ve 1970'li
Kalk ı nma Örgütü UNCTAD'in 1999 Ague- y ı llarda yoğ un
toe'unda yay ı nlad ığı bir raporda, gerek yap ı -
biçimde
sal uyum politikalann ı n gerekse serbest ti-
caret uygulamalar ı n ı n azgeli ş mi ş ülkelere
borçlanmalar ı
yarar ea ğ lamad ığı ndan eözediliyor. Tam ter- ve 1982'den
sine, son yı llarda gerek azgeli ş miş ülkeler
itibaren de
borçları n ı
geli şmi ş ülkeler aras ı ndaki gelir aç ığı n ı n da-
ha da büyüdü ğ ü belirtiliyor. Tüm ele ştirilere bdeyemeye-
karşı n, yap ı sal uyum politikalar ı, azgeli şmi ş ceklerini
ülkelerin d ış borçlar ı n ı (üstelik giderek artan
bildirmeleri
faizlerle) iyi kötü ödemelerini sa ğ laman ı n bir
arac ı olarak kullan ı lmaya devam ediyor.
uluslararas ı
1994'deki "50 Yı l Yeter" kampanyas ı finans
IMF ve D5'ye yönlendirilen ele ştirilerin halk piyasas ı nda
muhalefeti olarak caddelere ta şan bir te-
"borç krizi"
zahürüydü. Geçti ğ imiz Nisan ay ı nda Wae-
hington'daki gösteriler ise yine IMF ve diye
DB'nin bu uygulamalar ı na ve yoksul azgeli ş - adland ı rı lan
mi ş ülkelerin d ış borçlar ı n ı n iptaline yönelik-
kir duruma
ti. 1970'lerde al ı nan kredilerin ço ğ unlukla
halk yarar ı na kullan ı lmay ı p, yoz yöneticiler
yolaçt ı .
taraf ı ndan cebe at ı ld ığı , bu durumda, yok-
sul halklar ı n açl ı k pahas ı na bu borçlar ı öde-
meye zorlanmae ı n ı n çok yanl ış oldu ğ u dile
getirildi. Bu gösterilerde a ğı rl ı kl ı olarak ye-
ralan ilerici dini örgütler proteetolann ı ,
"2000 Yı l Jubileei"(b) ad ı altı nda düzenle-
yip, sendikalarla öğ renci örgütlerinin büyük
deste ğ ini ald ı lar. Waehington, t ı pk ı Seatt-
le'da oldu ğ u gibi onbinlerce gösterici ile dol-
du, ta ştı . IMF ve P5'nin toplant ı lar ı engel-
lenemediyee de, göstericiler davalar ı n ı ,
ele ştirilerini ve taleplerini kamuoyuna, hem
de Dünya çap ı nda duyurmu ş oldular.
Sonuç
5u yaz ı da özetle aktarı lmak istendi ğ i
ÇUS'un üretim, yat ı rı m ve ticaret fa-
aliyetlerini kar amac ıyla uluelararas ı la ştı -
rarak ve bir dizi uluslararas ı kurumun karar
odakları n ı egemenlikleri alt ı na al ı p, hükü-
metleri bask ı alt ı nda tutarak yürüttükleri
"küreselle ş me" olgusu büyük halk kitlelerini
son derece olumsuz etkiliyor. Azgeli ş mi ş
ülkelerin ezilen kesimleri, bilgileri/onaylan
d ışı nda yürütülen, örne ğ in yapı sal uyum
politikalar ı gibi uygulamalar ı n ac ı mas ı z so-
nuçlar ı n ı yı llard ı r ya şıyorlar ve tepkilerini
çe ş itli biçimlerde dile getiriyorlar. 5eattle
ve Washington'daki son direni şler ise bir-
kaç yeni durumu aç ığ a ç ı kar ıyor: Bunlardan
birincisi, küreselle ş me olgusunun, kapita-
list s ı n ıf ve onun çevresinde yeralan bir elit
kesim d ışı nda, geli ş mi ş ülkelerde de geni ş
kesimleri birçok aç ıdan olumsuz etkiliyor
olu ş udur. İ kincisi, bu olumsuzluklar ı n belirli
bir birikim yaratarak tepkilere yolaçmaya
a sevindirici
cy
pe
ba ş lamas ı d ı r. Üçüncüsü de, etkilenen ke-
simlerin, tepkilerini uluslararas ı düzeyde
örgütlenmeye ba ş layan hareketler ve dire-
ni ş lerle dile getirmeleridir.
Hareketin uluslararas ı bir nitelik ka-
zanmaya ba ş lamas ı son derece sevindirici
bir geli ş me olmakla birlikte, hareket içi baz ı
çeli ş kilerin varl ığı da gözard ı edilmemesi
gereken bir gerçeklik. Çeli ş kilerden biri, i şçi
e ı n ıfı n ı n baz ı talepleriyle çevrecilerin uzun
vadeli programlar ı n ı n çat ış ma olas ı l ığı d ı r:
ÇIJS, geli ş mi ş ülkelerdeki çevre standart-
ları n ı n maliyetleri çok yükseltti ğ ini ileri sü-
rerek, üretimi azgeli ş mi ş ülkelere kayd ı rı n-
ca geli ş mi ş ülke emekçileri i ş lerini kaybet-
Hareketin
me tehlikesiyle kar şı la şıyorlar. 13u durum-
da, ister istemez çevrecilerin baz ı taleple-
uluslararast
rini a şı rı buluyorlar. Öte yandan, emekçiler bir nitelik
ve çevreciler son zamanlarda ÇUS'un tak- kazanmaya
tiklerini daha iyi anlam ış görünüyorlar.
ba ş lamast
ÇUS'un son y ı llarda, üretimlerini bir ülkeden
diğ erine kayd ı np, kadar ı n ı sürekli olarak
son derece
bir geli ş me
olmakla
69
birlikte,
hareket içi
bazı
çeli şkilerin
varh41 da
gözardt
edilmemesi
gereken
bir gerçeklik.
:£13=M1!:Mr r
 arttı rmaları karşı s ı nda, bu "yüksek maliyet
retori ğ inin" asl ı nda ÇUS'a esneklik ve pa-
zarl ı k gücü kazand ı ran bir mazeret olarak
kullan ı ld ığı n ı kavrayarak uluslararas ı ser-
mayeye kar şı birlikte hareket etmeye ba ş-
l ıyorlar. 5eattle ve Washington direni şle-
rindeki birliktelik, bu kavray ışı n bir sonucu-
dur. Protestolar s ı ras ı nda kullan ı lan elo-
ganlardan biri, bu nedenle, "Bizler, emekçi
olarak en yüksek çal ış ma standartları n ı ,
yurtta ş olarak da en geli ş mi ş çevre stan-
dartlar ı n ı hakediyoruz. lkisinden de taviz
vermeyecegiz!" şeklindeydi.
İ kinci bir sorun ise, hareketin bu ilk evre-
de, henüz çok farkl ı politik bilinçler ta şıyan
örgütlerden olu ş mas ı ve "çokba ş l ı" niteli ğ i-
dir. Yukar ıda da eözedildi ğ i gibi, ABD i şçi s ı -
n ıfı içinde, sistemin özünü sorgulayan radi-
kal kesimler olmakla birlikte, reformist ke-
sim a ğı rl ı kta gibi görünmektedir. Sendika
bürokraeilerini ellerinde tutan reformistler,
taleplerini, DTÖ tüzüklerine baz ı temel işçi
a
haklar ı n ı n ilave edilmesiyle sinirli tutabilir-
ler. Bu talepleri gerçekle şiree, yani DTÖ, üye
ülke hükümetlerine bu standartlar ı uygula-
cy
mak üzere baek ı yapmaya ba ş larsa, kaybe-
den taraf azgeli ş mi ş ülke i şçileri olacak.
Çünkü, azgeli ş mi ş ülke hükümetlerinin söz-
konusu standartları uygulayamad ığı du-
rumlarda (ki bu çok olas ı bir durum) geli ş -
mi ş ülkeler azgeli şmi ş ülkelerden ithalat ı
pe
(DTÖ kurallar ı na dayanarak) k ı s ıtlayabile-
cekler ve bu kuralları bir korumac ı l ı k yöntemi
olarak kullanabilecekler. Sonuçta, azgeli ş -
mi ş ülke i şçilerinin i ş olanakları tehlikeye
dü ş mü ş olacak. Bu gerçeklik nedeniyle,
Üçüncü Dünya emekçileri, bir yandan geli ş -
miş ülke emekçileriyle birlikte hareket etmek
isterken, bir yandan da onlar ı n bu yöndeki
baz ı taleplerinden ku ş ku duyuyorlar. Bu çe-
li şkinin kolay bir çözümü olmad ığı kesin. Ha-
reket henüz şekil kazanm ış değ il. Sistemin
özünü sorgulayan radikal kesimlerin önder-
liğ i geçirdiğ ini söylemek mümkün de ğ il.
Bu nedenle, Seattle direni ş inde, ele ştirel
bak ış aç ı e ı nin en yaman sözcülerinden Su-
KT İ AT DERİ S İ •TE MMUZ200.
san George'un (9) da belirtti ğ i gibi "Dü ş -
man bizi s ı n ıf, ı rk, cineiyet ve ulus ba ğ lamla-
rı nda bölmek için pusuda bekliyor. Koalisyon
çeş itli tehditlerle kar şı karşıya. Bu fay hat-
ları n ı a ş mayı öğ renmek gerek."
Kapitalizmin, iktisadi faaliyetlerin ulu-
sal s ı n ı rlar d ışı na ta şı p, küresel düzeyde
bir organizasyonla yürütüldü ğ ü bu evre-
sinde, ba ğ rı nda bir dizi e ş itsizlik, adalet-
sizlik ya şatan bu sisteme kar şı tepkiler de
doğ al olarak küresel nitelik kazanmaya
ba ş l ıyorlar. Yukar ı da sergilenmeye çal ışı l-
d ığı gibi, sorunlar büyük ve çe ş itli oldu ğ u
gibi önerilen çözumler de bir o kadar çe ş it-
li, kimi zaman da çeli ş kili. Küreselleeme ol-
gusu, yeni yönleri, i ş leyisi ve etkileri bak ı -
m ı ndan "çok bilinmeyenli" bir olgu gibi görü-
nüyor. Öte yandan, kapitalizmi ve emper-
yalizm olgusunu ondokuzuncu yüzyı l ı n or-
tas ı nclan beri ayr ı ntı lar ıyla aç ı klayan ku-
ramlar ı n, son geli ş meler karşı s ı nda daha
da geçerlilik kazand ı klar ı , her türlü bask ı -
ya/sansüre kar şı n, kuramsal çal ış malara
ve harekete ışı k tuttuklar ı da kesin. Çö-
züm, bu ışığı n büyük halk kitlelerine yay ı l-
mas ı n ı sa ğ layabilmekte yat ıyor.
NOTLAR
1) Peter Dicken, Global Shift, New York: The Guilford
Press, 1998, s. 92.
2) Robert L. Borosage, "The Battle in 5eattle", The
Nation, 6 Aralik 1999 sayisi içinde e. 20.
3) Dicken, a.g.e., s. 464.
4) Emekçilerin son derece kötü ko ş ullar altı nda ter
dökerek çal ıştı kları ve i ş çi haklar ı n ı n çeş itli biçimlerde
ihlal edildiğ i bu ortamlara ingilizce'de "ter" ve "atölye"
sözcüklerinden olu ş an "sweatehop" deniliyor.
5) The Council for Responsible Genetics, Frequently
Asked Questions Alıout Genetically Engineered
Food, 1999 Yazı , s. 2.
6) Rob Scott, "Exported to Death", Pollars and
Sence, Ocak/ Ş ubat 2000, Sayı : 227 içinde e. 18.
7) Su konuda bir örnek için bkz. Ne ş ecan Balkan, Ka-
pitalizm ve Borç Krizi, İ stanbul: Sa ğ lam Yay ı nları ,
1994.
8) "Jubile" sözcü ğ ü, bazı inanç sistemlerinin bir ilke-
sinden kaynaklan ıyor. Su ilkeye göre, yoksullu ğ un yay-
g ı nla ş mas ı n ı önlemek için, her elli y ı lda bir esirlerin
azadedilmesi, ödenemeyen borçlar ı n silinmesi, top-
raksı z köylülere toprak verilmesi gerekiyor.
9) Susan George'un açl ı k ve borçluluk konular ı nda
birçok yapıtı var. Örnek olarak bkz. Feeding the Few:
Corporation Control of Food, Washington, D.C: Ins-
titute for Policy Studies, 1978; A Fate Worse Than
Debt, New York: Grove Press, 1988; Fabrizio Sabelli
ile birlikte Fate and Credit: The World Bank's
Secular Empire, Boulder: Weetview Press, 1994.
Devlet ve Çevre
Devletin Dogu ş u: "Ayı"clan "Ar ı"ya
Ünlü devlet kuramc ı s ı Franz Oppenhe-
imer'in "Devlet" adl ı yap ıtı nclaki bir vurgu
ş öyle: Burjuvazi için, feodal devlet " şeyta-
n ı n ülkesi" (civitae diaboli) idi, burjuva top-
lumu ise "tanr ı n ı n ülkesi" (civitae dei). i şçi
s ı n ıfı , Avrupa'da kendisi için tarih sahnesi-
ne ç ı kı nca, burjuva devletini " şeytan ı n ülke-
si" olarak gördü. "Tavr ı n ı n ülkesi" ise, ona
göre kendi kuraca ğı "toplum" idi.
Devletin cloğ u ş u, toplumlar ı n barbarl ı k-
tam uygarl ığa geçi şine ko ş uttur. Böylece
ya ğ marm yerini belli ba ğı ml ı l ı k ili şkilerine da-
yanan eömürü al ı r. Oppenheimer bu olguyu
ekolojik bir benzetmeyle anlatı r: Ya ğ ma ya-
pan çoban kabileei, ar ı koyan ı n' sayay ı m der-
ken mahveden ay ı ya benzer; devletin keşfiyle
boyun eğclirenler "ayı " olmaktan "ar ı cı" olma
a şamas ı na ğeçerler (okurlardan baz ı ları n ı n
a
akl ı na "otel ayı n ı" tipi gelecektir belki, aç ı kl ı k
getirelim o bir ara a şamad ı r). Ar ı cı lar artı k
bal' üreten ar ı lara k ışı geçirmelerine yetecek
cy
kadar bal bı rak ı rlar. Hem insanlar aras ı nda
cömürü ve ba ğı ml ı l ı k ili şkileri doğar; hem de
uygarl ı k, hukuk ve devlet de ortaya ç ı km ıştı r.
Devletin Yarat ı l ışı :
Yumurta - Tavuk Öyküsü
Devletler, belli bir toplumsal farkl ı la şma-
pe
n ı n ürünü olarak do ğan Devlet de tekeline al-
d ığı zoru kullanarak sosyo-ekonomik ili şkilerin
ve ideolojik yap ı n ı n geli ş mesinde etkili olur.
5ümerlerde Dicle ve F ı rat' ı n ta ş mas ı n ı
denetim alt ı na alma konusundaki bilgiye
sahip ve örgütlemeyi yapan "rahipler", M ı -
s ı r'da ta ş mae ı n ı n denetimi için yap ı -
lan organizasyonda "firavunlar" ilk devlet-
lerinin olu ş mas ı na yol açan e ı n ıfsal farkl ı -
la ş madaki egemenlercli. En genel çizgileriyle
insanl ığı n, geçiminin temelinin toplay ı c ı l ığ a ve
avc ı l ığa, tarı ma, sanayiye dayand ığı üç dö-
nemden, üç "toplum biçimi"nclen geçti ğ i belir-
tilir. Her toplum biçiminin dayand ığı bir "ge-
çim biçimi" geli ştirdiği kendine özgü bir "ya-
şam biçimi" ve bu ya şam biçimiyle uyumlu bir
"dü ş ün biçimi" oldu ğ u söylenebilir.
Üretim öncesi dönemin toplum biçimi "il-
kel topluluk" olarak; sonraki evreyi ise bir üre-
tim toplumu olan "uygar toplum" olarak nite-
lemek olanakl ıd ı r. Arada bir "geçi ş toplu- İ. Melih Ba ş "
mu"ndan sözedilmektedir. Uygar toplum biçi-
mi de dayand ığı geçim biçimine göre ikiye ay-
rilabilmektedir. Geçim biçimi tar ı ma daya-
nan, "eşitsizlikçi uygar ya şam biçimi"ne sahip
olan ve dü ş ün biçimi "dinsel dü şümü ş" olan
toplumu, geçim biçimi eanayiye dayanan,
"eşitlikçi Uygar ya şam biçimine sahip olan ve
dü ş ünbiçimi de "bilimsel clü şünü ş" olan bir
toplumun izledi ğ i savlanmaktad ı r.
insanl ığı n ça ğ lar ı n' Kopenhagl ı bilgin
C.J.Thomeen teknolojik ölçüt kullanarak ta ş
çağı, tunç çağı, demir çağı diye böldükten
sonra J.Lubbock adl ı yazar da ta ş ça ğı n' "ee-
kita ş çağı (paleolitik) ve yenita ş çağı (neoli-
tik)" olmak üzere ikiye böldü. Daha sonra bun- Devletler,
ları n arac ı na bir de ortata ş çağı (mezolitik) belli bir
kondu. böylece teknolojik ölçüte (arac ı n yapı l-
ma neene şine) göre insanl ı k be ş çağa bölün-
toplumsal
farkl ılaşman ın
mü ş oldu. Ku şkusuz insanl ığı n geli ş me a şa-
maları n ı ekonomik ve toplumsal ölçütlere gö-
ürünü olarak
re saptamaya çal ışan yazarlar da ortaya
do ğ ar. Devlet
ç ı ktı . Bunları n aras ı nda Marke ve Engele'in
üretim biçimlerine göre yapacaklar ı eı n ıflan- de tekeline
d ı rmaya ortam haz ı rlayan Lewis Henry Mor- ald ığı zoru
gan'ı özellikle belirtmeliyiz. Marke ve Engele kullanarak
beş a şamal ı evrimci s ı n ıflamada Morgan' ı n
terminolojieini kullanmamakla birlikte, Mor-
sosyo-ekono-
gan'clan yararland ı lar. Morgan' ı n yaban ı ll ı k ve mik ilişkilerin
barbarl ı k dediğ i a şamaları "ilkel komünal top- ve ideolojik
lum"un içine eokup; uygar toplum ça ğı n' köle-
yap ı n ı n
ci, feodal, kapitalist toplum a şamaları olarak
üçe bölüp, bunlara bir de geleceğ in komünist geli ş mesinde
toplumunu eklediler. Ancak, üretim öncesi ve etkili olur.
üretim sonras ı dönemler ilkel komünal toplum
olarak ayn ı eepete girmi ş oldu. ineanl ığı n ı n
çağ lann ı n e ı n ıfland ı rı lmaelyla ilgili yaz ı n bir
hayli geni ştir. G.Childe, muhtelif eski 55GB
yazarları, Popper ve daha niceleri eaymakla
bitmez. Bizim için burada önemli olan devletin
yaratı l ışı olup, onun da toplumsal farkl ı laş -
mayla ortaya ç ı ktığı konusu oldukça nettir.
KT ATDERII•TEMMUZ200.
Çevre-Ekoloji-Ekolojik Sorunlar:
Kavramsal Giri ş
Çevre sözcü ğ ü "doğal çevre" ve insanlar ı n
olu şturdu ğ u "yapay çevre" olarak iki farkl ı
örnek alarak kullan ı labilir. Ancak her ikieincle
de ineanmerkezci bir felsefe sözkonusu ol- *Doç. Dr.
 maktad ı r. Ekoloji ise önceleri insan d ışı ndaki
doğal dizgeleri anlat ı rken, eonralar ı insan
ekolojiei gibi konular da gündeme pirince ve in-
eanmerkezci bak ış yerine ekomerkezci bak ış
benimeenince "ekolojist" denilen siyasal pro-
totip ortaya ç ı ktı . Dolayı sıyla "çevre sorunla-
rı" deyimi yerini "ekolojik sorunlar" deyimine
bı raktı . Di ğer yandan çevrecilik kapitalizmle,
ekolojizm eoeyalizmle örtü şür oldu. Hatta
ekoeoeyalizm gibi ak ı rmlar, yazarlar ortaya
çı ktı . Köktendincilerin kimi "çevrecili ğ i" kimi de
"ekolojizmi" benimeeyerek bölündüler.
Devlet ve Çevre (ya da ekoloji)
Politikaları
Devletin yukarıda özetlenen toplumsal
geli şmeye ko ş ut olarak egemen s ı n ıf kimli ğ i
taşıyan katmanları, geçim biçimine uygun ya-
şam ve dü şün biçimlerinde bir do ğa politika-
sı na sahip oldular. Ba ş larda ya şam mücade-
lesi verme bağ lam ı nda doğayla kurulan yetin-
meci ili ş ki daha eonra doğaya egemen olma
eava şı m ı sürecine girdi. 5u eüreçlerde do ğa,
a
tanrı eal kimlikler edindi. Gök Tanrı, Yer Tanrı,
M ı s ı r'daki Güne ş Tanneı vb. dinsel dü şümü ş -
ten bilimsel dü şümü ş evresine geçilip, doğa
cy
72
büyük ölçüde "anla şı l ı nca" doğan ı n tanneal
kimli ğ i de pek kalmad ı. Ama tek tanrı l ı dinler-
de de doğa ve kimi parçalar ı n ı n kutsal nitelik-
leri devamedeğelmektedir.
Kapitalist Devlet ve Çevre
pe
(ya da Ekoloji) Politikalar ı
Kapitalizmde do ğ a hammadde kayna ğı -
d ı r. Bu nedenle kapitalizmde "doğ al varl ı k-
lar" değ il, "çevre mallar" deyimi ye ğ lenmek-
tedir. Örgün e ğ itimde kullan ı lan kitaplarda
rastgele bir tanesini al ı p baktığı m ı zda "çev-
re malları " deyiminin kullan ı ld ığı n ı görebilir-
siniz, sözgelimi bkz. Çevrebilim adl ı dere ki-
tab ı , Ru şen Keleş ve Can Hamamc ı, Anka-
ra, İ mge Yay., 3.baek ı , 199,5, ef.145.
"Çevre malları"n ı n kapitalist sistemin do-
ğal akışı n ı tehdit eder hale gelmesiyle kapita-
lizm "devletlerarael" bir uzla şı ile "sürdürüle-
bilir kalk ı nma teoriel"ni, eşdeyi şle ninnisini
üretti. Bu teoriye göre, çevre malları n ı n tüke-
timi "eietem"i zora sokacak biçimde olmama-
l ıyd ı . Ancak ifade edilen "yüce amaç" gelecek
ku şakları n hakk ıyd ı . Bu teorinin ortaya at ı l-
mae ı nda daha eonra Dünya Sa ğ l ı k Örgü-
tü'nün ba şı na geçen Norveçli Gro Harlem
Brundtland idi. Teori Birle ş mi ş Milletler Ge-
nel Kurulu'nun 1983 tarihli karar ıyla kurulan
Dünya Çevre ve Kalk ı nma Komieyonu'nun ça-
l ış ma raporuyla dünya eahnesine geldi. Bu
arada rapor, Türkiye Çevre Sorunlar ı Vakfı
yayı n ı olarak dilimize kazand ı rı ld ı .
Yı llar geçtikçe bu teorinin içi boş bir nin-
ni oldu ğ u, uluelararae ı ticarette geri b ı raktı -
rı lm ış ülkelere bir ticaret engeli olmaktan
öteye gitmedi ğ i gözlendi. ba şta Ingiltere'den
David Pearce olmak üzere bu güfteye çe ş itli
beeteler yazd ı larea da gerek çalan orkest-
ralardaki akor uyumeuzlu ğ u (devletin ekono-
mik ç ı kar farkl ı l ı kları ); gerekse de dinleyicile-
rin kaliteli müzik istemleri (halklar ı n bilinçIen-
meei) karşı s ı nda eser ya eahnelenemedi ya
da yuhalanarak yar ıda kesildi.
"Çevre
Türkiye'de Devlet Planlamas ı ve Çevre mallarrn ı n
Türkiye'de devlet çevre planlamae ı nda kapitalist
önceleri sadece ortaya ç ı kan kirlili ğ i giderici
sistemin
amaçlara dayan ı rken, eonralar ı kirlenmeyi
önleyici politikalar ve nihayet sürdürülebilir dogal ak ışı n ı
kalk ı nma anlayışı na uygun bir şekilde çevre ve tehdit eder
ekonominin entegraeyonunu öne çı kartan po- hale
litikalar şeklinde bir geli şim göstermi ştir. Bu
gelmesiyle
gelişme, başta AT ve OECD gibi kurulu şlar ol-
mak üzere dünyadaki "çevreci" geli ş melere kapitalizm
koş ut bir seyir izlemi ştir. Çevre sorunları ilk "devletleraraeı"
kez 1973-7 dönemi 111.5YKI'de ayr ı bir bölüm
bir uzla şı ile
olarak yer alm ıştı r. VI.BYKrye gelinceye dek
ekonomik hedeflerle çevre bütüncül bir yakla-
"sürdürülebilir
şı mla ele al ı nmam ıştı r. Bu entegrasyon fikri kalkı nma
VI. BYKI9 ile gündeme gelmi ş ve bir dizi çal ış- teorisrni,
ma ba şlatı m ıştı r. Kurulan Çevre Müsteşarl ı -
üretti.
ğı 1991'de Bakanl ı k haline getirilmi ş, bugüne
dek üç tane Çevre Şuras ı toplamm ıştı r. 5u
makalenin yazar ı da ilk iki Suran ı n üyesi olup,
üçüncüde ekolojietler davet almay ı nca katı -
lamam ıştı r. VI.BYKF'de devreye giren eürdü-
rülebilir kalk ı nma kavram ı VII.BYKI'de de ana
rehber olmu ştur. Geli şme iktiead ı ile ilgilenen
yerli-yabanc ı bir çok yazar-akademieyen-uy-
gulamac ı bu kavrama oldukça ciddi bir önem
vermi şler, bunu kimileri kas ıtl ı kimileri de ea-
n ı lğı (eanmak + yan ı lg ı ) ile yapm ış lard ı r. He-
nüz elimize VIII.BYKI7 Çevre Özel ihtisas Ko-
misyonu Raporu geçmedi, ancak san ı rız ayn ı
politika devam etmektedir. VII.BYKP Çevre
Özel İ htisae Komisyonu ba şkan ı , Doç.Dr. Fi-
ruz Demir Ya şam ış, bu plan döneminde Çevre
Bakanl ığı Müete şarı olmu ş ve bas ı na "devlet

