5175 14901 2 PB

https://doi.org/10.26262/syn.v4i2.
5175
30
Μ. Ι. ΚΑΖΑΜΙΑ-ΤΣΕΡΝΟΥ
ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Α.Π.Θ.
Ο ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ
Η ευσέβεια των πιστών χριστιανών έχει αναδείξει τον

άγιο Γεώργιο ως έναν από τους προσφιλέστερους αγίους της
εκκλησίας μας. Πληθωρική η παρουσία του αγίου αυτού όχι
μόνο στην εκκλησιαστική γραμματεία αλλά και στην
υμνογραφία και κυρίως στην τέχνη. Κανένας άλλος Άγιος δεν
έχει απεικονισθεί τόσο πολύ σε όλους τους κλάδους της
βυζαντινής τέχνης, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, φορητές εικόνες,
χειρόγραφα, σμάλτα, ξυλόγλυπτα κ.ά. Για τον λόγο αυτό, στα
περιορισμένα χρονικά όρια μιας εισήγησης, το μόνο που μπορεί
να κάνει κανείς είναι να αναφερθεί ακροθιγώς στις
σημαντικότερες και αντιπροσωπευτικότερες απεικονίσεις του. Η
τιμή προς τον άγιο ανάγεται στα πρώιμα χριστιανικά χρόνια.
Κύρια πηγή για τον βίο του αποτελούν τα Μαρτυρολόγια
(Passiones) και οι Συλλογές των Θαυμάτων του (Miracula). Τα
παλαιότερα χειρόγραφα των Μαρτυρολογίων του
χρονολογούνται στους 5ο και 6ο αι.1
* H παρούσα εργασία αποτελεί διευρυμένη μορφή σχετικής εισήγησής

μου στη θεολογική ημερίδα «Ο Άγιος Μεγαλομάρτυς Γεώργιος» που
οργάνωσε η Ιερά Μητρόπολις Θεσσαλονίκης και ο ιερός ναός αγίου
Γεωργίου Πανοράματος στις 21-4-2007.
1 W. Frend, «A fragment of the “Acta Sancti Georgii” from Q’asr Ibrim
(Egyptian Nubia), AnBoll 100 (1982) 79-109. Βλ. και H.Delehaye, Les
Légendes Grecques des Saints Militaires, Paris 1909. F.Halkin, BHG 1 (1957)
212-223. K.Krumbacher, Der heilige Georg in der griechischen
Überlieferung, [A.Ehrhard, Abchandlungen der Königlich Bayerischen
Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Philologische und Historische
Klasse XXV 3] München 1911. J.B.Aufhauser, Der Drachenwunder des
heiligen Georg in der griechischen und lateinischen Überlieferung
[Byzantinisches Archiv 5], Leipzig 1911. Ο ίδιος, Miracula S.Georgii,
Leipzig 1913. A.-J. Festugière, O. P., Collections grecques de Miracles :
ΜΑΡΙΑ ΚΑΖΑΜΙΑ-ΤΣΕΡΝΟΥ 31
Στη Λύδδα (Διόσπολη)2 της Παλαιστίνης, τουλάχιστον

από τον 6ο αιώνα, ίσως και νωρίτερα, μαρτυρείται ναός πάνω
από τον τάφο του μάρτυρα3. Στα μέσα του 12ου αι., οι
σταυροφόροι ανήγειραν στο ίδιο σημείο ναό, διότι ο βυζαντινός
είχε σχεδόν καταστραφεί. Και ο ναός των σταυροφόρων
καταστράφηκε εν μέρει επί Saladin το 1191. Η κόγχη του Ιερού
Βήματος και τμήμα της νότιας κιονοστοιχίας που επέζησαν,
ενσωματώθηκαν στον νεότερο ναό του 1870 που είναι και αυτός
sainteThècle, saints Côme et Damien, saints Cyr et Jean (extraits) , saint

Georges, traduits et annotés. Paris, 1971 (ειδ.273-347). W.Haubrichs,
Georglied und Georgslegende im frühen Mittelalter, Königstein 1977. Chr.
Walter, “The origins of the cult of Saint George”, REB 53 (1995) 163-210.
W.T. Woodfin, “An officer and a gentleman: Transformations in the
Iconography of a Warrior Saint”, DOP 60 (2006) 111-143. Τ.
Παπαμαστοράκης, “Ιστορίες και Ιστορήσεις Βυζαντινών Παλληκαριών”,
ΔΧΑΕ περ. Δ΄, τόμ. Κ΄ (1998-1999) 213-228. Επισημαίνουμε ότι η
αγιολογική περί του αγίου γραμματεία είναι εκτενέστατη αλλά αρκετά
συγκεχυμένη ώστε να μην είναι δυνατόν να γνωρίζουμε με βεβαιότητα το
πότε και πού σχετικά με τον άγιο. Ο Leclercq συνοψίζει εύστοχα, σε μία
φράση, τη σχετική προβληματική για τον άγιο Γεώργιο Né à? en?
Martyrisé à ? en ?, DACL 61 (1924) 1021.
2 «Λύδδα δε ἐστίν ἡ νῦν Διόσπολις καλουμένη…», Θεοδώρητος
Κύρου, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, Ι, κεφ.Δ΄, PG 82,912. Η Διόσπολις στους
επισκοπικούς καταλόγους αναφέρεται ως Αγιογεωργιούπολις,
Ch.Clermont - Ganneau, «Horus et saint Georges d’ après un bas-relief inédit
du Louvre», Extrait de la Revue Archéologique, Paris 1877, 10. DACL 61
(1924) 1027.
3 H.Delehaye, Les légendes grecques des saints militaires, Paris 1909,
49-50. του ιδίου, του ιδίου, H.Delehaye, « Bulletin des Publications

Hagiographiques » AnBoll LVII (1939) 134-136, του ιδίου, Les origines du
culte des martyrs, Bruxelles 1933, 184. Walter, The origins, ό.π.(σημ.1), 314
Στον κώδικα 2295, φ. 42α της Μονής Μεγίστης Λαύρας ο οποίος περιέχει
προσκυνητάριο των Αγίων Τόπων, υπάρχει μικρογραφία με τον ναό του
αγίου στη Λύδδα εντός του οποίου διακρίνεται και το λείψανό του (μόνο
η κεφαλή), Σωτ.Ν.Καδάς, Οι Άγιοι Τόποι. Εικονογραφημένα
Προσκυνητάρια 17ου-18ου αι., Αθήνα 1998,131, σ.42α.
32 Ο ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ
που βλέπουμε σήμερα4. Μία εικόνα των μέσων του 13ου αι., στο
Βρετανικό Μουσείο5 [εικ. 1],
Εικ. 1 Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 13ος αι.
ίσως προέρχεται από τη Λύδδα, η οποία αποτελούσε το

σημαντικότερο κέντρο τιμής προς τον άγιο Γεώργιο στο λατινικό
βασίλειο της Παλαιστίνης6.
Στην Καππαδοκία, τη Συρία, την Παλαιστίνη, την
Αραβία, την Αίγυπτο και γενικά όλη την Εγγύς Ανατολή o
στρατιώτης άγιος ετιμάτο ιδιαίτερα όπως δείχνουν τα
4 Y.Tsafrir (ed.), Ancient Churches Revealed, Jerusalem 1993, 32-

33.Σοφία Ν. Σφυρόερα, Άγιοι Τόποι. Ιστορία και Προσκυνήματα, Αθήνα
2000, 205-206.
5 R.Loverance, Byzantium, London 42008, 79, pl.83.
6 Για τις διαδρομές του λειψάνου του αγίου και την πορεία προς τη
Δύση κατά την περίοδο των Σταυροφοριών βλ. Χρύσα Μαλτέζου,

«Λείψανα Αγίων στο ναό του Αγίου Γεωργίου της Βενετίας» στο Ιερά
Λείψανα Αγίων της καθ’ ημάς Ανατολής στη Βενετία, Αθήνα 2005,130-
141. D.Howell, «St George as Intercessor», Byzantion XXXIX (1969) 127-
128.
αρχαιολογικά ευρήματα.7 Μία από τις πολλές ελληνικές

αναθηματικές επιγραφές, που βρίσκονται ενταγμένες στα
παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτά δάπεδα της Συρίας και της
Παλαιστίνης, είναι αυτή στο δάπεδο του κεντρικού κλίτους,
μπροστά από το Ιερό Βήμα, σε έναν ναό του 519 στη θέση
Horvat Hesheq της Άνω Γαλιλαίας, η οποία είναι από τις
καλύτερα διατηρημένες στην Παλαιστίνη και αποτελούσε,
σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις οικογενειακό ταφικό ναό [εικ. 2].
Εικ. 2 Γαλιλαία, Horvat Hesheq
Η μεγαλογράμματη επιγραφή (σε μεταγραφή) έχει ως εξής:

«+Κ(ύρι)ε ὁ Θ(εό)ς τοῦ ἁγίου καί ἐνδόξου μάρτυρος Γεοργίου
μνήσθητι εἰς ἀγαθόν τοῦ δούλου σοῦ Δημητρίου διακ(όνου) τοῦ
κτίσαντος τών ἅγιον οἶκον τοῦτον καί Γεοργίου υἱοῦ καί
παν(τός) τοῦ οἴκου αὐτῶν +»8. Ο άγιος, ως προστάτης των
σταυροφόρων9, είναι μία από τις 29 μορφές μεμονωμένων αγίων
7Howell, St George, 122 κ.ε.

8 Tsafrir, ό.π.(σημ.4), 66. Πρβλ. επιγραφή στο υπέρθυρο του
φερώνυμου ναού στην πόλη Ezra Zorava , στην περιοχή Hauran της
Συρίας του 514-515 όπου αφήνεται να υπονοηθεί ότι βρισκόταν εκεί το
λείψανο του αγίου : « Θεοῦ γέγονεν οἶκος τὸ τῶν δαιμόνων καταγώγιον˙
φῶς σωτήριον ἔλαμψεν, ὃπου σκότος ἐκάλυπτεν… ὃπου Θεός
παρωργίζετο, νῦν Θεὸς ἐξευμενίζεται» αφού κάποιος Ιωάννης γιός του
Διομήδη είναι «ὁ ἱδρύσας ἐν τούτῳ τοῦ καλλινίκου ἁγίου μάρτυρος
Γεωργίου τὸ τίμιον λείψανον τοῦ φανέντος αὐτῷ Ἰωάννῃ οὐ καθ’ ὓπνον,
ἀλλὰ φανερῶς…», E.Curtius – A.Kirchoff (eds), Corpus Inscriptionum
Graecarum, IV, Berolini ex officina Academica 1828 (ανατ.Ν.Υοrk 1977),
294-295, nr.8627. DACL 51 (1922) 1052-1056. RBK II (1971) 988.
Delehaye, Les origines,ό.π.(σημ.3), 86.
9 Βλ. σχετικά P.Ł. Grotowski, Arms and Armour of the Warrior
Saints.Tradition and Innovation in Byzantine Iconography (843-1261),

Leiden-Boston 2010, 402.
που απεικονίσθηκαν στους κίονες της κεντρικής κιονοστοιχίας

της βασιλικής της Γεννήσεως του Χριστού στη Βηθλεέμ, στα
πλαίσια του εικονογραφικού διακόσμου του ναού από τους
σταυροφόρους, γύρω στα μέσα του 12ου αι.10.
Ο αββάς Νείλος, με λιτό αλλά περιεκτικό λόγο,
τεκμηριώνει την ένταξη των αγίων μαρτύρων στα
εικονογραφικά προγράμματα των ναών: «τῇ θεωρίᾳ τῆς
ζωγραφίας, μνήμην τε λαμβάνωσιν τῆς τῶν γνησίως τῷ αληθινῷ
Θεῷ δεδουλευκότων ἀνδραγαθίας, καί πρός ἅμιλλαν
διεγείρωνται τῶν εὐκλεῶν καί ἀοιδίμων ἀριστευμάτων…»11.
Μέσα από τα κείμενα των θαυμάτων του Γεωργίου,
παράλληλα με την πλούσια εικαστική του παρουσία στη
βυζαντινή τέχνη, αναδύεται το ιστορικό πρόσωπο του ήρωα
αγίου12. Δύο είναι οι βασικοί εικονογραφικοί τύποι, οι οποίοι
διαμορφώθηκαν σε συνάρτηση με την ευρύτερη
κοινωνικοπολιτική κατάσταση της αυτοκρατορίας. Είναι οι
τύποι όπου ο άγιος εμφανίζεται είτε ως αυλικός αξιωματούχος
είτε ως στρατιωτικός. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι
πρωϊμότερες απεικονίσεις του, οι οποίες χρονολογούνται στην
πρωτοβυζαντινή περίοδο. Αυτή την εποχή το πολιτικό στοιχείο
υπερέχει του στρατιωτικού. Η εξουσία βρίσκεται στα χέρια της
αριστοκρατίας και ο στρατός είναι μισθοφορικός και όχι
εθνικός, που σημαίνει ότι εμπνέεται από διαφορετικές αξίες και
όχι απαραίτητα από την ιδέα της σωτηρίας της πατρίδας. Μ’
αυτές τις προϋποθέσεις γίνεται κατανοητό γιατί ο άγιος στις
πρώιμες απεικονίσεις του εμφανίζεται ενδεδυμένος ως μέλος της
αριστοκρατίας με πολυτελή χιτώνα και ιμάτιο με ταβλίο, όπως
10 Tsafrir, ό.π.(σημ.4), 202.

