SĄDY W POLSCE

Zwoływanie sejmu walnego w Polsce przedrozbiorowej zaczyna się od zwoływania sejmików i

sejmów generalnych, sejm walny zawsze jest poprzedzony sejmikami.

Sądy w okresie wczesnofeudalnym (966r. – 1320r.)

SĄDY KASZTELAŃSKIE (sąd Komesa Grodowego)

❖ Sądy komesa grodzkiego ( potem kasztelan) – wynika to z podziału Polski na 6

województw, które dzielą się na grody
❖ Skład sądu
❖ NA CZELE STOI- komes/ kasztelan - nie sądzi sam, jest funkcjonariuszem
książęcego systemu skarbowego (w imieniu księcia zbiera daniny i podatki),
stał na czele lokalnych wojsk, był szefem lokalnej jednostki administracyjnej

❖ asesor - wybierani spośród lokalnych feudałów,

❖ sędzia grodowy
zakres jurysdykcji sądu kasztelańskiego - jest bardzo szeroka,

❖ ogół ludności Rzeczypospolitej (ludności wolnej) i feudalnie uzależnionej

❖ zarówno sprawy cywilne jak i karne (taki podział w istocie) ściga przede
wszystkim przestępców i sądzi przestępców i on może wydawać nawet surowe
kary opiewające na karę motylacyjną czyli karę okaleczenia

SĄD TARGOWY - jedna z form sądu kasztelańskiego, w którym sądził sędzia targowy w imieniu
kasztelana wyznaczony przez kasztelana (odbywał się w dni targowe)

Sąd kasztelański zanika w XIV w z powodu

❖ wprowadzenie w Polsce na początku XIV wieku urzędu starosty przez Wacława II z

Czech, który stopniowo przejmował kompetencje kasztelana
❖ Ius non responsivum – "prawo nieodpowiednie"- udzielane przez monarchów w
formie przywilejów poszczególnym możnym, z czasem się spopularyzowało i było
jednym z praw szlachty, przywilej ten wyłączał szlachtę spod jurysdykcji sądu
kasztelańskiego i ograniczał możliwość sądzenia uprzywilejowanego (mógł go
sądzić wyłącznie sąd monarszy)
❖ rozwój nadawania immunitetów - mieszkańcy immunizowanych dóbr podlegali
jedynie jurysdykcji swojego pana, nie sądu kasztelańskiego
SĄDY MONARSZE / KSIĄŻĘCE
❖ fundamentalnym podstawowym elementem monarcha sądzi w otoczeniu asesorów
których dobiera sobie spośród dostojników duchownych i świeckich
❖ MONARCHA NIE MUSI BYĆ W JEGO SKŁADZIE

zakres jurysdykcji

❖ ZUPEŁNA właściwy dla każdej sprawy, każdą sprawę stąd monarszy może sądzić i
monarcha może wywołać jeśli chce każdą sprawę na forum swojego sądu
❖ WYŁĄCZNA (tylko sąd monarszy)
- ze względu na podmiot: sprawy wyższych duchownych i w ogóle
duchowieństwa, możnych z IUS RESPONSIVUM
- ze względu na przedmiot: nikt poza sądem monarszym nie może sądzić sprawy o

– zbrodnie obrazy majestatu i zdrady państwa,

- skargi urzędników,
- uprawnienia skarbowe monarchy,
- status prawny - osoba wolna czy uzależniona feudalnie,
- status ziemi od której zależała służba wojskowa,
- regalia
Funkcjonował na dworze monarszym (in curio) lub na wiecu (in collegio) - w obecności ogółu
ludności wolnej

Sądy w okresie monarchii stanowej (1320- 1454)

SĄD ZIEMSKI
❖ skład: w Wielkopolsce głównie urzędnicy, w Małopolsce sędziowie. Ostatecznie w
scalonym później przez Łokietka państwie (1320) utrzymał się skład małopolski:
sędzia, podsędek i pisarz - kandydatów wybierają sejmiki po 4 kandydatów na
każde stanowisko, król spośród tych 4 wskazuje 1, sędzia nominowany przez króla
dożywotnio