çevreyi korumakta ba şarı sız kald ı" gibilerin-
f den bir demeç vermi şti, belleğ imiz bizi yan ı lt-
m ıyorea! 0 halde ba şarı c ızlı k için üç olas ı l ı k
ucuna geliyor insan ı n:
a VIII.BYKI'deki kuramsal yakla şı m yan-
l ıştı .
b Yakla şı m doğ ruydu, fakat uygulama-
mad ı ; eğ er öyleyse kim uygulatmad ı ?
c Hem (a) hem (b)
Devlet, çevrecilik faaliyetleri s ı ras ı nda
"çevreci" diye nitelenen "sivil toplum örgütle-
ri"ni (TEMA, Do ğal Hayat ı Koruma Derneğ i
vb.) muhatap almakta, desteklemektedir.
Ekolojictler ütopik, amatör, bilimd ışı vb gibi
olarak görülrnekte, onlara destek veren bilim
insanları ise yanl ış davranmakla, politik ol-
makla cuçlanmaktad ı rlar. (Sözgelimi II.Çevre
Ş urasi'nda bu makalenin yazar ıyla ayn ı komis-
yonda görev yapan TOBB temsilcisi ziraatç ı
Dr.Meftune han ı m ı m, yazarı n konu şması n ı n ne
gibi bir bilimsel yetkinlikle yap ı ld ığı n ı sormas ı,
ald ığı "İ ngiltere'deki doktora çal ışmaları" yan ı -
a
tı karşı sı nda -san ıyoruz k ızarak- komisyonu
terketti ğ i bel leğ imizde henüz tazedir.)
Sürdürülebilir kalk ı nma yakla şı m ı n ı n eko-
nomik araçları n ı n da devlet taraf ı ndan pey-
cy
derpey ya şama geçirildi ğ ini gözlemekteyiz:
Çevre temizlik vergiei, at ı kcu ücreti, çevre ya-
/ eae ı ve yönetmeliklerdeki cezalar. Ancak beri
yandan çevreyi kirleten kimi devlet kurumlar ı -
na, büyük holdinglerin kimi ş ifketlerine göste-
rilen ho şgörülü tutumlar, devletle yani politik
pe
toplumla ili şkideki "uygar (sivil) toplum"un et-
kisini ve gücünü göstermektedir.
Türkiye'de Devletin Ya6amaYürütme-
Yarg ı Erkleri ve Çevre: Bergama
Bergama-Ovac ı k'ta Eurogold Madencilik
A. Ş . adl ı yabanc ı sermaye kurulu şu, aç ı k ocak
i ş letmecini takiben yeralt ı madencili ğ i proje-
ciyle ortaya ç ı km ıştı r. Projenin çevre riski, yö-
re halk ı n ı n muhalefeti, muhtelif mühendis
odaları n ı n muhalefeti kamuoyunda yayg ı nca
tart ışı lm ış olup, bilinmektedir. Ancak ilgili
okurlar için TMMOB Çevre Mühendisleri Oda-
c ı 'n ı n olay ı n tüm boyutlarıyla tarihçeeini ki-
tapla ştı rd ığı "Altı n, Bergama Demokrasi"
adl ı yayı n ı n' cal ı k verebiliriz. Bu yaz ıda bizim
vurgulamak ietedi ğ imz husus, devletin yasa-
ma-yürütme-yarg ı i şlevleri aç ı sı ndan şirket-
ler dünyae ıyla ili şkileri olacaktı r.
Bergamall köylülerin açt ığı dava (ki,
3=1:=
avukatlar ı eevgili Semih Özay) sonucunda
İzmir 1.1dare Mahkemesi'nin anayaeada yer
alan ya şam hakk ı na dayanarak ald ığı "i ş le-
timin mümkün olmad ığı " yönündeki karar,
Dan ıştay' ı n 6.Daireernce de onaylanarak
kesinlik kazand ı . Eurogold ş irketi Ba ş ba-
kanl ı k'a ba şvurarak riskleri ortadan kald ı r-
d ığı n ı bildirdi.
TÜB İ TAK'tan 11"bilim insani (1)" madenin
çevreye zarar vermeyece ğ i yönünde bir rapor
haz ı rlad ı . Ba ş bakanl ı k da bu rapora dayana-
rak İ çi ş leri ve Çevre Bakanl ı kları da dahil 6
bakanl ığa madenin i şletilmeei için yaz ı yazd ı .
Bu yabanc ı sermaye yatı r ı m ı n ı n durdurul-
mas ı halinde, gerek Tahkim yasas ı gereğ i,
tazminat ödemek zorunda kalmak; gerekse
ülkeye girecek yabanc ı sermayede tereddüt
Devlet,
yaratmak gibi gerekçelerin öne eürüldü ğ ü
belirtiliyor. Bütçeei Ba ş bakanl ı k tarafı ndan çevrecilik
belirlenen bir kurumun, hükümetin siyasi ka- faaliyetleri
rarı do ğ rultusunda rapor haz ı rlamas ı dikkat
çekici! Burada yürütme yarg ı n ı n üstüne ç ı k- stra5mda
t ığı gibi bir manzara var ama bu manzara da 'çevreci"
bir ba ş ka yarg ı karar ı ile gölgeleniyor: Eş me
Acliye Ceza Mahkemesinde biri Ege Üniver-
diye
sitesi öğ retim üyesi, biri parti il ba ş kan ı, biri nitelenen. 11~
gazeteci üç ki ş i köylülerle toplantı yapmala-
toplum.
rı nedeniyle yarg ılan ıyorlar velyı l üçer ay ha-
pis cezas ı al ıyorlar. 6rqütleni
CuMhuriyet Gazetesinin 14.06.2000
muhatap
tarihli nüehae ı ndan öğ rendi ğ imize göre İz-
mir'clen dört avukat A. Necdet Sezer'e ba ş - almakta,
vuruda bulunmu ş lar ve alt ı n madenine izin deatekle-
veren i ş lemlerin daha önce görev yapan
Cumhurba ş kan ı Süleyman Demirel tarafı n-
mektedir.
dan ba ş lat ı ld ığı n ı vurgulam ış lar.
Sonuç
Yaz ı n ı n ba şı ndan beri vurguland ığı bi-
çimde devletin çevreye bak ışı , devletin (po-
litik toplumun) e ı n ıfeal kimli ğ i ile
Bu ba ğ lamda egemen görü ş , eürdürülel2ilir
kalk ı nmad ı r. İ rdelendi ğ inde bu kalkı nma as-
l ı nda cürdürülemez kalk ı nmad ı r. Konuya
duyarl ı olu ş umlar da çevreci ve ekolojict
.KTISAT DE RG İS İ • TEMM Z 200.
olarak iki öb ek olup, birincilerin devletle gö-
rü ş leri genelde örtü ş ür. Dolay ı s ıyla devlet-
egemen kesimler-çevreci örgütler taraf ı n-
dan olu şturulan üçgende ku şatı lm ıştı r.
Önemli mi? J.L. Motley'in dedi ğ i gibi "ta ş lar
değ il, yap ı lan i ş ler an ıtlar' olu şturur".
DEVLETve KAP İTAL İZNI (I)
Kriz ve "Post-Fordizm" Teorileri:
istikrarl ı Bir Kapitalizm Mümkün(mü)dür(?)
- Karşı latı rmal ı ve Ele tire) Bir De ğ erlendirme -
Geçen yüzyı l, "insanlar makinele şecek,
makina olacak" diyorlard ı .
13u yüzyı l onun bir parças ı oldular.
Önümüzdeki yüzyı l bir vidas ı,
bir pim'i olmasalar.
Yeter bu kadarı "
Özdemir Aaaf, Yuvarla ğı n Köşeleri
1 - Giri ş
Dünya ekonomisi 1970'li y ı llardan beri
giderek derinle şen bir krizle kar şı kar şıya-
d ı r. Bu krizin temel göstergeleri, üretkenlik
art ış h ız ı nda yava ş lama, çe ş itli sektörler-
de fazla kapasite, enflasyon ve özellikle kit-
a
lesel i şsizlik olarak kar şı m ı za ç ı kmaktad ı r.
Içinde bulundu ğ umuz dönemde krizi anlama
çabae ı , sadece iktisadi boyutlar ıyla de ğ il;
cy
politik ve kültürel boyutlar ıyla da toplumbi-
lim alan ı ndaki teorilerin gündeminde ba ş
köşeyi te ş kil etmektedir. Su dönemin bir
"belirsizlik" ve "geçi ş" dönemi olmas ı kapi-
talizmin geleceğ i ve dinamikleri konusunda
bir dizi dü ş üneel ak ı m ı n ortaya ç ı krnael
pe
ve/veya yeniden yap ı lanmas ı na yol açm ış -
t ı r. Bu ak ı mlarda bir yandan geçmi şe dönük
olarak "krizin nedeni" üzerinde odakla şı l ı r-
ken; öte yandan gelece ğ e dönük olarak
"krizden nas ı l bir ç ı k ış " sorusuna cevap
aranmaktad ı r. Bu yaz ı da sözkonusu geçi ş
dönemini aç ı klamaya çabalayan ve "poet-
Fordizm" teorileri olarak adland ı r ı lacak
olan Eenek Uzmanla ş ma, Düzenleme Okulu
ve Tekno-ekonomik paradigma yakla şı mları
ele al ı nmakta ve aralar ı ndaki ortak ve fark-
l ı noktalar kar şı la şt ı rı lmaktad ı r. Birinci bö-
lümde ç ı k ış noktas ı n ı n kriz olduğ u ve bu
kavram etraf ı nda örülmü ş bu kuramsal
yakla şı mlar a şa ğı daki unsurlardan hare-
ketle de ğ erlendirilecektir: 1- Kapitalist
dünya ekonomisinin içinde bulundu ğ u tarih-
sel ko şullar ı n ve bu ko ş ullar içinde oldukça
özgül bir yeri olan krizin her yakla şı m aç ı -
s ı ndan nas ı l kavrand ığı ve aç ı kland ığı , 2- Bu
yakla şı mları n dayand ı klar ı kriz teorisi ba ğ - Kurtar
lam ı nda krizden ç ı k ış ve yeniden yap ı lanma Tanyı lmaz
aray ış lar ı n ı n merkezine hangi temel eoeyo-
ekonomik değ i ş ken(ler)i yerle ştirdi ğ i; di ğ er
bir deyi ş le hangi eoeyo-ekonomik de ğ i ş -
ken(ler)e değ i ş imin itici gücü olma rolünü
yükledi ğ i. Ikinci bölümde ise bu yakla şı mlar
aras ı ndaki ortak/benzer ve farkl ı noktalar ı
bütünlüklü olarak ele almak ve Marksist ik-
tisadi analiz aç ı s ı ndan ele ştirel bir de ğ er-
lendirmeye tutmak amaçlanmaktad ı r. Çün- Pürıya
kü bu yaz ı n ı n s ı n ı rlar ı içinde kan ı mca önem- ekonomisinde
li olan, bir yandan her bir yakla şı m ı n - krizin
aç ı klanmae ı na ve krizden ç ı kış a ili ş kin eap-
197011
y ı llardan beri
tamaları na içkin olan- kendi bütünsel ve
tutarl ı "iç mant ığı n ı " ortaya koyabilmek; derinle ş en
öte yandan bu yakla şı mlardaki tutare ı zl ı k-
krizin temel
lar ı eergileyebilmektir. Son bölümde post-
Fordizm teorilerine ili ş kin genel değ erlen- göstergeleri,
dirmeleri, bunlar ı doğ uran toplumsal ko ş ul- üretkenlik
lar ve eosyo-politik güçleri dikkate alarak art ış h ı z ı nda
yapmaya çal ış aca ğı m.
yava ş lama,
çe ş itli
2- Post-Forclizm Teorileri
2.1- Esnek Uzmanla ş ma sektörlerde
(Neo-5mithçi Yakla şı m)
fazla kapasi-
l'iyaealardaki de ğ i ş imi analizinin hare-
ket noktas ı alan ve bu nedenle Neo-Smith- te, enflasyon
çi olarak nitelendirilen (Elam, 1995, 5.44) ve özellikle
bu yakla şı m ı n ba ş l ı ca savunucusu olan F'i- kitlesel
ore/Sabere göre iki tür e ı nai örgütlenme bi-
i ş sizlik olarak
çimi mevcuttur. Bunlardan biri "kitlesel
üretim", di ğ eri ise "zenaat üretimi" dir. Kit karşı m ıza
lesel üretim, standart ürünlerin nitelikeiz ç ı kmaktad ı r.
i şgücü ve özel amaçl ı makineler kullan ı larak
büyük ölçeklerde üretilmeei olarak tan ı m-
lanmaktad ı r. Kitlesel üretimin tam kar şı
kutbunda ise 19. yy. zenaat üretiminin gü-
nümüz ko ş ullar ı na uyarlanm ış biçimi yer
al ı r: Eenek uzmanla ş ma. Eenek uzmanla ş-
ma vae ı fl ı i ş çiler ve genel amaçl ı makineler
kullan ı larak de ğ i ş ik çeş itte ürünlerin küçük
ölçekli imalat ı olarak tan ı mlanmaktad ı r
(Picire/5abe1,1989). Esnek uzmanla ş man ı n

üç temel özelli ğ i, çok amaçl ı makinalara
(teknoloji), bir çok alanda e ğ itilmi ş işçilere
(vas ıf) ve de ğ i ş ken ürünlere (ç ı ktı ) dayal ı
bir üretim sistemi olmas ı d ı r. Esnek uzman-
la ş ma yakla şı m ı nda "esneklik" kavram ı ,
emek piyasas ı ve emek sürecindeki yeniden
yap ı lanmaya; "uzmanla ş ma" kavram ı ise
kitle üretiminin ve üretimin standartla şt ı -
rı lmas ı n ı n eonunun geldi ğ ine i şaret etmek-
tedir (Smith, 1989, 5. 203). Piore/Sabel
küçük i ş letmeciliğ i ve küçük ölçekli üretimi
önplana ç ı kararak, bu "esnek üretim" sis-
teminin kriz ko ş ullar ı nda ba şarı l ı oldu ğ unu
iddia etmektedirler.
Bu yakla şı m ş u temel önermeden hare-
ket etmektedir: Art ı k tüketiciler piyasalar-
da farkl ı la ş m ış ürünler talep ettiklerinden
standart ürünlerin üretildi ğ i kitlesel üreti-
min sonu gelmi ştir. iktisadi terimlerle ifade
E ==
anlay ışı na özel bir önem atfetmeleri olarak
yorumlanabilir. Çünkü yazarlara göre "s ı nai
yol ayr ı m ı " gelecekteki düzenleme krizlerinin
arkaplan ı n ı ve çerçevesini olu şturmaktad ı r
(Piore/5abel, 1989, 5.13).
Bu tan ı mlamalar ışığı nda riore/Sabel
krizi ş öyle yorumlamaktad ı rlar: Tesadüfi
olaylar ve politik hatalar ı n sonucunda olu-
şan "d ış sal" arz ş oklar ı (birçok üretim gir-
disinin temin edilebilirli ğ i üzerindeki belir-
sizlik), tekil piyasalardaki talebin düzeyi ve
1 Yazarları n kriz aç ıklaması
bileş imindeki belirsizli ğ in artmas ı na ve böy-
görüldüğ ü üzere ikircikli bir
lece (toplam) talep krizine yol açm ıştı r'. Pi- konumdadır. Bir yanda te-
yasa ve talep ko şulları n ı n de ğ i ş mesi (özel- sadüfi olaylar ve politik
hataların yol açt ığı "di ş -
likle tüketim mallar ı piyasalar ı ndaki dur-
saf- arz şoklan (i şgücü,
gunluk ve standartla şt ı rı lm ış ürünlerin su- hammadde ve petrol dar-
nuldu ğ u kitlesel piyasalar ı n parçalanmas ı ) boğazIan) krizin ba şlatıcısı
olarak görülmektedir
kitlesel piyasaları n çözülmesiyle sonuçlan-
(Webber, 1991, 5. 168): Bir
m ışt ı r. Böylece iç talebin "tükenmesi", ege- arz krizi, kendini teki' piya-

edilirse; üretimde miktar artt ı kça i şgücü- salardaki talebin düzeyi ve

men üretim örgütlenme biçimi olan kitlesel
bileşiminde artan 'belirsiz-
nün ve makinalar ı n uzmanla ş maelyla mali- üretimin "i ş leyi ş mant ığı n ı n' t ı kanmas ı na, lik"le gösteren bir talep
yetleri dü ş ürmeye dayal ı üretimin (ölçek bunun sonucunda da d ış piyasalarda pazar krizine yol açm ış; bu da

ekonomileri) yerini art ı k farkl ı çe ş itte ürün-

a pay ı artt ı rma çabalar ı n ı n ve rekabetin ş id-
leri birarada üretmenin sa ğ lad ığı maliyet
tasarruflar ı na dayal ı üretim (alan ekono-
cy
mileri) almaktad ı r. Bu geli şmeler ışığı nda
üretimin örgütlenmesi hem firma içinde
hem de firmalar aras ı nda değ i ş mektedir.
Artı k rekabet edebilirli ğ in temel kriteri "es-
neklik" olmaktad ı r. Burada esneklik, firma-
ları n yeni ürünlere olan belirsiz talebe ne
pe
kitlesel piyasalar ın çözül-
mesiyle sonuçlanm ış tır.
detlenmesine yol açm ışt ı r. Krizin bu şekilde Öte yanda ise krizin nedeni
aç ı klanmas ı n ı n arkas ı nda ş u varsayı mlar olarak sistemin uzun dö-
nemli eğilimleri ve -yapısal
yatmaktad ı r: 1- Piyasalar ı n ekonomideki
sınırları ndan bahsedil- 75
rolü ve gereklili ğ i: piyasalardaki de ğ i ş imin mektedir (Fiore/Sabel,
ve rekabetin (ve bunun yol açt ığı teknolojik 1959, 5. 204-5). Ellerinde
kan ıt bulunmadığı gerekçe-
yeniliğ in) iktisadi geli ş meyi sa ğ layaca ğı . siyle yazarlar hangi yakla-
Çünkü,verimlili ğ in artmas ı , toplumsal i ş bö- şımı tercih ettikleri konu-
sunda bir karars ızlı k için-
lümü ve i ş örgütlenmesinin ald ığı biçim ta-
dedirler (Piore/5abel,

kadar h ızl ı ve etkin bir şekilde tepki göste- rafı ndan; toplumsal ve teknik i ş bölümünün 1999, 5. 215).
rebildikleri anlam ı nda kullan ı lmaktad ı r. kendisi ise doğ rudan piyasan ı n geni ş liğ i ta- 2 Kitlesel üretimin i şleyiş
mantığı ile ş u kastedilmek-
rafı ndan belirlenir. Piyasan ı n geni ş lemesi,
tedir. Kitle üretimi, büyük
2.1.1 - Krizin Açiklanmaai mevcut üretim süreçlerinin derinle ş mesine hacim'', standart ürünler
Yazarlar krizi analiz ederken iki tür kriz (ürün ve süreç yeniliklerinin etkile ş imi) ve (ürün), özel amaçl ı, uz-
manla şm ış (ürüne özgü)
aras ı nda ayrı m yapmaktad ı rlar. Düzenle- daha iyi makinalar ı n kullan ı lmas ı na yol açar
makinalara yat ırım (tekno-
me krizleri ad ı verilen birinci tür krizin ana ve böylece verimlilik art ış lar ı gerçekle ş ir. Öl- loji), montaj hattı (iş ör-
kayna ğı , üretim ile tüketim aras ı ndaki den- çek getirilerinin (fiyatlar ı n düş mesi ve re- gütlenmesi), vas ıfsız işgü-
cü (emek) gibi özelliklerle
geyi sa ğ layan mevcut kurumlar ı n ("düzen- kabet konumunun güçlenmesi) ve emek ve- tanı mlanan üretim süre-
leme mekanizmalar ı ") i ş levlerini görme ye- rimliliğ inin artmas ıyla (bundan i şgücü vas- cinde "ölçek ekonomileri"

