Analizujemy tor cząstki naładowanej w jednorodnym

polu magnetycznym

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja 3D
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 0672 Analizujemy tor cząstki naładowanej
w jednorodnym polu magnetycznym

Czy to nie ciekawe?

Rys. a. Zdjęcie z komory mgłowej (Wilsona) – widoczne tory naładowanych cząstek

Spójrz na Rys. a., na którym pokazano zdjęcie torów cząstek poruszających się w polu
magnetycznym. Widzimy tu linie różnych kształtów – proste albo łuki o bardzo małej
krzywiźnie, okręgi a raczej spirale, a nawet przypominające sprężynki linie śrubowe
o zmieniającym się promieniu. Widzimy też, że tory nie leżą w jednej płaszczyźnie – obraz
jest przestrzenny.

Czy potrafimy wyjaśnić te tory? Zasadniczo tak i wcale nie jest to trudne. Zrobimy to w tym
e‐materiale.

Twoje cele

W tym e‐materiale:

zastosujesz wiedzę o sile magnetycznej (Lorentza), która działa na naładowaną,

poruszającą się cząstkę,
dowiesz się, jak poruszają się naładowane cząstki w jednorodnym polu
magnetycznym w zależności od kąta, jaki tworzy wektor prędkości cząstki z liniami
pola,
zastosujesz zdobytą wiedzę do rozwiązywania problemów, związanych z ruchem
cząstek.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Na naładowaną cząstkę znajdującą się w polu magnetycznym działa siła magnetyczna zwana
siłą Lorentza. Jest ona określona przez iloczyn wektorowy:

FL q (v
→
= ⋅
→
× B)
→

gdzieq jest wartością ładunku elektrycznego wziętą ze znakiem ładunku, v jest →

prędkością cząstki, a B jest wektorem indukcji magnetycznej, charakteryzującym pole

→

magnetyczne.

Jako iloczyn wektorowy siła magnetyczna ma następujące właściwości:

1. Jej wartość opisana jest wzorem: FL = q vB ⋅ sin ∢( v B );

→ →
,

F L jest prostopadły zarówno do wektora prędkości v , jak i wektora

→ →
2. Wektor siły
indukcji magnetycznej B ; inaczej mówiąc – wektor siły F L jest prostopadły do
→ →

płaszczyzny, w której leżą wektory v i B ;

→ →

3. Zwrot wektora siły F L jest określony regułą śruby prawoskrętnej, która obrazowo dla
→

ładunku dodatniego pokazana jest na Rys. 1a. i 1b.

Rys. 1a. Rys. 1b.

Na Rys. 1b. pokazano, w jaki sposób użyć prawej dłoni do znalezienia iloczynu wektorowego.
Kierujemy palce dłoni wzdłuż wektora v
→
(mają pokazywać kierunek tego wektora), ale
B „wychodził” z wnętrza dłoni. Wtedy można
→
dłoń należy ustawić tak, by wektor indukcji
„nakręcić” wektor v na B . Przy takim ustawieniu dłoni kciuk pokaże wektor F L . Warto
→ → →
wiedzieć, że w ten sposób znajdziemy dowolny wektor będący iloczynem wektorowym
dwóch wektorów. Reguła śruby jest uniwersalna.

Dla ładunku ujemnego, np. dla elektronu, trzeba, po zastosowaniu omówionej procedury,
zmienić zwrot siły na przeciwny. Można też zastosować regułę śruby lewoskrętnej, czyli
użyć lewej ręki.

Do wyznaczenia kierunku siły Lorentza można też użyć reguły trzech palców prawej dłoni
(reguły Fleminga), przedstawionej na Rys. 2.

Rys. 2. Reguła Fleminga do wyznaczanie kierunku i zwrotu siły Lorentza dla cząstki o dodatnim ładunku

Siła Lorentza działa prostopadle do wektora prędkości cząstki, jest więc siłą dośrodkową.
Nie może zmienić wartości prędkości cząstki, bowiem siła dośrodkowa nie wykonuje pracy
– nie zmienia energii kinetycznej cząstki. Powoduje jedynie zakrzywienie toru jej ruchu.
Widzimy to na pięknym zdjęciu (Rys. 3.), przedstawiającym wiązkę elektronów
poruszających się po orbicie kołowej w stałym polu magnetycznym.
Rys. 3. Elektrony zderzają się z atomami argonu, wypełniającymi pod niewielkim ciśnieniem szklaną bańkę.
W ten sposób pobudzają je do świecenia, a ono obrazuje tor ruchu elektronów [Źródło: Marcin Białek, CC BY-
SA 4.0, via Wikimedia Commons]

Zobaczmy teraz, po jakich torach mogą poruszać się naładowane cząstki w jednorodnym
polu magnetycznym. Odpowiedź będzie wynikała z zależności opisującej siłę Lorentza:

FL q (v
→
= ⋅
→
× B ). Wiemy już, że siła działa prostopadłe do wektora prędkości cząstki,
→

a w dodatku jej wartość wyrażona jest następująco: FL = q vB ⋅ sin ∢( v B ). Bardzo

→ →
,

wiele zależy więc od kąta pomiędzy prędkością cząstki a wektorem indukcji.