❖ sąd ziemski wywodzi się od sądów monarszych odbywanych w jego formie "in
curia" w poszczególnych dzielnicach państwa w dobie rozbicia dzielnicowego
(każda dzielnica miała odrębnego monarchę, a każdy monarcha swój dwór)

❖ sąd właściwy dla szlachty osiadłej w jurysdykcji karnej i cywilnej

❖ prowadziły księgi sądowe i funkcjonowały w tzn. roczkach sądowych, które

odbywały się co najmniej 4 razy w roku, sąd objeżdża województwo i sądzi w
poszczególnych miejscach - wyrabiane są powoli powiaty sądowe
SĄD GRODZKI
❖ właściwy dla szlachty nie osiadłej sprawy karne i cywilne szlachty nie posiadającej
dóbr ziemskich
❖ orzekał na podstawie 4 artykułów grodzkich: (wedle statutu warckiego 1423 i
przywilejów nieszawskich)
- o podpaleniu,
- zgwałceniu,
- napadzie na dom szlachcica
- napadzie na drodze publicznej
(w tych 4 sprawach przed sądem grodzkim odpowiadał każdy bez względu na stan)

❖ na czele sądu grodzkiego stoi starosta jako przedstawiciel Króla, w tym sądzie
widzimy również podstarościego, który go zastępuje (nominowany przez starostę)
widzimy również sędziego grodzkiego ( również nominowany przez starostę) i
widzimy asesorów których jednak obecność zanikła stopniowo

❖ nie zależał od sejmików, zależny od starosty

❖ rozpatruje sprawy nietypowe - które trudno je zaliczyć do jurysdykcji z
któregokolwiek z sądów w sposób jednoznaczny

SĄD PODKOMORSKI
❖ sąd podkomorski rozstrzygał spory graniczne między szlachtą osiadłą

❖ orzekał na nim Podkomorzy. Sejmik przedstawiał 4 kandydatów na ten urząd, a król

wybierał jednego, podkomorzy często korzystał z nominowanego przez siebie
komornika
❖ upowszechnił się w Małopolsce później przeszedł do Wielkopolski

SĄD WIECOWY
❖ wywodzi się od sądu monarszego z czasów rozbicia dzielnicowego, ale z jego
formy
odbywanej na wiecu in collegio
❖ skład różny w Wielkopolsce i Małopolsce. W Wielkopolsce na jego czele stał
Generalny Namiestnik Królewski w osobie Starosty, Asesorami byli wielkopolscy
wojewodowie i kasztelanowie, wyrok opierał się na sędzim, podsędku i pisarzu
Małopolska była dzielnicą stołeczną więc nie miała namiestnika, zatem obradom
przewodniczył wojewoda , asesorami - kasztelanowie

❖ właściwy w sprawach możnych, jest też właściwy w sprawach, z którymi nie mogą
sobie poradzić sądy ziemskie (remisja spraw – odesłanie niektórych spraw do sądu
"wyższej instancji") istotne spory o ziemię
SĄDOWNICTWO MONARSZE na przełomie XV i XVI
❖ Sąd monarszy na początku XVI wieku składał z króla i to jest najistotniejsze, z
takiego elementu który możemy nazwać elementem asesorskim czyli w składzie
sądu Królewskiego znajdują się asesorzy , element w postaci referendarza znawcy
prawa którego powołała do życia ustawa z roku 1507, element który nazywa się
generalnie ziemstwa tylko to jest proszę państwa lokalny skład sądu ziemskiego,
tej miejscowości w której król aktualnie się znajduje (przemieszczanie się króla-
rex ambulans)

❖ sąd rozpatruje
- sprawę o Crimen laesae maiestatis czyli zbrodnie obrazy majestatu
- zdradę państwa,
- spory między poszczególnymi stanami o uprawnienia prawno - publiczne
- poddanie zamku nieprzyjacielowi
- sprawy skarg na urzędników