11 Νείλος Αββάς, ΞΑ΄ Ὀλυμπιοδώρῳ Ἐπάρχῳ, PG 79, 577-580.
12 Για την εικονογραφία του αγίου γενικά βλ. J.Myslivec, « Svatý Jiří
ve Východokřestanském umění (Saint-Georges dans l’art chrétien

oriental) », Byzantinoslavica V (1933/1934) 304-375Τ. L.Reau, Iconographie
de l’art chretien, III, Paris 1958, 575-578. . LCI 6(1974)365-390. T. Mark-
Weiner, Narrative Cycles of the life of St.George in Byzantine Art, New
York 1977. Brigitta Schrade, «Η εικονογραφία του μεγαλομάρτυρος
στρατιωτικού Αγίου Γεωργίου», Πνευματική Διακονία τευχ.4, Απρ.-
Ιουν.(2009) 107-120.
τον βλέπουμε δηλαδή στο ψηφιδωτό του 7ου αι. στη Βασιλική του
αγίου Δημητρίου στην πόλη μας [εικ. 3]
Εικ. 3 Θεσσαλονίκη, ναός Αγίου Δημητρίου, 7ος αι.
στη δυτική όψη του βορειοανατολικού πεσσού του Ιερού

Βήματος όπου εικονίζεται αυστηρά μετωπικός, με το όμορφο
νεανικό πρόσωπο, τα καμαρωτά φρύδια, τα σγουρά μαλλιά με
τη χαρακτηριστική κόμμωση και το στοχαστικό βλέμμα να
ακουμπά προστατευτικά τα δύο του χέρια στους ώμους δύο
μικρών παιδιών13. Με ανάλογη αμφίεση, αλλά και με τον σταυρό
13 Χ. Μπακιρτζή, Η Βασιλική του Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη

31998,εικ. 30. Για την πρόσφατη ταύτιση του εικονιζομένου αγίου, η
οποία έγινε με βάση τον φυσιογνωμικό του τύπο αλλά και σχετική
επιγραφή βλ. Χ.Μπακιρτζή, «Προεικονομαχικό ψηφιδωτό του αγίου
Γεωργίου στη Θεσσαλονίκη», Δώρον-Τιμητικός Τόμος στον Καθηγητή
Νίκο Νικονάνο, Θεσσαλονίκη 2006, 127-134. βλ. Μαρία.Ι.Καζαμία –
Τσέρνου, Μνημειακή Τοπογραφία της Χριστιανικής Θεσσαλονίκης, Α΄
του μαρτυρίου στο χέρι, συναπεικονίζεται με τον άγιο Θεόδωρο

[εικ. 4]
Εικ. 4 Σινά, Μονή Αγίας Αικατερίνης, 6ος αι.
εκατέρωθεν της ένθρονης βρεφοκρατούσας Θεοτόκου στη

γνωστή εγκαυστική εικόνα της Μονής Σινά του 6ου αι.14. Με τη
μετωπική τους στάση και τα ορθάνοικτα, προσηλωμένα στον
θεατή μάτια τείνουν και οι δύο «εὐήκοον οὖς» στις δεήσεις των
πιστών. Με πολυτελή χιτώνα και πορφυρό μανδύα κρατώντας
τον σταυρό του μαρτυρίου, [εικ. 5]
(4ος – 8ος αι.), Θεσσαλονίκη 2009, 300-302 όπου και όλη η σχετική
βιβλιογραφία και οι απόψεις άλλων ερευνητών.
14 K. Weitzmann, The Monastery of Saint Catherine at Mount Sinai.
The Icons, I. From the Sixth to the Tenth Century, Princeton 1976, 18-21,
αρ. Β3.
Εικ. 5 Βοιωτία, Μονή Οσίου Λουκά, 11ος αι.
στηθαίος, μετωπικός, μέσα σε μετάλλιο, εικονίζεται σε

τοιχογραφία σε σταυροθόλιο στην οροφή της κρύπτης του
καθολικού της μονής του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία (11ος αι.)15.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, στον κυρίως ναό, στη δυτική πλευρά
του βόρειου τόξου, που στηρίζει τον τρούλο, επαναλαμβάνεται η
μορφή του αγίου, ολόσωμου αυτή τη φορά, σε ψηφιδωτό, με τον
δεύτερο εικονογραφικό του τύπο ως στρατιωτικού. Είναι
χαρακτηριστικό ότι, στην αντίστοιχη θέση, στο νότιο τόξο,
βλέπουμε τον άγιο Δημήτριο16. Με υπατική ενδυμασία, στηθαίος,
μετωπικός, ως μάρτυρας με σταυρό στο χέρι [εικ. 6]
15 Μυρτάλη Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Ελληνική Τέχνη. Βυζαντινές

Τοιχογραφίες, Αθήνα 1995, εικ. 16.
16 Νανώ Χατζηδάκη, Όσιος Λουκάς, Αθήνα 1996, 23 σχ.αρ.79.
Εικ. 6 Μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου, Πάτμος, 11ος αι.
κοσμεί, σε έκτυπο ανάγλυφο, μαζί με τους αγίους Δημήτριο,

Θεόδωρο, Προκόπιο την ασημένια επένδυση της ψηφιδωτής
εικόνας του αγίου Νικολάου (11ος αι.) στη μονή του αγίου
Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο17. Με πολυτελή ποδήρη
χιτώνα και ιμάτιο, απλά δεόμενο προς τον Χριστό που
εικονίζεται σε προτομή πάνω δεξιά, τον βλέπουμε στη μεγάλη
ψηφιδωτή εικόνα της μονής Ξενοφώντος στο Άγιο Όρος (1079),
πάρισης αντίστοιχης εικόνας του αγίου Δημητρίου, εικόνες
προσκύνησης και οι δύο, τοποθετημένες στα μέτωπα πιθανόν
17 Μ. Χατζηδάκης, Εικόνες της Πάτμου, Αθήναι 1977, 44.

των παραστάδων του αρχικού μαρμάρινου τέμπλου του

παλαιού καθολικού [εικ.7].
Εικ. 7 Μονή Ξενοφώντος, Άγιο Όρος, 11ος αι.
Το ωραίο του πρόσωπο με τα καλογραμμένα χαρακτηριστικά

έχει μία έκφραση νηφάλια καθώς ο άγιος είναι προσηλωμένος
στην προσευχή. Είναι γνωστό ότι το παλιό καθολικό της μονής
ήταν αφιερωμένο στον Γεώργιο18. Στο σημείο αυτό
18 Ι.Ταβλάκης, «Ψηφιδωτά 11ου αιώνα», Ιερά Μονή Ξενοφώντος,
Εικόνες, Άγιον Όρος 1998, 49-51. εικ.8. Για τη χρονολόγηση της εικόνας
επισημαίνουμε ότι στις Διηγήσεις των Θαυμάτων του, οι οποίες,

σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, δεν μπορούν να
χρονολογηθούν πριν από τις αρχές του 12ου αι.19, τονίζεται
ιδιαίτερα ο μεσιτικός ρόλος του προσφιλούς αγίου20. Δεν
θεωρούμε λοιπόν τυχαίο το γεγονός ότι στην εικόνα αυτή, που
ανήκει περίπου στην ίδια περίοδο, προβάλλεται αποκλειστικά
αυτή η ιδιότητα του αγίου. Σε μία σιναϊτική εικόνα με τη
Σταύρωση, (β΄ ή γ΄τέταρτο 12ου αι.) [εικ. 8],

ως μάρτυρας με τον σταυρό στο χέρι και σε αντιστοιχία με τον
άγιο Θεόδωρο, είναι ένας από τους τέσσερις στρατιωτικούς
αγίους που πλαισιώνουν μαζί με ιεράρχες, στυλίτες, έναν ασκητή
στο β΄μισό του 12ου αι., βλ. Θησαυροί του Αγίου Όρους. Κατάλογος
Έκθεσης, Θεσσαλονίκη 1997, 54, αρ.2.1.
19 Aufhauser, Miracula, ό.π.(σημ.1) 1913. A. Kazhdan, «Post-Hoc of two
Byzantine Miracles», Byzantion 52 (1982) 420. Για terminus post quem τον
11ο αιώνα βλ. H.Delehaye, “Les recueils antiques de Miracles des Saints”,
AnBoll XLIII (1925) 7.
20 Για την ιδιότητα αυτή του αγίου βλ. Howell, St George, 121-136.
και δύο αγίες το κεντρικό θέμα. Παρατηρούμε ότι όλοι οι

στρατιωτικοί εμφανίζονται ως μάρτυρες, διότι εδώ προέχει το
μαρτύριο με την έννοια της μίμησης του Πάθους του Χριστού21.
Ο πρώιμος αυτός εικονογραφικός τύπος του μάρτυρα με τον
σταυρό στο χέρι και την ενδυμασία του αυλικού αξιωματούχου
θα επιβιώσει μέχρι τα χρόνια των Παλαιολόγων αλλά και τα
μεταβυζαντινά. Αναφέρουμε ενδεικτικά δύο παραδείγματα, ένα
σιναϊτικό τρίπτυχο των αρχών του 14ου αι., όπου
συναπεικονίζεται με τους αγίους Θεόδωρο, Ιωάννη Δαμασκηνό
και Εφραίμ τον Σύρο22 [εικ 9]

και μία εικόνα του 1638-1645 από τη Βέροια όπου τον βλέπουμε
με τον άγιο Δημήτριο23 [εικ 10].
21 Π. Λ. Βοκοτόπουλος, Ελληνική Τέχνη. Βυζαντινές Εικόνες, Αθήνα

1995, εικ. 29.
22 Ό.π., εικ. 115.
23Εικόνες της Κρητικής Τέχνης (Από τον Χάνδακα ως την Μόσχα και
την Αγία Πετρούπολη, Κατάλογος Έκθεσης), Ηράκλειο 1993, αρ. 176.
Εικ. 10 Βέροια, ναός Παντοκράτορος, 1638-1645
Από τον 7ο-9ο αι., με την καθιέρωση του θεσμού των

Θεμάτων, δημιουργήθηκε μία τάξη στρατιωτικών αξιωματούχων,
οι οποίοι, ως αντιπρόσωποι του αυτοκράτορα, διοικούν την
επικράτειά τους συγκεντρώνοντας στο πρόσωπό τους όλη την
πολιτική και στρατιωτική εξουσία. Αυτοί, μαζί με την
εκκλησιαστική ιεραρχία, θα αποτελέσουν την άρχουσα τάξη. Η
εικονογραφία δεν θα μείνει ανεπηρέαστη από τις νέες κοινωνικές
και πολιτικές συνθήκες. Οι ουρανοπολίτες άγιοι
στρατικοποιούνται και αυτοί. Οι παλαιότερες παραστάσεις του
αγίου ως στρατιωτικού (από τον 7ο αι.) απαντούν στην
Καππαδοκία.24 Η στρατικοποίηση αυτή θα εδραιωθεί κατά τα
μεταεικονομαχικά χρόνια και κυρίως με την άνοδο στην εξουσία
24Βλ. σχετικά Chr.Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art and

Tradition, Ashgate 2003, 125-131, όπου και η σχετική βιβλιογραφία.
της δυναστείας των Κομνηνών25. Ένας από τους πρώτους αγίους

