Chöông 3

HOÏ LINH KIEÄN 4 LÔÙP

A. THYRISTOR – SCR
3.1 NGUYEÂN TAÉC CAÁU TAÏO, HOAÏT ÑOÄNG
3.1.1 Caáu taïo
THYRISTOR coøn ñöôïc goïi laø SCR (Silicon Controlled Rectifier : Boä chænh
löu ñöôïc ñieàu khieån laøm baèng silic) hay coøn ñöôïc goïi laø diode baùn daãn coù ñieàu
khieån. SCR goàm coù 4 lôùp baùn daãn khaùc loaïi gheùp lieân tieáp vôùi nhau, hình thaønh neân
3 tieáp giaùp PN beân trong. Ba lôùp baùn daãn ñöôïc noái ra ngoaøi vôùi caùc daây kim loaïi
taïo thaønh 3 ñieän cöïc, nhö hình 3.1.
Trong ñoù:
A: Anode – cöïc döông
K: Cathode – cöïc aâm
G: Gate – cöïc coång (ñieàu khieån)
A A

P P
N N N
G G
P P P
N N

K K

Hình 3.1 Caáu taïo cuûa SCR.

Theo hình 3.1, coù theå xem SCR goàm 2 BJT khaùc loaïi gheùp vôùi nhau.
* Kyù hieäu:
Kyù hieäu vaø hình daïng thöïc teá cuûa SCR nhö hình 3.2
A K G
XXX XXX

K KG A
A K A G
Hình 3.2 Kyù hieäu vaø hình daùng thöïc teá cuûa SCR.

- 82 -
3.1.2 Hoaït ñoäng:
Töông töï nhö diode, SCR chæ coù theå daãn ñieän töø A ñeán K khi noù ñöôïc phaân
cöïc thuaän (VA>VK) vaø ñöôïc ñieàu khieån, coøn khi phaân cöïc nghòch thì SCR khoâng
daãn.

Xeùt maïch phaân cöïc SCR nhö hình 3.3:

Trong hình 3.3(a), SCR ñöôïc veõ theo kyù hieäu.
Trong hình 3.3(b), SCR ñöôïc veõ theo maïch töông ñöông 2 BJT.

IA
IA
Q2 IB2
Rt Rt
IC2 IC1
RG SCR +
+ VCC
+ VCC RG Q1
+ IB1
VG VG

(a) (b)
Hình 3.3 Maïch phaân cöïc SCR.

* Xeùt caùc truôøng hôïp sau:

a. Cöïc G ñeå hôû hay VG = 0
Khi VG = 0 thì Q1 khoâng ñöôïc phaân cöïc neân ngöng daãn IB1 = 0, IC1 = 0, neân
IB2 = 0. Do ñoù Q2 cuõng ngöng daãn vaø SCR ôû traïng thaùi ngaét.
Doøng ñieän qua SCR laø IA = 0 neân VRt = 0, VAK = VCC.
Tuy nhieân khi taêng ñieän aùp nguoàn VCC ñeán giaù trò ñuû lôùn laøm cho ñieän aùp
VAK = VBO (Breakover voltage - ñieän theá “ngaäp”), thì VAK seõ giaûm nhanh xuoáng
giaù trò raát nhoû baèng Vγ cuûa diode, ñoàng thôøi doøng IA taêng raát nhanh. Luùc naøy SCR
ñaõ chuyeån sang traïng thaùi daãn ñieän.
ÖÙng vôùi luùc ñieän aùp VAK giaûm nhanh, doøng IA taêng thì treân ñöôøng ñaëc tuyeán
cuûa SCR coù ñoaïn ñieän trôû aâm. Sau ñoù thì ñaëc tuyeán cuûa SCR seõ gioáng nhö ñaëc
tuyeán cuûa diode.
Thoâng thöôøng giaù trò VBO trong tröôøng hôïp naøy raát lôùn neân ta xem nhö SCR
khoâng daãn ñieän khi chöa coù doøng kích IG.

- 83 -
 b. Cöïc G coù VG > 0
Ñieän aùp VG qua ñieän trôû RG seõ phaân cöïc thuaän cho Q1 laøm Q1 daãn ñieän taïo
ra doøng IC1, doøng ñieän naøy chính laø doøng IB2. Do ñoù Q2 cuõng daãn ñieän vaø laïi taïo ra
doøng IC2 doøng naøy laïi qua Q1. Keát quûa laø Q1 vaø Q2 daãn baõo hoøa.
Theo nguyeân lyù naøy thì doøng ñieän qua caùc BJT seõ ñöôïc khueách ñaïi taêng daàn
ñeán giaù trò baõo hoøa. Khi ñoù, VAK = VCE-Q1 + VCE-Q2 coù giaù trò raát nhoû, ñoàng thôøi SCR
seõ töï duy trì traïng thaùi daãn ñieän maø khoâng caàn doøng IG lieân tuïc. IG ñöôïc goïi laø doøng
ñieän kích hay goïi laø doøng ñieàu khieån cho SCR.
Nhö vaäy, theo hình veõ 3.3(b), sau khi caét doøng kích IG thì:
IB1 = IC2 ; IB2 = IC1 vaø IA = IC1 + IC2. (3.1)
Doøng ñieän qua SCR:
VCC − V AK V
IA = ≈ CC (3.2)
Rt Rt

Chuù yù, doøng ñieän kích caøng taêng thì ñieän aùp ngöôõng VBO caøng giaûm, töùc laø
caøng laøm cho SCR deã daãn ñieän.
c. Tröôøng hôïp phaân cöïc ngöôïc SCR
Khi ñaûo cöïc tính nguoàn VCC trong hình 3.3 thì SCR seõ bò phaân cöïc ngöôïc.
Tröôøng hôïp naøy gioáng nhö diode phaân cöïc ngöôïc, SCR khoâng daãn ñieän, chæ coù
doøng ñieän ngöôïc raát nhoû qua SCR. Neáu taêng ñieän aùp ngöôïc ñuû lôùn thì caùc tieáp giaùp
PN cuûa SCR seõ bò ñaùnh thuûng vaø SCR seõ bò hö.