DZIELI SIĘ NA 4 NIEZALEŻNE SĄDY KRÓLEWSKIE

- SEJMOWY
- ASESORSKI
- RELACYJNY
- REFERENDARSKI

SĄD SEJMOWY
❖ uroczysty sąd królewski, odbywany podczas trwania sesji sejmowej

❖ skład: Król, posiadający potrójny głos (w pewnych sprawach, np.crimen leasae

maiestatis (obraza majestatu króla), kiedy był stroną w sprawie, był wyłączony ze
składu i zastępowany przez urzędnika, jako że nie można być sędzią we
własnej sprawie), asesorowie - senatorowie, 8 przedstawicieli Izby Poselskiej
(których delegował marszałek sejmowy) - od roku 1588 jako precedens

❖ zakres jurysdykcji nie został określony ustawowo, stopniował się stopniowo

zajmuje się sprawami kryminalnymi
- zbrodnie publiczne – zdrada państwowa, obraza majestatu, zdradzenie
tajemnicy narodowej, prowadzenie buntu w wojsku, poddanie zamku
nieprzyjacielowi, rozbicie sejmu, sejmiki, trybunału, sądu
- zbrodnie prywatne – uzurpowanie herbów, tytułów; kazirodztwo;
krzywoprzysięstwo; kontrowersyjnie brutalne morderstwo np. zbrodnia na
Komorowskim
❖ sąd kasacyjny – kasowanie wyroków nieaktualnych, wydaje postanowienia darujące
kary, tylko on był władny rozstrzygać przypadki nie przewidziane w prawie
formułując prejudykaty
SĄD REFERENDARSKI
❖ powstał pomiędzy 1507 a 1537 r. i był sądem dominialnym króla
❖ skład: sąd jednostkowy – jeden referendarz (znawca prawa), miał swoich asesorów,
i skład pomocniczy ale konieczny był jedynie referendarz
❖ sądził sprawy chłopów zamieszkujących dobra królewskie, zajmuje się sprawami
domeny króla – sprawy chłopów zamieszkujących królewszczyzny
❖ SĄD DOMINIALNY KRÓLA
❖ sąd zadworny – podążający za królem
❖ ma własny aparat wykonawczy, sądem wyższym dla sądu referendarskiego była
Asesoria
❖ starosta niegrodowy vs wieś, wieś vs starosta królewski (niegrodowy), wieś vs wieś
(królewska) starosta niegrodowy = dzierżawca dóbr królewskich
❖ chroniła chłopów przed nadużyciami ze strony dzierżawców - miała do tego
instrumenty - ostrzeżenia- w stosunku do dzierżawców dóbr królewskich, prawo
wysyłania komisarzy

SĄD ASESORSKI - ASESORIA

❖ Skład: kanclerz (jeden z ministrów) , asesorowie (z senatorów), aparat techniczny
min. pisarz/sekretarz, NIE MA KRÓLA
❖ klasyczny sąd asesorski pojawia się za panowania Zygmunta Augusta
❖ ASESORIA JEST KOLEJNA INSTANCJĄ, NAJCZEŚCIEL III, nie był sądem I instancji,
powinna być ostatnią instancją (ale nie zawsze była) - sprawy przechodziły do sądu
relacyjnego (IV INSTANCJA)
❖ zakre jurysdykcji
- sądownictwo miejskie, sprawy z sądów miejskich funkcjonujących w
miastach królewskich
- sprawy o dobra i dochody królewskie

SĄD RELACYJNY
❖ skład: Król, , asesorami byli obecni na dworze senatorowie
❖ właściwy do rozpatrywania apelacji przychodzących z len Rzeczypospolitej - z
dzielnic które były lennami Rzeczypospolitej - Prus Książęcych, Księstwa Kurlandii
❖ konflikty między unitami, a prawosławnymi, unici = przyjęli unię brzeską, czyli
zwierzchnictwo papieża
❖ od lat 70 XVII stulecia jest sądem apelacyjnym dla orzeczeń wydanych przez
biskupów prawosławnych, przez sądy biskupów prawosławnych
TRYBUNAŁ KORONNY 1578r.
❖ Sąd najwyższej instancji
❖ Trybunał koronny powstaje w 1578 roku, w dwóch repartycjach- w Lublinie (pół
roku) i w Piotrkowie (drugie pól roku)
❖ Skład Trybunału:
- 27 deputowanych szlacheckich/ świeckich
- 6 deputatów duchownych
Deputant nie musiał być wykształcony, miał być szlachcicem i mieć zaufanie pozostałych,
deputatów wybierały sejmiki na kadencję roczną (nie mogą pełnić funkcji 2 rok zanim
upłyną 4 lata- nie dotyczy duchowieństwa)