που περιεβλήθη στρατιωτική περιβολή και οπλισμό ήταν ο
Γεώργιος26. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός
(1118-1143) επέλεξε πρώτος να χαράξει τη μορφή του αγίου
Γεωργίου ως στρατιωτικού στον οπισθότυπο των νομισμάτων
του27.
Τον 12ο αιώνα λοιπόν οι στρατιωτικοί άγιοι έχουν την
τιμητική τους. Αυτήν ακριβώς την εποχή θα αρχίσει να κάνει πιο
συχνά την εμφάνισή του ο δεύτερος εικονογραφικός τύπος του
αγίου, ο οποίος προφανώς είχε ως πρότυπο τον τύπο της
εφέστιας ψηφιδωτής του εικόνας, στο Μαρτύριό του αγίου στη
Λύδδα της Παλαιστίνης όπως αυτός περιγράφεται στις
Διηγήσεις των Θαυμάτων του28. Ο τύπος του αγίου ως
στρατιωτικού έχει τις εξής παραλλαγές: πεζός, έφιππος,
δρακοντοκτόνος και κεφαλοφόρος. Μερικά από τα παλαιότερα
παραδείγματα του πρώτου τύπου ανάγονται στον 10ο – 11ο αι.,
25 A.Kazhdan, Ann Wharton-Epstein, Change in Byzantine Culture in
the Eleventh and Twelfth Centuries, London 1985, 69-70.
26 Η τοιχογραφία σε κίονα του βόρειου ναού στο Bawit της Αιγύπτου
με τον άγιο εν πλήρει στρατιωτική περιβολή έχει χρονολογηθεί στον 6ο
αι., DACL 21 (1925) 221 fig. 1263. Στον 6ο αι. τοποθετείται και ένας
σταυρός λιτανείας, ο οποίος φυλάσσεται στο Cabinet des médailles στο
Παρίσι όπου πάλι ο άγιος εμφανίζεται ως στρατιωτικός,Walter, The
origins, ό.π.(σημ.1), 318, fig.2. Οι χρονολογήσεις αυτές είναι πολύ πρώιμες
από άποψη τουλάχιστον εικονογραφίας. Θα πρέπει να μετατεθούν έστω
έναν αιώνα αργότερα, ίσως και μεταεικονομαχικά, διότι μόνον μετά τον
7ο αιώνα μπορεί να γίνεται λόγος για την ύπαρξη γραπτής πηγής σχετικής
με τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του αγίου, βλ. Βίος τοῦ Ὁσίου
Πατρός ἡμῶν Θεοδώρου Ἀρχιμανδρίτου Συκεῶν, συγγραφείς παρά
Γεωργίου μαθητοῦ αὐτοῦ Πρεσβυτέρου καί Ἡγουμένου τῆς αὐτῆς Μονῆς,
Θεοδώρου Συκεώτου στο A –J. Festugière (ed.), Vie de Théodore de Sykéôn,
I. Texte Grec, Bruxelles 1970 [Subsidia Hagiographica no 48], σ.8 & 9. σ.29
&32. σ.73 & 88.
27Οι Κομνηνοί Αλέξιος Α΄(1081-1118) και Μανουήλ Α΄ (1143-1180)
είχαν επιλέξει αντίστοιχα τους αγίους Δημήτριο και Θεόδωρο, M.F.Hendy,

Coinage and Money in the Byzantine Empire, 1081-1261, Washington, D.C.,
1969, 71-130. 437-438.
28 Βλ. το θαύμα με τον θάνατο του σαρακηνού πειρατή ο οποίος
επιχείρησε να καταστρέψει την ψηφιδωτή εικόνα του αγίου, De imagine

perfossa BHG I (1957) 221 no 19i. Aufhauser, Miracula, ό.π.(σημ.1), 8-12.
όπως το περίφημο ελεφαντοστέινο τρίπτυχο Harbaville στο

Λούβρο [εικ. 11],
Εικ. 11 Παρίσι, Μουσείο Λούβρου, 10ος αι.
όπου η ελαφρά κάμψη της μέσης ζωντανεύει τη μορφή του

Γεωργίου και τη διαχωρίζει θαρρείς από την αυστηρή ιερατική
ακινησία των υπολοίπων αγίων29. Δυναμική και αποφασιστική
διαγράφεται η παρουσία του, ενδεδυμένου με τη λεπτοδουλεμένη
στρατιωτική του ενδυμασία, έτσι όπως στηρίζει με το αριστερό
χέρι την ασπίδα του και κάνει με το δεξί του πόδι μία αδιόρατη
κίνηση σε εικονίδιο από στεατίτη του 11ου αι. της μονής
Βατοπεδίου [εικ. 12]30.
29H.C. Evans – W.D.Wixom (eds), The Glory of Byzantium. Art and

Culture of the Middle Byzantine Era A.D. 843 – 1261, N.York 1997, 133-
134, no 80.
30 Ioli Kalavrezou-Maxeiner, Byzantine Icons in Steatite, Wien 1985,
101-102 no 8.pl.8. Αικατερίνη Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, «Βυζαντινή

Μικροτεχνία», Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου. Παράδοση-Ιστορία-
Εικ. 12 Μονή Βατοπεδίου, Άγιο Όρος, 11ος αι.
Ανάλογη είναι η στάση του ως προς τον τρόπο που

ακουμπά στην ασπίδα και κρατά όρθιο το κοντάρι σε εικόνα
από την περιοχή της Αχρίδας του 1266-1267, του ζωγράφου
Ιωάννου31 [εικ. 13].
Τέχνη, Β΄, Άγιον Όρος 1996, 459-460, εικ.392. Θησαυροί,

ό.π.(σημ.18),318,αρ.9.1. Πρβλ. παρόμοια στάση και ενδυμασία του αγίου
σε άλλο εικονίδιο, του 12ου αι., επίσης από στεατίτη, στο Μουσείο της
Χερσώνας όπου συνοδεύεται από τους αγίους Θεόδωρο και Δημήτριο,
Kalavrezou-Maxeiner, Byzantine Icons,ό.π., 111-113, no 21, pl.13.
31 Η εικόνα είναι μεγάλων διαστάσεων και αποτελεί παραγγελία του
διακόνου και ρεφενδάριου Ιωάννη, Βοκοτόπουλος, Εικόνες, ό.π. (σημ.21)

εικ. 63.
Εικ. 13 Αχρίδα, 1266-1267
Σε τοιχογραφία του τέλους του 13ου αι.(1282-1298) στον

φερώνυμο ναό στο Kirk Dam Alti Kilise στην περιοχή Hasan
Daği της Καππαδοκίας, ο άγιος, ολόσωμος μετωπικός με τη
στρατιωτική περιβολή, με δόρυ και ασπίδα εμφανίζεται σε
τιμητική θέση μεταξύ των κτητόρων του ναού σε μεγαλύτερη
μάλιστα κλίμακα από αυτούς και συνοδεύεται από την επιγραφή
«Τροπεοφόρ[ε] Μάρτης Γεώρ [γιε] ο [Κ] απ(π) άδοξ»32.
Nicole et M.Thierry, Nouvelles Églises Rupestres de Cappadoce.

32
Région du Hasan Daği.New Rock-cut churches of Cappadocia, Paris 1963,

fig.49.
Αν και λιπόσαρκοι, οι δύο άγιοι, Γεώργιος και Δημήτριος,

λειτουργούν ως σκέπη προστασίας κάποιου πιστού Νικολάου,
σύμφωνα με την αφιερωματική επιγραφή σε εικονίδιο από
στεατίτη, [εικ. 14]
Εικ. 14. Μονή Βατοπεδίου Άγιο Όρος, 14ος αι.
των αρχών του 14ου αι., στο Βατοπέδι: «Η ΚΑΛΛΙΝΙΚΟC

ΑΥΡO ΤΗC ΤΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ. ΝΙΚΟΛΑΟΝ CΚΕΠΟΙC ΜΕ
ΒΛΑΒΗC ΑΠΑΣΗC»33. Ενωμένη η δύναμη των δύο αγίων, που
πηγάζει από τον Χριστό που τους ευλογεί, παρέχει ασφάλεια και
ελπίδα στον πιστό που φορούσε το μικρό πολύτιμο εγκόλπιο
cameo από σαρδόνυχα του 11ου με 12ο αι. στο Cabinet des
Médailles στο Παρίσι [εικ. 15]34.
33 Θησαυροί,ό.π.(σημ.18), 296-297. αρ.9.7.

34 Evans –Wixom, The Glory,ό.π.(σημ.29),178, no 132.
Εικ. 15 Παρίσι, Cabinet des Medailles, 11ος-12ος αι.
Ετοιμοπόλεμος με το σπαθί υψωμένο, αυστηρά μετωπικός, με

το βλέμμα γεμάτο ένταση και αποφασιστικότητα στέκεται
ανάμεσα στους αγίους Κήρυκο και Νοτάριο στην αποτοιχισμένη
τοιχογραφία του τέλους του 13ου αι. από τον βόρειο τοίχο του
Ιερού Βήματος στον ναό του αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή στον
Ποταμό Κηθύρων35. Αντικρίζοντας κανείς τη μορφή του νεαρού
μαχητή σε μία από τις ωραιότερες εικόνες του, αυτήν της μονής
Βατοπεδίου των αρχών του 14ου αι.36 [εικ. 16]
Μ. Χατζηδάκης – Ιωάννα Μπίθα, Ευρετήριο Βυζαντινών

35
Τοιχογραφιών Κυθήρων, Αθήνα 1997, 193-198, εικ.1.8.

36 Ευθ.Τσιγαρίδας, «Φορητές Εικόνες», Ιερά Μεγίστη Μονή
Βατοπαιδίου. Παράδοση-Ιστορία-Τέχνη, τ. Β΄, Άγιον Όρος 1996, 372, εικ.
316.
Εικ. 16 Μονή Βατοπεδίου, Άγιο Όρος, 14ος αι.
δεν μπορεί να μη θυμηθεί τα λόγια του Δαμασκηνού: «οἱ γάρ

ἅγιοι καί ζῶντες πεπληρωμένοι ἦσαν Πνεύματος ἁγίου, καί
τελευτησάντων αὐτῶν, ἡ χάρις τοῦ ἁγίου Πνεύματος
ἀνεκφοιτήτως ἔνεστι καί ταῖς ψυχαῖς, καί τοῖς σώμασιν ἐν τοῖς
τάφοις, καί τοῖς χαρακτῆρσι, καί ταῖς ἁγίαις εἰκόσιν αὐτῶν, οὐ
κατ’οὐσίαν, ἀλλά χάριτι καί ἐνεργείᾳ»37.
Αν και κατά το ήμισυ διατηρημένος, εντυπωσιάζει [εικ.
17]
37
Ιωάννης Δαμασκηνός, Λόγος Πρώτος Απολογητικός προς τους
διαβάλλοντας τας αγίας εικόνας, PG 94, 1249D.
Εικ. 17 Αθήνα, ναός Αγίας Μαρίνας, 13ος αι.
ο ολόσωμος άγιος με τον κόκκινο μανδύα να ανεμίζει και μία

μεγάλη εντυπωσιακή, περίτεχνα διακοσμημένη ασπίδα, σε
τοιχογραφία του 13ου αι., από τον βυζαντινό ναό της αγίας
Μαρίνας στο Θησείο που είναι λαξευμένος στον βράχο στη ΝΑ
πλευρά του νεότερου ναού38. Σε μία εικόνα του δεύτερου μισού
του 13ου αι. από τη Μονή Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο Όρος [εικ.
18],
38Η τοιχογραφία έχει αποτοιχισθεί και αποτελεί δείγμα εξαίρετης

τέχνης της περιόδου της Φραγκοκρατίας, ΑΔ 36(1981) Β2, Χρονικά 79.
Βλ. και Αθήναι. Από την Κλασική Εποχή έως Σήμερα, (Συλλογικός
Τόμος), Αθήνα 2000, 252. Εικ.6.
Εικ. 18 Μονή Μεγίστης Λαύρας, Άγιο Όρος, 13ος αι.
ο κόκκινος μανδύας του ετοιμοπόλεμου αγίου θαρρείς και

αντιφεγγίζει στις ροδόχρωμες παρειές του: «Πορφύραν ἐξ
αἵματος, ἐνδυσάμενος φαιδράν…». Βασιλική μεγαλοπρέπεια
προσδίδει στη μορφή ο μαργαριτοστόλιστος θώρακας και το
διάδημα στο κεφάλι με τη διπλή σειρά από μαργαριτάρια39.
«Στεφανηφόρος ἐμφορούμενος δόξης».
Αντίθετα, σε μία πιό χαλαρή στάση, [εικ. 19]
39 Βοκοτόπουλος, Εικόνες, ό.π.(σημ.21), εικ. 72.