3.2 ÑAËC TUYEÁN V – A CUÛA SCR

Döïa vaøo caùc tröôøng hôïp phaân cöïc cuûa SCR, ta veõ ñöôïc ñoà thò bieåu dieãn quan
heä giöõa doøng IA vaø ñieän aùp VAK , goïi laø ñaëc tuyeán V - A, nhö hình 3.4.

IG3 IG2 > IG1 > IGO= 0

VAK
0 VBO2 VBO1 VBO

Hình 3.4 Ñaëc tuyeán V-A cuûa SCR.

- 84 -
 IH: Doøng ñieän duy trì (SCR ôû traïng thaùi daãn maø khoâng caàn doøng IG lieân tuïc).
VBO: Ñieän aùp nguoàn laøm cho SCR daãn khi doøng kích IG = 0.
VBO1: Ñieän aùp nguoàn laøm cho SCR daãn khi doøng kích IG1 > 0.
VBO2: Ñieän aùp nguoàn laøm cho SCR daãn khi doøng kích IG2 > IG1 > 0.
VBR: Ñieän aùp ngöôïc cöïc ñaïi cuûa nguoàn laøm SCR bò ñaùnh thuûng.

Giaûi thích ñaëc tuyeán: theo hình 3.3(a).

Tröôøng hôïp IGO = 0, taêng nguoàn VCC töø 0V ñeán giaù trò VBO .
Khi VCC < VBO thì SCR chöa daãn neân VAK cuûa SCR taêng theo VCC , coøn doøng
IA raát nhoû. Khi VCC ñaït ñeán giaù trò VBO thì VAK = VBO laøm cho SCR daãn ñieän, ñieän
aùp VAK giaûm nhanh veà Vγ ñoàng thôøi doøng IA taêng nhanh khoûi giaù trò IH.
Tröôøng hôïp IG1 > 0, töông töï nhö tröôøng hôïp treân nhöng ñieän aùp VAK laøm cho
SCR daãn ñieän seõ giaûm veà VBO1<VBO.
Tröôøng hôïp IG2 > IG1 > 0, töông töï vôùi giaù trò ñieän aùp laøm cho SCR daãn laø VBO2.
Nhö vaäy, ta coù theå ruùt ra nhaän xeùt laø neáu doøng ñieän kích caøng taêng thì ñieän aùp
nguoàn laøm SCR daãn ñieän caøng giaûm, hay SCR deã daãn ñieän hôn. Doøng kích côõ IG3
thì SCR chuyeån töø traïng thaùi ngöng sang traïng thaùi daãn baõo hoøa ngay maø khoâng
caàn taêng VCC. Quan saùt ñaëc tuyeán V – A ta thaáy noù gioáng nhö ñaëc tuyeán V- A cuûa
diode, vì vaäy SCR coøn goïi laø diode coù ñieàu khieån.
Thöïc ra khi chöa coù doøng ñieàu khieån IG, luùc naøy caû hai BJT Q1 vaø Q2 ñeàu ôû
traïng thaùi ngaét vaø chæ coù doøng ñieän roø ICE01, ICE02. Tuy nhieân neáu ñieän aùp nguoàn VCC
ñaït tôùi trò soá ñuû lôùn thì hai BJT maéc theo kieåu darlington seõ kích cho nhau vaø cuøng
daãn baõo hoøa.
Trong thöïc teá VCC laø nguoàn caáp cho taûi vaø laø moät giaù trò coá ñònh. SCR ñöôïc
ñieàu khieån bôûi doøng IG = IG3 neân khoâng caàn taêng VCC ñeán ñieän aùp VBO.
Khi ngaét boû doøng IG, SCR seõ daãn tieáp hoaëc ngöng daãn: Neáu doøng taûi IA coù giaù
trò lôùn hôn doøng duy trì IH (Holding current) thì SCR seõ tieáp tuïc daãn. Bôûi vì theo
(3.1) doøng ñieän taûi maïnh ñuû ñeå duy trì traïng thaùi daãn baõo hoøa cho hai BJT. Neáu
doøng taûi IA < IH thì SCR seõ ngöng daãn, bôûi vì luùc naøy doøng taûi khoâng ñuû maïnh ñeå
duy trì traïng thaùi daãn baõo hoøa cho hai BJT, vì vaäy phaûi duy trì IG. Thoâng thöôøng
doøng IA lôùn hôn IH raát nhieàu neân SCR daãn lieân tuïc sau khi kích.
So saùnh vôùi BJT thì SCR coù moät soá ñaëc ñieåm sau: BJT coù theå ñieàu khieån daãn,
ngaét baèng doøng IB. Coøn SCR chæ ñieàu khieån daãn nhöng khoâng ñieàu khieån ngaét baèng
doøng IG ñöôïc. Tuy nhieân SCR coù theå ñieàu khieån doøng taûi lôùn gaáp nhieàu laàn so vôùi

- 85 -
BJT. Bôûi vì ñoái vôùi BJT thì doøng taûi laø IC = β IB, coøn SCR thì doøng taûi maø noù coù theå
ñieàu khieån ñöôïc laø IT = IA = β1 β 2 .IB1 = β1 β 2 IG hình 3.3(b).

3.3 CAÙC THOÂNG SOÁ CUÛA SCR

Khi söû duïng SCR ta caàn bieát caùc thoâng soá kyõ thuaät quan troïng ñeå khoâng laøm
hoûng SCR do söû duïng sai hay vöôït quaù giaù trò cho pheùp.
• Doøng ñieän thuaän cöïc ñaïi IAmax: Laø trò soá lôùn nhaát cuûa doøng ñieän qua
SCR maø noù coøn coù theå chòu ñöôïc lieân tuïc. Neáu doøng qua SCR vöôït
quaù trò soá naøy seõ laøm hö SCR do quaù nhieät.
• Ñieän aùp ngöôïc cöïc ñaïi VBR: Laø ñieän aùp ngöôïc lôùn nhaát coù theå ñaët vaøo
A vaø K maø khoâng laøm hoûng SCR. Neáu vöôït qua trò soá naøy thì SCR seõ
bò ñaùnh thuûng caùc tieáp giaùp. Thoâng thöôøng giaù trò naøy khoaûng töø haøng
traêm ñeán haøng ngaøn Volt tuøy theo loaïi SCR.
• Doøng ñieän kích IG cöïc tieåu IGmin: Laø doøng ñieàu khieån nhoû nhaát coøn coù
theå kích cho SCR daãn ñieän. Doøng ñieän naøy tuøy vaøo coâng suaát cuûa
SCR, thöôøng coù giaù trò vaøi mA ñeán vaøi chuïc mA.
• Thôøi gian môû SCR tON: Laø thôøi gian caàn thieát, hay chính laø ñoä roäng
cuûa xung kích chaân G, ñeå SCR chuyeån töø traïng thaùi taét sang daãn. Thôøi
gian naøy thöôøng khoaûng vaøi µs.
• Thôøi gian taét SCR tOFF: Laø thôøi gian laøm cho SCR taét khi noù ñang daãn.
Vì SCR seõ töï duy trì traïng thaùi daãn ñieän neân muoán taét noù thì phaûi cho
VAk = 0. tOFF laø thôøi gian giöõ cho VAK = 0, thöôøng coù giaù trò vaøi chuïc µs.

