२.

आधारभूत तत्वहरू - १ ५ अङ्क (५* १ = ५ , २* ५ = १०)

२.१ विद्युतीय तारका प्रकार २.२ सुरक्षा उपकरण र उपकरणहरूको परिचय
2.3 ब्याट्रीहरूको शृङ्खला र समानान्तर जडान 2.4 विद्युतीय परिमाणहरूको मापन एकाइहरूको
परिचय 2.5 विद्युतीय नाप्ने यन्त्रहरूको परिचय 2.6 कन्डक्टर र के बलहरू बीचको भिन्नता 2.7
तीन चरण चार तार र एकल चरण दुई तार प्रणाली, चरण भोल्टेज, चरण भोल्टेज लाइन र
वर्तमान लाइन ।

३. पावर प्लान्ट १० अङ्क (५* १= ५ , १* ५= ५)

3.1 जलविद्युत उत्पादनको सामान्य अवधारणा 3.2 जलविद्युत संयंत्रहरूको नदी र भण्डारण
प्रकारको परिचय 3.3 जलविद्युत र डिजेल ऊर्जा उत्पादनको सामान्य अवधारणा 3.4 पवन ऊर्जा र
PV ऊर्जाको सामान्य अवधारणा

४. विद्युतीय मेसिन १० अङ्क (५* १ = ५ , १* ५= ५)

४.१ जेनेरेटर, मोटर र ट्रान्सफर्मरको प्रयोग ४.२ जेनेरेटर र ट्रान्सफर्मरको समानान्तर सञ्चालनको
उद्देश्य ४.३ पावर स्टेशनहरूमा ब्ल्याक स्टार्ट जेनेरेटरको आवश्यकता ४.४ पावर स्टेशनहरूमा
स्टेशन ट्रान्सफर्मरको प्रयोग

५. नियन्त्रण र सुरक्षा १ ५ अङ्क (१ ०*१= १० , १* ५= ५)

5.1 पावर स्टेशन र सबस्टेशनहरूमा DC प्रणालीको आवश्यकता 5.2 पावर स्टेशनहरू र
सबस्टेशनहरूमा सर्कि ट ब्रेकर र रिलेहरूको कार्य 5.3 विद्युत स्टेशन र सबस्टेशनहरूमा वर्तमान र
सम्भावित ट्रान्सफर्मर प्रयोग गर्ने उद्देश्य 5.4 बिजुलीबाट लाइन र उपकरणहरूको सुरक्षाको लागि
सर्ज अरेस्टरहरूको महत्त्व 5.5 कारणहरू प्रणाली ट्रिपिङ र तिनको उपाय 5.6 विद्युतीय
उपकरणको अर्थिङको महत्त्व 5.7 सुरक्षा उपकरण र उपकरणहरूको परिचय र तिनीहरूको गुणस्तर
जाँच

६. सब-स्टेसन र प्रसारण लाइन १० अङ्क (५* १= ५ , १* ५= ५)

6.1 स्विचयार्ड/सबस्टेशन उपकरणहरूको परिचय 6.2 सबस्टेशनहरूमा सर्कि ट ब्रेकर र
आइसोलेटरहरूको प्रयोग 6.3 प्रसारण र वितरणको लागि प्रणाली भोल्टेजको सामान्य विचार 6.4
ओभरहेड लाइनहरूमा प्रयोग हुने कन्डक्टरहरू र इन्सुलेटरहरूका प्रकारहरू
६.५ ओभरहेड लाइनमा अर्थ तारको महत्व ६.६ विद्युतीय सवारी साधनको मोटर र ब्याट्रीको
सामान्य अवधारणा

७. वितरण र उपभोक्ता सेवा १० अङ्क ( अंक ५ * १ = ५ , १ * ५ = ५)