Εικ. 19 Αίγιο, ναός Ζωοδόχου Πηγής, 14ος αι.
ακουμπώντας νωχελικά το χέρι πάνω στην ασπίδα, δίνει την

εντύπωση ενός πολεμιστή που βρίσκεται σε ανάπαυλα, στην
αμφιπρόσωπη εικόνα από τον ναό της Ζωοδόχου Πηγής
(Παναγία Τρυπητή) στο Αίγιο (α΄μισό 14ου αι.)40.
40Τη σύνθεση οργανώνουν ο σχηματοποιημένος θώρακας με τους

ομόκεντρους κύκλους και τις ακτινωτές γραμμές και το ωοειδές πρόσωπο
με την αυστηρή έκφραση. Ουδέτερη χρωματική κλίμακα που ζωηρεύει το
κόκκινο κιννάβαρι του μανδύα και το έντονο γαλάζιο του χιτώνα. Η
εικόνα, σύμφωνα με την προφορική παράδοση, έχει μικρασιατική
προέλευση και μεταφέρθηκε το 1922 από πρόσφυγες εκ Προκοννήσου,
Πληθωρικός εμφανίζεται ο άγιος με το σφριγηλό του

σώμα να διαγράφεται κάτω από τον θώρακα [εικ. 20]
Εικ. 20 Καστοριά, ναός Αγίων Αναργύρων, 12ος αι.
και τον χιτώνα να ανεμίζει, παρά τη φαινομενική ακινησία του,

το δόρυ στο δεξί χέρι και την ασπίδα ακουμπισμένη στο έδαφος,
σε περίοπτη θέση, στο κεντρικό κλίτος του ναού των αγίων
Αναργύρων στην Καστοριά (περ. 1180). Συναπεικονίζεται με τον
άγιο Δημήτριο41: «Δημήτριε Μάρτυς, σύν Γεωργίῳ τῷ κλεινῷ,
Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη, Κατάλογος Έκθεσης, Αθήνα 1986,

αρ. 78. Για χρονολόγησή της στο β΄ μισό του 14ου αι., βλ. Βοκοτόπουλος,
Εικόνες, ό.π.(σημ.21), εικ. 145.
41 Βοκοτόπουλος, Εικόνες, ό.π.(σημ.21), εικ. 46. Είναι χαρακτηριστική
η περίπτωση αυτού του ναού διότι ο άγιος εντάσσεται στο εικονογραφικό

του πρόγραμμα, σε διάφορες συνάφειες και σε διαφορετικούς
εικονογραφικούς τύπους. Οι άλλες απεικονίσεις του είναι στο βόρειο
ἀγαθοί γάρ οἱ δύο, μηδαμῶς ἐλλίπητε, τόν δε τόν χῶρον

φρουροῦντες ἀεί, καί πειρασμῶν, ὅλας μυριάδας, μετακινοῦντες
ἀμφότεροι» ψάλλει η εκκλησία μας ανήμερα της εορτής του
αγίου42. Οι δύο άγιοι εμφανίζονται σε τιμητική θέση, [εικ. 21]
Εικ. 21 Μονή Σταυρονικήτα, Άγιο Όρος, 16ος αι.
κλίτος, το οποίο είναι αφιερωμένο σ’ αυτόν και στο οποίο, εκτός από την
κόγχη του ανατολικού τοίχου, όπου απεικονίζεται η Δέηση, οι υπόλοιπες
επιφάνειες είναι αφιερωμένες στο μαρτύριο και στα θαύματα του. Δεν
είναι τυχαίο το ότι, αντίστοιχα, στο νότιο κλίτος, εικονίζονται τα
θαύματα του Χριστού, Στ. Πελεκανίδης - Μ. Χατζηδάκης, Καστοριά,
Αθήνα 1992, 22-23. Δίπλα από τη θύρα, που οδηγεί στο βόρειο κλίτος,
εικονίζεται ο άγιος καβαλάρης, ενώ, πάνω από την πόρτα προς τον
νάρθηκα, μία αναθηματική επιγραφή του κτήτορα ζωγραφίζει με τον
εναργέστερο τρόπο τη δύναμη της πίστης του: «Ἒφθασα μέν γράψαι σε
πρίν ἐν καρδίᾳ / πολύτλα μάρτυ μυστικαῖς βαφαῖς πόθου / τανῦν δέ καί
χρώμασιν ὑλικω[τέροις] / τῶν θαυμάτων σου ζωγραφῶ τάς εἰκόνας…ζητῶν
κακεῖσε τήν ἀρωγήν ἐν κρίσει / Θεόδωρος σός οἰκέτης Λημνιώτης»,
Πελεκανίδης- Χατζηδάκης, Καστοριά, ό.π., 41.
42
Συγκεντρωμένα τα υμνογραφικά και εγκωμιαστικά κείμενα για τον
Άγιο στο Ἀρχιμ. Χρυσ. Παπαδάκη τοῦ Κρητός, Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος
Γεωργίου τοῦ Τροπαιοφόρου Ὑμνογραφικά και Ἐγκωμιαστικά. Ἐπί τῇ
συμπληρώσει 1700 ἐτῶν ἀπό τῆς μαρτυρικῆς τελειώσεως αὐτοῦ 303-2003
μ.Χ., Αθήνα 2003.
ηγούμενοι της χορείας των αγίων στον νότιο τοίχο, ακριβώς

μπροστά στο τέμπλο, ως πραγματικοί πρωτοπόροι μαχητές της
πίστης, με πλήρη πολεμική εξάρτηση, σε άνετη στάση και στο
καθολικό της μονής Σταυρονικήτα στο Άγιο Όρος (1546)43.
Σε εικόνα του 13ου αι. του Ρωσικού Μουσείου της Αγίας
Πετρούπολης [εικ. 22]
Εικ. 22 Πετρούπολη, Ρωσικό Μουσείο, 13ος αι.
43 Μ.Χατζηδάκης, Ο κρητικός ζωγράφος Θεοφάνης. Οι τοιχογραφίες

της Ι.Μονής Σταυρονικήτα, Άγιον Όρος 1997, εικ.151.
απαντά ένα οξύμωρο, εκ πρώτης όψεως, εικονογραφικό σχήμα

με τον στρατιωτικό αριστοκράτη άγιο με μαργαριτοστόλιστο
στέμμα44 στο κεφάλι να κρατά με το αριστερό χέρι ένα μεγάλο
ξίφος κάθετα μπροστά του και με το δεξί έναν κόκκινο σταυρό.
Είναι ο πολεμιστής και ο μάρτυρας ταυτόχρονα45. Η πραγματική
δύναμη του αγίου αντλείται από τον Χριστό Εμμανουήλ, ο
οποίος εικονίζεται σε μονοχρωμία, ως επίσημα της ασπίδας, [εικ.
23]
Εικ. 23 Αθήνα, Βυζαντινό Μουσείο, 14ος αι.
44 Πρόκειται για το γνωστό στεμματογύριο που χαρακτηρίζει την

εικονογραφία των στρατιωτικών αγίων από την εποχή των Κομνηνών,
ένδειξη της ιδιότητας των αγίων αυτών ως μελών της αριστοκρατίας και
φορέων της κρατικής εξουσίας σύμφωνα με την πολιτικοκοινωνική
συνάφεια της εποχής, Kazhdan,Wharton-Epstein,Change ό.π.(σημ.25), 69-
70. Παπαμαστοράκης, Ιστορίες, ό.π. (σημ.1), 219-220.
45 Β.Ν.Λαζάρεφ, Ρωσικές Βυζαντινές Εικόνες, Αθήνα 2006, 156,
εικ.15.
στη διασταύρωση των κεραιών του περίτεχνου σταυρού που

σχηματίζεται στο κέντρο της ασπίδας σε εικόνα καππαδοκικής
προέλευσης του α΄ μισού του 14ου αι.46: «τόν γάρ σταυρόν τόν
ἄχραντον, ἐν σοί τεθωράκισαι».
Η απόλυτη ετοιμότητα και εγρήγορση του αρωγού αγίου
είναι εμφανέστατη σε τετράπτυχο της Μονής Σινά του β΄ μισού
του 14ου αι. [εικ. 24].
Παρά τη μετωπικότητά του, λανθάνει μία κίνηση με το άνοιγμα

των ποδιών του, το δόρυ σε διαγώνια θέση, την ασπίδα
κρατημένη με ιδιόμορφο τρόπο και τον κόκκινο μανδύα να
ανεμίζει47. Και σε μία εικόνα από την Καστοριά του 16ου αι. ο
«τροπαιοφόρος», όπως επιγράφεται, έχει σύρει το ξίφος έξω από
το θηκάρι του [εικ. 25].
46 Μυρτάλη Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Εικόνες του Βυζαντινού
Μουσείου Αθηνών, Αθήνα 1998, αρ. 11.
47 Βοκοτόπουλος, Εικόνες, ό.π.(σημ.21), εικ. 108.
Εικ. 25 Καστοριά, Βυζαντινό Μουσείο, 16ος αι.
Η μορφή του περιβάλλεται εδώ και από σκηνές του βίου του με
έμφαση στα μαρτύρια48.
Με το σπαθί γυμνό εμφανίζεται ο ψυχωμένος άγιος στην
περίφημη τοιχογραφία του Πανσέληνου στο Πρωτάτο (τέλη 13ου
αι.)49 [εικ. 26]
Ευθ. Τσιγαρίδας, Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς. Βυζαντινές και

48
Μεταβυζαντινές Εικόνες, Αθήνα 2002, 23.

49 Ευθ. Τσιγαρίδας, Μανουήλ Πανσέληνος. Εκ του Ιερού Ναού του
Πρωτάτου, Θεσσαλονίκη 2003, εικ. 54-55.

Εικ. 26 Πρωτάτο, Άγιο Όρος, 13ος αι.
αλλά και στον Ταξιάρχη Καστοριάς50, στο β΄ στρώμα

τοιχογραφιών του 1359/1360. Στην τοιχογραφία αυτή η
προσωνυμία «Γοργός», που τον συνοδεύει, προδίδει την
εγρήγορση και την ετοιμότητα του αγίου51.
50 Πελεκανίδης- Χατζηδάκης, Καστοριά, ό.π. (σημ.41), 104, εικ. 19.

51Στον 11ο αι. ανάγεται η αρχαιότερη αναφορά του αγίου Γεωργίου
μ’αυτή την προσωνυμία, Γ.Δημητροκάλλης, «Ο άγιος Γεώργιος ο Γοργός»,
ΕΕΒΣ 59 (1994-1998) 283. Για τη συσχέτιση της προσωνυμίας αυτής με
τους σέρβους ηγεμόνες, ειδικά με τη δυναστεία των Nemanja, αλλά και
μία νεότερη εννοιολογική προσέγγιση βλ. Σ.Κ.Κίσσας, Το ιστορικό
υπόβαθρο των καλλιτεχνικών σχέσεων Θεσσαλονίκης και Σερβίας από το
τέλος του ιβ΄αιώνα μέχρι τον θάνατο του κράλη Μιλούτιν, Θεσσαλονίκη
2004, 90-91. Β.Κατσαρός, «Άγιος Γεώργιος ο Γοργός: Η αλληγορική
ερμηνεία στην εννοιολογική μετάλλαξη του επιθέτου», ZRVI, L (2013)
505-519.
Η ίδια προσωνυμία συνοδεύει τον άγιο και στην

τοιχογραφία του α΄ μισού του 14ου αι. στον ναό του αγίου
Νικολάου του Ορφανού [εικ. 27]
Εικ. 27 Θεσσαλονίκη, Άγιος Νικόλαος Ορφανός, 14ος αι.
στη Θεσσαλονίκη. Η παράσταση βρίσκεται στην ανατολική όψη

του βορειοδυτικού πεσσού του κυρίως ναού. Η θέση αυτή
συνηθίζεται στους παλαιολόγειους ναούς και είναι ενδεικτική
της σημαντικής θέσης του αγίου στην ιεραρχία των
στρατιωτικών αγίων. Ο Γεώργιος εδώ εικονίζεται ολόσωμος, με
στρατιωτική περιβολή κρατώντας δόρυ και ασπίδα. Στο κεφάλι
φέρει το γνωστό στεμματογύριο52. Ως «γοργός» χαρακτηρίζεται ο
άγιος και σε δύο ακόμη ναούς, στον φερώνυμο ναό στο Staro
Άννα Τσιτουρίδου, Ο ζωγραφικός διάκοσμος του Αγίου Νικολάου

52
Ορφανού στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1986, 41-42, πίν. 92. Άγιος

Νικόλαος Ορφανός, Οι τοιχογραφίες (επιμ. Χ. Μπακιρτζή), Εκδ. Ακρίτας
Αθήνα 2003, εικ.19. Για το στεμματογύριο βλ. πίσω σημ.44.
Nagoričino στη Σερβία και στο Borje της Αλβανίας53. Αξίζει να

σημειωθεί ότι, σε άλλο σημείο του σερβικού μνημείου στο Staro
Nagoričino, επαναλαμβάνεται η μορφή του αγίου ημίσωμου
στρατιωτικού, με το ξίφος γυμνό και την προσωνυμία «ὁ
τροπαιοφόρος καί διασορίτης»54. Πιθανολογείται η παρουσία
ναού και στην Κωνσταντινούπολη αφιερωμένου στον άγιο
Γεώργιο τον Γοργό55.
Ενδιαφέρουσα είναι η απεικόνιση του αγίου με την
προσωνυμία «ο Καππαδόκης» ως αρχοντόπουλου με
χαρακτηριστικό πίλημα στο κεφάλι στον βόρειο τοίχο του
κυρίως ναού του αγίου Αθανασίου του Μουζάκη (1384/85) στην
Καστοριά56. Σε φορητή δεσποτική εικόνα στο τέμπλο του
προαναφερθέντος ναού στο Staro Nagoričino ο άγιος
επιγράφεται ως «ο Καππαδόξ».57
Από τον 11ο αι. εισάγεται στη βιογραφία του Αγίου το
επεισόδιο της δρακοντοκτονίας για τη σωτηρία της κόρης του
53 B.Todić, Staro Nagoričino, Beograd 1993, 122-123, pl.1. Κίσσας, Το