Rozważymy trzy przypadki:

1. Jeśli ∢( v B ) = 0 lub 180°, to wartość siły Lorentza wynosi zero. Co będzie torem
→ →
,

ruchu? Jeśli na cząstkę nie działają żadne siły, to porusza się ona ruchem jednostajnym
po prostej, jak przedstawiono to na Rys. 4.
Rys. 4. Jeśli wektor prędkości cząstki jest równoległy do wektora indukcji magnetycznej, cząstka porusza się
ruchem jednostajnym prostoliniowym

2. Jeśli ∢( v B ) = 90°, to wartość siły Lorentza jest maksymalna: FL

→ →
, q vB.
= | |

F L jest prostopadły zarówno do wektora prędkości v ,

→ →
Przypomnijmy, że wektor siły
jak i wektora indukcji magnetycznej B . Zobaczmy to na przykładowym Rys. 5.
→

Rys. 5. Jeśli wektor prędkości cząstki jest prostopadły do wektora indukcji magnetycznej, cząstka porusza się
ruchem jednostajnym po okręgu

Siła Lorentza będzie cały czas powodowała zmianę kierunku wektora prędkości – będzie
nadawała cząstce przyspieszenie dośrodkowe. Cząstka będzie poruszała się ruchem
jednostajnym po okręgu.

Możemy łatwo obliczyć promień tego okręgu. Siła Lorentza jest siłą dośrodkową, zapiszmy
F F
to: L = d i podstawmy do tego równania wyrażenia opisujące siłę Lorentza i siłę
dośrodkową. | q vB | =
mv . Stąd promień okręgu, po którym porusza się naładowana
r
2

cząstka: r =
mv .
qB
| |

3. Jeśli ∢( v B ) jest kątem ostrym, czyli wektor prędkości ustawiony jest skośnie
→ →
,

w stosunku do linii pola magnetycznego, to wtedy tor jest krzywą leżącą w przestrzeni
- linią śrubową (zobacz Rys. 6.). Dlaczego?
Rys. 6. Wektor prędkości cząstki rozkładamy na składowe: równoległą i prostopadłą do wektora indukcji
magnetycznej. Cząstka porusza się po linii śrubowej

Rozłóżmy wektor prędkości

→
v na wektory składowe: prędkość równoległą do linii pola
magnetycznego v
→
||
oraz prędkość prostopadłą do linii pola magnetycznego
→
v ⊥ . Wiemy
już, jakie jest działanie pola magnetycznego w dwóch przypadkach: gdy cząstka porusza się
B
→
prostopadle oraz równolegle do wektora indukcji . Z zasady niezależności ruchów
v
wynika, że cząstka jednocześnie porusza się po okręgu z prędkością ⊥ , w płaszczyźnie
prostopadłej do linii pola magnetycznego, oraz ruchem jednostajnym z prędkością v||

w kierunku linii pola. W efekcie cząstka porusza się po linii śrubowej. Przedstawia to Rys. 7.,
na którym widoczny jest okrąg w płaszczyźnie prostopadłej do linii pola magnetycznego.
Rys. 7. Zielona krzywa – tor ruchu cząstki powstaje jako złożenie ruchu jednostajnego po okręgu z prędkością
v⊥ z ruchem jednostajnym z prędkością v
|| wzdłuż linii pola magnetycznego. Narysowany tu okrąg jest

widoczny, jeśli spojrzymy na tor ruchu cząstki wzdłuż linii pola. Wektor prędkości
→
v jest styczny do toru.

v B.
→ →
Natomiast wektor ⊥ jest styczny do okręgu leżącego w płaszczyźnie prostopadłej do wektora indukcji
Tak cząstka poruszałaby się, gdyby nie miała składowej prędkości v
→
||

Prawie wyjaśniliśmy sprężynowe tory ruchu cząstek widoczne w części wstępnej na Rys. a.
Pozostała jeszcze kwestia zwężania się (zmniejszania promienia) owych sprężynek.