teneklerini kaybetmeleridir. Di ğ er bir deyi ş - sayesinde daha dü ş ük

fı olumlu yönde etkilenir) birlikte fiyatlar
üretim maliyetlerine ula ş -
le mevcut kurumsal yap ı lar kitle üretimi dü ş er; sat ı n alma gücü artar ve tekrar pi- mayı ifade etmektedir.
- teknolojisinin yayg ı nla ş mas ı na uyum sa ğ - yasalar geni ş ler. Dolayı s ıyla piyasan ı n bü- Kitle üretiminin geli şme-
siyle ürün arz eden firma
layamam ıştı r (Piore/5abel, 1989, 5.186). yüklü ğ ü ve toplumsal i ş bölümü iktisadi ge-
ölçek ekonomilerinden ya-
İ kinci tür krizler i şe "teknoloji seçimi" ile li ş menin ve bunun itici gücü olan verimlilik rarlanabilir ve standart
ili ş kilidir. Açı kça belirtilmemekle birlikte ya- art ış lar ı n ı n temel belirleyici dinamikleridir ürünlerin, daha büyük ha-
cimlerde üretebilecek ürü-
zarlar ı n üretimin örgütlenme biçimi üzerin- (Elam, 1995, 5.51). 2- i ş birli ğ inin gereklili-
ne özgü teçhizatlar ın yeni
de yo ğ unla ş malar ı ve içinden geçmekte ol- ğ i: piyasalarla emek süreci/üretim örgüt- modellerine yat ırım yapa-
duğ umuz dönemi teknolojik geli ş menin yö- lenmesi aras ı ndaki ba ğı n kurulmas ı nda rak, daha dü şük üretim
maliyetiyle ve satış fiya-
nünün belirsiz oldu ğ u bir an olarak ("ikinci emek ile sermaye aras ı nda dayan ış ma ve tıyla üretimini gerçekle şti-
s ı nai eş ik") tan ı mlamalar ı bu ikinci tür kriz uzla ş man ı n sa ğ lanm ış olmas ı gerekmekte- rebilir.
 dir. Piyasa ekonomisine tekrar çeki düzen
verebilmek mümkün oldu ğ u gibi, kapitalist
toplumsal ili ş kiler de bizatihi çeli ş kili de ğ il-
dirler; dolay ı s ıyla rekabet ve i ş birli ğ i ara-
s ı nda pekala uyumlu bir denge gerçekle şti-
rilebilir. 3- Krizin temel nedeninin ekonomi-
nin talep yönünden kaynakland ığı : Kitle
üretimin yap ı sal sorunlarla kar şı la ş mas ı -
n ı n nedeni hem toplam talebin durgunla ş -
111,951ve belirsizli ğ i hem de talebin düzeyi ve
bile ş iminin değ i ş melidir; çünkü zevkler ve
tercihler çe ş itlenmi ş tir.
2.1.2: Krizden Ç ı kış ve Yeniden Yap ı lanma
l'iore/Sa bel' e göre kitle üretimine daya-
l ı bir s ı nai geli ş me izleyen büyük firma stra-
tejileri de ğ i şen talep ko ş ullar ı sonucunda
ba şar ı s ı zl ığ a u ğ ram ışt ı r. Yazarlara göre
ş imdi krizden ç ı k ış için cevap aranmas ı ge-
reken soru ş udur: Firmalar üretim maliyet-
lerini a şa ğı çekmeyi ve ayn ı zamanda ikti-
sadi belirsizlik dönemlerinde ayakta kala-
bilmek için gereken esnekli ğ i nas ı l (hangi
üretim örgütlenme biçimiyle -y.n.-) ba ş ara-
bilirler (Piore/Sabel, 1989, 5. 229)? Çünkü
cy
bu yakla şı ma göre kendini kriz şeklinde gös-
teren arz ve talep aras ı ndaki "dengesizli-
ğ in" nedeni talepten kaynaklanmaktad ı r.
Dolay ı s ıyla esas mesele hangi üretim ör-
gütlenme biçiminin toplam talebi "istikrar-
l ı " k ı lmaya daha yatk ı n oldu ğ unu bulmak-t ı r.
pe
Esnek uzmanla ş ma burada firmalar ı n ta-
lep yetersizli ğ inden kaynaklanan ko şullara
(maliyet ve ürün piyasalar ı ndaki koş ullar)
bir tür uyum sa ğ lama stratejisi olarak ele
al ı nmaktad ı r.
Piore/Sabel, " İ kinci S ı nai E ş ik" olarak
tan ı mlanan bu evrede geli ş mi ş ülkelerdeki
krizin a şı lmas ı ve tekrar bir iktisadi büyü-
menin gerçekle ş mesinde birbirlerine kar şıt
olarak tan ı mlanan olas ı iki ana stratejiden
sözetmektedirler. Kriz, özellikle dayan ı kl ı tü-
ketim mallar ı piyasalar ı n ı n doygunlu ğ a
ula ş mas ı ndan kaynaklan ıyorsa, krizden ç ı -
k ış yollar ı ndan biri bu yazarlara göre, bu
ürünlere olan talebin toplam sat ı nalma gü-
<01'
N cünün artt ı r ı lmas ı yoluyla canland ı rı lmas ı
(yenilenmi ş bir "uluslararas ı Keynescilik") ve
böylece kitle üretim modelinin geni ş letilmesi
0
olabilir. İ kinci strateji ise zenaate dayal ı
I. S
üretim yöntemlerine bir tür geri dönü ş ü ifa-
de eden ve çe ş itli üretim amaçlar ı için kulla-
n ı labilecek niteliklere sahip "esnek" bir tek-
noloji ve "vas ıfl ı " i şgücüne dayanan esnek 4
uzmanla ş mad ı r (Piore/Sabel, 1989, 5.14).
Yazarlar bu konuda kesin bir öngörülen ka-
ç ı nmakta ve esnek uzmanla ş ma ile kitlesel
üretim aras ı ndaki tercihin karma şı k güç
ili ş kilerine ("piyasa güçleri") ba ğ l ı oldu ğ unu
ve önceden kestirilemeyece ğ ini belirtmekte-
dirler. Ancak onlara göre tercih eilmesi ge-
reken, piyasan ı n "zorunluluklar ı " karşı s ı nda
(Piore/Sabel, 1989, 5.247) kitle üretiminin
alternatifi olarak sunulan esnek uzmanla ş-
maya yönelmedir. Di ğ er bir deyi ş le, iktisadi
belirsizlik dönemlerinde yeni piyasa fı reatla-
rı na cevap verebilmek için zenaate dayal ı
kitle üretimin
üretim tekniklerine geri dönülmelidir. Ancak
kastedilen eski tekniklere aynen dönü ş de- yap ı sal
ğ ildir; yeni "esnek" teknolojilerle eski zenaat sorunlarla
üretiminin temel i ş leyi ş ilkelerinin birarada
karşı la ş mas ı-
uygulanmal ı d ı r (Piore/Sabel, 1989, 5.321).
Çünkü e ğ er amaç talepteki de ğ i ş imlere ve
nin nedeni
çe ş itliliğ e "uyum sa ğ layabilmek" ise geli ş- hem toplam
a
mekte olan imalat teknolojileri bu tür tale- talebin
bin gereksinimlerini kar şı layabilecek esnekli-
durgunla ş
ğ i mümkün k ı lmakta, tak ı m tezgahlar ı nda
mas ı ve
oldu ğ u gibi, bilgisayar denetimli teçhizatlar-
la esnek uzmanla ş maya yönelmi ş firmalar,
farkl ı la ş m ış piyasalar ı n gerekeindi ğ i şekilde
hem de
üretimi küçük üretim partileriyle ve k ı sa
üretim sürelerinde gerçekle ştirebilmekte-
talebin
dirler. Böylece esnek uzmanla ş ma sayesin- düzeyi ve,
de imalatta esneklik ve pazara duyarl ı l ı k
elele gitmektedir"• esnek uzmanla ş ma firma-
de4i ş mesidir;
lara üretimlerini sat ış dalgalanmalar ı na gö-
re ayarlayabilmelerini ve ürünlerini mü şteri çünkü zevkler
ihtiyaçları na uyarlayarak yeni pazarlar ka- ve tercihler
zanabilmelerini sa ğ lamaktad ı r (Hirst/Zeit-
çeşitlenmiştir,
lin, 1993, 5.119). Öte yandan bir ürün çe ş i-
dinden di ğ erine geçi ş maliyetlerinin dü ş me-
si nedeniyle ("alan ekonomileri") küçük öl-
çekli üretim daha dü şük maliyetlerle yap ı la-
bilmektedir (Fiore/Sabel, 1989, 5.287). Bu-
nun sonucu olarak da yeni teknolojilere da-
ha kolay ula ş abilecek olan küçük firmalar
büyük firmalar kar şı s ı nda rekabet aç ı sı n-
dan daha avantajl ı olabileceklerdir. Sözko-
nusu bu küçük i ş letmeleri avantajl ı k ı lan en
temel ortak özellikleri ö'grenebilme, yeni tek-
nolojilere uyarlanabilme, teknolojik yenilikleri
h ı zla uyarlayabilme ve yeni teknolojiler yara-
tabilmeleridir. Yaln ı z küçük firmalar ı n bu
"atı l ı m ı " sa ğ layabilmelerinin önko şulu, bir-

birleriyle ileti ş im a ğ lar ı arac ı l ığıyla ba ğ l ı ola-
bilecekleri "sanayi bölgeleri"' içinde örgüt-
lenmi ş olmalar ı d ı r. Sanayi bölgelerinde fa-
aliyet gösteren bu küçük firmalarla üreti-
min örgütleni ş biçimi ayn ı zamanda i şgücü-
ne daha fazla eorumluluk verecek, bundan
i şgücünün "kat ı l ı m ı " ve "vasfı " olumlu yönde
etkilenecektir. Çünkü bu üretim örgütlenme
biçiminde uzmanla ş m ış makinalar ı n yar ı va-
e ıfl ı veya vae ıfe ız i şçiler üzerindeki bask ı c ı
etkisi azalm ışt ı r ve bilgisayara dayal ı ve
"esnek" üretim araçlar ı i ş çinin vaefı n ı geli ş-
tirmekte, insan ı n üretim Süreci üzerindeki
denetirnini artt ı rı c ı yönde etki yapmaktad ı r;
Piore/Sabel'in ifadesiyle makina yeniden
operatöre boyun egmektedir. Böylece esnek
uzmanlaş ma ile birlikte "i ş bölümünün sonu"
nun geldi ğ i, işçiler aras ı ndaki 1kutupla ş ma-
n ı n da (vae ıfl ı ve vae ıfe ız i şçiler arae ı nda,
kafa emeğ i ile kol eme ğ i aras ı nda) ortadan
kalkaca ğı belirtilmektedir4. Dayan ış ma ve
cemaat ruhu -bu üretim örgütlenme biçimi-
nin gerektirdi ğ i tamamlay ıc ı uneurlard ı r. İş-
te bütün bu nedenlerden dolay ı küçük ve or-
a "belireizli ğ i" ortadan kald ı rma amac ı na yö-
ta ölçekli firmalar önderli ğ inde bir sanayi-
leş me tarz ı na krizden ç ı k ışta önemli bir rol
cy
atfed il mektedir.
2.2- Düzenleme Okulu
(Neo-Marxist Yakla şı m)
Düzenleme Okulu, Frans ız iktieatç ı lar ı -
n ı n 1970'lerde geli ştirdikleri, birçok benzer
pe
=,
zenleme" kavram ı n ı "üretim düzeyine" yer-
le ştirirlerken, bu okulun ikinci çe ş it yakla şı -
m ı n ı temsil eden Soyer ise bu kavram ı "bö-
lü ş üm ve dola şı m düzeyi" ba ğ lam ı nda ince-
lemektedir (Hübner, 1990, 5.44, 54).
Düzenleme Okulu'nun temel amac ı , ka-
pitalist üretim tarz ı n ı n - bütün yap ı sal çe-
li ş ki ve çatışmaları na ra ğ men - hangi ko-
ş ullarda, belli bir süreklilik ve istikrar içinde
kendisini yeniden üretebilmeeinin mümkün
oldu ğ unu aç ı klamakt ı r (Ar ı n, 1986, S. 112;
3 Sanayi bölgelerinin temel
Hirsch, 1995, 5. 196). Bu amaç do ğ rultu-
özellikleri şunlardır
sunda kapitalizmin tarihi nitelikeel olarak (Schmitz,1995, 5.537): 1-
farkl ı dönemlere ayr ışt ı r ı lmakta ve her bir çoğrafi yak ınlık, 2- sektörel
uzmanla şma, 3- küçük ve
dönem kendine özgü toplumsal-kurumsal
orta ölçekli firmaları n ağır-
yap ı ları n olu şturdu ğ u iktieadi e ğ ilim ve ili ş - lıklı olması, 4- firmalar
kilerle tan ı mlanmaktad ı r. Ba ş ka bir ifadey- arasında yakın işbirlikleri,
5- firmalar arasında yenili-
le kapitalist bir toplumda iktieadi altyap ı -
ğe dayalı rekabet, 6- fir-
n ı n "yeniden-üretimini" sa ğ layan yap ı sal bi- malar aras ında güvene da-
çimler veya kurumeal mekanizmalar' ("ku- yalı ilişkileri besleyen bir
kültürel kimlik, 7- bu süreç-
rumsal yenilikler") bir anahtar kavram ola- leri destekleyen yerel ve
rak teorinin merkezine yerle ştirilmekte ve merkezi hükümetler ve ör-
gütlenmeler
nelik toplumsal "oyun kuralları " olarak ele
4 Su önermenin altında ya-
tan varsayım şudur: Kitle
al ı nmaktad ı r. Çünkü bu yakla şı ma göre pi- üretimi a şı rı işbölümüne
dayalı olduğundan işi mo-
yasa mekanizmael kendi ba şı na iktieadi
notonla ştırır ve işçilerin =EM
eietemin ietikrar ı n ı sa ğ layamayaca ğı ndan yabancıla şmalanna yol
kurumlar i ş in içine katı lmal ı d ı r. Böylece dü- açar. Buna karşın esnek
uzmanlaşma eşgüdüme
zenleme tarz ı olarak ifade edilen kurumsal
dayalıdır. Üretim sürecinin
biçimler neoklasiklerdeki piyasa, markeiet gereksininimleri mesleki ye-
yakla şı mdaki değer yaeael veya eoyut teneklerin değerini artt ır-
dığından, işçinin emek sü-
emek kavramlar ı na alternatif olarak eunul-

recindeki zihinsel katılımı

terimleri kullanmakla birlikte farkl ı eğ ilimle- maktad ı r. Ya da ba ş ka türlü ifade etmek yükseltilmiş olmaktadır.
ri de içinde bar ı nd ı ran bir teorik yakla şı m ı Dolayısıyla esnek uzman-
gerekirse bu yakla şı mda piyasa, arz ve ta-
laşma uzun dönemde daha
ifade etmektedir. Bu e ğ ilimlerin en tan ı n- lebin bulu ştu ğ u bir yer olmaktan ziyade; iyi çalışma koşullarının ya-
m ış lar ı Paris Düzenleme Okulu (Aglietta, tarihsel olarak de ğ i ş en biçimlere bürünen ratılmas ını sağlar (Fi-
ore/Sabel,1989, 5.308).
Lipietz, Soyer), Tekelci Devlet Kapitalizmi bir "kurum" olarak alg ı lanmaktad ı r (Hüb-
5 Sözkonusu kurumsal ve
Okulu (Boccare), Batı Alman Düzenlemeci- ner, 1990, 5.191)'. Ancak burada özellikle yapısal biçimler ş unlardır:
leri (Eeeer, Offe, Hirech) ve Amerika'da "Bi- vurgulanmas ı gereken nokta, yukar ıda be- 1-ücretli emek ili şkisinin
türü, emek piyasas ı ilişki-
rikimin Toplumsal Yap ı s ı " yakla şı m ı d ı r lirtilenler dikkate al ı nd ığı nda, bu yakla şı m ı n leri ve işgücünün yeniden
(Gordon). Bu okul, Marksist ortodokeinin kurumeal yenilikler üzerinde yo ğ unla ş mae ı - üretimi, 2- sermayeler
ele ştirisi ile Kalecki ve Keynee'in makroeko- n ı n arkas ı nda yatan temel niyetin e ı n ıfl ı bir arayı ilişkiler ve rekabet bi-
çimleri, 3- devletin niteliği
nomik dü ş üncelerinin geli ştirilmeeiyle olu ş - toplumda üretimle toplumsal talebin ve 4- uluslararas ı rejimle
turulmu ş bir teorik çerçeveden hareket et- uyumlula ş tı rı lmae ı n ı sa ğ layan süreçIerin eklemlenme biçimi.
6 Görülebileceği üzere neo-
mektedir (Soyer,1988, 5.70). Bu nedenle ("kurumsal mekanizmalar") taevir edilmesi
klasik yakla şımdaki piyasa
Düzenleme Okulu neo-Marxist yakla şı m oldu ğ udur (Hübner, 1990, 18). Çünkü bu kavram ının yerini, Düzenle-
olarak da adland ı rı lmaktad ı r (Elam, 1995, yakla şı m "üretimi talebe, krediyi paraya, me okulunda da kurumsal
biçimler kavram ı alm ı tır.
S. 44). Düzenleme okulu içinde özellikle Ag- gelir bölü ş ümünü talep olu ş umuna ayarla-
Ancak her iki yakla şımda
lietta ve Lipietz'in değ er teorieine dayal ı yan çeş itli (düzenleme) tarzlar ı n( ı n) müm- da düzenleme kavram ı 'do-
yakla şı m ıyla Boyer'nin fiyat teorisine daya- kün oldu ğ unu vurgulamaktad ı r" (Soyer, la şı m" düzeyine (bölü şüm
ve mübadele ili şkileri) te-
l ı yakla şı mları ay ı rdedilebilir. Aralar ı ndaki 1988, 5. 75). kabül etmektedir (Hübner,
temel fark ş udur: Aglietta ve Lipietz "dü- Düzenleme teorileri ya şanmakta olan 1990, 5. 211).
=ff,
krizlere özel bir de ğ er atfetmekten ziyade
kapitalizm içindeki dönü ş ümlere daha fazla
a ğı rl ı k vermektedirler (Dunford, 1990, 5.
300). Bu nedenle kapitalist toplumlar ı n
geli şim ve dönü ş üm dinamiklerini incelerken
özellikle sistemin yeniden üretiminde "istik-
rar ı " sa ğ layan etkenler üzerinde odaklan-
maları onları n krizlerin niteli ğ inin bir tarih-
sel dönemden diğ erine neden farkl ı la ştığı
sorusuna cevap aramalar ı na yol açmakta-
d ı r. Bu soruya cevap ararken ve kapitalist
geli şme dinamiklerinin incelenmesinde ba ş -
lang ıç noktas ı, sermaye birikim sürecinin
incelenmelidir. Çünkü sermaye birikiminin
mant ığı n ı n kapitalist ekonomilerdeki ili ş ki-
lerin anla şı lmas ı nda merkezi önemi oldu ğ u
vareay ı lmaktad ı r. Sermaye birikim süreci-
nin incelenmesi iki kilit kavram etraf ı nda
yap ı lmaktad ı r: "Birikim rejimi" ve "düzenle-
me tarz ı ". "Birikim rejimi" kavram ı uzun bir
dönem için büyüme ve sermaye birikiminin
kararl ı bir biçimde sürmesini sa ğ layan dü-
zenlemeler bütününü ifade etmektedir (Ba-
yer, 1988, 5. 71). Bu düzenlemeler üretimin
a Düzenleme Okulu içinde krizin kavran ı l ı -
yap ı lmas ı n ı (üretim sistemini) bunun da ğı -
l ı min ı (bölü ş üm ili ş kilerini) ve tüketimini
cy
(toplumsal talebin bilesimini) belirleyen ku-
rallardan olu ş maktad ı r. "Düzenleme tarz ı "
kavram ı , bir toplumun iktisadi yap ı s ı ve
toplumsal ili ş kileri veri iken, iktisadi birimle-
rin birbirleriyle çeli şen davran ış lar ı n ı uyum-
lu hale getiren, mevcut birikim rejiminin ie-
pe
tikrar ı n ı ve yeniden üretimini sa ğ layan ku-
rumsal biçimler, ili ş kiler ve kurallar bütünü-
ne verilen add ı r. Her "düzenleme tarz ı" bir
"birikim rejimi" ile birlikte varolmakta ve ta-
rihsel olarak belirlenmi ş kurumsal biçimler
arac ı l ığıyla temel toplumsal ili ş kileri yeni-
den üretmektedir.
Su yakla şı ma göre sermaye birikiminin
eürdürülebilmeeinde temelde ş u iki "engel"
sözkonusudur: 1- eermayedarlar ı n verimlilik
arttı rma çabalar ı karşı s ı nda emek sürecin-
de i şçilerin direnci, 2- üretim ile tüketim
aras ı ndaki orant ı s ı zl ı klar. Birikim rejimi
rT tam da bu iki engelin as ı lmas ı n' temin eden
istikrarl ı bir dönemi ifade etmektedir. Biri-
kim rejimlerinin varl ığı n ı sürdürmeleri yeni-
den-üretim ş emalar ı n ı n ietikrar ı na bağ l ı d ı r.
Ancak birikim rejimlerinin varl ığı , bu istikra-
O
rı n sa ğ lanmas ı nda gerekli ko ş ul olmakla
birlikte, kendi ba şı na yeterli de ğ ildir. Yeni-
den-üretim şemalar ı n ı n gerçekle ş mesi için
kapitalist piyasa ekonomisindeki birimlerin
beklenti ve stratejilerinin uyumunu sa ğ la-
yacak güçlerin ve kurumsal biçimlerin sap-
tanmas ı (Lipietz, 1986, 5.15), bunlar ı n sü-
reklili ğ i ve birikim rejimi ile uyum içinde ol-
mas ı gereklidir.
Her bir kapitalist geli ş me a şamae ı n ı n
ve dolayı siyla birikim rejiminin ay ı rdedici ni-
teli ğ i, belli bir birikim rejimi ile di ğ eri aras ı n-
daki temel fark ı olu şturan ana uneurlar,
artı k değerin üretimi ve mülk edinilme biçi-
mindeki de ğ i ş meler ve emeğ in yeniden üre-
timini yönlendiren toplumsal ili ş kilerdeki
değ i ş melerdir. Buna göre kapitalizmde sa-
nayi devrimini izleyen dönemde "mutlak ar-
tı k değ er" üretimini artt ı rman ı n temel rol
oynad ığı "yayg ı n birikim rejimi"nden, İ kinci
Dünya Sava şı sonras ı nda "niebi art ı k de-
ğ eri" artt ı rman ı n temel rol oynad ığı "yoğ un
7 Örneğin okul içindeki iki
birikim rejimi"ne geçilmi ştir. ana yakla şım ı n önemli
temsilcilerinden Aalietta
ile boyer aras ı ndaki fark
2.2.1 - Krizin aç ı klanmas ı
iktisadi yasaların kavran ıl-
ması nda yatmaktad ır. De-
şı na ili ş kin tek bir yakla şı mdan eözetmek ğer teorisine dayalı Düzen-
leme yaklas ı m ı (Aglietta,
mümkün değ ildir. Su okul içindeki farkl ı yak-
Lipietz) tarihsel olarak çe-
la şı mları niteleyen temel ayr ı m noktalar ı sitlenerek kendini ortaya
yöntemeel temellere dayanmaktad ı r'. An- koyan "genel" hareket ya-
saları n ın varlığından hare-
cak genel olarak bu okulun krizin açiklanme- ketle; fiyat teorieine dayal ı
eindaki hareket noktas ı n ı şöyle ifade et- olan ı (6oyer) ise genel ya-
salardan vazgeç ıp, "tarih-
mek mümkündür: Kapitalist dünya iktisadi
sel- yasalardan hareketle
sistemi tarihsel geli ş imi itibariyle birbirini
kriz olgusunu incelemekte-
izleyen dönemlerden olu ş maktad ı r. Her dö- dir. Sonuncu yaklas ımda
iktisadi süreç, her tarihsel
nem belli bir birikim rejimi ile "uyumlu" bir
döneme özgü yap ısal bi-
düzenleme tarz ı (kurumsal yap ı ) ile tan ı m- çimler ve kurumsal meka-
lanmaktad ı r. Ekonomilerin geli ş mesi veya nizmalara ba ğ lı olarak geli-
sir; dolayı sıyla krizin kay-
durgunla ş maeı bu iki yap ı aras ı ndaki etkile-
nakları tarihsel olarak ku-
ş ime ba ğ l ı d ı r. Kapitalizmin belli bir tarihsel rumsal yapı ları n değisme-
döneminde mevcut birikim rejimi ile düzen- siyle farkl ı lasmaktadır.
Çünkü sonuncu yaklasım ın
leme tarz ı aras ı nda meydana gelebilecek (6oyer vd.) yöntemsel ilke-
bir çat ış ma, sermaye birikim sürecinde bir si uyarı nca her evrenin (bi-
rikim rejiminin) yap ısal ve
tı kan ı kl ığ a ve böylece krizin olu ş mas ı na yol
kurumsal çerçeveye dayal ı
açmaktad ı r. Su çat ış ma ya eskiyen düzen- olarak kendine özgü hare-
leme tarz ı n ı n geli ş mekte olan yeni birikim ket yasalan vardı r (Hüb-
ner, 1990, 5.157). Diğer bir
rejimi önünde bir engel te ş kil etmesi ya da
ifadeyle 5oyer için kapita-
düzenleme tarz ı veri iken, mevcut birikim lizmin ''hareket kanunları -
rejiminin s ı n ı rlar ı na varı lmas ı ş eklinde ken- yoktur; sadece ilgili birikim
rejiminin kanunları vardır.
dini göstermektedir. Düzenleme Okulu'na
5u nedenle Bayer ve onu
göre birikim süreci yeni "s ı n ı rlara" verdi ğ im- izleyen Düzenleme Okulu
da varolan birikim rejimini "büyük krizler" iz- teorisyenlerinin analiz nes-
nesi kapitalizm de ğ il; kapi-
lemektedir'. talizmlerdir (Hübner,
Düzenleme Okulu'na göre büyük (yap ı - 1990, 5.133).
4

eal) kriz olarak kabul edilen ça ğı m ı z ı n krizi,
1950'den beri ABD ve Bat ı Avrupa'da et-
kinli ğ ini sürdüren kitle tüketimine dayal ı
yoğ un birikim rejiminin "tükenmesinden"
kaynaklanmaktad ı r (Roeier, 1991, S. 78).
Diğ er bir ifadeyle kriz, 'yo ğ un' birikim rejimi
ile rekabetçi düzenleme tarz ı aras ı ndaki
"uyumeuzlu ğ un" eonucudur. Söz konusu bu
dönem Düzenleme Okulu tarafı ndan "For-
dizm" olarak tan ı mlanmaktad ı r. Kapitaliz-
min düzenleni ş inde yerli bir a şamayı ifade
eden Fordizm, yo ğ un birikim rejimi ile buna
tekabül eden tekelci düzenleme tarz ı n ı n
birlikteli ğ ini vurgulayan bir birikim süreci,
"üretim süreci ile tüketim tarz ı aras ı ndaki
bir eklemlenme ilkesi" olarak tan ı mlanmak-
tad ı r9 (Aglietta, 1979, 5.117). Bir düzenle-
me tarz ı olarak Fordizm, kapitalizmin i şçi
e ı n ıfı n ı n tüketim düzeyini yükeelterek s ı n ı f
3=11
yönetimini zorla ş t ı rm ış t ı r, 3- Fordizm gide-
rek artan toplumeal harcamalara yol aç-
m ıştı r ve böylece enflasyonist bask ı lar ve
bölü ş üm çat ış maları ortaya ç ı km ıştı r, 4-
tüketim kal ı plar ı kitle üretim yöntemleriyle
kar şı lanamayacak kadar çe ş itlenmi ş tir.
Su okula göre yukar ı daki uneurlar için-
de ba şat e ğ ilim -özellikle firma düzeyinde i ş
bölümünün artmaelyla- art ı k verimlilik ar-
t ış lar ı n ı n sa ğ lanamamae ı d ı r. Fordizmin yakla şım krizlerin niteli-
emek verimlili ğ inde art ış sa ğ layamamas ı ği aras ında da bir ayrım
gözetmektedir. şöyle ki,
Düzenleme Okulu'na göre iki nedenden kay-
krizler "iktisadi dalgalan-
naklanmaktad ı r: 1- Mekanizaeyon ilkeeinin malar" ("konjonktüref
artan yo ğ unlukta uygulanmas ı , 2- i şçilerin krizler) ve "yap ı sal krizler"
olarak iki boyutta ele alın-
üretim sürecine yabanc ı la ş mas ı . Bir yan-
maktad ı r. İktiadi dalga-
dan artan mekanizasyonla birlikte montaj lanmalar düzenleme tarz ı -
hatt ı ndaki makinalar aras ı nda dengeeizlik- n ın veri oldu ğu durumdaki
çevrimsel değişmeleri ifade
lerin ba ş göstermesi, bunun yan ı s ı ra a şı rı
ederken; yapısal krizler bi-
i ş bölümünün verimlilik art ışı na engel olmas ı rikim rejimini gerçekle şti-