7.1 वितरण प्रणालीमा प्रयोग हुने कन्डक्टर र इन्सुलेटरका प्रकारहरू 7.2 उपभोक्ता सेवा
के बलहरूको प्रकार र आकारहरू 7.3 उपभोक्ता सेवा जडानहरूको परिचय 7.4 उपभोक्ताहरूका लागि
मुख्य स्विच र ऊर्जा मिटरहरूको जडान विधि 7.5 फ्यूजको परिचय, MCB, ELCBCC, RBCC, उद्देश्य
संरक्षणको लागि ७.६ डिस्ट्रिब्युसन ट्रान्सफर्मरलाई आवश्यक सामानसहित उच्च र कम भोल्टेज
साइडमा जडान गर्ने

8. सञ्चालन र मर्मतसम्भार १० अङ्क (५* १= ५ , १* ५= ५)

८.१ बिजुलीको निवारक मर्मत सम्भारको अवधारणा ८.२ जेनेरेटर, टर्बाइन र ट्रान्सफर्मरको
मर्मतसम्भार ८.३ DC प्रणालीको मर्मतसम्भार ८.४ स्विचयार्ड उपकरण जस्तै सर्कि ट ब्रेकर,
आइसोलेटर, लाइटिङ सिस्टम, बस बार आदिको मर्मत ८.३ व्यक्तिगत सुरक्षा, मेसिन सुरक्षा,
उपकरण सुरक्षाको परिचय कार्यशाला सुरक्षा

युनिट-३ पावर प्लान्ट

नेपालमा जलविद्युत प्लान्ट

नेपालमा ऊर्जा क्षेत्रको विकास

 प्रारम्भिक चरणहरू (१९११-१९४२ एडी): फर्पिङ र सुन्दरीजल जस्ता प्रारम्भिक

आयोजनाहरूले नेपालमा जलविद्युत विकासको जग बसाएका थिए।
 विकास र विस्तार (१९६५-१९८९ एडी): फे वा, पनौती र त्रिशूली जस्ता आयोजनाहरु संग
महत्वपूर्ण क्षमता वृद्धि।
 निजी सहभागिता (१९९०-२००२ एडी): नीति परिवर्तनले निजी लगानीको ढोका खोल्यो,
जसले खिम्ती र भोटेकोशी जस्ता परियोजनाहरू अघि बढायो।
 स्वर्ण युग (२००३-२००८): निजी र सार्वजनिक क्षेत्रबीचको सहकार्यले माथिल्लो तामाकोशी र
चिलिमेजस्ता आयोजनाहरूमार्फ त तीव्र गतिमा वृद्धि हासिल गरेको छ।
  हालका प्रगतिहरू: सोलुखोला (दुधकोशी) आयोजना (८६ मेगावाट २०१८) मिटर माथिल्लो
तामाकोशी आयोजना (४५६ मेगावाट २०२१), सुपर दोर्दी ‘बी’ आयोजना (५४ मेगावाट २०२२)
सञ्चालनमा आएसँगै नेपालको जलविद्युत क्षेत्रले उल्लेखनीय प्रगति गरेको छ।
 चलिरहेको आयोजनाः हाल ठू ला र अर्ध जलाशययुक्त जलविद्युत आयोजना, १२००
मेगावाटको बूढीगण्डकी र ६३५ मेगावाटको दूधकोशी जलाशययुक्त जलविद्युत आयोजना,
१०६३ मेगावाटको माथिल्लो अरुण अर्धजलाशय र ४१७ मेगावाटको नलगाड जलविद्युत
आयोजना निर्माण भइरहेको छ । अन्य जलविद्युत आयोजनाहरु जस्तै ९०० मेगावाटको
Arum3rd पनि निर्माणको चरणमा छन् ।
 यसैले नेपालको जलविद्युत् क्षेत्र द्रुत रूपमा परिवर्तन हुँदैछ, २८५०० मेगावाट उत्पादन गर्ने
र १० हजार मेगावाट भारत निर्यात गर्ने लक्ष्य राखेको छ ।

हाइड्रोपावर प्लान्टको छनोट स्थल। (HADWW)

 टाउको

 साइटमा पहुँच

 लोड सेन्टरबाट दूरी

 पानी उपलब्ध छ

 पानी भण्डारण
जलविद्युत प्लान्टका कम्पोनेन्टहरू (DSPIISPGTTT):