ιστορικό, ό.π.(σημ.51), 67-68, σημ.157. Μονή αγίου Γεωργίου του Γοργού
του 14ου αι. μαρτυρείται στην περιοχή των Σκοπίων επί κράλη Stefan
Uroš Milutin II (1282-1321), Κίσσας, Το ιστορικό, ό.π., 88.
54 Γι’ αυτή την ιδιαίτερα διαδεδομένη προσωνυμία του αγίου από
τον 11ο αιώνα, στη νότια κυρίως Ελλάδα και στη νοτιοδυτική Μ.Ασία,
καθώς επίσης και για τη σχέση της με το Διός Ιερό στη Λυδία βλ.
Γ.Δημητροκάλλης, «Άγιος Γεώργιος ο Διασορίτης», Βυζαντινά 25 (2005)
39-63 όπου και η σχετική βιβλιογραφία.
55 Ευδ. Θ. Τσολάκη, «Άγιος Γεώργιος ο Γοργός», ΕΕΦΣΑΠΘ 18 (1979)
479 εξ. Μεταξύ πολλών άλλων φερώνυμων ναών, στον ίδιο άγιο ήταν
αφιερωμένη και η μονή των Μαγγάνων, καθίδρυμα περίλαμπρο του
Κωνσταντίνου Θ΄Μονομάχου ( 1042-1055), ο οποίος θεωρούσε τον άγιο
προστάτη του, R. Janin, La Géographie Ecclésiastique de l’Empire
Byzantin. Première Partie. Le siège de Constantinople et le Patriarcat
Oecumenique,tome III, Les Έglises et les Monastères, Paris 1969, 70-76.
56 Πελεκανίδης-Χατζηδάκης, Καστοριά, ό.π.(σημ.41), 106.
57Todić, ό.π.(σημ.53), 32 σχ.5, εικ.86.Θυμίζουμε την ίδια προσωνυμία
και σε τοιχογραφία του τέλους του 13ου αι. στην Καππαδοκία, βλ.πίσω
σημ.32. Πρβλ. και τοιχογραφία του 1483 στο Μεγάλο Μετέωρο,
Δ.Ζ.Σοφιανός, Μετέωρα.Οδοιπορικό, Ιερά Μονή Μεγάλου Μετεώρου ά.χ.,
121.
βασιλιά Σελβίου58. Από την εποχή αυτή αρχίζει να εδραιώνεται

ένας νέος εικονογραφικός τύπος όπου ο άγιος, ως ήρωας
ιππέας,59 κατατροπώνει με το δόρυ του το τρομερό θηρίο όπως
τον βλέπουμε σε ανάγλυφη πλάκα του 11ου αιώνα στο
Μουσείο Ουκρανικής τέχνης στο Κίεβο μαζί με τον επίσης
δρακοντοκτόνο άγιο Θεόδωρο60. Σε παλαιότερες σχετικές
απεικονίσεις, όπως βλέπουμε σε φύλλο τριπτύχου του 9ου-10ου αι.
από τη Μονή Σινά, αντί για τον δράκοντα, καταβάλλει τον
Διοκλητιανό [εικ. 28].
58 Η παλαιότερη αναφορά στο επεισόδιο αυτό βρίσκεται σε

γεωργιανό χειρόγραφο του 11ου αι., στη βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου
Ιεροσολύμων (κώδ.2), E.Privalova, Pavnisi, Tbilisi 1977, 73. Αγγλική
μετάφραση του σχετικού κειμένου μεταφρασμένου από τα γεωργιανά στα
ρωσικά βλ. Walter, The origins, ό.π.(σημ.1), 321.
59 Για τις καταβολές του θέματος από την αιγυπτιακή αλλά και την
κλασική αρχαιότητα καθώς επίσης και για τον ήρωα – ιππέα ως πρότυπο
για τον συγκεκριμένο εικονογραφικό τύπο βλ. Clermont - Ganneau, Horus,
ό.π. (σημ.2),3-51(ειδ.39 κ.εξ.). G.Kezarow, «The Thracian Rider and Saint
George», Antiquity 47 Sept.(1948) 290. O. Meinardus, «The equestrian
deliverer in Eastern Iconography», Oriens Christianus series 4, 57 (1973)
142-153 (ειδ.148-151). Chr.Walter, «The Thracian Horseman: Ancestor of
the Warrior Saints?», ByzF 14/1 (1989) 659-673.
60 Evans –Wixom, The Glory,ό.π.(σημ.29), 292-293, fig.196. Υπάρχουν
όμως και αρχαιότερες απεικονίσεις του θέματος στην εντοίχια ζωγραφική

οι οποίες ανάγονται στην προεικονομαχική περίοδο όπως μία
τοιχογραφία των αρχών του 7ου αιώνα στο Mavrucan αρ.3 στο Çavuşin
όπου ο άγιος, μαζί με τον άγιο Θεόδωρο, εικονίζονται έφιπποι να
σκοτώνουν δύο φίδια τυλιγμένα στον κορμό ενός δένδρου, Nicole Thierry,
«Haut Moyen Age en Cappadoce: l’église no 3 de Mavrucan», JSav (1972)
258-263, fig.21 αλλά και παλαιότερη τοιχογραφία (β΄ μισό 6ου αι.) σε
άλλον φερώνυμο ναό στην περιοχή Zindanönü, Catherine Jolivet-Lévy, Les
églises Byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l’apside
et de ses abords, Paris 1991, 58-60. Βλ. και γλυπτό στον ναό του Τιμίου
Σταυρού στο Aght΄Amar (915-921), S.der Nersessian, Aght΄Amar, Church
of the Holy Cross, Cambridge (Mass) 1965, figs.49.50. Επίσης στη Γεωργία,
στον ναό του αγίου Γεωργίου στο Ikvi (12ος αι.) και στο Pavnisi (β΄μισό
12ου αι.) N.Tolmacevkaja, Freski drevnej Gruzii, Tbilisi 1931, fig.16.
Privalova, ό.π., 18, fig.5. Η χρονική ασυμφωνία μεταξύ της γραπτής
αναφοράς στη δρακοντοκτονία του αγίου και της σχετικής εικαστικής
απεικόνισης θεωρούμε ότι καταδεικνύει την ύπαρξη παλαιότερων
κειμενικών μαρτυρίων οι οποίες δεν σώθηκαν.
Εικ. 28 Σινά, Μονή Αγίας Αικατερίνης, 9ος-10ος αι.
Ο κόκκινος μανδύας που ανεμίζει και η στροφή της κεφαλής του

αλόγου δημιουργούν την αίσθηση της κίνησης στη σκηνή που
έρχεται σε αντίθεση με την απόλυτα μετωπική στάση του αγίου.
Μόλις και διακρίνεται στην επάνω γωνία η μορφή του Χριστού
σε προτομή61. Η εικόνα αυτή αποτελεί μία από τις αρχαιότερες
παραστάσεις του αγίου ως εφίππου στρατιωτικού, εικονογραφία
η οποία, χωρίς το επεισόδιο της δρακοντοκτονίας, θα εδραιωθεί
στα μεταεικονομαχικά χρόνια62.
Μία από τις πιό ενδιαφέρουσες εικόνες αυτού του τύπου
είναι αυτή στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών με τον άγιο σε
61 Weitzmann, The Monastery, ό.π.(σημ.14), 71-73. Β 44.

62 B. Scholz, «Die paarweise-symmetrische Darstellung des Hl. Georg
und des Hl. Theodor Stratelates zu Pferde in der Kunst von Byzanz und
Georgien vom 10.-13. Jh» JÖB 32/5 (1982) 243 εξ.
ξυλόγλυπτο ανάγλυφο και την προσωνυμία ο «ἐν Ἡρακλείᾳ

ἀράπης», προσωνυμία η οποία σχετίζεται με το καστανό χρώμα
του προσώπου του [εικ. 29].
Πρόκειται για το αρχαιότερο αντίγραφο ξυλόγλυπτης εικόνας

του αγίου Γεωργίου του Αράπη (πριν από τον 13ο αι.) που είχαν
μεταφέρει πρόσφυγες από την Ηράκλεια της Θράκης το 1928
στον ναό του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά και αργότερα
μεταφέρθηκε στον ενοριακό ναό της Νέας Ηράκλειας63.
Χαρακτηριστικό και στις δύο εικόνες είναι η μετωπικότητα του
63Γ.Σωτηρίου, «Ἀνάγλυφον Ἁγίου Γεωργίου ἐξ Ἡρακλείας

Προποντίδος» Θρακικά Α΄, τχ. Α΄-Β΄, (1928) 33-37. Ι. Παπάγγελος, «Ο
άγιος Γεώργιος ο Αράπης από την Ηράκλεια», First International
Symposium for Thracian Studies “Byzantine Thrace”, Image and Character,
Komotini 1987, Abstracts, Κομοτηνή 1987, 58.
Αγίου που διασώζει την έννοια της λατρευτικής εικόνας, παρά

την εμφανή κίνηση προς τα δεξιά που προδίδει το αναπετάριν
του μανδύα και ο βηματισμός του αλόγου. Η μετωπική στάση
χαρακτηρίζει τους έφιππους αγίους από τον 14ο - 15ο αι. κυρίως
και εξής64.
Ως έφιππος στρατιωτικός καλπάζει μαζί με άλλους πέντε
στρατιωτικούς, επίσης έφιππους (Δημήτριο, Θεόδωρο Τήρωνα,
Προκόπιο, Μερκούριο (;), Νέστορα), σε άψογο σχηματισμό, σε
αμφιπρόσωπο εικονίδιο από στεατίτη (κύρια όψη η Παναγία η
Οδηγήτρια) του 14ου αι., το οποίο ενσωματώθηκε στο ξύλινο
πλαίσιο εικόνας τον 16ο αι.65. Θυμίζουμε στο σημείο αυτό και την
εξίτηλη σήμερα παλαιολόγεια τοιχογραφία (αρχές 14ου αι.) των
δύο έφιππων στρατιωτικών αγίων Δημητρίου και Γεωργίου οι
οποίοι εικονίζονταν ο ένας δίπλα στον άλλο, στην εξωτερική
όψη του δυτικού τοίχου του παρεκκλησίου του αγίου Ευθυμίου
στον ναό του αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη, νότια της
εισόδου στο παρεκκλήσιο66.
Το θέμα της δρακοντοκτονίας υπεισέρχεται όμως στη
συντριπτική πλειοψηφία των φορητών εικόνων του έφιππου
αγίου Γεωργίου, αν και υπάρχουν και εικόνες όπου εμφανίζεται
πεζός να καταβάλλει τον δράκοντα. Η εικονογραφία αυτή
αποδίδει πιστότερα το κείμενο όπου αναφέρεται ότι ο Άγιος
64 Χατζηδάκης, Εικόνες, ό.π.(σημ.17), 145-146. Βλ. εικονίδιο από

στεατίτη στο Εθνικό Μουσείο στο Bargello που έχει χρονολογηθεί στον
14ο αιώνα, Kalavrezou – Maxeiner, Byzantine icons, ό.π.(σημ.30), 200, no
125, pl.60 και τοιχογραφία στoν ημικυλινδρικό τοίχο της νότιας κόγχης
του νάρθηκα στην Παναγία Φορβιώτισσα Ασίνου στην Κύπρο (1332/3).
Στον συγκεκριμένο δε ναό ο άγιος έχει απεικονισθεί και στον δυτικό
τοίχο του κυρίως ναού, μετωπικός, ολόσωμος, επίσης με στρατιωτική
περιβολή(1106), Χ.Χατζηχριστοδούλου-Δ.Μυριανθεύς, Ο ναός της
Παναγίας της Φορβιώτισσας στην Ασίνου, Λευκωσία 20092, 20.29.
65 Θησαυροί, ό.π.(σημ.18), 326-328. αρ.9.6. Σε προγενέστερη
δημοσίευση της εικόνας οι άγιοι οι οποίοι συνοδεύουν τον άγιο Γεώργιο
αναφέρεται ότι είναι οι εξής : Δημήτριος, Θεόδωρος Τήρων, Θεόδωρος
Στρατηλάτης, Προκόπιος, Νέστωρ, Τσιγαρίδα, Μικροτεχνία, ό.π.(σημ.30),
461-463, εικ.394-395.
66 Γ. και Μ. Σωτηρίου, Η Βασιλική του αγίου Δημητρίου
Θεσσαλονίκης, Εν Αθήναις, 1952, 219, πίν.93.

ξεπέζεψε προτού χτυπήσει με το δόρυ του τον δράκοντα67. Ο

τύπος αυτός φαίνεται ότι δημιουργήθηκε στα κρητικά
εργαστήρια του 15ου αι.68 με πρότυπα δυτικά αφού το θέμα αυτό
ήταν γνωστό στη Δύση πριν από τον 15ο αι.. Ο πεζός
δρακοντοκτόνος στρατιωτικός άγιος υιοθετήθηκε στην κρητική
εικονογραφία από τον ζωγράφο Άγγελο Ακοτάντο για τις
απεικονίσεις των αγίων Φανουρίου και Θεοδώρου69. Από τα
παλαιότερα παραδείγματα αυτού του τύπου με τον άγιο
Γεώργιο είναι μία εικόνα του Άγγελου Ακοτάντου, του α΄ μισού
του 15ου αι., στο Μουσείο Μπενάκη70, [εικ. 30]
Εικ. 30 Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη, 15ος αι.