mücadelesinin denetim alt ı na al ı nmas ı n ı ve ve üretim sisteminin giderek eenekli ğ ini ren kurumların bozulması
ve mevcut düzenleme biçi-
bu yolla art ı k de ğ erin pazarda gerçekle ş - kaybetmesi; öte yandan montaj hatt ı ndaki minin işlediğini yitirmesi,
mesi sorununa da bir çözüm bulmas ı n ı i ş çilerin çal ış ma yo ğ unlu ğ unun artmas ı sistemin yeniden üretimi-
nin istikrarı nı sağlayamaz
sa ğ lam ış tı r (Aglietta, 1979, 5.186-208). karşı s ı ndaki tepkileri ve böylece bir anlam-
a
Su yakla şı ma göre Fordizm temelde ş u ge- da üretim sürecinde s ı n ıf mücadelesinin
hale gelmesi sonucunda
ortaya çıkmaktadır. Bu
li ş meleri içermektedir (Ar ı n, 1986, 5.123- yeniden yo ğ unla ş mae ı emek üretkenli ğ inin ikinci tür krizler yeni dü-
zenleyici süreçlere ve yeni
129): 1- Enı ekgücünün yeniden üretiminin artmas ı n ı n önünde bir engel te ş kil etmi ş -
cy
bir tür üretim sistemine 79
toplumeal maliyetinde uzun dönemli dü ş - tir. Lipietz'e göre emek verimlili ğ indeki art ış gereksinme duyan düzenle-
me, 2- Emek gücünün verimlili ğ ini yükselt- h ı z ı n ı n gerilemesi Fordist birikim rejiminin me tarzı nı n krizleridir,
(dunford, 19.90, 5.301).
meye ve bu yolla göreli art ı k değ eri artt ı r- kesintiye u ğ ramas ı na yol açan temel et-
9 Fordizmin temel nitelikleri,
maya (çal ış ma yoğ unlu ğ unun artmael ve kendir. Çünkü genel olarak sermaye için bir yandan mal üretiminin
i şgücünün yeniden üretimi için gerekli çal ış - starıdartlaprilarak kitle
(her bir bireysel kapitalist için de ğ il ku ş ku-
gerçekle ştirilmesi; diğer
ma süresinin k ı salt ı lmael) yönelik bir emek suz) sorun pazar bulmaktan daha çok ar-
pe

yanda emek sürecinde

süreci, 3- Kitlesel üretim ile kitlesel tüke- tı k-de ğ er haddini yükeeltmektir (Lipietz, tasarım ve uygulaman ın
birbirinden ayrılmas ıdın
tim aras ı nda, yat ı r ı m mallar ı üretimi ile tü- 1988, 5.448). Ancak burada belirtilmesi
Fordizm olarak tan ımlanan
ketim mallar ı üretimi aras ı nda uzun dö- gereken önemli ayr ı m noktael ş udur: Lipi- yoğun birikim rejiminin
nemli istikrar sa ğ lamak bak ı m ı ndan önemi etz'e göre emek verimlili ğ indeki gerilemenin özgül emek süreci yar ı
otomatik montaj hatt ı
giderek artan bir ücretli emek ili şkisi. nedeni bölü ş üm düzeyindeki s ı n ı f mücadele-
üretimidir (Aglietta. 1987,
Düzenleme Okulu "Fordizm" tahlilinden si (örn. "Birikimin toplumeal yap ı s ı " yakla- 5.117). Fordizm emek
hareketle "yap ı sal" krize yol açan dört te- şı m ı nda oldu ğ u gibi) de ğ il, art ı -de ğ er üreti- sürecinin mekanizasy-
onunu geliştirmi ş ve kafa
mel eğ ilimi vurgulamaktad ı rl- Verimlilik ar- minin "Fordist" yöntemlerinin teknolojik s ı -
ve kol emeği aras ındaki
tış lar ı Fordist üretim sisteminin toplumeal n ı rlar ı na varı lm ış olmas ı d ı r (Hübner, 1990, ayrımı pekistirmistir,

ve teknik s ı n ı rlar ı n ı n bir sonucu olarak (i şçi- Böylece Fordist üretim

5.258). Bunun sonucunda yat ı r ı lan ser-
sisteminde işçiler çalışma
lerin Fordist üretim örgütlenmesi kar şı s ı n- mayenin yeterince de ğ erlenmeeini sa ğ laya- temposu üzerindeki dene-
da direnç göstermeleri ve mücadeleleri, re- cak verimlilik art ış oranlar ı gerçekle ştirile- timlerini tamamen kaybet-
mislerdir. Zaten burada
el ücretlerle görülen art ış lar, kat ı üretim memi ştir. Böylece sermayenin a şı rı birik-
amaçlanan da budur:
hatlar ı n ı n "dengelenme" sorunlar ı ) azalma- mesi kar oran ı nda dü ş ü ş e yol açm ış tı r'. niteliklerinin dur-
ya ba ş lam ışt ı r; bu iki etken (emek sürecin- Benzer şekilde Aglietta'n ı n yakla şı m ı nda madan yenilenen içeriğini
sistemlestirmek ve emek
deki -toplumsal ve teknik "engeller") birlikte da kriz sermayenin a şı rı birikmeei ile aç ı k-
sürecinde kalm ış olan 'bo ş
kar oran ı nda dü ş ü şe ve sermayenin de ğ er- lanmakta, bu aç ı klaman ı n merkezine -Lipi- alanları' bir bir ele geçir-
lenmesinde krize yol açm ıştı r, 2- kitle üreti- etz'den farkl ı olarak- her iki kesim (Dep. I ve erek, bu içerik üzerinde
kapitalis t denetimi
minin geni ş lemesiyle iktisadi ak ı mlar ı n küre- Dep. Il) aras ı ndaki eş itsiz geli ş im ("orant ı -
sağlamakt ır" (Lipietz,
sel boyutlara varmas ı ulusal ekonominin s ı zl ı k") yerle ştirilmektedir. Her iki kesim 1988, 5.447).
=D;
arae ı nda de ğ er al ışveri ş inin gerçekle şerne-
meeinin temel nedeni iee emek eürecinin
Fordiet örgütlenmeeinden kaynaklanmak-
tad ı r. 1960'lara kadar üretkenlikteki yük-
sek art ış oranlar ı kar oranlar ı ndaki dü ş me-
yi engelleyen temel de ğ i ş ken oldu ğ undan
"Fordizmin krizi öncelikle bir emek örgütlen-
me tarz ı n ı n krizidir" (Aglietta, 1987,
5.162). Bu nedenle "bunal ı m yaln ı z serma-
yenin değ erlenme eürecindeki bir bunal ı m
de ğ il; emek ve yeniden-üretim eürecindeki
bunal ı md ı r da" (Bühler, 1987, 5.25).
2.2.2- Krizden Ç ı k ış ve Yeniden
Yap ı lanma
Su okul aç ı e ı ndan yeniden yap ı lanma,
üretim tarz ı n ı n kendisini ayakta tutabil-
meeini sa ğ lamak; yani sermaye birikiminin
geni ş leyerek eürmeeinin önündeki engelleri
a ş maya katk ı da bulunacak biçimde top-
lumsal ili ş kilerde, yap ı larda ve kurumlarda
dönü ş üm olarak tan ı mlanmaktad ı r (Ar ı n,
a
1986, 5. 105). Düzenleme Okulu'na göre
kapitalist ekonomilerin yenilenme sürecinin
"birikim rejimile bu rejimin yeni-
cy
den üretilmesini sa ğ layan "düzenleme tar-
z ı n ı n" ald ığı yeniden yap ı lanmalarda aran-
mal ıd ı r. Buna göre yeniden yap ı lanman ı n,
uzun dönem ietikrarl ı bir büyümeyi ve tek-
nolojik geli ş me dinami ğ ini sürdürebilmeei-
nin önko ş ulu, düzenleme tarz ı ile birikim re-
jiminin uyum içinde olmas ı d ı r; di ğ er bir ifa-
pe
deyle hakim olan birikim rejimine uygun bir
düzenleme tarz ı n ı n i ş lerlik kazanmas ı d ı r.
Verimlili ğ i, h ı zl ı büyümeyi ve sermaye biriki-
mini sa ğ layacak ko ş ullar ı n ortadan kalkt ığı
kriz dönemlerinde üretimin teknik/toplum-
eal örgütlenmesini, emek-Sermaye ili ş kileri-
ni, devletin rolünü, rekabet biçimlerini ve
uluslararas ı ili ş kileri yeniden düzenleyecek,
sermayenin birikimi ve de ğ erlenmeeinin eü-
reklili ğ ini sa ğ layacak yeni kurumsal biçimle-
rin in şas ı ve eski birikim rejiminin taefiyeei
gerekmektedir. Su yakla şı ma göre içinde
bul -umdu ğ umuz dönem birikim rejiminde bir
"geçi ş süreci" olarak de ğ erlendirilmektedir.
'KTISAT DERİSİ • TE M Z200 .
Krizden ç ı k ışta ve ekonominin yeniden yap ı -
lanmas ı nda politik ve -toplumsal tercihler
rol oynar; ancak krizden nas ı l ç ı kı laca ğı n ı
kestirmek zordur. "... yeni bir birikim rejimi-
nin ortaya ç ı kışı , gözlemlenebilecek baz ı
eğ ilimlere denk dü ş e e de, kapitalizmin al-
n ı nda yaz ı l ı de ğ ildir. Birikim rejimleri ve dü-
zenleme tarzları , be şeri mücadeleler tarihi-
nin neticeleridir" (Lipietz, 1995, 5. 62);
toplumsal mücadeleler, politik tercihler ve
uygun teknolojik yenilikler nihai sonucu şe-
killendirecektir. (Soyer, 1988, 5. 91).
Ancak her ş eye ra ğ men bu okulun te-
mel yakla şı m ı na göre yeni bir dönemden
sözedebilmede belirleyici unsur, art ı -değ er
üretiminin yöntemleri ve buna ba ğ l ı olarak
şekillenen üretim ve tüketim normlar ı ara-
s ı ndaki uygunlu ğ u ifade eden ücretli emek
ili ş kisinin de ğ i ş imidir (Hübner, 1990,
5.86). Ba ş ka türlü ifade etmek gerekirse,
Düzenleme Okulu'na göre bunal ı mdan ç ı k ı -
şı n yolu, temelde, ücret!! emek ili ş kisinin
yeniden üretimini sa ğ layacak yeni meka-
nizmalar ı n biçimlendi ğ i emek sürecinde bir
dönü ş ümün gerçekle ş meeidir. Dolay ı siyla
bu yakla şı mda genel olarak emek sürecinin
"denetimi" (katı lı m ekeeni) ve i ş gücünün 10 Dolayısıyla Aglietta ve Li-
"yeniden-üretimi" (emek piyasalar ı nda üc- pietz'e göre - Boyer'clen
farklı olarak - kriz, biçim
ret düzeyi) üzerinde odaklan ı lmaktad ı r.
olarak bir eksik tüketim
Emek eürecindeki yeni üretim örgütlenme bunalımı biçimini almqt ır,
tarz ı bir önceki emek sürecinin sorunlar ı n ı n ancak özü itibariyle arz ı n
kitlelerin talebini a şması
üstesinden gelme amac ı na yöneliktir. Kar
eğilimine değ il; artan yatı-
oran ı ndaki dü ş ü ş le ve arz yönlü baz ı so- rılmış sermayeye oranla
runlarla ba şedebilmek için otomasyona ye- emek sürecinden kaynakla-
nan artık-değerin yetersiz
ni bir üretim örgütlenmesi ilkesi olarak özel
olmasına bağlıdır. Bu ne-
bir önem verilmektedir. "Esnek otomaeyon" denle kitle tüketimine da-
yalı Fordist yoğun birikim
üretim düzeyinde iki ana de ğ i ş imi mümkün
rejiminin krizi, bu yazarlar-
k ı lmaktad ı r. Bir yandan makine sistemi ee-
ca bir yetersiz tüketim ve-
nekle ştirilmekte, uzmanla ş m ış makinaları n ya aşırı üretim krizi olarak
değil; sermayenin değer-
ve i ş çilerin yerine, çe ş itli faaliyetleri yerine
sizle şmesi ve artan ser-
getirebilen ve bir i ş lemden di ğ erine geçebi- maye yatırımların ın yete-
len, bilgisayar denetimi alt ı nda çal ış an rince karl ı olamamas ından
kaynaklanan bir kriz olarak
makinalar kullan ı lmaktad ı r. Su geli ş menin
değerlendirilmektedir. An-
bir sonucu olarak makinan ı n hayat çevrimi cak 4/jet-ta her ne kadar
ürünün hayat çevriminden ba ğ lar ı n ı kopar- eksik tüketime yol açan
ana neden olarak serma-
makta ve üretim, tasar ı m ve pazarlama ile yenin Departman-rde a şırı
daha iyi koordine edilebilmektedir"(Dun- birikme eğitimini gösterse
ve böylece bir "orant ısızlı r
ford, 1990, 5.518). Öte yandan görevlerin
teorisinden hareket etse
montaj hatt ı boyunca küçük parçalara ay- de, bu krizi asl ında eksik
rı lmas ı yerine "yar ı -özerk çal ış ma gruplar ı - tüketim teorisiyle aç ıkla-
madığı anlam ına gelme-
n ı n" olu ş turuldu& bir i ş örgütlenmesi Söz-
mektedir. Çünkü bütün bu
konusudur. Ancak bir teknik determinizm-
açıklamalarının alt ında ya-
den kaç ı nmaya çal ışı lmaktad ı r: Yeni tek- tan ve krizi eksik tüketim
teorisi ile aç ı klayanlarla
nikler eekilerinden daha etkin olsalar da
ortak olarak payla ştığı
teknik de ğ i ş imin yönünü ve yay ı lmas ı n ı et- varsaym, sermaye biriki-
kileyen toplumsal ve kurumsal etkenlerdir minin itici gücünün ve am ı -
nnın piyasan ın genişliği ol-
(Soyer, 1987, 5. 276). duğudur (Clarke,.1988, 5.
Düzenleme teorisi içinde yeniden yap ı - 80 -vurgu bana ait-).
lanman ı n ve sanayileş menin hangi yollar-
dan geçebilece ğ i üzerinde odaklanan gö-
rü ş ler -temelde, Fordizm'den bir `kopu ş un'
mu yoksa bir 'eureklili ğ in' mi Sözkonusu ol-
duğ u sorusuna verilen cevapta ayr ış mak-
tad ı r. Fordizm'den bir kopu ş a de ğ il, onun
krizinin nedenlerine çözüm bulma aray ışı
anlam ı nda bir eüreklili ğ e i şaret eden Agli-
etta sanayide ya şanan geli ş meleri "neo-
Fordizm" olarak tan ı mlamaktad ı r. Agliet-
ta'ya göre krizden ç ı k ışı n yolu, sermaye bi-
rikim sürecindeki de ğ i ş imin emek sürecinin
dönü ş ümüyle sinirli kalmay ı p; i ş gücünün
yeniden-üretiminin de köklü bir de ğ i ş imini
hedeflemeeinden geçmektedir (Aglietta,
1979, 5. 80). 5u anlamda neo-Fordizm,
ücretli emek ili ş kisinin yeniden üretimini
sa ğ layacak şekilde üretici güçlerin emek
sürecinde kapitalist yönetimin gerekeinim-
leri doğ rultusunda örgütlenmesini ifade et-
mektedir. Fordizmin eski modeline k ıyasla
`kökten' bir de ğ i ş im de ğ il; sadece bu mode-
lin geni ş letilmeeinin ve ilerletilmesinin söz-
konusu oldu ğ u ileri sürülmektedir. Fordiz-
a kat ı l ı m ekeeninde ele almaktad ı r. Bu tür bir
min krizden ç ı k ış arayi ş larini niteleyen bir
kavram olarak neo-Fordizmin, Fordizm'in
cy
içeel sorunlar ı ndan, özellikle de ürün piya-
saları ndaki çe ş itlili ğ in yaratt ığı "cleğ erin
gerçekle ş me a şamas ı ndaki yeni e ı n ı r-
lar"dan do ğ du ğ u iddia edilmektedir. Ayn ı
görü ş ün bir di ğ er çe ş idi ise "toyotizm"ola-
rak adland ı rı lmaktad ı r (Dohee vd.,1984).
pe
Yazarlar bu modelle, Japon kapitalizminin
üretimin örgütlenmeeinin daha etkin yolla-
rı n ı buldu ğ unu; dolayı siyla da kitle üretimi-
nin örgütlenmeeinin Fordist ilkelerinden bir
kopu ş olmad ığı , bilakis bu ilkelerin içerikleri-
nin geni ş letilerek yeniden tan ı mland ı klar ı na
i şaret etmektedirler. Fordizm'den neo-F or-
clizm' e geçi ş i sa ğ layan şey öncelikle i şçile-
rin Fordizm'cleki çal ış ma koş ullar ı na dire-
ni ş leridir. Fordist emek sürecine olan tepki,
bugün üretimde ya şanan s ı n ıf mücadelele-
ri, yeni bir yap ıya geçi ş in kayna ğı n ı olu ştur-
maktad ı r; neo-Fordizmin tohumlar ı n ı ta şı -
maktad ı r (Aglietta, 1979, 5.122). Böylece
Fordizmin "kat ı l ı klar ı " karşı s ı nda emek pi-
yaealar ı n ı n ve emek sürecinin "eenekli ğ i"
ekeeninde yeniden yap ı lanma gerçekle ş e-
cektir. Aglietta'ya göre krizden ç ı k ış yolu
(eoeyalizm ihtimali bir kenara b ı rak ı l ı rea)
ve birikimin eürdürülebilir olmael; ancak
sermaye, art ı k değ erin üretilmesi ve ger-
çekle ş mesine ili ş kin gereksinimleri uzla ştı r-
mak üzere göreli art ı k de ğ er üretimini art-
,wr-twww
-
tı racak yollar bulabilirse; özellikle kamu
sektöründe neo-Fordist üretim yöntemle-
rinin geli ştirilip, yayg ı nla ştı rı lmae ıyla müm-
kündür (Clarke, 1988, 5.67). Lipietz'e göre
ise emek sürecinde "esneklik" ve "kat ı l ı m"
aras ı ndaki ili ş kilerin alaca ğı biçime göre ta-
n ı mlanan yeni olu ş umlar sözkonusudur:
Bunlardan biri emek piyasas ı nda esnekli ğ e
dayal ı , firma içinde ise hiyerar ş ik bir do ğ ru-
dan denetimin geçerli oldu ğ u "neo-taylo-
rizm"clir. Diğ eri emek piyasas ı n ı n daha "ka-
tı " örgütlendi ğ i ve firma içinde kat ı l ı m ı n
yüksek oldu ğ u "Kalmar" ( İ eveç)
Örne ğ in Japon üretim sistemi (yal ı n üre-
tim) böylesi bir -tan ı mlamada bu iki üretim
örgütlenme biçiminin de bir bile ş imi olarak
[3oyer'e göre
değ erlendirilmektedir (Lipietz, 1991, 5. 87). rekabetin ürün
Bayer de benzer şekilde ücretli emek ili ş ki- farkl ı laştırı l-
sini emek piyasalar ı n ı n esnekli ğ i ve firma içi
mas ı biçiminde
gerçekle ş mesi
yakla şı mda her ülkenin ücretli emek ili ş kile- ,
rinin naell bir sistem içinde geli ştiğ i önem yönündeki
kazanmaktad ı r.
011imier kitle 8,
Boyer'e göre rekabetin ürün farkl ı la şt ı -
rı lmae ı biçiminde gerçekle ş mesi yönündeki
üretiminin
eğ ilimler kitle üretiminin terkedildi ğ i de ğ il; terkedildiğ i
yeniden "eenekle ştiğ i" anlam ı na gelmekte- değ il; yeniden
dir. Üretim sistemindeki böylesi bir geli ş -
"e5nekle şti4i"
me "esnek otomasyon" olarak tan ı mlan-
maktad ı r (Bayer, 1991, 5.126). Esneklik anlam ı na
kavram ı i şte bu noktada poet-Fordizm'in gelmektedir.
ay ı rdedici unsuru olarak önplanda ele al ı n-
makta ve ş u boyutlar içinde tan ı mlanmak-
tad ı r: Üretim örgütlenme biçimlerinin piya-
sa ko ş ullar ı na uyarlanal2ilirli ğ i, i şçilerin bir
i şten diğ erine geçebilme yetene ğ i, i ş •eöz-
le ş melerinde geçerli olan yasal k ı e ı tlama-
lar ı n gevş etilmesi, ücretlerin mevcut ko-
ş ullara uyarlanabilirli ğ i ve ş irketlerin baz ı
sosyal ve finaneal sorumluluklar ı n ı n azal-
tı lma olaeil ığı (Bayer, 1988).
Öte yandan Bayer krizden ç ı k ış ve yeni-
1:11t1-/Aıl.11N.,11-1 M~Y•bi.D_.
den yap ı lanmaya dönük olarak yeni birikim
rejimler' tan ı mlamakta ve ş u olas ı l ı kları ön-
görmektedir: Yüksek teknolojiye dayal ı ea-
nayilerde esnek kitlesel üretim, gözden dü-
şen sektörlerde esnek uzmanla ş ma ve eski
Fordist yöntemlerin çevre ülkelere ihraç
edilmesi (Nielsen, 1991, 5. 28).
 2.3- Tekno-ekonomik paradigma
(Neo-Schumpeterci Yakla şı m)
Kondratiev'in "uzun dalgalar" kuram ı n'
Schumpeter'in iktisadi geli ş me kuram ı ile
birle ştiren ve kapitalist geli ş im sürecinde
teknolojik de ğ i ş im sürecine ve teknolojik ye-
niliklere a ğı rl ı k veren bu yakla şı m Neo-
Schumpeterci kuram olarak tan ı mlanmak-
tad ı r (Elam, 1995, 5. 44). Schumpeter ik-
tisadi geli ş me kuram ı n ı n temel bir etkeni
olarak kitlesel yenilik (innovation) da lgala-
r ı n ı n önemine i ş aret etmi ş ve bunlar ı ikti-
sadi dalgalanmalarda geni ş leme evresinin
aç ı klay ıc ı de ğ i ş keni olarak ele alm ıştı r. Su-
na göre bunal ı m döneminde uygulamaya
konulan ve sabit sermayenin yenilenmesi
amac ıyla giri ş imcilerce geli ştirilmi ş olan
sözkonusu yenilikler uzun geni ş leme döne-
mini k ış k ı rt ı c ı bir rol oynamaktad ı rlar. An-
cak burada büyük çapl ı teknolojik yenilikle-
rin nas ı l ve hangi etkinin alt ı nda ortaya ç ı k-
tığı na yeteri kadar aç ı kl ı k getirilmedi ğ inden
hareketle tekno-ekonomik paradigma yak-
la şı m ı - Schumpeter'in analizinden farkl ı
a olan üretim girdilerinin göreli maliyet yap ı -
olarak ve bu analizin geli ştirilmesi anlam ı n-
cy
da - yenilik sürecinin kendisini aç ı klama ça-
bae ı ndad ı r (Rosier, 1991, 5. 45).
Bu yakla şı ma göre i şgücünün verimini
belirleyen ba ş l ı ca etken kulland ığı üretim
araçlar ı oldu ğ undan, toplumsal geli ş imin
(ve sermaye birikiminin) anla şı labilmesi için
her tarihsel dönemde de ğ i şen teknolojinin
pe
özgün yanlar ı dikkate al ı nmal ı d ı r. Teknolojik
de ğ i ş imin özgün yaralar ı n ı n anla şı labilmesi
için de teknolojik yeniliklerin önernlerine ve
niteliklerine göre tanimlanmas ı gerekmek-
tedir (Freeman/Perez, 1988, 5. 45-47). Su
e ı n ı fland ı rmaya göre üretim sürecinde kar-
şı la şı lan günlük, küçük teknolojik yenilikler;
ürün veya üretim teknolojieinde önemli de-
ğ i ş ikliklere yol açan ve AR-GE faaliyetleri-
nin ürünü olan radikal yenilikler (örn. Pamuk
ipli ğ i üretiminde naylonun bulunmas ı ); kü-
çük, sürekli yenilikler ile radikal yeniliklerin
birarada gerçekle şti ğ i ve ekonominin birden
fazla eektörünü etkileyen teknoloji siste-
M :1=
mindeki de ğ i ş imler ve ekonomideki bütün
rektörleri etkileyen ve kurumsal yap ı lar ı n
da de ğ i ş mesini sa ğ layacak, yeni yat ı rı m ve
kar olanaklar ı na fı rsat veren teknolojik dev-
rimler ("tekno-ekonomik paradigma") (Fre-
eman, 1989, 5. 427-429) sözkonusudur.
"...bütün sektörlerde ya da pek ço ğ unda, en
iyi uygulama teknolojieiyle, en iyi ş irket ör-
gütlenme biçimine ula ş mada etkili olan her
bir dalgalanmada belli bir ucuz girdiden (ilk
Kondratiev çevriminde pamuk, ikincisinde
kömür, üçüncüsünde çelik, dördüncüeünde
petrol ve be ş incieinde çip) yararlanma fir-
eatı yaratan tekno-ekonomik metapara-
cligma" (Freeman, 1990, 5. 28) kavram ı bu
yakla şı m ı n temel ç ı k ış noktas ı n ı olu ştur-
maktad ı r. Tekno-ekonomik paradigma kav-
ram ı , bir -toplumsal yap ı daki teknoloji sis-
teminin geçirdi ğ i ve bu yap ı da uzun y ı llar
etkisini sürdürecek köklü dönü ş ümleri ifade
eden bir kavramd ı r. Her paradigma uygun
teknolojinin seçimi, üretim eilreçIerine uy-
gulanmas ı , birey davran ış lar ı , örgütsel tu-
tumlar ve toplumsal ili ş kiler konusunda ül-
kenin bu değ i ş im sürecinde izleyece ğ i yön-
Freeman ve
tem ve yapaca ğı tercihleri tan ı mlar (Doei
vd., 1988, 5. 224-225). Sir tekno-ekono-
Perefe göre,
mik paradigman ı n önemi, bütün mümkün her yeni
paradigman ı n
s ı n ı etkilemeeincien kaynaklanmaktad ı r.
124r ı nda
Çünkü her tekno-ekonomik paradigma belli
paradigman ı n
bir girdi veya girdiler bütünü ("kilit etken")
etrafı nda şekillenmektedir. Freeman ve Pe- kilit etken
rez'e göre, her yeni paradigman ı n ba ğ rı nda
olarak özgün
paradigman ı n kilit etken olarak özgün bir
girdi ya da girdiler bütünü bulunmaktad ı r
bir girdi
ve ş u üç önemli ko ş ulu yerine getirmektedir ya da girdiler
(Freeman/Perez, 1988, 5. 48): 1- dü ş ük ve bütünü
giderek azalan göreli maliyetler, 2- uzun
bulunmaktad ı r
dönem boyunca neredeyse e ı n ı relz arz (bü-
yük çapl ı yat ı r ı m kararlar ı alabilmede güven
duyulabilmeei için temel koş ul, kilit faktör-
lerin uzun dönem elde edilebilirli ğ i), 3- yeni
kilit faktör veya faktörlerin iktisadi sistem
süresince bir çok ürün ve süreçle ili ş kilendi-
rilebilmeei n . Su ko ş ullar ı n yerine gelebilmeei
ise ancak bir önceki kilit faktörün ve ilgili
teknolojilerin verimlili ğ i artt ı rma ve yatı -
rı mlar ı karl ı hale getirme kapasitesinin el-
n ı rlar ı na var ı ld ığı nda ortaya ç ı kacakt ı r
(Roeier, 1991, 5. 88).
Su yakla şı mda uzun dalga, tekno-eko-
nomik sistem ile bunun toplumsal ve ku-
rumsal çerçevesi aras ı nda giderek artan
bir "uyumun" sözkonusu oldu ğ u yükseli ş ev-
reeini, giderek artan bir "uyumeuzlu ğ un"
sözkonusu oldu ğ u alçal ış evreeinin izledi ğ i
bir süreci ifade etmektedir. Meydana gelen