dV
* Toá c ñoä taê n g ñieä n theá thuaä n cho pheù p
dt

Coù theå laøm SCR daãn baèng caùch taêng ñieän theá anode leân ñeán ñieän theá VBO
hoaëc baèng caùch kích doøng IG. Moät caùch khaùc laø taêng nhanh ñieän theá anode töùc
dV/dt lôùn maø baûn thaân ñieän theá V khoâng caàn lôùn. Thoâng soá dV/dt laø toác ñoä taêng theá
lôùn nhaát maø SCR chöa daãn, vöôït treân trò soá naøy SCR seõ daãn. Nguyeân nhaân laø do coù
moät ñieän dung noäi CB (vì tieáp giaùp giöõa cuûa SCR phaân cöïc ngöôïc) giöõa hai cöïc B
cuûa 2 BJT trong caáu truùc cuûa SCR hình 3.5. Doøng ñieän qua tuï naøy laø:

ICB = C B dV (3.3)
dt

- 86 -
 A +V A ICB
P

N N Q2
R
CB/2 CB/2
P CB
P
C
C1
N Q1

K G K
Hình 3.5.

Doøng ñieän naøy chaïy vaøo cöïc B cuûa 2 BJT. Khi dV/dt lôùn thì ICB ñuû lôùn ñeå
kích cho 2 BJT daãn baõo hoøa vaø SCR daãn.
Ñaây khoâng phaûi laø caùch ñeå kích SCR maø chính laø hieän töôïng töï kích. Ñeå traùnh
hieän töôïng töï kích ngöôøi ta duøng maïch baûo veä.
Duøng tuï C seõ maéc reõ ngang qua SCR chia seû bôùt doøng ICB khieán cho ICB
khoâng ñuû kích SCR. Tuï C coù trò soá töø vaøi chuïc µF ñeán döôùi 1µF tuyø theo doøng ñieän
hieäu duïng thuaän. Ví duï baèng 47µF ôû doøng vaøi ampe trôû xuoáng vaø ñieän maïng 220V;
0,1µF ôû doøng treân 10A. Ñieän trôû noái tieáp vôùi C laø ñeå giôùi haïn doøng, thöôøng coù trò soá
töø vaøi chuïc ñeán vaøi traêm Ω.

3.4 MÔÛ VAØ TAÉT SCR ÑOÁI VÔÙI NGUOÀN DC

3.4.1 Môû SCR vôùi nguoàn DC
Ñoái vôùi nguoàn DC, ñeå SCR daãn ñieän chæ caàn phaân cöïc thuaän A - K vaø kích
doøng chaân G ñuû lôùn. Coù theå thöïc hieän theo caùc hình veõ 3.6(a), 3.6(b) laø caùc maïch
kích tröïc tieáp.

SCR V

VX

Hình 3.6 Môû SCR tröïc tieáp.

- 87 -
 Trong maïch hình 3.6(a), muoán môû SCR ta chæ caàn aán nuùt K ñeå caáp doøng kích
IG. Söû duïng nuùt aán vì khi SCR ñaõ daãn thì khoâng caàn doøng kích nöõa.
Töông töï nhö treân, trong maïch hình 3.6(b), cho moät xung vuoâng VX qua tuï C,
vaø ñieän trôû R ñeå taïo doøng kích IG seõ laøm cho SCR daãn ñieän.
Ñoái vôùi nhöõng maïch doøng taûi lôùn vaø coù ñieän theá cao, ngöôøi ta thöôøng duøng
phöông phaùp kích giaùn tieáp nhö hình 3.7. Trong hình 3.7(a); 3.7(b) duøng boä opto,
hình 3.7(c), duøng bieán aùp xung.

R1 D
Rt
Rt R1 Rt
BAX SCR
SCR SCR
R2 R2

(a) (b) (c)

Hình 3.7 Môû SCR giaùn tieáp.

3.4.2 Taét SCR vôùi nguoàn DC

Nhö ñaõ giôùi thieäu, ñoái vôùi nguoàn DC, khi ñaõ daãn ñieän thì SCR seõ töï duy trì,
khoâng caàn doøng kích IG. Do ñoù muoán taét SCR ta phaûi thöïc hieän caùc bieän phaùp ñaëc
bieät sau ñaây:
a. Caét nguoàn cung caáp:
Xeùt maïch nhö hình veõ 3.8
Sau khi kích doøng IG thì SCR daãn ñieän, chaân G khoâng coøn aûnh höôûng ñeán hoaït
ñoäng cuûa SCR. Muoán taét SCR ta caét nguoàn cung caáp VS baèng caùch nhaán nuùt S. khi
SCR ñaõ taét, cho duø S ñoùng laïi thì SCR vaãn khoâng daãn vì chöa coù doøng kích IG.
S

Rt
+
VCC
SCR
Kích IG

Hình 3.8 Taét SCR baèng caét nguoàn.

- 88 -
 b. Caân baèng ñieän aùp A-K (giaûm doøng IA - doøng IA < IH):

Rt
+
VCC S SCR
Kích IG

Hình 3.9 Taét SCR baèng caân baèng aùp AK.

Xeùt maïch nhö hình 3.9.