και ένα βημόθυρο στο Μουσείο της Ευαγγελίστριας στην Τήνο
(β΄ μισό 15ου αι.) [εικ.31]
67 Χατζηδάκης, Εικόνες, ό.π.(σημ.17), 76.

68 Ό.π.
69 Ο Γεώργιος υπήρξε τόσο δημοφιλής και αγαπητός άγιος ώστε δεν
αποκλείεται να δάνεισε τη μορφή του στον νεοφανή και όχι ιστορικά
τεκμηριωμένο άγιο Φανούριο, Maria Vassilakes-Mavrakakes, «Saint
Phanourios: Cult and Iconography», ΔΧΑΕ περ. Δ΄, τόμ. Ι΄ (1980-1981) 236
κ.ε.
70 Α.Δεληβοριάς, Οδηγός του Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 2000, 76.
Βλ. και Π. Βοκοτόπουλος, «Δύο εικόνες του ζωγράφου Αγγέλου», Φίλια

Ἔπη εἰς Γεώργιος Ε. Μυλωνᾶν, Β΄, Ἀθῆναι 1987, 410 εξ., πίν. 66.
Εικ. 31 Τήνος, Μουσείο Ευαγγελίστριας, 15ος αι.
όπου μάλιστα εμφανίζεται με το ξίφος έξω από το θηκάρι του71.

Όρθιο δρακοντοκτόνο τον βλέπουμε επίσης σε μία εικόνα
των αρχών του 16ου αι. της μονής Ιωάννου του Θεολόγου στην
Πάτμο72 και σε μία του 17ου αι., στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης
όπου συναπεικονίζεται με τον Χριστό ἐν δόξῃ περιβαλλόμενο
από τα σύμβολα των ευαγγελιστών και καθισμένο πάνω σε
εξαπτέρυγα. Τα πόδια του, σε μεγάλο διασκελισμό, πατούν με
σιγουριά το δράκο73 [εικ. 32].
71 Πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα βημόθυρα της Κρητικής

Σχολής, Βυζαντινή-Μεταβυζαντινή, ό.π.(σημ.40), αρ. 109.
72 Χατζηδάκης, Εικόνες, ό.π.(σημ.17), πίν. 26.
73 Εικόνες, ό.π.(σημ.23), αρ. 172.
Εικ. 32 Ηράκλειο, Ιστορικό Μουσείο, 17ος αι.
Ο άγιος, ως έφιππος δρακοντοκτόνος, πρωτοεμφανίσθηκε

κατά την προεικονομαχική περίοδο, όπως προαναφέρθηκε,
καθιερώθηκε ωστόσο στα όψιμα Παλαιολόγεια χρόνια και
απαντά σε εικόνες από τον 15ο αι. και εξής. Την πιό λιτή
εικονογραφική εκδοχή αυτού του τύπου βλέπουμε σε μία εικόνα
από το Μουσείο Hermitage στην Πετρούπολη του α΄ μισού του
15ου αι. [εικ. 33],
Εικ. 33 Πετρούπολη, Μουσείο Hermitage, 15ος αι.
όπου η μορφή του Αγίου, η οποία καταλαμβάνει όλο το πλάτος

της εικόνας, έχει εμβληματικό χαρακτήρα διότι έχει υποσκελίσει
τα δευτερεύοντα στοιχεία της παράστασης, δηλαδή τη μορφή της
βασιλοπούλας και του δράκου, οι οποίοι εικονίζονται σε πολύ
μικρότερη κλίμακα74.
Σε ένα απόλυτα λιτό σχήμα, ο έφιππος άγιος καταβάλλει
τον δράκοντα, στο σώμα του οποίου ο άγνωστος δωρητής έχει
αποτυπώσει το οικόσημό του, σε εικόνα του 15ου-16ου αι. από τη
Βενετία75 [εικ. 34].
74 «Στρατιωτικοί Άγιοι», Καθημερινή Επτά Ημέρες 27 Οκτωβρίου

2002, 13.
75 M. Manoussakas-A. Paliouras, Guide to the Museum of Icons and the
Church of St. George, Venice 1976, αρ. 88, πίν. XXIV.

Εικ. 34 Βενετία, Ινστιτ. Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών

Σπουδών, 15ος-16ος αι.
Το δόρυ αποδίδεται με σταυρό στην απόληξή του σε μία εικόνα

εξαιρετικής τέχνης του 16ου αι. από τη Σκήτη της αγίας Άννης
στο Άγιο Όρος. Το κόκκινο χρώμα του αίματος του μαρτυρίου
κυριαρχεί εδώ παντού76 [εικ. 35].
76 Θησαυροί, ό.π.(σημ.18), 589-590. αρ.2.113.

Εικ. 35 Σκήτη Αγίας Άννης, Άγιο Όρος, 16ος αι.
Σταυρός σχηματίζεται στην αιχμή του δόρατός και σε μία

ανάγλυφη μαρμάρινη πλάκα του 1820 από τη μονή Αγίου
Παύλου στο Άγιο Όρος77 [εικ. 36]:
77 Ό. π., 256.αρ.7.4.
Εικ. 36 Μονή Αγίου Παύλου, Άγιο Όρος, 19ος αι.
«Τῷ τῆς πίστεως θώρακι, καί ἀσπίδι τῆς χάριτος, καί σταυροῦ
τῷ δόρατι, συμφραξάμενος, τοῖς ἐναντίοις ἀνάλωτος, ἐγένου
Γεώργιε».
Σε μία εικόνα του 1623/24 του Βυζαντινού Μουσείου
Αθηνών, με λαϊκότροπο αντικλασικό ύφος και έντονη
αντιπαράθεση ψυχρών και θερμών χρωμάτων [εικ. 37]
Εικ. 37 Αθήνα, Βυζαντινό Μουσείο, 1623-1624

ο άγιος, ως απόλυτος κυρίαρχος, με φωτεινό πρόσωπο, αφού,

σύμφωνα με το συναξάρι του, όταν εμφανίστηκε για να σώσει τη
βασιλοπούλα ακτινοβολούσε φως, μπήγει το δόρυ του με
δραματική ορμή στο στόμα του δράκου78. Εντελώς συμβατική
και αφύσικη φαντάζει εδώ η απεικόνιση της βασιλοπούλας
απέναντι από τον άγιο στην κορυφή ενός βουνού. Παρά την
ύστερη χρονολόγησή της (β΄ μισό του 19ου αι.), ιδιαίτερα
λακωνική εμφανίζεται μία εικόνα της Δημοτικής Πινακοθήκης
Θεσσαλονίκης79.
Στις υπόλοιπες εικόνες, ανάλογα με τις επιθυμίες του
παραγγελιοδότη ή τις τεχνοτροπικές τάσεις της εποχής, έχουμε
περισσότερο ή λιγότερο πλουραλιστικές εικαστικές απεικονίσεις
του θαυματουργού αγίου. Ο δράκος είναι το σταθερό
εικονογραφικό στοιχείο. Οι διαφοροποιήσεις, στα πλαίσια μίας
αφηγηματικής πρότασης, συνίστανται στην παρουσία ή μη της
βασιλοπούλας, του μικρού σκλάβου από τη Μυτιλήνη,
καθισμένου στα καπούλια του αλόγου του αγίου κρατώντας
λαγήνι ή ποτήρι80, της πόλης στο βάθος με τους βασιλείς και τον
78Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Εικόνες, ό.π.(σημ.46), 224, αρ. 69. Κάτω

από το αναπετάριν του μανδύα του Αγίου, πάνω στον σκουροπράσινο
κάμπο, διακρίνεται η αφιερωματική επιγραφή «Δέησις τοῦ δούλου τοῦ
Θεοῦ…».
79Συλλογή Εικόνων Δημοτικής Πινακοθήκης Θεσσαλονίκης,
Κατάλογος Έκθεσης, Θεσσαλονίκη 1992, αρ. 31.
80Πρόκειται για εικονογραφικό στοιχείο το οποίο βασίζεται σε ένα
ακόμη θαύμα του αγίου, αυτό της διάσωσης ενός νεαρού δούλου από τη
Μυτιλήνη, ο οποίος αιχμαλωτίσθηκε από τους Σαρακηνούς και υπήρξε
δούλος του Αμηρά της Κρήτης. Η σωτήρια επέμβαση του αγίου
πραγματοποιήθηκε την ώρα που ο νεαρός σέρβιρε κρασί στον αφέντη του,
SC 624, 53-625,54 (Synaxaria Selecta). Το θαύμα συμπεριλαμβάνεται και
στον Θησαυρό του Δαμασκηνού Στουδίτου, έργο του β΄μισού του 16ου αι.,
Λόγος ΙΔ΄τῇ ΚΓ΄ Ἀπριλίου, Θησαυρός τοῦ Υποδιακόνου καί Στουδίτου
τοῦ Θεσσαλονικέως, Θεσσαλονίκη 1971 (εκδ.Β.Ρηγόπουλου), 219-220. Εδώ
πρέπει να πούμε ότι η ταυτότητα του εικονιζόμενου νεαρού δεν ήταν
ξεκάθαρη μέχρι πρόσφατα, D.Talbot-Rice, «The accompanied saint
George», Actes du VIe CIEB Paris 1948 (Paris 1951) 383-387 (reprinted στο
Byzantine Art and its influences. Collected Studies, London 1973 (Variorum
Reprints), no XI.).
λαό στις επάλξεις. Αναφέρουμε ενδεικτικά μερικές από αυτές τις

εικόνες.
Εικόνα του Κλόντζα στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, (β΄
μισό 16ου αι.). Επισημαίνουμε εδώ, μεταξύ άλλων, μία
ανατριχιαστική αφηγηματική ρεαλιστική λεπτομέρεια, τους
σκελετούς των προγενέστερων θυμάτων του δράκοντα81. Εικόνα
στο Μουσείο Αντιβουνιώτισσας στην Κέρκυρα (τέλη 15ου –
αρχές 16ου αι.), όπου εικονίζεται μόνον ο σκλάβος82. Εικόνα του
1877 στη Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης λαϊκότροπη αλλά
με δραματική αμεσότητα83.῍
Η βασιλοπούλα εμφανίζεται να σέρνει με σκοινί τον
νεκρό δράκοντα σε εικόνα του 15ου αι. από τον ναό της
Παναγίας στις Λίθινες στην Κρήτη 84. [εικ. 38].
Εικ. 38 Κρήτη, Λιθίνες, ναός Παναγίας, 15ος αι.
81 Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Εικόνες, ό.π.(σημ.46), αρ. 57.

82 Βυζαντινή-Μεταβυζαντινή, ό.π.(σημ.40), αρ. 131.
83 Συλλογή Εικόνων, ό.π.(σημ.79), 46, εικ. 18.
Θυελλώδης και καταιγιστική είναι η παρέμβαση του Αγίου

στην εικόνα του α΄ μισού του 17ου αι. στο Ιστορικό Μουσείο της
Μόσχας85. Στον θώρακά του εικονίζονται δύο άγγελοι να
κρατούν σταυρό. Σε επιθυμία ίσως του κτήτορα Σάββα, ο οποίος
κατονομάζεται σε επιγραφή πίσω από την πλάτη του αγίου [εικ.
39],
Εικ. 39 Ηράκλειο, Ιστορικό Μουσείο, 17ος αι.
θα πρέπει να αποδοθεί η προσθήκη μίας ιδιότυπης, κατά

κρόταφον, εικονιζόμενης μορφής που παριστάνει τον διάβολο, με
τη γλώσσα να εξέχει στο τελείωμα από το φτερό του δράκοντος,
σε εικόνα του 17ου αι. από το Ιστορικό Μουσείο στο Ηράκλειο
της Κρήτης86: «καί ὁ Βελίαρ μᾶλλον, ὅλος αἰσχυνθείς
ἐτιτρώσκετο, στεφηφόρόν σε ὁρῶν ἀκμαιότατον».
85 Ό.π., αρ. 60. Το κάλλος της μορφής. Μεταβυζαντινές Εικόνες ΙΕ΄-

ΙΗ΄ αιώνων, Αθήνα 1995, αρ. 62.
86 Το κάλλος, ό.π.(σημ.85), αρ. 61.
Στη λαϊκή ευσέβεια οφείλονται ίσως οι εικονογραφικοί

συμφυρμοί σε δύο εικόνες του 17ου αι. όπου στον παραδοσιακό
τύπο του έφιππου δρακοντοκτόνου προστίθενται και σκηνές
από το μαρτύριο του. Στη μία εικόνα από τη Ρόδο (17ος αι.)
προστίθενται στις επάνω γωνίες η σκηνή της απόξεσης και ίσως
της μαστίγωσης, ενώ στο κέντρο, ο αγωνοθέτης Χριστός στέφει
τον μάρτυρα κρατώντας και ανοικτό ειλητάριο με το κείμενο:
«Ὁρῶ σε μάρτυς καί δίδωμι σοι στέφος»87. Στη δεύτερη εικόνα
του 1635,από την Κρήτη, έργο του Τσαγκαρόπουλου,
εικονίζονται, στην άνω αριστερή γωνία, η αποτομή της κεφαλής
και το Χέρι του Θεού με το στεφάνι της δόξας88[εικ. 40].
Εικ. 40 Μόσχα, Μουσείο Ιστορίας των Θρησκειών, 17ος αι.
Αυτό που θέλει να τονίσει εδώ ο ζωγράφος είναι αυτό που

διαβάζουμε στο συναξάρι του αγίου: «τόν διά μαρτυρίου
στέφανον ἐκομίσατο ξίφεσιν ὑπό τῶν ἀπίστων εἰς πολλά
κατατμηθείς».