bu uyumsuzluk toplumsal-kurumsal yap ı lar
4 ile tekno-ekonomik sistem aras ı ndaki de-
ğ i ş me h ı zlann ı n farkl ı olmas ı ndan kaynak-
lanmaktad ı r. Kurumsal yap ı lanmalar ı n de-
ğ i ş im h ı zı diğ erine oranla daha yava ştı r,
çünkü genellikle toplumeal kurumlarda, hem
yerle ş ik ç ı kar gruplar ı n ı n politik gücüne
hem de birçok bireyin ve grubun yava ş tep-
kilerine dayanan oldukça büyük bir atalet
sözkonusudur" (Freeman, 1989, 5. 430).
Dolayı s ıyla bu yakla şı m ı n bak ış aç ı elyla her
yeni teknolojinin kendine özgü sorunlar ı ol-
du ğ undan ve bunlardan kaç ı nmak mümkün
olmad ığı ndan; ara ştı r ı lmas ı gereken, tek-
nolojinin bu özelliklerine ne tür toplumeal ve
kurumsal yap ı lar ı n uyum ea ğ layabilece ğ i-
dir. Çünkü "bilgisayar ve bili ş im teknolojile-
rindeki devrime toplumeal ve kurumsal aç ı -
dan uyum sa ğ lama sorunlar ı ile 1920'lerin
montaj hatt ı ve ak ış tipi üretim sistemleri-
ne uyum sa ğ lama sorunlar ı birbirlerinden
çok farkl ı d ı r" (Freeman, 1989, 5. 440).
2.3.1 - Yal ı n Üretim
a fa eme ğ i yo ğ un, vas ı fl ı bir i şgücü kullan ı m ıy-
Tekno-ekonomik paradigman ı n teknolo-
jik değ i ş imler üzerinde odaklanmas ı n ı n bir
cy
di ğ er çe ş idi olarak, üretim araçlar ı ndaki
değ il; üretim örgütlenmeeindeki "yenilikler"
vurgueuyla Japon Üretim Sistemi diye de
adland ı r ı lan yal ı n üretim yakla şı m ı ndan da
bahsetmek gerekmektedir. Yal ı n üretim
sistemi Womack vd. taraf ı ndan şöyle ta-
pe
n ı mlanmaktad ı r: "Yal ı n üretici (...) zenaat
üretiminin yüksek maliyetiyle kitle üretimi-
nin kat ı l ığı n ı önleyerek, zenaat ve kitle üre-
timinin herbirinin sa ğ lad ığı faydalar ı bira-
raya getirmektedir. Bu amaca yönelik ola-
rak yal ı n üreticiler, çok çe ş itli ürünleri bü-
yük hacimlerde üretebilmek üzere çok va-
s ıfl ı i ş gücüne dayal ı ekipleri çal ış tı rmakta
ve oldukça esnek, otomasyona dayal ı maki-
nalar kullanmaktad ı rlar" (Womack vd.,
1990, 5. 13). Yal ı n üretim kavram ı n ı günde-
me getiren yazarlar ı n da ifade ettikleri gibi
bu yakla şı m teorik aç ı dan tekno-ekonomik
paradigma yakla şı m ı na oldukça yak ı nd ı r
(Womack/Jonee, 1985, 5. 396). Çünkü her
iki yakla şı m ı n arkas ı nda da sanayide ya şa-
nan geli ş melerin ve burada yer alan iktisa-
di aktörlerin göreli güçlerinin ve zay ıf yönle-
rinin temelde teknolojik ve yöneteel de ğ i-
ş imlerin incelenmesiyle anla şı labilece ğ i var-
==,
eayı m ı yatmaktad ı r. 80'li y ı llardan itibaren
özellikle Japonya'n ı n artan rekabet gücü
karşı s ı nda öhplana ç ı kan Yal ı n Üretim yak-
la şı m ı n ı tekno-ekonomik paradigma yakla-
şı m ı ndan ay ı ran en belirgin özellik, üretim
sürecinin örgütlenmesinde sadece teknik
yeniliklerin yeterli olamayaca ğı , bunları n
yan ı s ı ra ve ayn ı zamanda "toplumsal" yeni-
liklerin de dikkate al ı nmas ı gerekti ğ i eapta-
mas ı d ı r. Buna göre Japon üretim sistemi-
nin (di ğ er ülkelerle rekabette maliyet avan-
tajlar ı sa ğ lamada) üstünlü ğ ü teknolojiden
değ il; yönetim ve örgütlenme sisteminden
(ilkelerinden) kaynaklanmaktad ı r; çünkü
ac ı l sorun yat ı r ı m değ il; ineanlann yöneti-
midir" (Dohee/Jürgens/ Malech, 1984, 5.
449). Su yakla şı m çerçevesinde kalite, es-
neklik ve üretimin süreklili ğ i, kol emeğ inin
otomasyonla (ileri teknolojilerle) ikame
edilmesiyle de ğ il; üretim hatt ı ndaki sorun-
lara (ar ı za, eksik parça, hatal ı üretim vb.)
"tam zaman ı nda" müdahale edebilecek ka-
la sa ğ lanmaktad ı r. Üretim hacmindeki dal-
galanmalar ı n geli ş mi ş ve karma şı k bilgisa-
yar programlar ıyla değ il, insan denetimine
ihtiyaç duyan bir "sinyalizasyon" sistemi
(Kanban vb.) ile daha iyi dengelenebilece ğ i
ve ayarlanabilece ğ i dü ş üncesi bu üretim
sisteminin geli ştirilmesinde temel hareket
noktas ı n ı olu ş turmaktad ı r. Böylece - tek-
no-ekonomik paradigrnan ı n öne sürdü ğ ü
- üretimin maddeeel bile ş iminin ve tekno-
lojik yeniliklerin yan ı s ı ra, üretim "örgütleri-
meeindeki" toplumsal yenilikler dolay ı m ıyla
üretkenli ğ in art ı r ı labileceğ i urnulmaktad ı r
(Elam, 1995, 5. 49). Diğ er bir ifadeyle kilit
etken olarak mikroelektroni ğ e dayal ı tekno-
lojilerin sürükleyici rolü ikincil bir unsur ola-
rak ele al ı nmakta ve teknik değ i ş im eüreç-
lerinde toplumsal-örgütsel yeniliklere mer-
11 7ekno-ekonomik paradigma
kezi rol verilmektedir'.
çerçevesinde üretimde
gerçekleşen niteliksel de ği-
2.3.2 - Krizin aç ı klanması şimler şu sonuçlara yol
açar:1- Firma düzeyinde
Tekno ekonomik paradigma yakla şı m ı n-
-
yeni -etkinlik' standartla-
da ekonomideki dalgalanmalar ı n temel ne- rını n geçerli olduğu yeni
deni olarak yat ı r ı mlar ı n "istikrars ızl ığı " gö- üretim örgütlenmesi ve
çalışma koullark 2- yeni
rülmekte; buna ba ğ l ı olarak yat ı r ı mlardaki
yönetim modelleri, 3- yeni
dalgalanmaları n kayna ğı esasen teknolojik çoğrafi yerle şim kalıpları,
yeniliklerde aranmaktad ı r (Freeman, 1989, 4- h ızla büyüyen yeni sek-
törler, 5- yeniden tan ı mla-
5. 421-422) 1v . (Neo-) Keynesyen yakla şı m- nan bir optimal üretim öl-
larda yat ı r ı mlar ı n "niceliksel" boyutuna çeği (Perez, 1965. 5.444).
vurgu yap ı lmas ı ndan farkl ı olarak, bu yakla-
şı mda Schumpeter'den yola ç ı karak yatı -
rı mları n "niteliksel" boyutunun (teknik yeni-
likler) merkezi önemi üzerinde durulmakta-
d ı r. Dolay ı s ıyla teknolojik devrimlerle ba ğ -
lantı l ı , onun sonucu olarak ortaya ç ı kan ya-
pısal değ i ş im sorunlar ı üzerinde odaklan-
mak gerekti ğ i dü ş ünülmektedir (Freeman,
1989, 5. 423). Çünkü "böylesi paradigma
değ i şimlerinin bir büyük ietikrare ı zl ı k döne-
mine yol açmalar ı n ı n nedeni, neredeyse bü-
tün yatı rı m kararlar ı n ı etkilemeleri ve hem
ulusal` hem de uluelararae ı düzeylerde yeni
düzenleyici kürumeal yap ı lara yol açarak
dünya ekonomieinin e ş iteiz geli ş imini yo-
ğ unla ştirmalaridir" (Freeman, 1989, 5.
431). Bu ba ğ lamda tekno-ekonomik para-
digma yakla şı m ı n ı n krizin nedenlerine ili ş kin
iki temel eaptamael oldu ğ unu söylemek
mümkündür. Öncelikle krizin ae ı l nedeni
"Fordiet" kitleeel üretimin s ı n ı rlar ı na varil-
,
mae ı; Fordiet üretim örgütlenme biçimine
a
dayal ı tekno-ekonomik paradigman ı n geli ş -
me olanaklar ı n ı n tükenmeeidir. Fordiet ge-
li ş me olanaklar ı tükenmi ştir, çünkü art ı k,
cy
üretim ölçe ğ inin artt ı r ı lmas ıyla üretim ma-
liyetleri dü ş ürülememektedir (ölçek ekono-
milerinin sona ermesi), enerji-yo ğ un ürün ve
üretim 'teknolojileri bir çok sorunla kar şı -
la ş maktad ı r, montaj hatt ı na dayal ı üretim
sistemleri "esnekle şen" piyaealar kar şı sı n-
da katılik göstermektedir ve firmalar ı n hi-
pe
yerarş ik bölünmesinin getirdi ğ i sorunlar bi-
rikerek artmaktad ı r. Krizin ikinci nedeni,
eski paradigma içinde geli şen yeni tekno-
ekonomik paradigma ile mevcut ulusal ve
uluslararas ı düzenleme rejimi aras ı nda or-
taya ç ı kan uyumeuzluktur. Di ğ er bir deyi ş -
le uzun dalgadaki depresyon evreleri, orta-
ya ç ı kmakta olan yeni paradigma ile eski
kurumsal çerçeve aras ı ndaki uyumsuzlu ğ u
ifade etmektedir (Freeman,1989, 5.430).
2.3.3- Krizden Ç ı kış ve
Yeniden Yap ı lanma
Her bir kapitalist geli ş me evreeinin,
"yap ı sal" nitelikte teknolojik yenilikler kü-
meeiyle ve bunlar ı n sa ğ lad ığı verimlilik ar-
t ış lar ıyla tan ı mlan ı p, birbirlerinden ay ı rde-
dilebileceğ inden hareketle krizi aç ı klamaya
çal ışan bu yakla şı ma göre kapitalist dünya
ekonomisinde yap ı sal yeniden yapı lanma
eureçIerinin daha iyi anla şı labilmesi için
teknolojik değ i ş im süreçIeri incelenmelidir.
Ekonomideki yeniden yap ı lanma Süreci her
şeyden önce sabit sermayenin daha yüksek
bir teknik düzeyde yenilenmesini gerektir-
mektedir. Sözkonusu bu yap ı sal yenilenme
ülke içinde yeni teknolojilerin yarat ı lmas ı na
(innovation), mevcut teknolojilerin yay ı lma-
s ı na (diffueion) ve ülkenin ulusal teknoloji
kapasitesinin geli ştirilmesine ba ğ l ı d ı r.
Bu yakla şı m ı savunan yazarlar uzun
dalgan ı n alçal ış evreeinde üretim sürecine
ait yeniliklerin (procese innovatione) ürün
yeniliklerine (product innovatione) oranla
artt ığı n ı ve bunun sonucunda da istihda-
m ı n azald ığı n ı ileri sürmektedirler. Bu ne-
denle krizden ç ı k ış ve tekrar uzun dönemli
yükseli ş evreeinin ortaya ç ı kmas ı, yeni tek-
nolojik yenilikler kürnesinin yat ı rı mlar, ve-
rimlilik ve talep aras ı nda tekrar dengeli bir
süreci gerçekle ştirecek şekilde ba şarıyla
uyarlanabilmeeine ba ğ l ıd ı r (Bayer, 1991, 5.
112). Ancak bu yakla şı m ın özellikle vurgula-
12 Özellikle otomotiv sektörü
d ığı önemli nokta yeni teknolojinin bütün bu için geçerli oldu ğu iddia
olas ı geli ş melerin "gerekli" ko şulu olduğ u, edilen bu yakla şımda bir-
birlerine ba ğlı iki (teknolo-
ama yeterli ko şulu olamayaca ğı d ı r. Di ğ er
jik-örgütsel) yenilik sözko-
bir deyi ş le sadece firma düzeyinde verimli- nusudur. Bunlardan birin-
lik artış ları yeni teknolojinin ba şarıyla uy- cisi ana firma ile tedarikçi
firma aras ındaki iletişimin
gulanabilmesi için yeterli de ğ ildir; bu neden- bilgisayarlar aracılığıyla
le yeni teknolojinin gereksinimleri do ğ rultu- sağlandığı bir yenilik -bilgi-
sayarla bütünle şik imalat
sunda toplumsal-kurumsal yap ı n ı n da de-
(computer integrated ma-
ğ i ştirilmesi ("toplumeal-kurumsal yenilik- nufactUring)- olarak nite-
ler") yeterli ko ş ul olarak kendini dayatmak- lendirilebilir. Tam zaman ın-
da üretim (Dust in time)
tad ı r. Tekno-ekonomik paradigma yakla şı -
diye adland ırılan ikinci ye-
m ı n ı n önemli temsilcilerinden F'erez, alçal ış nilik ise daha çok örgütsel
evreeinde (Kondratief in B- evreei) teknolo- nitelikte olup, tedarikçi fir-
maların ürünlerini tam ih-
jik değ i şimle varolan kurumsal ve politik ör-
tiyaç duyulan anda On-
gütlenmeler aras ı nda bir "uyumeuzluk" ol- dermelerini içermektedir.
du ğ unu vurgulamaktad ı r. Kapitalist geli- Böylece ana firmalar stok
maliyetlerini a şağı çekme
ş im sürecinde, uzun dalgalar ve tekno-eko- fırsatı yakalayabilmekte-
nomik paradigmadaki değ i ş imler birbirleriy- dirler.
13 `bir teknolojik rejimden di-
le çak ış maktad ı r. Yeni. tekno-ekonomik pa-
ğerine geçişi içeren yapısal
radigrnaya uyan veya onunla örtü şen top- kriz yat ırım davran ışındaki
lumsal ve kurumsal dönü ş ümlerl4 yeni uzun istikrars ızlığı birkaç ne-
denden dolayı arttırmak-
dalgan ı n geli ş im tarz ı n ı şekillendirecektir.
tadır: Arzı n piyasadaki ta-
Bunal ı m ı n sürmesi yeni tekno-ekonomik pa- lepte uyu şmamas ından
radigma ile toplumsal-kurumsal çerçeve kaynaklanan a şı rı kapasite
sorunları ve teçhizat ve
aras ı nda uyumun henüz sa ğ lanamad ığı an-
ürünlerin birbirini izleyen
lam ı na gelmektedir. Bu krizden ç ı kış , bütün ku şakların ın hızla modas ı-
ülkelerde toplumsal ve kurumsal yeniliklere nın geçmesinden kaynakla-
nan rasyonalizasyon so-
gereksinim duymaktad ı r. "Büyük yükseli ş runları -(Freeman, 1989,5.
dönemleri sadece yeni bir tekno- ekonomik 436 -vurgu bana ait -).
`paradigma' veya 'tarz' ile -toplumsal ve ku-
rumsal atmosfer aras ı nda 'iyi bir uyumeuz-
luk' oldu ğ unda ortaya ç ı karlar" (Freeman,
1989, 5. 430).
Bununla birlikte, toplumsal-kurumear
yap ı lar değ i ş ik biçimlerde olu şabilir ve tek-.
no-ekonomik paradigma üzerinde etkide
bulunabilirlerse de, yeni toplumsal-kurum-
sal olu ş umlar tekno-ekonomik paradigma-
n ı n gereksinimleri ve k ı e ıtlamalar ı çerçeve-
sinde olu şacakt ı r (Perez, 1985, 5.445).
Yani yeni tekno-ekonomik paradigmayla
uyumlu toplumsal ve kurumsal dönü ş ümler
yeni uzun dalgan ı n geli ş im tarz ı n ı ve iktisa-
di geli ş menin genel biçimini belirleyecektir.
Yeni tekno-ekonomik paradigma, toplumla-
rı n eski kriz dönemleri boyunca eski para-
digman ı n ba ğ r ı nda geli ş ir ve çok sayı da ye-
nilikleri doğ urarak sonunda yeni bir tekno-
lojik paradigman ı n temellerini atar. Bunun-
la birlikte, yeni paradigman ı n üstünlü ğ ü an-
cak toplum düzenini olu şturan toplumsal
ve kurumeal yap ı larda derin sare ı nt ı lardan
a
ve yeni bir sanayinin (kilit sektörler) ortaya
ç ı kmas ı ile sonuçlanan yap ı sal düzenleme
krizinden sonra kendini ortaya koyar ( Fre-
cy
eman/Perez, 1988, 5. 47).
Bu yakla şı ma göre kriz, ucuz hammadde
ve enerjiye (petrol ve petrol ürünleri) dayal ı ,
standart ürünlerin kitle tüketimine yönelik
bir teknolojik rejimden, yeni yeni gelişmeye
ba ş layan bilgi ve teknoloji yoğ un, büyük öl-
pe
çüde mikroelektroni ğe dayal ı , üretim, tasa-
r ı m, yönetim ve pazarlama faaliyetlerinin
bütünle ş ik bir biçimde yap ı ld ığı yeni bir üre-
tim sistemine geçi şte ortaya ç ı km ışt ı r
(Freeman/Perez, 1988, 5. 60-61, -vurgu
bana ait-). Dünya ekonomisi, içinde bulun-
du ğ umuz evrede bilginin her sektör için öne-
mi gittikçe artan bir üretim faktörü haline
bili ş im-yoğ un ürün ve eüreçlere da-
yal ı bir yeni teknolojiye geçi ş dönemi (5.
Kondratieff) ya şamaktad ı r. Yeni dönem
mikroelektronik teknolojilere dayanan "es-
nek" üretim sistemleri ile tan ı mlanacakt ı r".
Dolay ı s ıyla yeni paradigman ı n en önemli
kavramlarindan birisi esnekliktir. H ızla bü-
yüyen bilgisayar, yaz ı l ı m, esnek imalat sis-
temleri, elektronik sermaye mallar ı gelece-
ğ in kilit sektörlerini olu şturmakta ve esnek
ürün ve üretim teknolojilerine geçi şi müm-
kün kı lmaktad ı rlar. E ğ er amaç üretim mali-
yetlerini dü ş ürmek ve verimlilik art ış oranla-
r ı n ı yükseltmekle, standart ürünlerin büyük
ölçekli üretimi yerine birbirinden farkl ı ürün
grubundan küçük ölçeklerde üretimin de ve-
rimli ve karl ı olabileceğ i, ürün de ğ i ş ikliklerine
çabuk uyum sa ğ layan, homojen talep teme-
linde piyasan ı n geni ş letilmesi yerine farkl ı
tüketici gruplar ı na göre ürün farkl ı la şt ı rı l-
mas ı n ı n gerçekle ştirilebildiğ i esnek bir üre-
tim teknolojisine geçi ş olanakl ı hale gelmek-
te; talepteki çe ş itlilik yat ı rı m fı rsatları n ı n
kayna ğı n ı olu şturmaktad ı r. Çünkü esnek
sistemler sayesinde teknik de ğ işim daha az
masrafl ı ve daha az rieklidir (Perez, 1985,
5. 453; Taymaz, 1993, 5. 16). Öte yandan
Piore/Sabel'in eavunduklar ı n ı n (bilgisayarla-
rı n ucuza temin edilebilmesine ba ğ l ı olarak
esnek, küçük ölçekli ve el emeğ ine dayal ı fir-
14 ekonominin toplumsal yö-
malar ı n ekonomide bask ı n bir unsur olacak- netim sistemi, "düzenleme
ları iddias ı ) aksine "...yeni bili ş im teknolojisi- tarzı - ( Freeman/Ferez,
1966 5.36)
nin yükseli ş i büyük firmalar ı n egemen konu- 15 5u yakla şıma göre "post-
munu ortadan kald ı racak gibi gözükmemek- Fordist" üretim sisteminin
özellikleri şunlardır:
tedir. Çünkü pazarlama, finans ve tasar ı m-
daki ölçek ekonomileri hala bu sanayide ve-
1- Esnek ürün çe şitliliğin
uyum sağlayabilmek ama-
ya diğ er eanayilerde oldukça önemlidir" cıyla tam zaman ında
(JIT) stok sistemlerinin
(Freeman, 1989, 5. 431).
kullanılması, 2- Daha fazla
ürün esnekliği sağlayabil-
3- Kar şı la ştı rma ve Genel mek ve piyasa taleplerine
daha duyarlı olmak ama-
Değ erlendirme
cıyla tasarım ve yenilikte
daha bilinçli olmak, 3-
"Esnekleşme, krizi umut dolu bir Ürün geliştirmeyi h ızlandır-
mak amac ıyla ve enfor-
köklü dönü ş üm evresine çeviren
masyon teknolojisinin de
kudretli bir sihirli kelimedir (...) Ge- katkılarıyla üretim zincirin-
deki aşamaları gerek firma
leneksel olan ın devamlılığı değil, so-
içinde gerekse firmalar
nu ümitlendirir; süreklilik de ğil, sü- arasında bütünle ştirmek.
reksizlik ileri sürülmelidir" (v. Frey- Asıl verimlilik kazançlarının
bu bütünle şmenin gerçek-
berg, 1989, 5. 87).
leşmesi sayesinde ortaya
Peki şimdi firmaların ve ulusların çıkacağı (Kaplinsky, 1985,
keşfetmeye ba şladıkları bu alterna- 5. 429), 4- Ürün yeniliğini
hızla yapabilmek amac ıyla
tif örgütlenme biçimini olu şturan ürün ve üretim süreçlerin-
nedir? O, yetmişli yı lların krizine an- de sürekli gelişim (kaizen)
laşı lır bir çözüm yakla şım ı m ıdır? sağlamak. Su amac ı ger-
çekleştirmek için de For-
Yoksa - susamış bir yolcunun gö- dizmin politika-
zündeki vaha gibi - ümiteizli ğin ya- sı "nın merkezi özelliği olan
tasarım ve uygulama ayrı-
rattığı tamamen ola ğan bir yan ılea-
mını ortadan kaldırmak.
ma m ıdır (F'iore/Babel, 1989, B. Böylece çok vasıffilaşmay-
278)? la birlikte emeğin üretim-
deki rolü de değişmektedir.
Tatsuro Toyada Yönetim Kurulu
Artık emek, üretimdeki bir
Ba şkanlığı koltuğuna oturduğunda, maliyet unsuru olmaktan
sorunları teknolojik gelişmeyle çöze- çıkmakta ve potansiyeli
arttınlması gereken bir
bileceğine iliş kin inanc ını, dü şlerini
"kaynak" olarak görülmek-
dile getirmi şti. Belki de Japonya'n ın tedir.
=DM=
yoğun trafiğini dü ş ünerek, şöyle de-
mişti: "Yolun üstünde değil, yukarı -
a ı nda giden bir ta şıt yapmak ister-
dim" (Keller,1996, 5. 306).
Dünya ekonomisinde kriz ve yeniden ya-
p ı lanmaya ili ş kin de ğ i ş im yukar ı da sergilen-
meye çal ışı ld ığı gibi farkl ı teorik yakla şı m-
larla ve bir çok de ğ i ş ik faktörle aç ı klanma-
ya çal ışı lmaktad ı r. Yukar ı da incelenen her
üç yakla şı m ı n da iktisadi, teknolojik, ku-
rumsal değ i ş imler ve bunlar aras ı ndaki ili ş -
kiler üzerinde yo ğ unla ştı klar ı söylenebilir.
Ancak bu yakla şı mlar ı n kendi aralar ı nda
ortak veya benzer noktalar oldu ğ u gibi, vur-
gulad ı klar ı "farkl ı " noktalar da sözkonusu-
dur'''. Bu bölümde sözkonusu yakla şı mlar ı n
krizi aç ı klay ış lar ı n ı ve krizden ç ı k ış a dair
saptamalar ı n' ortak ve farkl ı yönleriyle bi-
rarada ele almaya ve bunlar ı n marksiet
aç ıdan eleştirieini yapmaya çal ış aca ğı m.
3.1 - Krizin Aç ı klanmas ı
a
Eenek Uzmanla ş ma, Tekno-ekonomik
paradigma ve Düzenleme Okulu yakla şı mla-
cy
r ı n ı n ortak bir eksen etrafı nda değ erlendiri-
lebilecekleri kan ı mca ş u soruya verilen ce-
vaptan hareketle aç ı klanabilir: Piyaealar,
üretim faktörlerinin göreli k ıtl ı klar ı n ı n, tek-
nolojinin ve tercihlerin de ğ i ş imlerini yans ı -
tan fiyat hareketleriyle "kendili ğ inden" den-
geye gelebilirler mi; yoksa politik/kurumsal
pe
ba ş ka unsurlar ı n "müdahalesi" mi gerekli-
dir? Neo-klasik genel denge yakla şı m ı bu
soruya olumlu yan ıt verirken; ad ı geçen her
üç yakla şı m da -alternatif olarak- kendili-
ğ inden dengenin gerçekle şemeyece ğ ini, üre-
tim sürecinin sadece piyasadaki mübade-
leyle (ve buna verilen tepkileri yans ı tan) fi-
yat hareketleriyle aç ı klanamayaca ğı n ı , tek-
nolojik-örgütsel ve politik/kurumsal "Yenilik"
süreçIerinin de krize yol açan etkenlerin
"düzenlenmesinde" dikkate al ı nmas ı gerek-
ti ğ ini vurgulamaktad ı rlar. Üretim ve tüke-
tim düzeyleri aras ı ndaki "dengenin" gerçek-
le ş ebilmesi için, ya piyasadaki de ğ i ş imlere
KTI AT DERGISI • TEMMUZ200.
uyumlanabilen bir üretim örgütlenme biçi-
minin ortaya ç ı kmas ı (esnek uzmanla ş ma),
ya teknik ve/veya -toplumsal "yeniliklerin"
uygulamaya konmas ı (tekno-ekonomik pa-
radigma, yal ı n üretim), ya da emek süreci-
nin (Düzenleme Okulu, Aglietta) veya emek
piyasalar ı n ı n (Düzenleme Okulu, Bayer) dü-
zenlenmesi gerekmektedir. Fordizm onlar ),‘
aç ı e ı ndan tam da böylesi bir "istikrarla" dö-
nemi ifade etmektedir. Her üç yakla şı m ı n
da verimlilik art ış lar ı nda yava ş lamaya yol
açan "Fordist" kitrun teknolojinin kendisin-
de, Düzenleme Okulu'nda ise kurumsal ya-
p ı lar ı n i ş lerli ğ inde aranmaktad ı r.
Sözkonusu yakla şı mları n kapitalizmi bu
çerçevede kavramalar ı temelde iki nokta et-
rafı nda ele ştirilebilir: 1- "Fordizm" olarak ta-
n ı mlanan ve kapitalist üretim ili ş kilerinin is-
tikrarl ı şekilde eürdürülebildi ğ i bir dönemden
bahsetmek ne kadar gerçekçidir?, 2- "Fordiz-
min" krizine dayanak olu şturan kriz aç ı klama-
s ı ne kadar gerçekli ğ i yans ıtmaktad ı r?
1- Sermaye birikiminin kapitalizm içinde
farkl ı kurumsal biçimlere büründü ğ ü istik-
rarl ı ve de ğ i ş mez özellikleri olan dönem ve-
ya a şamalardan sözetmek yerine, kapita-
lizmin temel hareket yasalar ı na ba ğ l ı ola-
rak birikimin h ı zl ı veya yava ş olarak seyret-
ti ğ i dalga veya çevrimlere dair kan ıtlar bul-
mak daha mümkün gözükmektedir (Webber,
1991, S.181) 17 . ba ş ka türlü ifade edereek
"Fordizmi" kapitalizmde s ı n ıf güçleri ara-
s ı ndaki dengenin kurumealla ştığı bir evre
olarak ele almak daha gerçekçi olacakt ı r.
2- "Post-Fordizm" kavramla şt ı rmas ı
alt ı nda ele ald ığı m ı z her üç yakla şı m ı n kri-
zin aç ı klanmas ı nda farkl ı ç ı k ış noktalar ı n-
dan hareket etseler de ortak noktalar ı , ka-
pitalizmin temelde bir a şı r ı üretim ve/veya
eksik tüketim e ğ ilimi ta şı makta oldu ğ u dü-
ş ünceeidir. Asl ı nda böylesi bir hareket nok-
tas ı n ı n alt ı nda yatan vareayı m, kapita-
lizmde üretimin kar için de ğ il; tüketim için
yap ı ld ığı d ı r. "Eksik tüketime" dayal ı bir kriz
aç ı klamas ı nda her bir yakla şı m ı birbirinden
ayı ran temel unsur ise neden sonuç ili ş kile-
rindeki vurgular ı d ı r. Örne ğ in Piore/Sabel ek-
sik tüketimi bir neden olarak görmekte (pi-
yaealar ı n doymas ı eksik tüketime; eksik tü-
ketim ise yat ı r ı mlarda gerilemeye yol
16 Örneğin verim/ilik art ı h ı-
açar)"; verimlilik art ışındaki yava şlamayı
zındaki dü şüş ler Düzenle-
da (ayn ı zamanda kar oran ı ndaki dü ş ü ş ü
me Okulu tarafından bir
de) bir sonuç olarak görmektedirler. Dü- neden olarak de ğerlendiri-
lirken; Eenek Uzmanla şma
zenleme Okulunda ise verimlilik art ışı ndaki (Marksist Uzun Dalga yak-
yava ş lama krizin ac ı l nedeni olarak değ er- la ı mında da oldu ğ u gibi)
lendirilmektedir. Bu kar oran ı nda dü ş meye tarafından birikim h ızında-
ki yava şlamanı n bir sonucu
yol açmaktad ı r. Öte yandan Tekno-ekono- olarak görülmektedir
mik paradigma yakla şı m ı da verimlilik art ı - (Webber, 1991, 5.177).
şındaki yava ş lamayı neden olarak görmek-
tedir. Buna yol açan ana etken ise yenilik
sürecinin dlo ğ as ıdir.
5imdi her bir yakla şı m ı birbirinden ay ı -
ran temel unsurlar ı ele almak ve bunları n
eleştirieini yapmak istiyorum:
1- Esnek Uzmanla ş ma = Piyasa determi-
nizmi: Madem ki krizin nedeni geli ş mi ş kapi-
talist ülkelerin iktisadi yap ı ları na içkindir ve
kriz kitle üretimine dayal ı bir einai geli şmenin
"s ı n ı rları na" varı lm ış olmas ı ndan kaynaklan-
maktad ı r (Piore/5abel, 1989, 5. 11); o tak-
dirde cevaplanmasi gereken esas soru şöyle
tan ı mlanabilir: Birbirinin alternatifi olan bu
e ı nai örgütlenme biçimlerinden hangieinin
belirli bir dönemde egemen olaca ğı n ı belirle-
yen etmen nedir? Di ğ er bir deyi ş le iktisadi
geliş mede "üretimin örgütlenme biçimi" üze-
rinde önemle duruluyorsa, bunlardan hangi-
cinin egemen olaca ğı ndan önce üretimin ör-
gütlenme biçimindeki de ğ i ş imi belirleyen
"güçlerin" ne oldu ğ u sorusu cevaplanmal ı d ı r.
Yazarlar aç ı kça belirtmeeeler de yer yer
yaptı kları aç ı klamalar' bu sorunun cevab ı n ı
a üretim ili ş kilerinde krize yol açan temel çe-
ku ş kuya yer b ı rakmayacak şekilde gözler
önüne sermektedin "piyasa güçleri" ve"ta-
cy
lep" hangi e ı nai örgütlenme biçiminin egemen
hale geleceğ ini belirleyen en önemli etkenler-
dir (Elam,1995, 5. 50). Di ğ er bir ifadeyle ye-
niliklere dayal ı bir üretim sisteminin (tekno-
loji) varl ığı n ı sürdürmesi sorunu, onun mev-
cut pazar koş ulları na uyum eağ layabilmesi-
pe
ne ba ğ l ı d ı r. Her ne kadar Piore/Sabel hangi
üretim örgütlenme biçimim egemen olaca ğı
konusunda politik ve kurumsal güçlerin rolü-
ne i şaret etmekteyeeler de, her halükarda
as ı l merkezi önem verilen değ i ş ken (veya "po-
litik güç") piyasa güçleridir (Williams vd.,
1987, 5. 412). Dolay ı siyla daha esnek üretim
yap ı ları n ı n aranmas ı n ı n temelinde piyasala-
rı n doymae ı, durgunla ş mae ı ve buna ba ğ l ı
olarak olu şan iktisadi istikrars ızl ı klar yat-
maktad ı r, ancak özelde Esnek uzmanla ş ma
yakla şı m ı n ı n ve genel olarak da F'oet-For-
dizm teorilerinin kitle üretiminin krizinin ne-
deni olarak gördükleri eksik tüketim olgusu
daha çok bir sonuçtur (Dunford, 1990, 5.
518). Çünkü bunal ı m evreeinde talepte görü-
len dü ş ü ş ve eksik kapasite kullan ı m ı olgula-
rı , dü şen kar oran ı ndan kaynaklanan bunal ı -
m ı n nedeni olarak değ il, sonucu olarak kavra-
nabilir (5haikh, 1985, 5. 95).
2- Tekno-ekonomik paradigrna = tekno-
lojik determinizm: Tekno-ekonomik paradig-
ma yakla şı m ı , teknolojik değ i ş imi tarihsel
ve toplumsal alandan eoyutlay ı p, özerk ve
tarafs ı z bir süreç olarak ele alma çabas ı
içinde oldu ğ undan, ekonomideki kriz ve ye-
niden yap ı lanma olguları n', di ğ er bir deyi ş le
17 "Fordist -bir dönemle ştir-
dönü ş ümü kavramada toplumsal ili ş kiler- menin geçerliliğini sorgula-
deki, toplum kesimlerinin ve/veya e ı n ıflarin yan görü şler için bak fren-
ner/Glick, 1991; Clarke,
aralar ı ndaki ili ş kilerde farkl ı la şan gerekei- 1993.
nimlerdeki de ğ i ş imi aç ı klamakta yetersiz Piore/Saberin krizi değer-
lendirmeleri klasik bir "ek-
kalmaktad ı r. Bunun temelinde yatan nok-
sik tüketim - açıklaması
ta, bliyakla şı m ı n üretim ili ş kileri ile üretici olarak değerlendirilebilir
güçlerin geli ş mi ş lik düzeyi (teknoloji) ara- (Webber, 1991, 5. 168),
çünkü ister kazalar veya
s ı ndaki gerekli ba ğ lantıyı kavram ış , ancak
politik hatalar talep yeter-
üretim ili ş kileri ile üretici güçler aras ı ndaki sizliğine yol açm ış olsun,
temel çeliş kiyi tan ı mlamam ış olmas ı nda ister talebin doygunlu ğu
temel neden olarak göste-
yatmaktad ı r (Fontvieille, 1991, 5. 239).
rilsin her iki aç ı klamada da
üretirh ili ş kileri ve buna tekabül eden ku- sorun talepten kaynaklan-
rumeal yap ı lar istikrarl ı bir unsur olarak ele maktadı r. Yatırı mlarda ve
kitle üretiminin verimlilik
al ı n ı p:, bunlar ı n karşı elna sözkonusu istik- artışlarında azalmaya yol
rarı bozucu faktör olarak teknoloji (yenilik- açan ana etken ''talep ye-
tersizliği -dir. O takdirde
ler) konulmu ştur. Bu yakla şı mda kapitalist
onlar açı sından sorun şöy-
le ifade edilebilir: Hangi
li ş ki maddi eermayede ("cans ı z emek") yat- üretim örgütlenme biçimi;
kitle üretimi mi esnek uz-
maktad ı r: yeniliklerin yol açt ığı yeni tekno-
manlaşma mı piyasan ın
loji ile. eski teknoloji aras ı nda bir karşı tl ı k aksaklı kların' ('yetersiz"
eözkoilueudur (Fontvieille, 1991, 5. 258). talep)giderip kendi kendini
düzenlemesinde daha az
Ancak "teknik ilerleme" tek yönlü, kendili-
"katılır"? Bu sorunun al-
ğ inden geli şen bir olgu de ğ ildir, ba ğ rı nda tında yazarların ima ettik-
doğ duğ u tarihsel çerçeveden ba ğı ms ız ola- leri bir ba şka soru daha
yatmaktadır: Hangi piyasa
maz ■./ sonuç olarak evrensel değ ildir, yani biçimi; kitle piyasaları mı
ülkeden ülkeye bir -toplumsal sistemden di- yoksa farklılaşmış piyasa-
lar m ı teknik ilerlemeyi en
ğ erine sorunsuz olarak transfer edilemez.
fazla teşvik eder? Yazarla-
Teknolojik yenilikler bir yandan karma şı k bir rın bu sorulara ilişkin te-
toplumsal üründür bir yandan da iktisadi mel önermeleri hem "fark-
lılaşm ış " piyasalarm teknik
çatış malar ı n, toplumsal mücadelelerin hem
ilerlemeyi daha fazla teş -
neeneei hem de eonucudurlar; onlar tara- vik ettiği hem de bu tür pi-
fı ndan belirlenmi ş lerdir. (Roeier, 1991, 5. yasalara uyum sağlamaya
esnek uzmanla şmaya da-
94). Üretimin teknik boyutundaki de ğ i ş imi, yalı üretim örgütlenme bi-
iktisadi ve toplumsal geli ş meyi kendili ğ in- çiminin daha yatk ın oldu-
den belirleyen, toplumdan özerk bir de ğ iş - ğudur.
19 "piyasan ın zorunluluklar ı -
ken olarak ele almak bir tür teknolojik de- esnek uzmanla şmaya yö-
terminizm olarak görülebilir. Çünkü "yeni" nelişe yol açt ı, age. 5. 24-7;
özgül piyasa koş ulları ",
tekno-ekonomik güçler, de ğ i ş imlerin nedeni;
-
değişen piyasalara uyum
"eski" toplumsal-kurumsal yap ı lar buna sağ lamayı kolaylaştırma
tepki veren unsurlar olarak alg ı lanmakta- hedef, bilgisayar kullan ımı -
na yol açm ıştır, age. 5.
d ı r. Böylece göreli özerkli ğ i d ış lanan top-
290; bir kaynak dağıt ım
lumsal-kurumsal alan tekno-ekonomik ola- mekanizması olarak fiyat
na boyun e ğ mektedir (Elam, 1995, 5. 46). sistemi mevcut üretim
sistemi koşullarında ba şa-
Bunun bir sonucu olarak, yeni bir geni ş leyen rılı bir şekilde i şleyememiş -
uzun dalga evresine geçi şte oldukça önem- tir, age., 5. 291.
 li bir rol oynayan verimlilik art ış lann ı n han-
gi toplumsal mekanizmalar arac ı l ığıyla ger-
çekleştirildi ğ i bu yakla şı mda aç ı k değ ildir
(Soyer, 1991, 5.116)".
3- Düzenleme Okulu = Kurumealc ı de-
terminizm': Su okul bir yandan piyasadaki
değ i ş imlerden yola ç ı karak krizi aç ı klaman ı n,
öte yandan iktisadi geli ş mede "tekno-eko-
nomik" belirlenimlerin ele ştirieini yapma ça-
bas ı içindedir. Neo-Schumpeteryen yakla-
şı mda toplumeal-kurumsal çerçeve hem
aç ı kça tan ı mlanmam ış hem de tekno-eko-
nomik paradigman ı n gereksinimlerine tabi
iken, öte yandan neo-5mithyen yakla şı mda
ise iktisadi düzeyle politik düzey aras ı ndaki
ili ş kiler piyasa güçleri dolay ı m ı nda kurulur-
ken; bu okulun iktisadi geli ş me analizinde
hem piyasadan hem de teknolojiden özerk
"politik-kurumsal" güçlerin önemli rol oyna-
d ı kları vurgueu önplana ç ı kmaktad ı r (Elam,
1995, 5. 44). Çünkü bu yakla şı ma göre ta-
rihin ve iktisadi g eli ş menin "motoru" sadece
üretici güçlerin geli ş mesi de ğ il; bundan da-
ha çok üretim ve yeniden-üretim süreci üze-
a maye birikimi üzerinde etkileri ve birikim
rindeki "denetim" mücadelesi ve bunun ifa-
desi olan kurumların evrimidir. Tekno-ekono-
cy
mik yakla şı mdan farkl ı olan bu noktay ı ba ş -
ka türlü ifade etmek gerekirse: Verimlilik so-
runlara sadece "teknik" bir sorun olarak de-
ğ il; ayn ı zamanda emek sürecinin "Fordiet"
örgütlenrneeinin "e ı n ı rlanna" (i şgücünün ye-
niden üretim mücadelesi) i şaret eden bir
pe
"toplumeal" sorun olarak da de ğ erlendiril-
mektedir (Nieleen, 1991, 5. 24-25). Bu ne-
denle Düzenleme okulunda krizin dinamikle-
rini meydana getiren belirleyici etken yeni
- teknolojiler de ğ il; emek sürecinde "üretim
örgütlenmesi" ve buna ba ğ l ı olarak geli şen
toplumeal (politik, kurumsal) eüreçlerdir.
Bu süreçIerde yer alan kurumsal, yap ı sal bi-
çimler, - tekno-ekonomik paradigman ı n
özellikle vurgulad ığı gibi - kaç ı n ı lmaz olarak
değ i ş imlerin önünde engel te ş kil eden birer
unsur olarak değ il; teknik değ i ş imin biçimini
etkileyen ve gelecek dönemin ietikrar ı n ı sağ -
layan bir bile şen olarak de ğ erlendirilmekte-
KTI AT DERGI SI•TEMMUZ200.
dir. Dolay ı e ıyla bu yakla şı mda "yeni teknolo-
jinin zorunluluklan" veya "piyasa güçleri" de-
ğ il; iktisadi aktörlerin -emek süreci üzerinde
denetim sa ğ lamaya ili ş kin - "politik" ve
"stratejik" davran ış lar ı daha fazla önem
kazanmaktad ı r (Hirsch, 1993, 5. 192').
13u yakla şı mda iktisadi düzeyle politik
düzey aras ı nda bir ara dolay ı m olarak "ku-
rumsal yap ı lar" kavram ı n ı n devreye sokul-
mas ı oldukça sorunlu görünmektedir. Çünkü
bu okulun yazarlar ı neo-klaeikleri piyasada-
ki niceliksel ili ş kileri bireyler aras ı ndaki top-
lumeal ili ş kilerin feti ş leş mi ş biçimleri olarak
alg ı lamakla ve piyasay ı bir tür toplumeal
düzenleme biçimi olarak de ğ erlendirmekle
ele ştirirken, asl ı nda kendileri de ayn ı soruyu
sormaya devam etmektedirler: Kapitalist
üretim sürecinde yeniden üretim nas ı l so-
runsuz olarak gerçekle şebilir? Su soruya
cevap ararken bir kere kar oran ı n ı n dü ş me
eğ ilimi karşı s ı nda karşı egilimlerin örgütlen-
mesi "düzenleme" olarak kavramealla şt ı rı l-
d ığı nda (Hübner, 1990, 5. 133) bu okulun
temel amac ı n ı n kar oran ı n ı n düzeyini koru-
maktan ziyade sistemin bütün içeel ve d ış -
eal -toplumsal ili ş kilerinin bu oran ı n "ietikra-
rı n ı " eağ layabilme kapasitesini ara şt ı rmak
olduğ unu söyleyebiliriz (Kotz, 1990, 5. 23).
Öte yandan bu yakla şı mda kurumlar ı n ser-
üzerindeki olas ı kar şı etkilerin hangisinin
belirleyici oldu ğ una nas ı l karar verileceğ i so-
rusu da cevaplanmamaktad ı r. Öyle ya biri-
kimi etkileyen ko ş ullar ı n de ğ i ş iminde çeli ş ki-
li etkiler aras ı nda hangieinin bask ı n oldu ğ u-
nu neyin belirledi ğ i ve birikim üzerinde etkide 20 Benzer şekilde Düzenleme
Okulu'nda da teknolojik de-
bulunan, tariheel olarak mevcut olan belli
terminizmin izlerini bulmak
bir kurumun di ğ erlerine göre gerçekten bas- mümkündür. Çünkü "For-
kin oldu ğ unun nas ı l kan ıtlanaca ğı belli de ğ il- dizm - kavram ın ı çeşitli
analiz düzeyleri için ve
dir (Kotz, 1990, 5. 20).
farklı anlamlar yükleyerek
Yukar ı da aç ı klanan nedenlerden dolay ı kullanan bu okul, çe şitli
bu okul yazarlar ı iktisadi ili ş kilerin toplum- düzeylerdeki olubumlar ı be-
lirleyici rolü "emek şüreci-
sal olarak düzenlendi ğ ini farketmi ş olmala- ne" vermektedir. Lipietz
r ı na ra ğ men, toplumeal ili ş kilerin düzenlen- "Uzun dalgalar - kuram ın ın
mesini, hala kendini yat ı rı m ve tüketim ara- temelini emek aürecindeki
değişimlere dayand ırı rken
s ı ndaki orantı e ı zl ı kla ortaya koyan serma- (Lipietz,195'6, 5.26), Ag-
ye birikiminin geni ş letilmi ş yeniden üretimi- lietta Fordizmin krizini
"herşeyden önce - emek ör-
nin i ş levsel gerekeinimlerine tabi k ı lmakta-
gütlenme tarzını n krizi ola-
d ı rlar. Oysa ki yeniden üretimin ietikrar ı n ı rak nitelendirmektedir
sa ğ lama çabas ı içinde olan düzenleme (Aglietta, 1957, 5.162).
5u nedenle bu yaklaşımı n
tarzları pekala s ı n ıf mücadelesinin kurum-
bütün ''fakat" ve 'ama - la-
salla ş m ış biçimleri olarak anla şı labilir. Dü-
ra karşın haklı olarak bir
zenleme Okulu'ndan farkl ı olarak, Marksist tür teknolojik indirgemeci-
lik eayı labileceği iddia edi-
yakla şı ma göre kurumsal biçimler kapita- lebilir (Taymaz, 1993,
list üretim tarz ı n ı n tariheel geli ş mesini an- 5.30).
lamada önemlidir, ancak bu biçimler s ı n ıf 21 5u okulun kurumsalc ı yak-
la şımla olan yakın bağları
ili ş kilerinin kurumsal biçimleri olarak, kapi- üzerine bak. Foater, 1957-
talist e ı n ıf ili ş kilerinin yeniden üretimi üze- Y.aborKıiiıtty/6ick, 1991.
+Is
rindeki mücadelenin bir ifadesi olarak ola-
rak ele al ı ncl ı kları ncla bir anlam kazanmak-
tad ı rlar (Clarke, 1958, 5. 69).
Öte yandan Düzenleme Okulu'nun krizin
nedenine ili ş kin temel önermesi, krize yol
açan kâr oran ı ndaki dü ş menin temelde ve-
rimlilik yava ş lamadan kaynak-
land ığı d ı r. Sözkonusu yava ş laman ı n en
önemli etkenler' olarak emek sürecinde i ş çi-
lerin çal ış ma ko ş ullar ı na direnmeleri ve ya-
banc ı la ş malar ı gösterilmektedir. Gelgele-
lim olsa olsa tere yöndedir:
dü ş en karl ı l ı k üretken yat ı r ı mlar ı n art ışı n ı
yava ş latt ığı nclan yeni fabrika ve teçhizat ı n
kullan ı m ı n ı s ı n ı rlar. Oysa üretkenlik art ışı
temel olarak yeni fabrika ve teçhizat arac ı -
l ığıyla Ba ğ lan ı r. Dolay ı s ıyla üretkenlik art ış
oran ı nda yava ş lamaya yol açan dü ş en kar-
l ı l ı kt ı r, tersine de ğ il" (Shaikh, 1985, 5. 96).
Görüldü ğ ü gibi "F'oet-Forclizm" teorileri
aralar ı ndaki önemli vurgu farklar ı na ra ğ -
men (piyasa - teknoloji - kurumlar) payla ş -
t ı klar ı ortak noktalar ı , kapitalist iktisadi
a
sistemin eksik tüketim e ğilimini önplana ç ı -
karmalar ve bu e ğ ilimin sistemin yeniden
üretimini sa ğ lamak üzere nas ı l bertaraf
cy
edilebilece ğ i üzerine teoriler geli ştirmeleri-
dir. Çünkü bu yakla şı mlara göre kriz, temel-
de, talebin artan çe ş itliliğ i ile mevcut üre-
tim tekniklerinin "kat ı l ığı" aras ı ndaki çeli ş -
kilerden kaynaklanmaktad ı r (Soyer, 1991,
S.114). Eksik Tüketim olgueuna yol açan bu
pe
çeli ş kidir. Oysa ki Marxiet yakla şı m aç ı s ı n-
dan krizler, ne yaln ı zca piyaealar aras ı nda
basit bir uyumeuzlu ğ un ne de devletin dü-
zenleyici i ş levini yerine getirememeeinin eo-
nucuclur; kapitalist üretim biçiminin (üreti-
ci güçlerin geli ş mi ş lik düzeyi ile üretim ili ş -
kileri aras ı ndaki) çeli ş kiler(in)in ifadesi ola-
rak de ğ erlendirilmektedir. Marksist yakla-
şı m, kapitalizmin çeli ş kilerini sermayedar-
lar ı n öznel ve irraeyonel "beklentilerincle"
de ğ il, kapitalist üretim tarz ı n ı n nesnel
özelliklerinde (özellikle eermayeler aras ı re-
kabet ko ş ullar ı ) aramaktad ı r. Giderek bü-
yüyen bir piyasan ı n mümkün k ı ld ığı karlar
değ il; üretici güçlerin e ş itsiz geli ş imine da-
yal ı rekabet baskı s ı eermayeciarlar ı üretici
güçleri daha da ilerletmeye zorlamaktad ı r.
Sermayenin a şı rı birikimine ve metalar ı n
a şı rı üretimine yol açan bu rekabet baekle ı -
d ı r. Dolay ı siyla sermayenin a şı r ı birikimi pi-
yasan ı n anarş iei taraf ı ndan değ il sermaye
birikiminin çeli ş kili cloğ ae ı nclan, di ğ er bir de-
yi ş le eermayedarlar ı n piyasan ı n s ı n ı rlar ı n ı
dikkate almadan üretici güçleri geli ş tirme-.
lerinden kaynaklanmaktad ı r. Bu nedenle
yeni üretim yöntemleri (sermayenin de ğ er-
eizle ştirilmeei, üretken kapasitenin çözül-
mesi, i ş in yoğ unla ştı rı lmas ı vb.) devreye
sokulmaktad ı r (Clarke, 1988, 5.80). Dola-
yı e ıyla krizin temel nedeni üretimin toplum-
sal niteli ğ i ile özel mülkiyetin sonucu olarak
üretimle ilgili kararlar ı n bireysel sermayeler
taraf ı ndan birbirlerinden kopar ı lm ış eüreç-
lerde al ı nmas ı aras ı ndaki çeli ş kiden kay-
naklanmaktad ı r. Bu çeli ş kinin kendini d ışa Düzenleme
vurdu ğ u temel gösterge ayn ı zamanda me- Okulu'nun
ta üretimine dayal ı bir sistemde iktisadi
eylemlerin de ğ erlendirildi ğ i temel ba ş ar ı öl-
krizin
çütü olan kar oran ıd ı r. Bundan dolay ı "kar nedenine
oran ı n ın düş me eğilimi" krizin temel nedeni
olarak de ğ erlendirilmektedir. Böylece krizin
kayna ğı "port-Fordizm" teorilerinde oldu ğ u temel
gibi bölü ş üm ve mübadele (yani dola şı m)
alan ı nda değ il, sistemin "kalbinde", yani
önermesi,
üretim alan ı nda ve kar güdüsüncle aran- krize yol
maktad ı r (Bramble/Fieldes, 1990, S. 20).
açan dr 1113111M
Bu aray ışta Marksist yakla şı m, birikim sü-
recinin gerekeinimlerinin çeli ş kili clo ğ as ı n- oran ı ndaki
dan yöla ç ı kmaktad ı r. Birikim bir yandan
dü ş menin
art ı k değ er oran ı n' artt ı rabilmek için i ş çile-
rin tüketim düzeyinin dü ş ük olmas ı n ı , öte temelde
yandan art ı k değ erin gerçekle ş mesi için bu
verimlilik
tüketim düzeyinin yüksek olmas ı n ı ; bir yan-
dan kar oran ı n' art ı rmak amac ıyla ve reka- art ışı nclaki
betin '12aek ı slyla, emek verimlili ğ ini artt ı r- yava ş lama-
mak üzere h ı zl ı bir mekanizaeyonu, öte yan-
dan kar oran ı n' dü ş ürme yönünde bir e ğ ili- dan kaynak-
mi engellemek için sermayenin organik bile- land ı4 ı d ı r.
şiminin çok h ı zl ı artmas ı n ı önleyecek yava ş -
l ı kta bir mekanizaeyonu gereksinmektedir.
Halbuki port-Fordizm teorileri krizi aç ı klar-
ken tam da bu çeli ş kili eğ ilimlerin üzerini
örtme çabael içindedirler.
3.2 Krizden Ç ı k ış ve Yeniden Yap ı lanma:
-
131231=III=77=1.1
Bu yakla şı mlarda krizin eksik tüketim
teorisine dayal ı olarak aç ı klanmaya çal ışı l-
maelyla birlikte, kapitalist geli ş menin itici
gücü olarak "etkin" talebi ve tüketim yap ı -
ları n' vurgulayan piyasa yönelimli modeller
gündeme getirilmektedir (Bramble/Fieldes,
1990, S. 20). Piyasan ı n gereklerine h ızla
 uyum ea ğ lama amac ı na dönük bu modeller
"Fordiet" kitle üretim eisteminin "kat ı l ı kla-
r ı "n ı n ele ştirieinden hareket etmektedirler.
5u ortak eksen temelinde Esnek uzmanla ş -
ma değ i ş en piyasa ve rekabet ko ş ullar ı kar-
şı s ı nda özellikle üretim örgütlenme biçimi-
nin katı l ığı n ı , Tekno-ekonomik paradigma
teknolojinin kat ı l ığı n ı ve Düzenleme Okulu
da kurumca! yapı ları n (özellikle emek süre-
ci ve emek piyasas ı ndan hareketle) kat ı l ığı -
n ı vurgulamaktad ı rlar. Dolay ı s ıyla de ğ i şen
piyasa ko ş ulları na uyum kapasitesi üretim
örgütlenme biçimindeki de ğ i ş imlere (esnek
uzmanla ş ma), teknolojik yenilikleri kullana-
bilmeye ve bununla uyumlu esnek beceri dü-
zeyine (tekno-ekonomik paradigma) veya
emeğ in üretime kat ı l ı m biçimine (düzenleme
okulu) dayand ı r ı lmaktad ı r. Bu noktada her
üç yakla şı m ı n da krizden ç ı k ış ve yeniden
yap ı lanman ı n dinamiklerini daha "esnek" bi-
rikim biçimleri ve kurumsal yap ı larda ara-
d ı klar ı iddias ı (Nieleen,1991, 5. 3) kan ı mca
hakl ı bir anlam kazanmaktadir. Ancak ce-
a
vaplanmael gereken kilit soru ş udur: Üre-
tim eistemlerinde ve ücret eözle ş melerinde
1 esneklik aray ışı , istikrar ko ş ullar ı n ı yeniden
cy
tesis etme eorunu mudur; yoksa "karl ı " bi-
rikim ko ş ullar ı n ı (daha dü şük i şçilik mali-
yetleri ve sermayenin organik bile ş imi, daha
ucuz eabit sermaye, daha k ı sa eermaye
devir h ı zı vb.) yeniden tesis etmek için "es-
nek" yöntemleri ve toplumsal ili şkileri "kul-
pe
lanma" eorunu mudur? "Esnek üretim",
"esnek birikim" tan ı mlamalar ı ve poet-For-
dizm teorileri ilk soruya cevap aray ışı n bir
ürünü olarak yorumlanabilir (Webber, 1991,
5.181 -vurgu bana ait-).
Bu aray ışta Poet-Fordizm, sözkonusu
yakla şı mlar aç ı sı ndan 1) kitleeel piyaealar-
plan farkl ı la ş m ış piyaealara geçildi ğ i (üründe
esneklik, piyasan ı n niteli ğ i), 2) kitlesel üre-
timden küçük parti tipi üretime geçildi ğ i
(-teknolojide ve üretim miktar ı nda esneklik,
üretim araçlar ı n ı n niteli ğ i), 3) vaelfe ız i şgü-
Günden vasifl ı ve eorumlu i şgücüne geçildi ğ i
(i şgücünde esneklik, i şgücünün niteli ğ i) ve 4)
Tayloriet, hiyerar ş ik yönetimden uzla ş ma ve
katı lma dayal ı bir yönetim anlayışı na geçil-
di ğ i (yönetimde esneklik, yönetim etratejiei)
dölay ı elyla "Fordizm"den bir kopuçun Sözko-
nusu oldu ğ u bir dönemi ifade etmektedir.
5imdi bu yakla şı mları n yeniden yap ı lanmaya
T
ili ş kin farkl ı vurgular ı üzerinde durup, bunla-
rı n ele ştirieini yapmaya çal ışaca ğı m:
1- Esnek Uzmanla ş ma = Cemaat Ruhu
ve "Küçük" firmalar ı n üstünlü ğ ü: Bu yakla-
şı m piyasadaki de ğ i ş imlere ba ş ar ı l ı tepki
verebilme özellikleriyle yeniden yap ı lanma-
n ı n itici gücünü esnek uzmanla ş maya da-
yal ı üretim örgütlenmesini benimeemi ş kü-
çük firmalarla ve bunlar aras ı ndaki ileti ş im
a ğ lar ı n ı n kuruldu ğ u e ı nai bölgelerin in şae ı n-
da görmektedirler. Ayr ı ca bir yandan fark-
l ı la ş m ış piyasalann varl ığı , öte yandan yeni
teknolojiler sayesinde emeğ in niteli ğ i geli ş -
mektedir. Yeni geli ş en teknolojiler sayesin-
de üretimin ademi-merkezile ş ebilmeei kü-
çük ölçekli ş irketlerin önem kazanmaelna
yol açm ış t ı r. Firmalar-arac ı ili ş kilere yöne-
lik bu iddialar ı n gerçekli ğ ini eorgularken ş u Ulusal ve
soru önem kazanmaktad ı r: Üreticiler (bü-
sektörel
yük firma ve küçük firma) aras ı ndaki top-
lumsal i ş bölümü piyasan ı n geniçli ğ i ve4;leğ i- düzeylerde
ş imine ba ğ l ı olarak m ı , yoksa üretim eüre- yapı lan
cindeki toplumsal ili ş kilere ba ğ l ı olarak m ı
ş ekillenir? Piore/Sa bere göre piyaealann
çal ı malar
toplumsal i ş bölümünün iki sektör
halen büyük
(bazen formel ve enformel sektör ayr ı m ı da firmalar ı n
yap ı lmaktad ı r) olarak bölürnlenmeeini yan- küçük
ertmaktad ı r'. Her iki tür firma tipinin de
firmalar ve
varl ığı piyasadaki toplumsal i ş bölümünün
("geçiçi" ve belirsiz piyasa bo ş luklar ı n' dol- yan sanayi ile
duran küçük firmalar ile belirli kitlesel üre- ili ş kilerinde
tim yapan büyük firmalar aras ı nda) yans ı -
eqemenliklerinin
mas ı olarak de ğ erlendirilmektedir. Dolay ı -
s ıyla bu yakla şı mda üretim örgütlenmeein-
Sürdü ğ ünü
deki değ i ş imleri anlamada temel kriter de- kan ıtlamak-
ğ i şen piyasa/talep yap ı sina ne kadar h ı zl ı tad ı r.
ve ba şar ı l ı uyum Sa ğ land ığı olmakta, üre-
tim a ğı ndaki ili ş kiler ve büyük firmalarla kü-
çük firmalar ı n karşı l ı kl ı konumlar ı n ı n - örne-
ğ in firman ı n büyüklü ğ ü ile faeon üretim
aras ı ndaki ili ş ki - di ğ er bir ifadeyle üretim
örgütlenmeeindeki "güç ili ş kileri" dikkate
al ı nmarnaktad ı r. Ba ş ka türlü ifade eder-
sek, Esnek Uzmanla ş ma yakla şı m ı nda bü-
yük ş irketlerin yukar ı da aç ı klanan ko ş ullar
çerçevesinde esneklik kazanma konusun-
daki yetenekleri gözard ı edilmektedir. Çün-
kü uluslararas ı , ulusal ve sektörel düzeyler-
de yap ı lan çal ış malar halen büyük firmala-
r ı n küçük firmalar ve yan sanayi ile ili ş kile-
rinde egemenliklerinin sürdü ğ ünü kan ıtla-
maktad ı r (Harrison, 1994). Pekala büyük