❖ Trybunał Koronny nie obejmuje całego państwa (Unia z Litwą), znajduje się on w
Koronie, ale też nie obejmuje całej korony
❖ Na czele stał marszałek trybunału wybierany przez deputatów trybunału na
pierwszym zjeździe
❖ iudicium mixtum sąd mieszany (6 duchownych, 6 ze szlachty) sądzi sprawy
specyficzne, dotyczące bezpośrednio/pośrednio religi np. sprawy o herezje

zakres jurysdykcji

- sprawy szlacheckie w ramach 4 środków: apelacje sądów niższych

(ziemskich, grodzkich, podkomorskich)
- apelacje od sądów wiecowych
- apelacje od sądów komisarskich

APELACJA - rozwinęła się dopiero w XVI w. Sankcjonowała ją Formula processus (1523) polegała
na odwołaniu się od sądu niższego do wyższego. Dopuszczalna była zarówno od wyroków
przedstanowczych, jak i ostatecznych. Składało się ją ustnie w sądzie, który wydał zaskarżony
wyrok, po opłaceniu jej kosztów. W postępowaniu apelacyjnym

- mocje

MOCJA - rozwinęła się z nagany sędziego zawieszała postępowanie zaczepione mocją. W razie
przegrania sprawy sędzia musiał: zwrócić kocz, uiścić grzywnę pieniężną i uchylić wyrok. W razie
wygrania wyrok stawał się prawomocny, zarzut przeciwko sędziemu ( występuje zamiennie z
apelacją), który świadomie sądził na niekorzyść szlachcica
- remisje - dobrowolne przekazanie sprawy
- limitacje - sprawy zawieszone gdzieś w jakieś instancji, zawieszane

Początkowo nie obejmuje Litwy i Prus Królewskich, Prusy dobrowolnie poddają się jurysdykcji
Trybunału Koronnego, powstaje Trybunał Wołyński (na podstawie II statutu litewskiego), później
szlachta ukraińska dobrowolnie poddała się jurysdykcji Trybunału Koronnego, a dokładnie tego
odbywającego się w Lublinie. Powstaje Trybunał Litewski, którego sesje odbywają się na Litwie (w
Wilnie), jest jeszcze sesja Ruska (Nowogródek)
SĄD MARSZAŁKOWSKI
❖ sprawowany przez Marszałka (jednego z ministrów) + asesorowie, których dobierał
marszałek
❖ sądził wszystkie sprawy kryminalne popełniane na dworze zwłaszcza te godzące
w bezpieczeństwo króla
❖ Sąd ten ma zapewnić bezpieczeństwo na dworze królewskim

❖ rozstrzygał ostatecznie
❖ jurysdykcja rozlega się w odległości 3 mil od miejsca w którym znajdował się król

SĄDY KAPTUROWE
❖ sądy te pojawiały się w momencie nastania bezkrólewia, uznaje się, że członkowie
tych sądów nosili czarne kaptury na znak żałoby po królu

❖ określały miejsce, czas i datę wyborów nowego władcy oraz ustanawiały pacta
conventa

❖ zwoływały sesje, co 6 tygodni, na okres 3 tygodni, ostatnie posiedzenie odbywało

się na 3 tygodnie przed wyborem króla

❖ powoływał je sejmik
❖ sądziły przede wszystkim sprawy kryminalne, szeroki zakres podmiotowy, nie tylko
szlachtę ale również mieszczan, żołnierzy, zdarzały się sprawy żydów
❖ ich wyroki były ostateczne