88 Το κάλλος, ό.π. (σημ.85), αρ. 60.
Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν οι βιογραφικές εικόνες

του αγίου89, εικόνες δηλαδή που το κεντρικό θέμα περιβάλλεται
από τον εικονογραφικό κύκλο του βίου του σύμφωνα με την
πρακτική που επικράτησε από τις αρχές του 13ου αι.90 και εξής
στη ζωγραφική των φορητών εικόνων. «Ὅσῳ γάρ συνεχῶς
δι’εικονικῆς ἀνατυπώσεως ὁρῶνται, τοσοῦτον καί οἱ ταύτας
θεώμενοι διανίστανται πρός τήν πρωτοτύπων μνήμην τε καί
ἐπιπόθησιν…» δογματίζει η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος (787).
Στους ψαλτήρες με παρασελίδια εικονογράφηση απαντά
συχνά ο εικονογραφικός βιογραφικός κύκλος του αγίου με
έμφαση στα μαρτύριά του και δη στο μαρτύριο με τον τροχό91.
Στη μνημειακή ζωγραφική, από τον 11ο αι., σκηνές από τα
θαύματα και τα μαρτύρια του απαντούν σε δευτερεύοντες
κυρίως χώρους σε ναούς της Ελλάδας, της Ρωσίας, της Σερβίας
και της Γεωργίας, όπως για παράδειγμα στην Αγία Σοφία Κιέβου
(1046-1067), στους Αγίους Αναργύρους Καστοριάς (περ. 1180),
στο παρεκκλήσιο στον άνω όροφο του πύργου του Αγίου
Γεωργίου στη μονή Χελανδαρίου (13ος αι.)92, στην Όμορφη
Εκκλησιά στο Γαλάτσι (αρχές 14ου αι.), στον Άγιο Γεώργιο στο
Staro Nagoričino (14ος αι.), κ.ά. Από τους 10ο-14ο αι. έχουν
καταγραφεί 37 εικονογραφικοί κύκλοι93, οι οποίοι βασίζονται
κυρίως στο Συναξάρι της Κωνσταντινούπολης.
Η παλαιότερη βιογραφική φορητή εικόνα του (τέλη 12ου-
13ος αι.) βρίσκεται στη Μονή Σινά προερχόμενη μάλλον από τη
Γεωργία 94. Στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών φυλάσσεται μία
89 Συγκεντρωμένα διάφορα παραδείγματα βλ. Καλυψώ.Ι.Θεοχάρη, Ο
βίος του αγίου Γεωργίου στις φορητές εικόνες και σε έργα μικροτεχνίας
από τα τέλη του 12ου έως τον 19ο αιώνα (αδημοσίευτη διπλωματική
εργασία, Θεολογική σχολή ΑΠΘ), Θεσσαλονίκη 2007.
90 Nancy Patterson-Ševčenko, “The Vita Icon and the painter as
hagiographer”, DOP 53 (1999)149-165.

91 Βλ. για παράδειγμα μικρογραφία στο φ.44 (Ψλμ.43,23), M.Ščepkina,
Miniatjur΄i Hludovskoj Psalt΄iri, Moscow 1977. Walter, The warrior,

ό.π.(σημ.24), 131.
92 Θησαυροί, ό.π.(σημ.18), 33-34.
93 Mark-Weiner, Narrative, ό.π.(σημ.12).
94 Γ. και Μ. Σωτηρίου, Εἰκόνες τῆς Μονῆς Σινᾶ, τ. Α΄, Ἀθήνα 1956,
εικ. 167. K.Weitzmann, «Icon Programs of the 12th and 13th Centuries at
εικόνα βιογραφική του αγίου (13ος αι.) μοναδική διότι η μορφή

του ολόσωμου στρατιωτικού, στο κεντρικό διάχωρο, είναι
δουλεμένη σε έξεργο ξυλόγλυπτο ανάλγυφο [εικ. 41]
Sinai», ΔΧΑΕ περ.Δ΄, τόμ.ΙΒ΄ (1984) 98-99. E. C. Constantinides, “Une

icone historiée de saint Georges du XIIIe siècle au monastère de Sainte-
Catherine du Mont Sinai,” Drevnerusskoe iskusstvo: Rus’, Vizantija,
Balkany (St. Petersburg, 1997), 77–104.Helen.C.Evans(ed.), Byzantium.Faith
and Power (1261-1557), N.York 2004, 372-373, fig.228.
με τον άγιο να στρέφεται προς τα δεξιά δεόμενο προς τον

Χριστό που εικονίζεται στην άνω δεξιά γωνία95. Ολόγυρα, σε
μικρά διάχωρα, αναπτύσσεται ο εικονογραφικός κύκλος του
βίου του96 (από τη διανομή των υπαρχόντων στους φτωχούς
μέχρι τον ενταφιασμό). Ο άγιος φέρει την προσωνυμία «ο
Καππαδόκης». Η δωρήτρια της εικόνας εικονίζεται σε
προσκύνηση στα πόδια του. Η εικόνα προέρχεται μάλλον από
την Καστοριά, σε φερώνυμο ναό της οποίας, την
Ομορφοκκλησιά, υπάρχει παρόμοια ξυλόγλυπτη εικόνα της ίδιας
περίπου εποχής97. Και στη μονή Αγίου Παύλου στο Άγιο Όρος,
το παλιό καθολικό (1447) της οποίας ετιμάτο στον άγιο
Γεώργιο, υπάρχει μία βιογραφική δεσποτική εικόνα του,
προσφορά μάλλον ηγεμόνων της Βλαχίας, οι οποίοι εικονίζονται
σε προσκύνηση στα πόδια του (τέλη 16ου αι.)98. Η
εικονογραφική ιδιομορφία της εικόνας έγκειται στο ότι ο άγιος
εικονίζεται ένθρονος.
Σε εικόνα του Μιχαήλ Δαμασκηνού από την Κέρκυρα,
του β΄ μισού του 16ου αι., με πολλά αφηγηματικά δυτικότροπα
στοιχεία, όπως τον ανθρώπινο σκελετό στα πόδια του δράκοντα,
τη βασιλοπούλα να τρέχει έντρομη να σωθεί, το ανοικτό
ευαγγέλιο κάτω δεξιά με το κείμενο από το Μτθ. 10,32 κ.ά., τον
έφιππο δρακοντοκτόνο άγιο περιβάλλουν δέκα σκηνές από το
μαρτύριό του99. Ιδιαίτερα ρεαλιστική είναι η παράσταση του
έφιππου δρακοντοκτόνου αγίου σε μία εικόνα του Ανδρέα
Καραντινού των αρχών του 18ου αι., όπου η κυριαρχία του
χρυσού και του κόκκινου προσδίδουν έναν υπερκόσμιο
95 Αχειμάστου- Ποταμιάνου,Εικόνες,ό.π.(σημ.46),26.Βοκοτόπουλος,
Εικόνες, ό.π. (σημ.21), αρ. 64.
96 Mark-Weiner, Narrative, ό.π.(σημ.12), 108 εξ.
97 A. Xyngopoulos, «Icônes du XIIIe siècle en Grèce», στο L’art
byzantine du XIIIe siècle, Symposium de Sopoćani 1965, (Beograd 1967) 75-
82. Ν.Μουτσόπουλος, «Το ξύλινο ανάγλυφο του αγίου Γεωργίου στον
ομώνυμο ναό της Ομορφοκκλησιάς και ορισμένες άλλες ξυλόγλυπτες
εικόνες της περιοχής», Κληρονομία 125 (1995) 41κ.ε.
98 Μαρία Βασιλάκη, «Εικόνες 15ου-16ου αιώνα», Ιερά Μονή Αγίου
Παύλου. Εικόνες, Άγιον Όρος 1998, 90. εικ. 32-38.

99 Π. Βοκοτόπουλος, Εικόνες της Κέρκυρας, Αθήνα 1990, 50, εικ. 29.
χαρακτήρα στην μάχη του «μονομάχου μυριονίκου» με το κακό.

Η παράσταση πλαισιώνεται από δέκα σκηνές του βίου του100.
Σε μία άλλη εικόνα της Πάτμου του 1620-1630 όπου ο
άγιος επιγράφεται «ὁ Μεγαλομάρτυς», οι έντεκα σκηνές των
μαρτυρίων του δεν ακολουθούν τη σειρά του συναξαρίου του101.
Βασίζονται μάλλον σε λαϊκότερα κείμενα102.
Ο στρατιώτης και ο μάρτυρας συμφύρονται στον
τελευταίο και σπανιότερο εικονογραφικό τύπο, αυτόν του
κεφαλοφόρου όπου ο άγιος εικονίζεται με τη στρατιωτική του
ενδυμασία κρατώντας την κομμένη κεφαλή. Ο εικονογραφικός
αυτός τύπος απαντά μόνο κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο και
έχει ως πρότυπο τον εικονογραφικό τύπο του κεφαλοφόρου
Ιωάννη Προδρόμου. Τα αρχαιότερα χρονολογημένα δείγματα
αυτής της εικονογραφικής σύνθεσης βρίσκονται στο Άγιο Όρος.
Πρόκειται για μία τοιχογραφία του 1545 στο καθολικό της
μονής Ξενοφώντος και μία φορητή εικόνα του 1552 στο
παρεκκλήσι του αγίου Γεωργίου στη μονή του Αγίου Παύλου103.
Στον τύπο αυτό ο άγιος, ολόσωμος ή ημίσωμος, στρέφεται
συνήθως προς τον Χριστό που εικονίζεται σε προτομή στην άνω
δεξιά γωνία. Με το ένα χέρι κρατά δόρυ και με το άλλο την
κομμένη κεφαλή, την οποία προσφέρει στον Χριστό και ένα
ανοικτό ειλητάριο όπου αναγράφεται το κείμενο «ὁρᾶς τί
πεπράχασιν ἄνομοι λόγε ὁρᾶς κεφαλήν ὑπέρ σοῦ τετμημένην».
Και ο Χριστός κρατά ανεπτυγμένο ειλητάριο με το κείμενο «ὁρῶ
σε μάρτυς καί δίδομι σοι στέφος». Σε γενικές γραμμές, αυτή είναι
η κλασική εκδοχή αυτού του τύπου [εικ. 42]
100 Βυζαντινό Μουσείο. Τα Νέα Αποκτήματα (1986-1996), Αθήνα

1997, 114.
101 Βλ. PG 115, 142-162.
102 Χατζηδάκης, Εικόνες, ό.π.(σημ.17), πίν. 177.
103 Ch. Walter, «St George “ Kephalophoros”», Ευφρόσυνον. Αφιέρωμα
στον Μανόλη Χατζηδάκη, τ. 2, Αθήνα 1992, 695-696.