Ñaàu tieân nuùt S ôû traïng thaùi thöôøng hôû, kích doøng IG ñuû lôùn seõ laøm SCR daãn
ñieän, chaân G khoâng coøn aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng cuûa SCR.
Muoán taét SCR ta caân baèng ñieän aùp caùc chaân A vaø K baèng caùch nhaán nuùt S
(taïo doøng qua nuùt S). Khi nhaû nuùt S veà traïng thaùi thöôøng hôû thì SCR vaãn khoâng daãn
vì khoâng coøn doøng kích IG .

c. Duøng SCR phuï taét SCR chính:

Ñoái vôùi 2 phöông phaùp neâu treân, caùch thöïc hieän ñôn giaûn nhöng coù haïn cheá
ñoái vôùi taûi coâng suaát lôùn, coù theå gaây hoà quang vaø coù theå xuaát hieän hieän töôïng töï kích.
Do ñoù khi doøng ñieän lôùn thì ta khoâng thöïc hieän ñoùng caét doøng tröïc tieáp maø
coù theå thöïc hieän giaùn tieáp qua moät SCR phuï coù doøng ñieän nhoû hôn. Phöông phaùp
naøy coøn ñöôïc goïi laø khoùa cöôõng böùc baèng ñieän aùp phaân cöïc ngöôïc cho SCR.
Xeùt maïch nhö hình 3.10
Maïch söû duïng SCR1 phuï taét SCR2 chính. SCR2 ñoùng caét taûi Rt coâng suaát lôùn
neân khoâng theå taét theo caùc phöông phaùp neâu treân. ÔÛ ñaây ta söû duïng SCR coâng suaát
nhoû (ñeå coù theå taét baèng phöông phaùp caét nguoàn). S laø nuùt nhaán thöôøng hôû, S1 vaø S2
laø nuùt nhaán thöôøng ñoùng.
Ñeå caáp nguoàn cho taûi Rt, ta nhaán S2 taïo doøng kích IG2 laøm SCR2 daãn ñieän.
Ñoàng thôøi tuï C naïp ñieän töø nguoàn VCC qua R vaø SCR2.
Khi ta nhaán S1 caáp doøng kích IG1 seõ laøm cho SCR1 daãn ñieän, taïo ra ñöôøng xaû
cho tuï C. Ñieän aùp töùc thôøi cuûa tuï C seõ laøm phaân cöïc ngöôïc SCR2 laøm cho SCR2 taét
vaø ngaét ñieän taûi Rt.

- 89 -
 Vì SCR1 laø loaïi coâng suaát nhoû neân muoán taét SCR1 ta chæ caàn nhaán nuùt S. Ta
coù theå tính toaùn sao cho doøng qua SCR1 coù giaù trò nhoû khoâng ñuû töï duy trì traïng thaùi
daãn vaø noù seõ töï taét maø khoâng caàn phaûi nhaán nuùt S.

VCC
S

R Rt
C

S1 S2
SCR1 SCR2
Kích IG1 Kích IG2

Hình 3.10 Taét SCR chính baèng SCR phuï.

Treân ñaây chæ laø ví duï vieäc ñieàu khieån ñoùng ngaét SCR. Thöïc teá ngöôøi ta khoâng
duøng caùc coâng taéc S, S1, S2 maø duøng caùc xung ñieàu khieån ñeå ñoùng ngaét cho caùc SCR
theo moät trình töï nhaát ñònh.

3.5 MÔÛ VAØ TAÉT SCR ÑOÁI VÔÙI NGUOÀN AC

Ñoái vôùi nguoàn AC, khi phaân cöïc thuaän ôû baùn kyø döông thì SCR seõ daãn ñieän
gioáng nhö ñoái vôùi nguoàn DC neáu nhö ñöôïc kích, nhöng khi phaân cöïc ngöôïc ôû baùn
kyø aâm thì SCR seõ töï taét. Do ñoù ta khoâng caàn söû duïng caùc phöông phaùp taét nhö ñoái
vôùi nguoàn DC.
Tuy nhieân, vì cöïc tính nguoàn AC thay ñoåi lieân tuïc neân caàn kích doøng IG lieân
tuïc cho SCR. Ñoàng thôøi doøng kích naøy phaûi ñoàng boä vôùi thôøi ñieåm phaân cöïc thuaän
AK. Ta coù theå söû duïng maïch taïo xung kích söû duïng chung ñieän aùp nguoàn phaân cöïc
cuûa SCR nhö maïch hình 3.11.

Rt R
+
VS SCR
-

VR

Hình 3.11 Maïch kích SCR vôùi nguoàn AC.

- 90 -
Ñieän trôû R vaø VR taïo caàu phaân aùp chaân G cuûa SCR.
VR
V G = VS . (3.4)
R + VR

Nhö vaäy, trong baùn kyø döông cuûa nguoàn VS thì SCR ñöôïc phaân cöïc thuaän
ñoàng thôøi ñieän aùp VG > 0 neân SCR seõ daãn ñieän. Caâu hoûi ñaët ra ôû ñaây laø SCR baét
ñaàu daãn ñieän ôû thôøi ñieåm naøo cuûa baùn kyø döông.
Nguoàn VG taêng daàn theo VS, neân ñeán 1 giaù trò VG ñuû lôùn seõ taïo doøng kích
chaân G laøm SCR daãn ñieän. Neáu ta ñieàu chænh bieán trôû VR seõ laøm thay ñoåi giaù trò
VG theo VS neân seõ thay ñoåi thôøi ñieåm daãn ñieän cuûa SCR.
Ngoaøi ra, ta cuõng coù theå söû duïng maïch taïo xung kích rieâng cho SCR nhö
maïch hình 3.12. Yeâu caàu ôû ñaây laø maïch taïo xung kích phaûi taïo xung coù taàn soá thay
ñoåi ñöôïc vaø phaûi phuø hôïp vôùi taàn soá cuûa nguoàn VS.

Rt
+
VS
SCR
- Maïch taïo
xung kích

Hình 3.12 Maïch kích SCR.