ölçekli firmalar da küçük birimler ş eklinde
örgütlenerek ürün miktar ve çe ş itlili ğ inde
belli bir "eenekli ğ i" yakalayarak da kitlesel
üretim yapabilmektedirler. Dolay ı s ıyla bü-
yük firmalar ı n küçük birimlere bölünmesi
(vertical dieintegration) veya küçük ve or-
ta ölçekli firmalarla i ş birli ğ ine gitmesi (jo-
int-ventures); böylece dikey bütünle ş menin
ortadan kalkmakta olmas ı , iktisadi gücün
ademi-merkezile şti ğ i anlam ı na gelmemek-
tedir (Harrison, 1994).
2- Tekno-ekonomik paradigma = "Es-
nek" teknolojiler: Bu yakla şı m ı n önemi, bili-
min teknoloji ile bütünle ş mi ş olarak bizzat
bir üretim gücü haline dönü ş mesini göster-
mesinde ve ekonominin yap ı sal yenilenmesi
sürecinde teknolojik de ğ i ş imin oynad ığı ro-
lü vurgulamae ı nda yatmaktad ı r (U.Eeer,
1993, 5. 47). Bununla birlikte sözkonusu
yakla şı mda tek aç ı klay ı c ı etken olmamakla
birlikte teknolojik yenili ğ in en "bask ı n" etken
oldu ğ u aç ı kça vurgulanmaktad ı r. Krizden
ç ı k ışta ve yeniden yap ı lanmada ş üphesiz
a
yenilik sürecinin önemli bir rol oynad ığı inkar
edilemez; ancak bütün hareketi bu sürece
dayand ı rmak yerine bunu daha genel bir
cy
sürecin sadece bir boyutu olarak ele almak
(Fontvieille, 1991, 5. 238) daha gerçekçi
gözükmektedir. Öte yandan bu yakla şı m,
yeni yat ı r ı m fı rsatlar ı n ı n kayna ğı n ı , kitle
üretiminin verimlili ğ i art ı ran tek araç olma-
emin ortadan kalkmas ıyla birlikte (çünkü
pe
yeni teknolojilerin küçük ölçeklerde üretimi
dü ş ük maliyetle gerçekle ştirebildikleri, ürün
çe ş itlili ğ i aç ı s ı ndan oldukça esnek olduklar ı
öne sürülmektedir) talepteki çe ş itlilik ola-
rak görmektedir. Halbuki ürün çe ş idini ar-
tı rmak ve piyasadaki de ğ i ş imlere uyum
sa ğ lamak mutlaka kitle üretiminden parti
tipi üretime geçmeyi gerektirmemektedir
(Bramble/Fieldee, 1990, 5. 10). Çünkü ne
kadar ürün çe ş itlili ğ i gerçekle ştirilirse ger-
çekle ş tirilsin, yüksek kapasite kullan ı m
oranlar ı n ı güvence altı na alan üretim ha-
cimlerine ula şı lmas ı zorunludur. Çünkü es-
nek imalat sistemleri hem çok pahal ı d ı r,
hem sinirli bir ürün çe ş idiyle üretim Yap-
makta, hem de oldukça yüksek düzeylerde
kapasite kullan ı m ı na ihtiyaç duymaktad ı r.
Bu nedenle esas olarak dikkate al ı nmas ı
gereken kritik nokta, parti büyüklü ğ ü de ğ il;
bütün bir üretim dönemi boyunca üretilen
=,
partilerin birikirnli hacmidir ve bu hacim de
e ı kl ı kla oldukça yüksektir (Williams vd.,
1987, 5. 432). Yeni teknolojilerin (ve üre-
tim örgütlenme biçimlerinin) uygulanmas ı -
n ı n temel itici gücü ürün çe ş itlendirilmesin-
den ziyade, maliyetleri a ş a ğı çekme, kalite-
yi artt ı rma ve mevcut pahal ı makina ve
teçhizat ı n etkin kullan ı m ı n ı sa ğ lama ara-
yış lar ı oldu ğ undan (Smith, 1989, 5. 213-4)
ölçek ekonomileri (üretim miktar ı ) ile alan
ekonomileri (ürün çe ş idi) aras ı nda bir ter-
cih yapma zorunlulu ğ u sözkonusu
3- Düzenleme Okulu = " İş bölümünün
Sonu": Bu yakla şı mda emek sürecinde elde
edilen denetim gücünün (dolay ı siyla çal ış -
ma motivasyonunun) verimlilik düzeyleri
üzerinde önemli bir rol oynad ığı varsay ı ld ığı
için verimlilik art ış ları sa ğ laman ı n yolu üre-
tim örgütlenmesinde "reform" yapmaktan
geçmek-tedir (Soyer, 1991, 5. 117). Dolay ı -
s ıyla krizden ç ı k ışı n yolu emek üzerinde
ea ğ lanmaya çal ışı lan bu denetimin giderek
artan "maliyetini" yeni endüstriyel ili şkiler-
le azaltmaktan geçmektedir. Bu amaçla ya
i şyerinde "demokratikle ş me" ve bunun ge-
rektirdi ğ i kurumlar ı n (i şgücü e ğ itimi, yöne-
time kat ı l ı m ve toplu pazarl ı k vb.) yerle şti-
rilmesi (Amerika'daki birikimin toplumsal
yap ı s ı yakla şı m ı ), ya yeni teknolojiler saye-
sinde endüstriyel sistem içinde bilgi ak ış la- 22 Bu yakla11712 göre piyasa-
rı n ı n ademimerkezile ş meei (Japonya örne- daki istikrars ızlık ve belir-
sizlik. firma büyüklü ğünde
ğ i) ya da i ş zenginle ştirme, i ş geli ştirme gi-
(ve aynı sektör içinde va-
bi emek sürecinde kat ı l ı m ı artt ı rmaya yö- rolan hem büyük ölçekli
hem de küçük ölçekli firma-
nelik uygulamalar ( İ eveç örne ğ i) böylesi bir
lar aras ındaki
değ i ş imi mümkün k ı labilir. Ancak bütün bu bir değişime yol açacakt ır.
de ğ i ş imlerde i ş gücünün niteli ğ i önplanda- Eu eağtarnadan hareketle
piyasada ürüne olan tale-
d ı r.,S öyle ki yeni teknolojilerin ve emek sü-
bin itikrarl ı ve öngörülebi-
recinin örgütlenmesindeki de ğ i ş imlerin va- lir kısmı ile istikrars ız ve
edil bir i şgücünü gerektirdi ğ i; bunun sonucu öngörülemez kiemin ın varlı-
ğı, büyük firma ve küçük
olarak kafa emeğ i ile kol emeğ i aras ı ndaki
firman ı n aynı sektörde bir-
ayr ı m ı n ortadan kalkaca ğı ve bu geli ş menin likte varolmalar ım ve ara-
larındaki ilişkileri aç ıkla-
i şgücünün emek süreci üzerindeki demeti-
makta kullan ılmaktadı r.
mini art ı raca ğı ileri sürülmektedir. Ne var ki Çünkü Fiore/Sabel analiz-
yap ı lan ara ştı rmalar ı n da gösterdi ğ i gibi ierinde "ikili - ekonomi yak-
la şımindan hareket etmek-
esneklik, vasfı n geli ş mesi ve i ş tatmininden
tedirler, tona göre verimli-
:33'.
ziyade, i ş çilerin üretimdeki mevcut denetim ğ i artiran toplumsal iş bö-
alan ı n ı n daralmae ı na, yönetimin emeğ in i ş - lümü (sanayile şmiş ülke-
lerde büyük ölçekli firma
yerindeki hareket kabiliyeti üzerindeki de-
küçük ölçekli firma ayrım ı,
netiminin geni ş lemeeine ve makina ve teç-
M!=131
AG(fde modern ve gele-
hizat ı n daha yüksek kapasitede kullan ı m ı - neksel sektörler ayr ımı
şeklinde kavramealla ştwil,
na yol açmaktad ı r (Smith, 1989, 5. 214). yor) piyasan ı n "genişliği"
Buna ba ğ l ı olarak çal ışanlar ı n üretim süre- e eın ı rlidır.
 cinin kollektif k ı ertlamalar ı ndan tamamen
N
kurtulmad ı klar ı ve tam tersine i ş çilerin da-
ha da ba ğı ml ı duruma geldikleri gözlenmek-
;
tedir. Çünkü i ş in yoğ unlu ğ unu artt ı ran yeni
teknolojiler, otomatik denetim sistemi ara-
c ı l ığı yla gerek denetim süreçlerini gerek ça-
l ış anlar ı mühendis ve programc ı lara daha
ba ğı ml ı duruma getirmektedir. Öte yandan
bir çok çal ış mada da vurguland ığı gibi yap ı -
lan i ş görevlerinin çe ş itlili ğ i artmakta, üst-
lenilen sorumlulu ğ un yükü büyümekte ve
böylece i ş yoğ unlu ğ u artmaktad ı r (Toma-
ney, 1992; Follert, 1988).
Bu yakla şı mlar ı n kapitalist yeniden yap ı -
lanmay ı birbirini geli ş erek takip eden tekno-
lojik paradigmalar ı n k ı ertlanyla aç ı klayarak
üretim ili ş kilerinin soyutlanmas ı pahas ı na
teknik ili ş kileri önplana ç ı kard ı kları n ı (Smith,
1989, S. 218) söyleyebiliriz. Oysa ki firma
büyüklü ğ ünde/ölçeğ inde ve üretimin örgüt-
lenmesinde ya şanan değ i ş imlerin güç ili ş kile-
ri ba ğ lam ı nda doğ ru olarak kavranabilmesi,
dünya ekonomisindeki uzun dönemli reeee-
a
yonla küçük ölçekli sanayi aras ı ndaki ili ş kinin
kurulmas ıyla mümkündür. Içinden geçmekte
oldu ğ umuz dönem bir yandan üretimin ade-
cy
mi merkezile şmeei öte yandan sermayenin
merkezile ş meei olgular ı n ı n oldukça belirgin-
leşti ğ i bir dönemdir. Üretimin ademimerkezi-
lesmesinde iki süreç sözkonusudur: 1- Üre-
tim sürecinin en fazla emek yoğ un a şamala-
r ı n ı n geleneksel üretim tekniklerini kullanan
pe
küçük atölyelere ve d ış ar ıya (özellikle kad ı n
verilmesi. Burada ana firma aç ı eln-
dan karl ı l ığı n artmas ı n ı mümkün k ı lan ana
unsur, gün içinde çal ışı lan sürenin uzat ı lma-
s ı ve dü ş ük ücretler sayesinde mutlak art ı k
de ğ erin yükeeltilebilmeeidir, 2- üretim süre-
cinin baz ı a şamalar ı n ı n ta ş eronla ştı r ı lmae ı -
na e ş lik eden ba şka bir eğ ilim de üretim
araçlar ı n ı n elektromekanik parçalar ı n ı n yeri-
ne mikroelektronik bile şenlerin yerle ştirilme-
eidir. Bunun sonucunda makinalar üzerinde-
ki i şçi denetiminin yerini makinalara yerle şti-
rilen denetim birimleri almaktad ı r. Burada
karl ı l ığı n artmael göreli artı k değ erin yükeel-
tilmeei ve i şgücünün daha iyi denetlenmeein-
den kaynaklanmaktad ı r. Sermayenin merke-
zilesmesi olgusu ise zorunlu olarak üretimin
fiziki anlamda yo ğ unla ş mae ı anlam ı na gel-
memektedir. Büyük firmalar i şletme büyük-
lü ğ ünü küçültmekte ve üretimin çe ş itli a şa-
malar ı n ı faeon olarak küçük firmalara dev-
retmektedirler. Son y ı llarda görülen bu e ğ i-
lim yeni teknolojilerin de katk ı elyla karl ı l ığı n
dü ş mesine karşı bir tepki olarak de ğ erlendi-
rilmektedir. Üretimin bu ba ğ lamda yeniden
yap ı lanmae ı n ı n temel hedefi, bir yandan
emek maliyetlerinin dü ş ürülmesi ve eme ğ in
denetiminin ve eömürüsünün art ı r ı lmael
(Lyberaki/5myth,1988, 5.135), öte yandan
gerek üretim için gerekse de dola şı m için ge-
çen zaman ı sürekli olarak klealtarak serma-
ye devir h ı z ı n ı art ı rmakt ı r. Dolay ı s ıyla hem
sermaye emek ili şkisinde sermayenin yeni
-
üretim teknikleri ve örgütlenme biçimleriyle
emek üzerindeki denetimi hem de - azalan
kar oranlar ı na ba ğ l ı olarak giderek şiddetle- İş in
nen rekabetle birlikte - sermayeler arac ı ili ş-
yo ğ unlu ğ unu
kilerde büyük eermayelerin eektörel düzeyde
a ğ biçimi örgütlenmelerle küçük eermayeler artt ı ran yeni
üzerindeki denetirnleri günümüzdeki "esnek- teknolojiler,
lik", "küçük firma" veya "yal ı n üretim" kav- otomatik
ramlar ıyla ifade edilen geli ş meleri anlaman ı n
denetim
önemli baeamak ta ş ları olmaktad ı r.
4- Sonuçlar c ı l ığ lyla
"Konformizm, bas ı ndan beri yabanc ı
gerek
dü ş mediğ i Sosyal Demokrasinin
sadece siyasi taktiklerinde
denetim
ekonomik görüslerinde de yer et-
mistir. .Soeyal Demokrasiyi çökü şe gerek
sürükleyen bir neden de budur. Hiç
çal ışanlar ı
bir şey Alman i şçi s ın ıfı n, akıntıya
ayak uydurdu ğu kan ı nı kadar yıp- mtilıendia ve
ratmad ı . Teknolojik geli ş meler, i şçi programo ı lara
sı n ıfı nı n da birlikte ilerledi ğ ini sand ı -
daha 1?a ğ iml ı
ğı akı ntı n ı n çağ layanları olarak ra ğ -
bet gördü. Bu anlay ıştan teknik iler-
duruma
lemeye yöneldiği varsayı lan fabrika getirmektedir
isçiliğ inin kendi bas ına siyasi bir ka-
zan ı m olduğ u yan ı lsamas ına sade-
ce bir ad ı m kalm ış tı . Eski Frotestan
çal ış ma ahlaki, Alman i şçileri ara-
s ında, bu defa laikle ş miş biçimiyle
yeniden canlandırı ldı. (...) 13u kaba
Marksizm yorumu, emeğin ürünleri-
nin işçilerin tasarrufunda olmadan,
nas ıl olup da onların yararına isle-
yel2ileceği sorusunu kale almaz. Gö-
zünü doğaya hakim olma sürecinde
sağlanan ilerlemeye dikip, toplumsal
gerilemeyi farketmez"(W Benjamin,
1986, 80-1).
4