W komorze mgłowej tory cząstek uwidoczniają się podczas oddziaływania cząstek z materią
wypełniającą komorę. W związku z tym ich prędkość maleje. To powoduje zmniejszanie się
promienia zakreślanych okręgów albo linii śrubowych.

Słowniczek
Pole magnetyczne

(ang.: magnetic field) – stan przestrzeni charakteryzujący się działaniem siły, zwanej siłą
magnetyczną (Lorentza) na poruszający się ładunek umieszczony w tej przestrzeni bądź
na obiekt obdarzony momentem magnetycznym; wielkością charakteryzująca pole
magnetyczne jest wektor indukcji magnetycznej
→
B.
Linie pola magnetycznego

(ang.: magnetic line of induction) – poglądowy obraz tego pola. Przebieg linii

B w przestrzeni. W każdym,
→
odzwierciedla układ wektorów indukcji magnetycznej
dowolnym punkcie linii pola zaczepiony jest wektor B , styczny do tej linii.
→
Pole jednorodne

(ang.: uniform field) – pole fizyczne (na przykład grawitacyjne, elektryczne,

magnetyczne), którego natężenie jest takie samo w każdym punkcie (to znaczy ma taką
samą wartość, kierunek i zwrot). Linie pola jednorodnego są prostymi równoległymi do
siebie.

Tor ruchu ciała

(ang.: trajectory) – krzywa zakreślana w przestrzeni przez wybrany punkt poruszającego

się ciała; w każdym punkcie toru wektor prędkości ciała jest styczny do toru.
Animacja 3D

Analizujemy tor cząstki naładowanej w jednorodnym polu

magnetycznym
Animacja pokazuje tor ruchu naładowanej dodatnio cząstki w jednorodnym polu
magnetycznym. Możesz prześledzić tor w różnych perspektywach, a także przyjrzeć się
wektorowi prędkości v
→ oraz prędkościom składowym: v→⊥ i v→|| .

Uwaga: Praca z animacją jest wygodniejsza po przełączeniu na widok pełnoekranowy.

Polecenie 1

Który z wektorów składowych v

→⊥ i v→|| zachowuje swój kierunek i długość? Sprawdź swoją
odpowiedź uruchomiając animację (bez obracania układu współrzędnych).

Polecenie 2

Obróć układ współrzędnych, aby obejrzeć tor w innej perspektywie, gdy linie pola
magnetycznego (oś x) są prostopadłe do płaszczyzny rysunku. Jaki jest teraz kształt toru?
Gdzie są wektory v
→ oraz wektor v→|| ?
Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Od czego zależy to, po jakim torze (prostej, okręgu, linii śrubowej) porusza się naładowana
cząstka?

Uzupełnij

Ćwiczenie 2

Wybierz właściwą odpowiedź.

Pole magnetyczne może cząstkę przyspieszyć / może cząstkę zatrzymać / nie może zmienić
wartości wektora prędkości.
Ćwiczenie 3

Wybierz poprawne uzupełnienie zdania.

Dodatnio naładowana cząstka wpada w obszar jednorodnego pola magnetycznego (na rysunku
po prawej stronie), i przebywszy półokrąg wypada z niego. Wektory indukcji pola
magnetycznego skierowane są {#do nas} / {od nas}.
Ćwiczenie 4

qm
Dodatnio naładowana cząstka, o znanym stosunku / , poruszająca się z prędkością , v
wpada w obszar jednorodnego pola magnetycznego (na rysunku po prawej stronie),
d
i przebywszy półokrąg wypada z niego w punkcie odległym o od punktu wlotu. Wyznacz
wartość indukcji magnetycznej . B
Wstaw do ilorazu w odpowiedzi odpowiednie wyrażenia z listy.

Odp.: B= / .

mv2 qm 4mv 2qd mv 2mv qd

Ćwiczenie 5
B
Proton wpada w obszar jednorodnego pola magnetycznego o indukcji = 0,01 T pod kątem
30° w stosunku do linii pola. Oblicz promień linii śrubowej, po której porusza się proton, jeśli
jego prędkość wynosi 10 5 m/s. Stosunek ładunku protonu do jego masy wynosi 9,58 · 10 7
C/kg. Wynik podaj z dokładnością do dwóch cyfr znaczących.