Daïng soùng ñieän aùp treân taûi Rt theo daïng soùng ñieän aùp ngoõ vaøo ñöôïc minh
hoïa treân hình 3.13, vôùi xung kích coù cuøng taàn soá vaø treã pha hôn so vôùi ñieän aùp
nguoàn. Daïng soùng naøy ñaõ ñöôïc chænh löu töø AC thaønh DC.
Nhö vaäy duø ñang söû duïng nguoàn AC nhöng Rt trong maïch SCR phaûi laø loaïi taûi DC.
Ñieän aùp DC chính laø giaù trò trung bình cuûa ñieän aùp chænh löu ngoõ ra. Giaù trò
trung bình naøy seõ thay ñoåi theo thôøi ñieåm daãn ñieän cuûa SCR. Vì vaäy ta coøn goïi SCR
laø linh kieän chænh löu coù theå ñieàu khieån ñöôïc.
Treân hình veõ 3.13, α goïi laø goùc kích öùng vôùi thôøi gian treã cuûa xung kích.
Giaù trò goùc kích ñöôïc tính theo thôøi gian treã t cuûa ñieän aùp taûi so vôùi ñieän aùp
360
nguoàn: α = t. (ñoä) , T: chu kyø ñieän aùp nguoàn. Khi ta thay ñoåi thôøi ñieåm kích seõ
T
laøm taêng giaûm goùc kích, laøm ñieän aùp DC treân taûi thay ñoåi.

- 91 -
 V(V)

VS VRt

t
0 α < 900

Hình 3.13 Daïng soùng treân taûi Rt.

3.6 XAÙC ÑÒNH GOÙC KÍCH SCR

Vaán ñeà ñaët ra trong maïch SCR vôùi nguoàn AC laø kích SCR nhö theá naøo. Coù
nhieàu caùch ñeå thöïc hieän vieäc kích SCR theo caùc goùc kích khaùc nhau, tuøy theo yeâu
caàu ñieän aùp treân taûi.
3.6.1 Kích SCR vôùi goùc α < 900
Xeùt maïch theo hình 3.14.

R1
Rt
+
VS VR
- SCR

R2

Hình 3.14. Kích SCR vôùi goùc α < 900.

Nhö ñaõ trình baøy, ñieän aùp kích VG seõ phuï thuoäc vaøo ñieän aùp nguoàn VS. Vì
vaäy öùng vôùi Vsmax ta seõ coù VGmax vaø αmax . Maø giaù trò lôùn nhaát VSmax seõ töông öùng
vôùi thôøi ñieåm t = T/4 neân goùc kích ñöôïc tính nhö sau:
T 360
α max
= . = 900 (3.5)
4 T

Neáu aùp VS vöôït qua giaù trò Vsmax (töông öùng vôùi VGmax vaø IGmax) maø SCR vaãn
chöa daãn ñieän thì ta khoâng theå kích cho SCR daãn ñöôïc vì doøng ñieän kích IG ñaõ giaûm
xuoáng. Cho neân vôùi daïng maïch naøy thì luoân coù α ≤ 900.

- 92 -
3.6.2 Kích SCR vôùi goùc α > 900
Xeùt maïch nhö hình 3.15

R1
Rt
+ VR
VS
D
- SCR
+
C

Hình 3.15 Kích SCR vôùi goùc α > 900.

Nhôø vaøo tính trì hoaõn cuûa tuï ñieän maø ñieän aùp kích VG seõ ñaït giaù trò max treã
hôn so vôùi giaù trò max cuûa ñieän aùp nguoàn VS. Thôøi gian treã naøy tuøy thuoäc vaøo thôøi
haèng naïp ñieän cuûa tuï.
Nhö vaäy sau khi ñieän aùp nguoàn VS ñaït max thì ñieän aùp treân tuï C môùi ñuû lôùn
ñeå taïo ra doøng kích IG laøm SCR daãn ñieän. Do ñoù trong tröôøng hôïp naøy goùc kích
α > 900.

3.7 CAÙC MAÏCH ÖÙNG DUÏNG CUÛA SCR

3.7.1 Maïch ñieàu khieån toác ñoä ñoäng cô
Xeùt maïch nhö hình 3.16
M laø loaïi ñoäng cô vaïn naêng, söû duïng ñieän DC hoaëc AC.
Ñieän aùp ôû 2 cöïc ñoäng cô M laø aùp DC ñöôïc chænh löu töø nguoàn AC khi SCR
daãn ñieän. Ñaây chính laø ñieän aùp trung bình cuûa maïch chænh löu coù ñieàu khieån.
Khi SCR chöa daãn ñieän, doøng ñieän qua M raát nhoû, diode D chænh löu baùn kyø
döông naïp ñieän cho tuï C qua ñieän trôû R1 vaø bieán trôû VR.
R3
Ñieän aùp ñieàu khieån VG: VG = VC . (3.6)
R2 + R3

Thôøi haèng naïp tuï C: τ = C.( R1 + VR) (3.7)

Thay ñoåi bieán trôû VR seõ laøm thay ñoåi thôøi gian naïp tuï C, laøm thay ñoåi ñieän aùp VC
neân thay ñoåi ñöôïc goùc kích cuûa SCR.

- 93 -
 Keát quaû laø ñieän aùp trung bình sau khi chænh löu qua SCR seõ thay ñoåi, laøm toác
ñoä ñoäng cô M thay ñoåi theo vieäc ñieàu chænh bieán trôû. Khi caàn toác ñoä ñieàu chænh
trong phaïm vi roäng ta duøng maïch ôû hình 3.16(b). Xung kích ñieàu khieån cho SCR
ñöôïc laáy töø maïch taïo xung thích hôïp. Ngoaøi ra maïch naøy coù theå söû duïng ñeå ñieàu
chænh ñieän aùp cho caùc thieát bò ñieän xoay chieàu khi taûi Rt ñöôïc ñaët ôû vò trí A, B treân
sô ñoà.

M D A B + Rt
R1
+ VS SCR
VS VR SCR
- R2
+ _
C R3

Hình 3.16(a) Maïch ñieàu khieån ñoäng cô. Hình 3.16(b) Ñieàu khieån toaøn kyø.

3.7.2 Maïch baùo ñoäng

Söû duïng SCR vôùi nguoàn DC laøm maïch baùo ñoäng khi coù keû laï ñoät nhaäp vaøo nhaø.

R Alarm
S
+
VCC SCR
K

Hình 3.17 Maïch baùo ñoäng.