İ lk iki bölümde Foet-Fordizm teorilerinin
gerek dayand ı klar ı kriz teorisi gerekse de
krizden ç ı k ışı n dinamiklerine dair öngörüleri
konusunda ortak bir ekeende bulu ştukları -
n ı , ancak önemli vurgu farklar ı bulundu ğ unu
ortaya koymaya çal ışt ı m. Geriye ş u soru
kalmaktad ı r: Bu teoriler, içinden geçmekte
oldu ğ umuz tarihsel dönemin ko ş ulları dik-
kate al ı ndığı nda politik aç ıdan nas ı l bir an-
lam ta şı maktad ı rlar? Ş imdi bu eoruyu ce-
vaplamaya çal ışaca ğı m.
"19 (2e -t-For- diet" teoriler, kapitalizmi
yüksek kar oran ı arama mücadelesinin s ı -
n ı rlar ı na gelindi ğ i, görece h ı zl ı ve yava ş biri-
kim eüreçlerini ifade eden çevrim veya dal-
galarla alg ı lamak yerine, her biri istikrarl ı
ve deği ş meyen niteliklerle/ko ş ullarla tan ı m-
lanabilen tarihsel dönemlerden olu ştu ğ u
vareay ı m ı ndan hareket etmektedirler
(Webber, 1991, 5. 181). Her bir döneme şek-
lini veren "istikrar" ko ş ulları n ı n ortadan
kalkmas ı o dönemi eona erdirmekte ve yeni
a
istikrar ko ş ullar ı n ı n arand ığı bir geçi ş dö-
nemi lja ş larnaktabl ı r. Bu istikrar aray ışı n ı n
temel. unsurlar ı , krize uyumlu ve verimlilik
cy
art ı r ı c ı' yeni mekanizmalard ı r. Buradan ha-
reketle her üç yakla şı m da ilerleme, geli ş -
me, etkin ve verimli çal ış man ı n ancak üre-
tim sistemlerinin esnekle ş meeiyle olanakl ı
olduğ unu ileri sürmekte ve sermaye ile
emek aras ı ndaki ili ş kilerin yeni bir biçime
büründü ğ ünü ileri sürmektedirler. Bu eap-
pe
tamalar ışığı nda genellikle "poet-For-
diet"diye nitelenen bu üç yakla şı m ı n da or-
tak noktas ın ın kriz tart ış malar ı n ı n merke-
zine teknik ve örgüteel sorunlar ı yerle ştir-
meleri olduğ u söylenebilir. Çünkü "poet-
Fordiet" olarak nitelendirilen teorilerde
emek süreci, firmalar ı n örgütlenmesi, fir-
malar arae ı ndaki ili ş kiler ve üretim ile tüke-
tim aras ı ndaki ili ş ki üzerinde yo ğ unla şı l-
makta ve ekonomideki sorunlar ı n teknik ve
örgüteel değ iş im arac ı l ığıyla çözülebilece ğ i
iddia edilmektedir. Dolay ı siyla bu noktada
adeta her üç yakla şı m ı n da payla ştı klar ı
ortak varsay ı m ş udur: Kapitalizmin gelece-
ğ i en iyi, "teknik" i ş bölümünün örgütlenme-
eine bak ı larak anla şı labilir (Kenney/Florida,
1991, 5. 13).
Bu teorilerin (daha önceki bölümde ele
al ı nan) ampirik aç ı dan ele ş tirileri (kitle üre-
timinin ortadan kalkmad ığı ve hala yayg ı n
t
=122211232311,
oldu ğ u ve küçük firmalar ı n istihdama ve ye-
niliklere yol açan özelliklerinin büyük firma-
larla kurduklar ı ili şkiler ba ğ lam ı nda sorgu-
lanmas ı gerekti ğ i vb.) bir yana, esas ele şti-
ri noktalar ı teorik düzlemden ve bu teorinin
dayand ığı varsay ı mlardan kaynaklanmak-
tad ı r. Temel olarak ele ştiri uneurlar ı n ı ş u
noktalarda toplamak mümkündür (Kilmie-
ter, 1998, 5. 5): 1- Bu teoriler toplumu ho-
mojen bir bütün olarak ele almakta ve üre-
tim ve di ğ er alanlardaki farkl ı unsurlar ı gö-
zard ı etmektedirler, 2- üretimdeki yeniden
yap ı lanmay ı ele al ı rken baz ı unsurlara (örn.
teknoloji veya pazarlar veya kurumlar) di-
ğ erleri kar şı s ı nda ayr ı cal ı k tan ı maktad ı r-
lar, 3- üretimin toplumsal ili ş kilerini, s ı n ı f
mücadelesini ve değ er ili ş kilerini inkar et-
mektedirler ve ya şanan dönü ş ümlerin kaç ı -
n ı lmazl ığı n ı eavunmakta, dolay ı siyla karşı
eğ ilimleri gözard ı etmektedirler.
1- Bu teoriler piyasa ekonomisini disip-
line etmenin olabilirliğ i ve kapitalist top-
Kapitalizmin
lumsal ili ş kilerin çeli ş kili olmad ı klar ı inanc ı
üzerinde temellenmektedir. Dolay ı s ıyla gelece ğ i
"Port-Fordizm" teorilerine yön veren temel en iyi,
amaç, hem firmalar aras ı nda hem de çal ı -
"teknik"
ş anlarla yöneticiler aras ı nda i ş birli ğ i ve
uyuma dayal ı bir güven ili ş kisinin mümkün i ş lı ölümünün
oldu ğ u bir "toplumsal uzla ş ma" tesis et- örgütlenme-
mektir. Ba ş ka türlü ifade edereek, burada
sine 5akdarak
ortak olarak payla ş ilan varsaYim ş udur:
anla0abilir
"Verimlilik art ış ları ", sermayedarlar ve i şçi-
lerin ortak ç ı karı nad ı r. Dolay ı siyla aranan
asl ı nda s ı n ıflar arac ı bir "uzla ş mad ı r".
2- Bu teorilerde ilerleme, geli ş me, etkin
ve verimli çal ış ma ancak üretim sistemleri-
nin eenekle ş meeiyle olanakl ı görülmektedir.
Ancak böylece bir boyutuyla üretim mali-
yetlerini azaltmak, öteki boyutuyla da pi-
yasan ı n değ i şen taleplerine (ürün kalitesi
ve çe ş itliliğ i) cevap verebilmek mümkün ola-
cakt ı r. Sermaye ile emek aras ı ndaki ili ş ki-
nin büründü ğ ü yeni 12içimler bu sorunsal ek-
seninde tan ı mlanmaktad ı r. Öte yandan bu
örgütlenme biçimleri s ı n ıf ili ş kilerine istik-
rar kazand ı rabilecek ve sürekli verimlilik ar-
KTISAT DERGI SI •TEMM Z200
t ış ları sa ğ layabilecek kapasiteye sahip ola-
rak alg ı lanmaktad ı rlar. Halbuki burada
önemle vurgulanmae ı gereken nokta, teknik
ve örgüteel sorunlar ı n (üretimin teknik ili ş -
kileri) üretimin toplumsal ili ş kileri içinde
nas ı l bir anlam kazand ığı d ı r (Gough, 1993,
 Marksist bir
yakla şı m ı
di ğ er
teorilerden
ay ı ran temel
unsur, üretim
sürecindeki
teknik-
5.31). Ba ş ka türlü ifade edilirse, firmalar ı n lesi bir anlam kaymae ı yatmaktad ı r (Ön-
uygulamaya çal ışt ı kları "esnek" yöntemler
a gen,1995, 5.13). Ayr ı ca bu yakla şı mlar ya- örgütsel
(teknik-örgütsel de ğ i şimler) yeni istikrar şanan dönü ş ümlerin kaç ı n ı lmazl ığı inanc ı na ili ş kilerdeki ve
ko ş ulları n ı ea ğ laman ı n değ il; emek maliyet- yaelanmaktad ı rlar. Oysa ki bir yandan ka- mübadele
cy
lerini, sermayenin organik bile ş imini, eabit pitalist bir ekonomide rekabete dayal ı eer-
ili ş kilerindeki
sermayenin fiyat ı n ı veya sermaye devir h ı - maye birikiminin dinamikleri ve çeli ş kilerini
zı n ı dü ş ürmenin birer araçlar ıd ı rlar. Bu an- dikkate almak; öte yandan kapitalizmin degi ş imlerden
lamda da gerek emek ile sermaye gerekse içinden geçmekte olduğ u "bunal ı ml ı "dönem- ziyade tam da
de çe ş itli sermaye kesimleri aras ı ndaki ik- de tarihsel bir kopu ştan eözetmektenee, bunlar ı n
tidar ili ş kilerinde ya şanan değ işimleri ifade ya şanan de ğ i şimlerin altı nda yatan sürek-
pe