Odp.: r= cm.
Ćwiczenie 6

B
Cząstka wpada w obszar jednorodnego pola magnetycznego o indukcji = 0,01 T pod kątem
s
30° w stosunku do linii pola. Oblicz skok linii śrubowej , po której porusza się cząstka, jeśli jej
prędkość wynosi 10 5 m/s. Stosunek ładunku cząstki do jego masy wynosi 9,58 · 10 7 C/kg.
Wynik podaj z dokładnością do dziesiątej centymetra.

Odp.: r= cm.
Ćwiczenie 7

Janek przyjrzał się rysunkowi i stwierdził, że cząstka poruszająca się po takim torze, musiała
mieć ładunek ujemny. Czy Janek miał rację?

Odp.: {#Tak, Janek miał rację.} / {Nie, Janek nie miał racji.}
Ćwiczenie 8

Elektron, poruszający się z prędkością 10 7 m/s wpada w obszar jednorodnego pola

magnetycznego prostopadle do granicy tego obszaru, jak zostało to pokazane na rysunku.
Pole magnetyczne, którego indukcja ma wartość 10 -3 T zajmuje warstwę o grubości d = 2 cm.
Oblicz kąt, o jaki odchyli się kierunek toru elektronu po przebyciu obszaru pola
magnetycznego. Przyjmij, że wartość stosunku ładunku elektronu do jego masy w przybliżeniu
wynosi 1,76 · 10 11 C/kg. Wynik podaj z dokładnością do dziesiątych części stopnia.

Odp.: α = °.
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko
Nina Tomaszewska
autora:

Przedmiot: Fizyka

Analizujemy tor cząstki naładowanej w jednorodnym polu

Temat zajęć:
magnetycznym

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
Podstawa 4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
programowa: kalkulatorem;
7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
rysunków schematycznych lub blokowych informacje
kluczowe dla opisywanego zjawiska bądź problemu;
przedstawia te informacje w różnych postaciach.
IX. Magnetyzm. Uczeń:
3) analizuje tor cząstki naładowanej w jednorodnym polu
magnetycznym.

Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

Kształtowane informacji,
kompetencje kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie
kluczowe: nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.
 Uczeń:

1. wyznaczy wektor siły Lorentza, która działa na

naładowaną, poruszającą się cząstkę;
Cele operacyjne:
2. określi tor ruchu naładowanej cząstki w jednorodnym polu
magnetycznym w zależności od kąta, jaki tworzy wektor
prędkości cząstki z liniami pola;
3. zastosuje zdobytą wiedzę do rozwiązywania problemów.

Strategie nauczania: blended‐learning

Metody nauczania: wykład informacyjny wspomagany pokazem multimedialnym

Formy zajęć: praca w zespole klasowym

niniejszy e‐materiał + komputer z rzutnikiem lub tablety do

Środki dydaktyczne:
dyspozycji każdego ucznia

Materiały
-
pomocnicze:

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel zaciekawia uczniów pokazując im zdjęcia torów cząstek, pochodzące

z komór śladowych (Wilsona, pęcherzykowej). Mówi o tym, że naturalną praktyką jest
umieszczanie tych komór w jednorodnym polu magnetycznym. Zapowiada, że na lekcji
uczniowie dowiedzą się, co wpływa na to, że cząstki poruszają się po takich dziwnych
torach.

Faza realizacyjna:

Uczniowie wraz z nauczycielem przypominają podstawowe wiadomości o sile Lorentza.

Następnie nauczyciel omawia (z pomocą uczniów) trzy przypadki torów ruchu
naładowanych cząstek dla różnych kątów pomiędzy wektorem prędkości a wektorem
indukcji magnetycznej.

Uczniowie samodzielnie analizują animację, na której pokazany jest, w różnych

perspektywach, tor ruchu cząstki – linia śrubowa. Pokazane są też w tych
perspektywach wektory: prędkości i jego składowe (prostopadła i równoległa do linii
pola). Następnie wykonują polecenia powiązane z animacją.

Faza podsumowująca:

Uczniowie, wykorzystując zdobytą wiedzę, rozwiązują zadania: 5, 6 i 7 z zestawu

ćwiczeń. Nauczyciel pełni rolę doradcy, obserwuje i kontroluje pracę uczniów.

Praca domowa:
Uczniowie powtarzają i utrwalają wiedzę i zdobyte umiejętności przez rozwiązanie
w domu zadań, których nie rozwiązali na lekcji: 1, 2, 3, 4 i 8.

Wskazówki
metodyczne Animacja może być zastosowana jako element nauczania
opisujące różne wyprzedzającego przy tematach: „Jaką rolę pełni pole
zastosowania danego magnetyczne Ziemi?”, „Czym jest siła Lorentza?”.
multimedium