Xeùt maïch nhö hình 3.17

S laø nuùt aán baùo ñoäng khaån caáp khi phaùt hieän keû laï. K laø coâng taéc töï ñoäng ñeå
phaùt hieän keû laï. Cuõng coù theå laø tieáp ñieåm loaïi nhoû (micro contact) duøng phaùt hieän
quaù nhieät ñoä, aùp suaát, …
Bình thöôøng caùc tieáp ñieåm ñeàu hôû maïch neân SCR taét, coøi khoâng keâu. Khi coù
söï coá, moät trong caùc tieáp ñieåm seõ ñoùng laïi caáp doøng kích chaân G laøm SCR daãn ñieän
vaø coøi huù baùo ñoäng.

- 94 -
B. TRIAC
3.8 NGUYEÂN TAÉC CAÁU TAÏO, HOAÏT ÑOÄNG
3.8.1 Caáu taïo
TRIAC – Triode AC Semiconductor Switch – goïi laø coâng taéc baùn daãn xoay
chieàu 3 cöïc, ñöôïc caáu taïo töông töï nhö SCR nhöng daãn theo hai chieàu.
TRIAC goàm 4 lôùp baùn daãn gheùp noái tieáp nhau, töông ñöông vôùi 2 SCR khaùc
loaïi gheùp song song, nhö hình 3.18(a) – kyù hieäu vaø 3.18(b) – caáu truùc.

MT2

MT2
N
P

G N

N
P N
MT1

(a) (b)
MT1 G

Hình 3.18 Kyù hieäu vaø caáu truùc cuûa TRIAC.

Töø caáu truùc ñaëc bieät cuûa TRIAC treân hình 3.18(b) ta coù theå trieån khai caáu
truùc töông ñöông nhö hình 3.19.

(+) (-)
MT2

SCR1 SCR2
N1
P1 N1
P1 P1
N2 N2 N2 N2
N3 P2 N4 P2 P2
N3 N4

G G
MT1 G
(a) (b) (-) (+)

Hình 3.19 Caáu truùc töông ñöông vaø chieàu doøng ñieän cuûa TRIAC .

- 95 -
3.8.2 Nguyeân taéc hoaït ñoäng
Vì TRIAC töông ñöông 2 SCR khaùc loaïi maéc song song ngöôïc chieàu neân khi
xeùt hoaït ñoäng cuûa TRIAC ta xeùt treân hoaït ñoäng cuûa 2 SCR.
a. Phaân cöïc thuaän MT2 - MT1 :
Tröôøng hôïp naøy, khi kích xung döông vaøo chaân G thì SCR1 hình 3.19(b) seõ
daãn, töông ñöông TRIAC daãn ñieän theo chieàu töø MT2 ñeán MT1 (hình 3.19; 3.20).

Rt
MT2
+ RG S
VCC TRIAC

MT1
Hình 3.20 Kích xung döông cho TRIAC.

b. Phaân cöïc ngöôïc MT2 - MT1:

Tröôøng hôïp naøy, khi kích xung aâm vaøo chaân G thì SCR2 hình 3.19(b) seõ daãn,
töông ñöông TRIAC daãn ñieän theo chieàu töø MT1 ñeán MT2 (hình 3.19; 3.21).
Rt
MT2

RG S
TRIAC
VCC
+
MT1

Hình 3.21 Kích xung aâm choTRIAC.

c. TRIAC vôùi nguoàn AC:
Khi söû duïng TRIAC trong nguoàn AC thì phaûi söû duïng xung kích trong caû 2
baùn kyø ñeå TRIAC daãn ñieän caû 2 chieàu.Ta coù theå söû duïng maïch taïo xung kích chung
vôùi ñieän aùp nguoàn AC, hình 3.22, hoaëc duøng maïch kích rieâng coù taàn soá gaáp ñoâi taàn
soá nguoàn AC, hình 3.23.

Rt Rt
MT2
MT2
+ TRIAC +
VS VS RG
-
RG - Kích IG
MT1
MT1
Hình 3.22. Hình 3.23.

- 96 -
3.9 ÑAËC TUYEÁN V - A CUÛA TRIAC
Döïa vaøo hoaït ñoäng cuûa TRIAC, ngöôøi ta veõ ñöôïc ñöôøng bieåu dieãn quan heä giöõa
doøng ñieän qua TRIAC vaø ñieän aùp giöõa 2 cöïc MT2 vaø MT1. Ñaëc tuyeán naøy chính laø söï
keát hôïp giöõa 2 ñaëc tuyeán cuûa SCR maéc ngöôïc chieàu. Trong ñoù ôû cung phaàn tö thöù nhaát
töông öùng vôùi phaân cöïc thuaän cho MT2, MT1. ÔÛ cung phaàn tö thöù ba öùng vôùi phaân cöïc
ngöôïc cho MT2, MT1.
Ñaëc tuyeán naøy ñöôïc giaûi thích töông töï nhö ñaëc tuyeán cuûa SCR.

3.10 CAÙC PHÖÔNG PHAÙP KÍCH TRIAC

Nhö ñaõ trình baøy trong phaàn treân, tuøy theo ñieän aùp phaân cöïc caùc chaân MT2 vaø MT1
maø caàn coù caùc xung kích khaùc nhau cho TRIAC. Kích xung döông vaøo chaân G khi phaân
cöïc thuaän MT2 - MT1 vaø kích xung aâm vaøo chaân G khi phaân cöïc ngöôïc MT2 - MT1. Caùch
naøy ñöôïc goïi laø kích thuaän, thöôøng ñöôïc söû duïng trong thöïc teá hình 3.24(a);( b).
Tuy nhieân, ta cuõng coù theå kích TRIAC theo caùch ngöôïc laïi goïi laø kích ngöôïc,
ñoù laø kích xung aâm vaøo chaân G khi phaân cöïc thuaän MT2 - MT1 vaø kích xung döông
vaøo chaân G khi phaân cöïc ngöôïc MT2 - MT1 hình 3.24(c);( d). Trong hai phöông phaùp
kích treân thì doøng ñieän kích thuaän seõ coù giaù trò nhoû hôn so vôùi doøng kích ngöôïc.
Caùc phöông phaùp kích TRIAC ñöôïc minh hoïa treân hình 3.24.

+ + -
MT2 -

Xung döông MT1 Xung aâm Xung aâm Xung döông

- + - +
(a) (b) (c) (d)
Hình 3.24 Caùc phöông phaùp kích TRIAC.