etmektedirler. Marksist bir yakla şı m ı bu
teorilerden ay ı ran temel unsur, üretim eü-
recindeki teknik-örgütsel ili ş kilerdeki ve
mübadele ili ş kilerindeki de ğ i ş imlerden ziya-
de tam da bunlar ı n arkaplan ı nda yer alan
üretimin toplumeal ili şkilerindeki (s ı n ıf mü-
cadelesi ve de ğ er ili şkileri) değ i şimler üze-
rinde oclakla ş maeld ı r.
3- Bu yakla şı mlarda emek ile sermaye
aras ı ndaki geleneksel s ı n ıf çat ış mae ı n ı n
yerini firmalar aras ı ndaki rekabetten kay-
naklanan gerilimler almaktad ı r. Burada e ı -
n ıfeal öznelere dayanan çat ış ma anlay ışı n-
dam vazgeçilmekte ve firmalar aras ı ndaki
çeli ş kiye ve rekabete dayanan yeni bir ça-
tışma dü ş üncesi önplana ç ı karı lmaktad ı r.
Ekonomik alan d ışı ndaki toplumeal ili ş kilere
a ğı rl ı k verilmesinin ve üretim ili ş kileri d ışı n-
daki toplumeal tutumlara öncelik verilme-
binin arkas ı nda çatış ma kavram ı nclaki böy-
arkaplan ı nda
liliğ i gerekmektedir.
"Foet-Fordizm"e ili ş kin bütün bu eap- yer alan
tamalar politik aç ıdan ne anlama gelmek- üretimin
tedir? Sermaye birikiminin ve toplumeal
toplumsal
uyumun eüreklili ğ ini güvenceye almak üzere
ili ş kilerindeki
kapitalist üretim tarz ı n ı n çeli ş kilerinin en
az ı ndan geçici bir süre bertaraf edilebilece- de ğ i ş imler
ğ i, ietikrarl ı bir kapitalizm modelinin olabi- üzerinde odak-
lirliğ i temelinde in şa edilmi ş bu
la ş mas ı d ı r.
teorilerin ortaya ç ı kmas ı na yol açan ana
neden, ya da maddi temel, içinde bulundu-
ğ umuz tarihsel ko şullarda, yani özellikle
dünya ekonomisinin ya şad ığı bunal ı ml ı dö-
nemde sosyal demokrasinin asl ı nda ciddi
bir kriz ya şamakta olmae ı d ı r'. Dolay ı siyla
port-Fordizm teorilerini ya şanmakta olan
eomut gerçekli ğ in ifadesi olmaktan çok, -
verimlilik büyüme h ız ı n ı art ı rmaya çal ışan
sermayenin ç ı karlar ıyla, buna paralel ola-
rak artan gelir düzeyine sahip i şçi e ı n ıfı n ı n
4
ç ı karlar ı n ı "uyumlula şt ı rma" amac ı güolen -
"sosyal demokratlar ı n" (özellikle bunun
maddi ve toplumsal temelini olu şturan yö-
netici, entellektüel küçükburjuva kesimin)
içinde kendilerinin de tarihsel bir rol üstle-
nebilecekleri ütopik bir gelecek vizyonunu
olu şturma denemesi' ve bu anlamda sos-
yal demokrasinin bunal ı m ı na bir çözüm yo-
lu arayışı n ı n ifadesi olarak de ğ erlendirmek
gerekmektedir.
KAYNAKÇA
- M. Aglietta (1987): A Theory of Capitalist Re-
gulation: The US Experience, London (ilk İ ngiliz-
ce baek ı 1979)
- T. Ar ı n (1986): "Kapitalist Düzenleme, Birikim
Rejimi ve Kriz (1): Geli ş mi ş Kapitalizm", içinde:
11.Tez, Say ı : 1
- W. Benjamin (1986): Tarih Felsefeyi Üzerine Tez-
ler, içinde: Ak ı nt ıya Karşı , Ocak, çev. N. Gürbilek
- K. Bayer (1987): "Die Schaffung oder Zeretö-
rung von Beschftigungemöglichkeiten durch
a
neue Techniken iı ngt vom Eneemble der ineti-
t utionellen Arrangemente ab", içinde: E.Metz-
ner/J.Kregel/A.Roncaglia (hrg.): Arbeit für alle
cy
iet möglich
- R. Boyer (1988): Technical Change and the
Theory of "Regulation", içinde: G. Dosi vd.(ed.):
Technical Change and Economic Theory
- R.Boyer (1991): "The Eightiee: The Search for
Alternativee to Fordiem", içinde: B. Jeesop
pe
(der): The Folitics of Flexibility: Reetructuring
State and lnduetry in Britain
- R. Brenner/ M. Glick (1991): "The Regulation
Approach: Theory and History", içinde: New Left
Keview,188
- J. Bremond/A. Geledan (1984): Iktisadi ve
Toplumsal Kavramlar Sözlügü
- N. Burrows/N.Gilbert/A.Pollert (ed.) (1993):
Fordism and Flexibility
- M. Bühler (198.7): "Uluslararas ı la ş ma ve Yeni
İş bölümü", içinde: Dünya Sorunlar ı Dizisi No: 3,
Alan yay.
- T. Bramble/D. Fieldee (1990): "Theoriee of
'Post-Fordiem': A Critique, La Trobe University,
DISCI155 İ 011 paper 24/90
- 5. Clarke (1988): "Overaccumulation, class
struggle and the regulation approach", içinde:
Capital and Clase,
- 5. Clarke (1991): "New utopiae for old: Fordiet
drearne and Post-Fordist fantasiee, Capital
and Clase
- 5. Clarke (1993): "What in the F--'s Name ie
Fordism?", içinde: Burrowe, N. v.d. : Fordiem and
Flexibility
- K. Dohee/U. Jürgens/T. Malech (1984): "Vom
fordismue' zum loyotismue7 Die Organisation
der induetriellen Arbeit in der japanischen Au-
tomobilindustrie", içinde: Leviathan, Heft 4
- G. Doei vd. (der.) (1988): Technical Change
and Economic Theory
- M. Dunford (1990): "Theoriee of regulation"
içinde: Society and Space, vol.9
- M. Elam (1995): "Puzzling Out the Fost-For-
dist Debate: Technology, Markete and Institu-
tione", içinde: Economic and Industrial Democ-
racy (11), 5.9-37, ve A. Amin (ed.): Flost-For-
diem -A Reader
- U.Eser (1993): Türkiye'de Sanayile ş me, İ mge
yay.
- L. Fontvieille (1991): "Long Cycle Theory - Di-
alectical and Historical Analysie", içinde: Revi-
ew, vol.14
- J. B. Foster (1987-8): "The Fetieh of For-
diem", içinde: Monthly Review, vol. 39
- C. Freeman (1989): "Technical Change and
Depreseion in the 1930's and 1980 . s, içinde:
Matteo (ed.): Technological and Social Factore
95
in Long Trem Fluctuatione
- C. Freeman (1990): "Yeni Teknoloji ve Yeti ş me
Sorunu", içinde: Endüstri M ühendieli ğ i, Y ı l:2,
Say ı :10 (çev. Aykut Göker)
- C. Freeman/Cferez (1988): "Structrual Cri-
ees of Adjustment, Bueines Cyclee and Invest-
ment Behaviour", içinde: G.Dosi vd. (ed.): Tech-
nical Change and Economic Theory, London
- N. Gilbert/R.Burrows, A. Follert (ede.) (1993):
Fordiem and Flexibility
- J. Gough (1993): "Where's the V alue in 'Fost-
Fordiem' ?", içinde: Burrows/Gilbert/Follert
(ede.): Fordiem and Flexibility
- H. Gülalp (1993): Kapitalizm, S ı n ıflar ve Dev-
let, İ stanbul, Belge yay.
- B. Harrison (1994): "The Small Firme Myth",
içinde: California Management Review, Spring,
S.142-158
- J. Hirech (1987): "Regulation und Parteien im
übergang zum Poet-Fordiemus", içinde: Argu-
ment, vol. 29
- J. Hirsch (1993): "Internationale Regulation -
Bedingungen von Dominanz, Abhngigkeit und 23 5u noktayı açı klıkla aergi-
Entwicklung im globalen Kapitalismue", içinde: leyen bır yazı icin bkz. Clar-
ke, 1991, 5. 133-4
Argurnent, vol.35 24 iade Burro ıva/Odbert/Pol-
- P. Hiret/J. Zeitlin (1993): "Esnek uzmanla ş ma lrt (1993)e ait
 ve Ingiliz imalat eektörünün rekabetçi ba şar ı e ı z-
l ığ l", içinde: Toplum ve Bilim, Say ı :56-61, Bahar
- K. Hübner (1990): Theorie der Regulation - Ei-
ne kritieche Rekonstruktion eines neuen Aneat-
zee der Politschen Ökonomie
- R. Jenkine (1985): "Kontroveree Standpunkte
zur Internationalen Arbeitsteilung", içinde:
Mehrwert, Nr.26
- B. Jessop/K.Nielsen et.al. (eds.): The Politics
of Flexibility - kestructuring State and In-
dustry in Britain, Germany and Scandinavia
- K. Kaplinsky (1985): Electronics-baeed Auto-
mation Technologies and the Oneet of Systemo-
facture: lmplicatione for Third World Induetriali-
zation, içinde: World Development, Vol. 13, No. 3
- K. Kaplineky (1993): "TNC's in the Third World:
Stability or Diecontinuity?", ı içinde: Eden, L.,
['atter. E. (ed.): Multinationals and Global Poli-
tical Economy?
- M. Keller (1996): Otomobil Devlerinin Yar ışı ,
çev. Görmü ş . F., Güncel yay.
- Kenney/Florida (1991): 5eyond Masa Produc-
tion
a
- A. Kilmister (1998): "A Critical Aseessment
of Post-Fordiem/Flexible Specialisation and
cy
Agency Caste", ODTÜ Uluslararas ı iktisat
96
Kongresine eunulan tebliğ
- D. Kotz (1990): "A Comparative Analysie of
the Theory of Kegulation and the Social Struc-
ture of Accumulation Theory", içinde: Science
and Society, Vol. 54, No.1
- A. Lipietz (1986): "Behind the Crieis: The Ex-
pe
haustion of a kegime of Accumulation", içinde:
keview of Radical Political Economics (18)
- A. Lipietz (1988): "Dünya Çap ı nda Fordizm'e
Do ğ ru", içinde: Satl ı gan/Savran (der.): Dünya
Kapitalizminin Bunal ı m ı , Alan yay.
- A. Lipietz (1991): "Die Beziehungen zwischen
Kapital und Arbeit anı Vorabend des 21. Jahr-
hunderte, içinde: Leviathan, 1, 78-102
- A. Lipietz (1993): "Uluslararas ı i ş bölümünde
yeni e ğ ilimler: birikim rejimleri ve düzenleme
tarzlar ı ", içinde: Toplum ve Bilim (56-61), Bahar
- A. Lyberaki/l. Smyth (1988): "Small is Small:
The Role and Functions of Small-Scale Induet-
Hee", içinde: M.Dijk/H. Marcuseen (ed.): Indust-
.KTİS - T DER GI SI• TEMMUZ200.
rialieation in The Third World
- E. Mandel (1991): Kapitalist Geli ş menin Uzun
Dalgalar', Yaz ı n yay., 2.5aek ı
- E. Mandel (1993): "Uzun Dalgalar", içinde: T.
Bottomore vd. (ed.): Marksist Dü ş ünce Sözlü ğ ü
- E. Mandel (1995):Ekonomik Kriz ve Azgeli ş mi ş
Ülkeler, Yaz ı n yay.
- K. Nielsen (1991): " Towarde a Flexible Future
Theoriee and Politics", içinde: 5. Jeesop/K. Ni-
eleen (ede.): The Politics of Flexibility
- T. Öngen (1995): "Kapitalizmin Yeniden Yap ı -
lanmas ı ve Sendikalar", içinde: Marksizm ve Ge-
lecek, Bahar
- C. Perez (1985): "Microelectronice, Long Wa-
vee and World Structural Change: New kere-
pectives for Developing Countries, içinde: World
Development, Vol.13, no. 3
- M. Piore/C. Sabel (1984): Second Induetrial
Divide
- M. Piore/C. Sabel (1989): Das Ende der Mae-
eenproduktion
- A. Pollert (1988): "Diemantling flexibility",
içinde: Capital and Claes, No. 30
- B. koeier (1991): iktisadi Kriz Kuramlar ı , ileti-
ş im yay.
- H. Schmitz (1989): "Flexible Specialisation - A
New raradigm of Small-Scale Induetrialisati-
on?", içinde: Inetitute of Development Studiee
- H.Schmitz (1995): "Collective Efficiency:
Growth Path for Small-Scale Induetry", içinde:
The Journal of Development Studiee, Vol.31,
No.4
- A. Shaikh (1985): "Günümüz Dünya iktisadi
Bunal ı m ı : Nedenleri ve Anlam ı ", içinde: 11. Tez,
Say ı 1, Kas ı m
- A. Shaikh (1993): "Ekonomik Bunal ı mlar", için-
de: Marksist Dü ş ünce Sözlü ğ ü, T. Bottomore
vd. (der.)
- C. Smith (1989): "Flexible Specialisation, Au-
tomation and Maes Production", içinde: Work,
Employment and Society, Vol.3, No.2
- E. Taymaz (1993): "Kriz ve Teknoloji", içinde:
Toplum ve Bilim, Say ı 56-61, Bahar
- J. Tomaney (1992): "The reality of workplace
flexibility", içinde: Capital and Claes, No.40
- T. Von Freyi2erg, (1989): "Flexibilitt - Zur
Geschichte einee Schlagworte", içinde: Prokla,
76
- M. J. Webber (1991): "The contemporary tran-
sition", içinde: Society and Space, vol.9
- Williame/T. Cutler/J. Williams/C. Haslam
(1987): "The End of Mass Production?", içinde:
Economy and Society, Vol.16, Nr.3
- J.P. Womack/ D.T. Jones (1985): "Developing
Countries and the Future of the Automobile In-
cluetry", içinde: World Development, Vol. 13, No.3
- J. F. Womack/D. T. Jones/D. kooe (1990): The
Machine That Changed The World
 a
cy
pe

Günümüzde tüm bilgiler dijital ortamda korunuyor.

Kitaplar disketlerin içinde saklan ı yor. Ama biz,
zaman ne kadar de ğ i ş irse de ğ i ş sin, bir müze
de ğ erinde olan ar ş ivimizi orijinal haliyle de
saklamay ı tercih ediyoruz. Kopyalar ı n ı dijital ortama
geçirmi ş olsak bile!
Çünkü biz, insan ı n geçmi ş ine ait olan her şeye
sayg ı duyuyoruz. OSMANLI BANKASI
...çünkü aslolan insand ır.
111
 \\N İMKB'yi "Click"leyin!
www.imkb.gov.tr
a
cy
İ MKB günlük bültenleri...
Piyasa verileri...

Ş irket ve arac ı kurulu ş bilgileri...

pe

IMKB yay ı nlar ı ...