Εικ. 42 Μόσχα, Ιστορικό Μουσείο, 16ος-17ος αι.
όπως την βλέπουμε και σε μία εικόνα του 16ου-17ου αι. στο
Ιστορικό Μουσείο της Μόσχας. Το συγκλονιστικό στη
συγκεκριμένη εικόνα είναι η έντονη αντίθεση ανάμεσα στη
μακάρια νηφαλιότητα του προσώπου του νεαρού μάρτυρα, που
είναι πλέον συγκληρονόμος Χριστού και κοινωνός της Θείας
Δόξας και στη δραματική φυσιογνωμία της κομμένης κεφαλής104.
Η επίνοια των ζωγράφων, υποκινούμενη από την
ανεξάντλητη βαθιά πίστη στον μεγαλομάρτυρα άγιο,
δημιούργησε μία ενδιαφέρουσα παραλλαγή του κεφαλοφόρου
μάρτυρα όπου, εκτός από μάρτυρας και πολεμιστής, είναι και
θαυματουργός δρακοντοκτόνος όπως τον βλέπουμε σε μία
εικόνα του Ιωάννη Λαμπάρδου του β΄ μισού του 16ου αι. στο
Μουσείο Πούσκιν105 [εικ. 43]

105 Ό.π.,αρ. 89.
Εικ. 43 Μόσχα, Μουσείο Πούσκιν, 16ος αι.
και σε μία άλλη, του 17ου αι., της Μονής Αρκαδίου106 [εικ. 44].
Εικ. 44 Ρέθυμνο, Μονή Αρκαδίου, 17ος αι.
106 Ό.π.,αρ. 129. Walter, St George, ό.π. (σημ.103), 699-670, πίν. 374-
375.
Ολοκληρώνοντας την εισήγησή μας, θα θέλαμε να

αναφερθούμε σε δύο φορητές εικόνες με σπάνιες
συναπεικονίσεις. Πρόκειται για μία εικόνα της Εφορείας
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Κρήτης του 15ου-16ου αι., όπου ο
άγιος, έφιππος δρακοντοκτόνος, συναπεικονίζεται [εικ. 45]
Εικ. 45 Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Κρήτης, 15ος-

16ος αι.
με την Αγία Τριάδα στον παλαιολόγειο εικονογραφικό της τύπο

που καθιερώθηκε στην πρώιμη κρητική ζωγραφική107. Είναι σαν
ο άγιος να ακτινοβολεί τη δόξα της Αγίας Τριάδος. Υπάρχει μία
ερμηνεία αυτής της συναπεικόνισης. Σύμφωνα με το συναξάρι
του, ο άγιος, όταν σήκωσε το δόρυ για να καταφέρει το
θανατηφόρο χτύπημα στο θηρίο, επικαλέστηκε την Αγία Τριάδα:
107 Χατζηδάκης, Εικόνες, ό.π.(σημ.17), 76, σημ. 7. Εικόνες,

ό.π.(σημ.23), αρ. 173.
«εἰς τό ὄνομα τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου
Πνεύματος»108. Η δεύτερη εικόνα (τέλη του 15ου αι.) του
Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, εμφανίζει παραπλήσια θεματική,
με τον έφιππο δρακοντοκτόνο άγιο να συνοδεύεται από τη
σύνθεση της Δέησης στο ανώτερο τμήμα της ζωγραφικής
επιφάνειας109.[εικ.46]
Και στις δυο εικόνες το μήνυμα είναι ένα, ότι η πηγή της
δύναμης του τροπαιοφόρου αγίου δεν είναι άλλη από τη χάρη
την εκ Θεού δοθείσα. Είναι βαθειά ριζωμένη στις ψυχές των
πιστών η πεποίθηση ότι ο άγιος είναι ο «θερμός προστάτης
τους», αυτός ο οποίος έχει «μαρτυρική παρρησία» προς τον
Δεσπότη. «Γνήσιε φίλε τοῦ Χριστοῦ, πρωταθλητάρχα τε αὐτοῦ,
πάμφωτε, λαμπτήρ οἰκουμένης, ἀστήρ φωτεινότατε, λυχνία
108 Στο γεωργιανό κείμενο του θαύματος της δρακοντοκτονίας

αναφέρεται ότι έκανε τον σταυρό του ο άγιος πριν από το θαύμα, Walter,
The Warrior,ό.π., (σημ.24), 141.
109 Βυζαντινό Μουσείο, ό.π.(σημ.100), 22.
τιμαλφέστατε, ἄγρυπνε τῶν τιμώντων σε φύλαξ, φύλαττε ἡμᾶς,

Μάρτυς Γεώργιε» ψάλλει η εκκλησία μας. Και αυτό είναι βέβαιο
διότι ο άγιος, ακόμη και μέσα από τις πολυάριθμες εικόνες, ήταν
και είναι πάντα παρών και αρωγός. Η βεβαιότητα αυτή είναι
εμφανής σε ένα αντικείμενο, σαφώς ιδιωτικής ευλάβειας, ένα
χάλκινο εικονίδιο του α΄ μισού του 13ου αι., στο Βυζαντινό
Μουσείο Αθηνών όπου, δίπλα στον ολόσωμο στρατιωτικό άγιο,
είναι χαραγμένη η επιγραφή: «Κύριε βοήθει τόν ἔχοντά με.
Ἀμήν» [εικ. 47].
Είτε ως «ὁ ἱκέτης», «ὁ πρέσβης», «τό προσφύγιον καί τό τεῖχος

τῶν πιστῶν» είτε ως «ὁ πρωτοστράτηγος Χριστοῦ ἐνδεδυμένος
Χριστοῦ τήν πανοπλίαν» είτε ως ο «διώκτης πονηρῶν
πνευμάτων», ο «τῶν δαιμόνων τάς φάλαγγας τροπωσάμενος»
είτε ως ο «θαυματοβρύτης», είτε ως «μάρτυς ἀήττητος»
περιτειχίζει αενάως, με τις ικεσίες του, τους πιστούς. Ο
Νικηφόρος Γρηγοράς αναφέρει ότι, σ’ έναν από τους τοίχους του
Παλατιού στην Κωνσταντινούπολη, κοντά στον ναό της

Παναγίας της Νικοποιού, υπήρχε μία απεικόνιση του αγίου
έφιππου, το άλογο του οποίου χρεμέτιζε προειδοποιώντας τον
αυτοκράτορα για κάθε επικείμενη νικηφόρο εκστρατεία110.
Επιστρέφω τώρα στο παρόν για να δείξω πόσο μεγάλη
εξακολουθεί να είναι η πίστη των ανθρώπων στον νεαρό
στρατιώτη άγιο ακόμη και σήμερα που η καθαρά τεχνοκρατική
και ορθολογική θεώρηση των πραγμάτων λειτουργεί πολλές
φορές ισοπεδωτικά. Συζητώντας πρόσφατα μ’ έναν αγιορείτη
μοναχό και λέγοντας του ότι γράφω κάτι για τον άγιο Γεώργιο,
μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση η άμεση αντίδρασή του στο
άκουσμα του ονόματος του αγίου. Μου είπε: «Πολύ μεγάλος
άγιος ο Γεώργιος, Καλπάζει συνέχεια στο Όρος. Τον ακούμε».
Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να πει κανείς κάτι παραπάνω για τη
μεγαλοσύνη αυτού του πρωταθλητή της πίστης. Θα τελειώσω με
μία τοιχογραφία [εικ. 48]
110 «…ἐξηνέχθη χρεμετισμὸς πάντα περιηχῶν τὰ βασίλεια…καὶ

δεύτερος ἐξηνέχθη χρεμετισμὸς μείζων τοῦ πρώτου,ὡς καὶ αὐτὸν αὐτήκοον
τῆς ἠχοῦς γενέσθαι τὸν βασιλέα καὶ πέμψαντα ἔρεσθαι,εἲ τις εὶδείη, ὅθεν ὁ
χρεμετισμὸς οὗτος ἐν ὰωρίᾳ τοσαύτῃ…ἤ ὅτι παρὰ τοῦ ἵππου τοῦ
γεγραμμένου περὶ ἓνα τῶν βασιλείων τοίχων πρὸ τοῦ εὐκτηρίου τῆς
Νικοποιοῦ θεοτόκου˙ ἵππον δὴ λέγω τοῦτον, ᾧ ἐποχεῖσθαι κάλλιστα
Γεώργιον τὸν τοῦ Χριστοῦ μάρτυρα εἴργασται πάλαι Παῦλος ἐκεῖνος ὁ
τῶν ζωγράφων ἄριστος.», I.Bekker-L.Schopen, Nicephori Gregorae
historiae Byzantinae vol.I, 30410, [CSHB Bonn: Weber 1829]
Εικ. 48 Αιθιοπία, Lalibela, ναός Αγίου Γεωργίου, 11ος αι.

από τον ναό του αγίου Γεωργίου (11ος αι.) στη Lalibela της
Αιθιοπίας, το κέντρο των Ορθόδοξων Αιθιόπων, την Ιερουσαλήμ
της χώρας τους, όπως την αποκαλούν. Ο άγιος Γεώργιος είναι ο
εθνικός τους άγιος. Μέσα στην ομιχλώδη θολή και καθόλου
ελπιδοφόρα κοινωνική πραγματικότητα μίας από τις φτωχότερες
χώρες, η λαϊκή ευσέβεια, πιστή στην παράδοση, φωτίζει με το
απλοϊκό τοπικό μορφοπλαστικό της ιδίωμα τον σκοτεινό
ορίζοντα αυτών των ανθρώπων.

5175 14901 2 PB

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

5175 14901 2 PB

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

5175 14901 2 PB

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

https://doi.org/10.26262/syn.v4i2.

Η ευσέβεια των πιστών χριστιανών έχει αναδείξει τον

* H παρούσα εργασία αποτελεί διευρυμένη μορφή σχετικής εισήγησής

Στη Λύδδα (Διόσπολη)2 της Παλαιστίνης, τουλάχιστον

sainteThècle, saints Côme et Damien, saints Cyr et Jean (extraits) , saint

49-50. του ιδίου, του ιδίου, H.Delehaye, « Bulletin des Publications

Εικ. 1 Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 13ος αι.

ίσως προέρχεται από τη Λύδδα, η οποία αποτελούσε το

4 Y.Tsafrir (ed.), Ancient Churches Revealed, Jerusalem 1993, 32-

Δύση κατά την περίοδο των Σταυροφοριών βλ. Χρύσα Μαλτέζου,

αρχαιολογικά ευρήματα.7 Μία από τις πολλές ελληνικές

Εικ. 2 Γαλιλαία, Horvat Hesheq

Η μεγαλογράμματη επιγραφή (σε μεταγραφή) έχει ως εξής:

7Howell, St George, 122 κ.ε.

Saints.Tradition and Innovation in Byzantine Iconography (843-1261),

που απεικονίσθηκαν στους κίονες της κεντρικής κιονοστοιχίας

10 Tsafrir, ό.π.(σημ.4), 202.

ve Východokřestanském umění (Saint-Georges dans l’art chrétien

Εικ. 3 Θεσσαλονίκη, ναός Αγίου Δημητρίου, 7ος αι.

στη δυτική όψη του βορειοανατολικού πεσσού του Ιερού

13 Χ. Μπακιρτζή, Η Βασιλική του Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη

του μαρτυρίου στο χέρι, συναπεικονίζεται με τον άγιο Θεόδωρο

Εικ. 4 Σινά, Μονή Αγίας Αικατερίνης, 6ος αι.

εκατέρωθεν της ένθρονης βρεφοκρατούσας Θεοτόκου στη

Εικ. 5 Βοιωτία, Μονή Οσίου Λουκά, 11ος αι.

στηθαίος, μετωπικός, μέσα σε μετάλλιο, εικονίζεται σε

15 Μυρτάλη Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Ελληνική Τέχνη. Βυζαντινές

Εικ. 6 Μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου, Πάτμος, 11ος αι.

κοσμεί, σε έκτυπο ανάγλυφο, μαζί με τους αγίους Δημήτριο,

17 Μ. Χατζηδάκης, Εικόνες της Πάτμου, Αθήναι 1977, 44.

των παραστάδων του αρχικού μαρμάρινου τέμπλου του

Εικ. 7 Μονή Ξενοφώντος, Άγιο Όρος, 11ος αι.

Το ωραίο του πρόσωπο με τα καλογραμμένα χαρακτηριστικά

επισημαίνουμε ότι στις Διηγήσεις των Θαυμάτων του, οι οποίες,

Εικ. 8 Σινά, Μονή Αγίας Αικατερίνης, 12ος αι.

και δύο αγίες το κεντρικό θέμα. Παρατηρούμε ότι όλοι οι

Εικ. 9 Σινά, Μονή Αγίας Αικατερίνης, 14ος αι.

21 Π. Λ. Βοκοτόπουλος, Ελληνική Τέχνη. Βυζαντινές Εικόνες, Αθήνα

Εικ. 10 Βέροια, ναός Παντοκράτορος, 1638-1645

Από τον 7ο-9ο αι., με την καθιέρωση του θεσμού των

24Βλ. σχετικά Chr.Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art and

της δυναστείας των Κομνηνών25. Ένας από τους πρώτους αγίους

είχαν επιλέξει αντίστοιχα τους αγίους Δημήτριο και Θεόδωρο, M.F.Hendy,

επιχείρησε να καταστρέψει την ψηφιδωτή εικόνα του αγίου, De imagine

όπως το περίφημο ελεφαντοστέινο τρίπτυχο Harbaville στο

Εικ. 11 Παρίσι, Μουσείο Λούβρου, 10ος αι.

όπου η ελαφρά κάμψη της μέσης ζωντανεύει τη μορφή του

29H.C. Evans – W.D.Wixom (eds), The Glory of Byzantium. Art and

101-102 no 8.pl.8. Αικατερίνη Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, «Βυζαντινή

Εικ. 12 Μονή Βατοπεδίου, Άγιο Όρος, 11ος αι.

Ανάλογη είναι η στάση του ως προς τον τρόπο που

Τέχνη, Β΄, Άγιον Όρος 1996, 459-460, εικ.392. Θησαυροί,

διακόνου και ρεφενδάριου Ιωάννη, Βοκοτόπουλος, Εικόνες, ό.π. (σημ.21)

Εικ. 13 Αχρίδα, 1266-1267

Σε τοιχογραφία του τέλους του 13ου αι.(1282-1298) στον

Nicole et M.Thierry, Nouvelles Églises Rupestres de Cappadoce.

Région du Hasan Daği.New Rock-cut churches of Cappadocia, Paris 1963,

Αν και λιπόσαρκοι, οι δύο άγιοι, Γεώργιος και Δημήτριος,