C DIAC
3.11 NGUYEÂN TAÉC CAÁU TAÏO, HOAÏT ÑOÄNG
3.11.1 Caáu taïo
DIAC – Diode AC Semiconductor Switch – goïi laø coâng taéc baùn daãn xoay chieàu
2 cöïc ñöôïc caáu taïo töông töï nhö TRIAC nhöng khoâng coù cöïc ñieàu kieån G. Vì khoâng coù
cöïc ñieàu khieån neân trong caáu truùc (hình 3.18(b) khoâng coù lôùp baùn daãn loaïi N4 - phaàn
noái vôùi cöïc G. Caùc cöïc cuûa DIAC goïi laø T2 vaø T1 vaø khoâng coù söï khaùc bieät giöõa chuùng.
Tuy nhieân DIAC coøn ñöôïc cheá taïo theo caáu truùc töông töï nhö BJT loaïi PNP
hoaëc NPN, nhöng khoâng ñöa ra cöïc B. Vôùi caáu truùc nhö vaäy DIAC töông töï nhö hai
diode zener maéc ngöôïc chieàu nhau.

- 97 -
3.11.2 Hoaït ñoäng
Ñeå khaûo saùt hoaït ñoäng cuûa DIAC, ta xeùt maïch nhö hình 3.25.
T2

T1
Hình 3.25 Maïch phaân cöïc DIAC.

Nguoàn VCC coù giaù trò thay ñoåi ñöôïc.

Khi giaù trò VCC chöa ñuû lôùn thì DIAC khoâng daãn, doøng ñieän qua DIAC laø
doøng ñieän roø raát nhoû, ñieän aùp VT2-T1 ≈ VCC. Khi taêng ñieän aùp tôùi giaù trò VCC ñuû lôùn,
VCC = VBO, seõ laøm cho DIAC daãn ñieän neân doøng ñieän qua DIAC taêng raát nhanh vaø
ñieän aùp VT2-T1 giaûm nhoû. VBO ñöôïc goïi laø ñieän aùp “ngaäp” cuûa DIAC hay coøn goïi laø
ñieän aùp môû DIAC (ñieän aùp chuyeån maïch).
Töông töï nhö TRIAC, DIAC daãn ñieän theo hai chieàu nhöng khaùc ôû choã laø DIAC
khoâng caàn kích ñieàu khieån.

3.12 ÑAËC TUYEÁN V – A CUÛA DIAC

Döïa vaøo hoaït ñoäng cuûa DIAC, ta veõ ñöôïc ñöôøng bieåu dieãn quan heä giöõa doøng
ñieän vaø ñieän aùp qua DIAC, goïi laø ñaëc tuyeán V-A nhö hình 3.26.

-VBO
V
VBO

Hình 3.26 Ñaëc tuyeán V- A cuûa DIAC.

Ñaëc tuyeán naøy gioáng nhö ñaëc tuyeán cuûa 2 diode zener maéc song song ngöôïc
chieàu nhau.

- 98 -
3.13 CAÙC MAÏCH ÖÙNG DUÏNG CUÛA DIAC, TRIAC
3.13.1 Maïch töï ñoäng taét môû ñeøn
Xeùt maïch nhö hình 3.27.
Maïch hoaït ñoäng nhö sau: Khi trôøi saùng, quang trôû R1 coù giaù trò nhoû (doøng
ñieän qua R1 lôùn) neân doøng ñieän naïp cho tuï C nhoû. Ñieän aùp treân tuï C khoâng ñuû cho
DIAC daãn, khoâng coù doøng kích TRIAC, ñeøn taét.
Neáu trôøi toái, quang trôû R1 seõ coù giaù trò lôùn (doøng ñieän qua R1 nhoû) neân doøng
naïp cho tuï C lôùn. Khi tuï C naïp tôùi giaù trò ñieän aùp ñuû lôùn baèng ñieän theá “ngaäp” VB0
seõ laøm DIAC daãn, taïo doøng ñieän kích IG neân TRIAC daãn, ñeøn saùng.
Tuøy vaøo giaù trò thay ñoåi theo aùnh saùng cuûa R1 vaø giaù trò ñieän trôû R2 maø doøng
ñieän naïp qua tuï C seõ khaùc nhau, laøm cho ñeøn seõ taét môû theo nhieàu ñoä saùng toái khaùc
nhau.

Ñeøn

R2

+
VS
- +
R1 C

Hình 3.27 Maïch töï ñoäng ñoùng môû ñeøn.

3.13.2 Maïch ñieàu khieån toác ñoä ñoäng cô AC

Xeùt maïch theo hình 3.28.

M VR
R D
+
VS2
UJT
+
-
VS1 BAX +
- C

Hình 3.28 Maïch ñieàu khieån ñoäng cô AC.

- 99 -
 Yeâu caàu: Coù theå ñieàu chænh toác ñoä ñoäng cô M söû duïng nguoàn AC baèng caùch
thay ñoåi trò soá cuûa bieán trôû VR.
Nguyeân lyù hoaït ñoäng cuûa maïch: Ñoäng cô M ñöôïc caáp nguoàn VS1 coù giaù trò
lôùn (220VAC) ñöôïc ñieàu khieån bôûi TRIAC. Nguoàn VS2 coù giaù trò nhoû ñöôïc chænh
löu bôûi caàu D taïo ra aùp DC caáp nguoàn cho UJT. Tuøy vaøo thôøi haèng naïp ñieän cuûa tuï
C maø UJT seõ daãn ñieän taïo xung gai nhoïn kích chaân G cuûa TRIAC qua bieán aùp
xung. Bieán aùp naøy coù coâng duïng caùch ly giöõa maïch ñieàu khieån vaø maïch taûi coâng
suaát lôùn.
Ñaàu ra cuûa diode caàu D laø daïng ñieän aùp chænh löu toaøn kyø khoâng tuï loïc neân
coù giaù trò thay ñoåi lieân tuïc. Vì UJT ñöôïc caáp ñieän bôûi nguoàn DC naøy neân noù cuõng
daãn ngaét lieân tuïc theo giaù trò nguoàn.
Nhö vaäy, taïi thôøi ñieåm UJT ñöôïc caáp ñieän, khi ta ñieàu chænh bieán trôû VR seõ
laøm noù dao ñoäng vôùi nhöõng xung gai nhoïn khaùc nhau ñeå ñieàu khieån hoaït ñoäng cuûa
TRIAC taùc ñoäng leân ñoäng cô M.
Ñieåm ñaùng löu yù laø ñieän aùp VS1 vaø VS2 phaûi ñoàng boä vôùi nhau, nghóa laø cuøng
chung moät nguoàn xoay chieàu (cuøng taàn soá).
Ñieän aùp hieäu duïng treân taûi xaùc ñònh theo coâng thöùc:
π
α Sin 2α
VT =
1
π α∫
( )2
2VS1 Sinωt dωt = VS1 1 −
π
+
2π
(3.8)

Trong ñoù: α laø goùc kích cho TRIAC;

VS1 laø giaù trò hieäu duïng ñieän aùp nguoàn xoay chieàu.
Trong thöïc teá TRIAC thöôøng ñöôïc cheá taïo vôùi doøng taûi nhoû hôn raát nhieàu so
vôùi SCR. Trong tröôøng hôïp caàn ñieàu khieån doøng taûi coù coâng suaát lôùn, ngöôøi ta söû
duïng 2 SCR cuøng loaïi maéc song ngöôïc chieàu. Khi ñoù ta caàn chuù yù ñeán vieäc ñieàu
khieån kích ñoàng boä cho caùc SCR.
Neáu caùc SCR ñöôïc ñieàu khieån vôùi goùc kích α = 00, ñieàu naøy ñoàng nghóa vôùi
vieäc SCR hoaït ñoäng nhö moät coâng taéc baùn daãn vaø ta chæ caàn ñoùng ngaét maïch kích
cho SCR. Söû duïng caùc coâng taéc baùn daãn khoâng tieáp ñieåm cho pheùp taêng taàn soá
ñoùng ngaét cuûa maïch, taêng tuoåi thoï cuûa thieát bò, giaûm chi phí cho thieát bò ñoùng ngaét
vv...

- 100 -
3.14 CAÂU HOÛI OÂN TAÄP VAØ BAØI TAÄP

3.14.1 Caâu hoûi oân taäp

1. SCR laø linh kieän chænh löu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. SCR hoaït ñoäng gioáng nhö diode khi ñöôïc kích. Ñuùng:… Sai:…
3. SCR daãn ñieän khi A- K phaân cöïc . . . . . vaø . . . . . . . . . .. . .
4. Taïi sao coù hieän töôïng töï kích trong SCR, neâu bieän phaùp baûo veä.
5. Taïi sao phaûi taét SCR trong maïch DC, neâu caùc bieän phaùp taét.
6. Coù caàn bieän phaùp ñaëc bieät ñeå taét SCR trong maïch AC, taïi sao?
7. TRIAC ñöôïc caáu taïo bôûi . . . lôùp baùn daãn.
8. TRIAC ñöôïc xem nhö 2 SCR maéc . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. TRIAC daãn ñieän ôû caû baùn kyø döông vaø baùn kyø aâm. Ñuùng:… Sai:…
10. Giaûi thích nguyeân taéc hoaït ñoäng cuûa TRIAC theo hình 3.19(b)
11. DIAC laø linh kieän baùn daãn coù . . . cöïc , daãn theo . . . chieàu.
12. DIAC chæ daãn ñieän khi ñieän aùp phaân cöïc lôùn hôn giaù trò ngöôõng.
Ñuùng:… Sai:…
13. Haõy so saùnh söï gioáng vaø khaùc nhau giöõa diode, SCR, DIAC, TRIAC.

3.14.2 Baøi taä p aù p duï ng

Baøi 3.1 Cho maïch ñieän nhö hình 3.16(a), bieát ñieän aùp nguoàn xoay chieàu,
VS = 311sin314t [V].
a. Tính giaù trò trung bình cuûa ñieän aùp treân ñoäng cô M khi goùc
π
kích cho SCR α = .
2

b. Veõ daïng soùng ñieän aùp treân ñoäng cô M trong tröôøng hôïp treân.
c. Tính phaïm vi ñieàu khieån cuûa ñieän aùp treân ñoäng cô M
(VMmin , VMmax).

- 101 -
Baøi 3.2 Cho maïch nhö hình 3.16(b), taûi Rt ôû vò trí nhö treân hình veõ. Bieát ñieän
aùp nguoàn xoay chieàu, VS = 311sin314t [V].
a. Tính giaù trò trung bình cuûa ñieän aùp treân taûi Rt khi goùc kích
π
cho SCR α = .
2

b. Veõ daïng soùng ñieän aùp treân taûi Rt trong tröôøng hôïp treân.
c. Tính phaïm vi ñieàu khieån cuûa ñieän aùp treân taûi Rt (VRtmin,
VRtmax).
Baøi 3.3 Döïa vaøo hình 3.27, haõy veõ maïch ñoùng môû cöûa theo yeâu caàu sau: Cöûa
ñoùng khi coù aùnh saùng vaø cöûa môû khi khoâng coù aùnh saùng.
Baøi 3.4 Cho maïch ñieän nhö hình 3.28, bieát ñieän aùp nguoàn xoay chieàu,
VS1 = 311sin314t [V].
a. Tính giaù trò hieäu duïng cuûa ñieän aùp treân ñoäng cô M khi goùc
π
kích cho TRIAC α = .
2

b. Veõ daïng soùng ñieän aùp treân ñoäng cô M trong tröôøng hôïp treân.
c. Tính phaïm vi ñieàu khieån cuûa ñieän aùp treân ñoäng cô M
(VMmin, VMmax).
Baøi 3.5 Neáu thay TRIAC trong maïch 3.28 baèng 2 SCR maéc song song ngöôïc
nhau.
a. Haõy thieát keá maïch caáp xung ñieàu khieån cho 2 SCR.
b. Giaûi thích nguyeân taéc hoaït ñoäng cuûa maïch vöøa thieát keá.

Höôùng daãn: Söû duïng hai bieán aùp xung cuoän sô caáp maéc song
song, hoaëc söû duïng moät bieán aùp xung coù moät cuoän sô caáp vaø
hai cuoän thöù caáp.

- 102 -