 बाँध : पानी भण्डारण गर्न जलाशय सिर्जना गर्न नदीको छे उमा बनाइएको ठू लो पर्खाल।
 स्पिल वे : बाँध जोगाउन जलाशयबाट अतिरिक्त पानी छोड्न अनुमति दिने संरचना।
 पेनस्टक : एक ठू लो पाइप जसले दबाबयुक्त पानीलाई इनटेकबाट टर्बाइनमा स्थानान्तरण
गर्छ ।
 इन्टेक : जलाशयको छे उमा अवस्थित संरचना, पेनस्टकमा पानीको प्रवाहलाई नियन्त्रण गर्ने।
 सर्ज ट्यांक : यसले पानी हथौडा प्रभाव कम गर्दछ।
 पावर हाउस : यो भवनमा बिजुली उत्पादन गर्न जेनेरेटर, टर्बाइन र अन्य उपकरणहरू समावेश
छन्।
 जेनेरेटर : यसले टर्बाइनबाट मेकानिकल ऊर्जालाई विद्युतीय ऊर्जामा रूपान्तरण गर्छ ।
 टर्बाइन : यसले बग्ने पानीको गतिज ऊर्जालाई यान्त्रिक ऊर्जामा परिणत गर्छ ।
 टेलरेस : टर्बाइनबाट निस्के को पानीलाई पावर प्लान्टको डाउनस्ट्रीम नदीमा फिर्ता लैजान्छ।
 ट्रान्सफर्मर : लामो दूरीमा प्रसारणको लागि उत्पन्न बिजुलीको भोल्टेज बढाउँ छ।

हाइड्रो-इलेक्ट्रिक पावर प्लान्टहरूको कार्य सिद्धान्त (PE-KE-ME-EE):

 जलविद्युत आयोजनाहरूले पानीलाई विद्युत उत्पादन गर्न प्रयोग गर्छ न्।

 सम्भावित ऊर्जा (पीई) भएको पानी भण्डारण गर्न अनुमति दिने जलाशयहरू सिर्जना गरे ।
 यो पानी पेनस्टक मार्फ त निस्कन्छ जुन काइनेटिक एनर्जी (KE) मा परिणत हुन्छ।
 द्रुत गतिमा चल्ने पानीले टर्बाइनलाई घुमाउँ छ जसले KE लाई ME मा रूपान्तरण गर्ने
शाफ्टलाई घुमाउँ छ।
 इलेक्ट्रो-म्याग्नेटिक इन्डक्सन (EMI) को सिद्धान्तद्वारा ME लाई बिजुलीमा रूपान्तरण गर्न
जेनेरेटर चलाउँ छ ।

हाइड्रोपावर प्लान्टका फाइदाहरू (CLEAR PM):

 स्वच्छ स्रोत र नवीकरणीय।

 लामो आयु।
 लामो अवधिमा आर्थिक ।
 जीवाश्म ईन्धन प्रतिस्थापन गर्न वैकल्पिक स्रोत।
 भरपर्दो स्रोत।
 सौर्य र हावाको विपरीत अनुमानित स्रोत।
 सिँचाइ, विद्युतीकरण र मनोरञ्जन आदि जस्ता धेरै फाइदाहरू।

जलविद्युत प्लान्टका बेफाइदाहरू (SEA GADI):

 सामाजिक प्रभाव - समुदायको विस्थापन र परम्परागत जीविकोपार्जनमा परिवर्तन।

 पारिस्थितिक प्रणाली र पानी को गुणस्तर मा प्रभाव ।
 थप क्षेत्र आवश्यक छ ।
 भौगोलिक सीमाहरू (बाँध निर्माणको लागि)।
 जलीय जीवनमा प्रभाव ।
 सुख्खा संवेदनशील।
 उच्च प्रारम्भिक लागत।

जलविद्युतको प्रवाह र भण्डारण प्रकारको परिचय:

१) आरओआर (रन अफ रिभर) बिरुवा:

  नदीहरूको प्राकृ तिक प्रवाहलाई प्रयोग गर्ने पावर प्लान्टहरूलाई आरओआर प्रकारका
हाइड्रोपावर प्लान्टहरू भनिन्छ ।
 वीरको माथिल्लो भागमा आवश्यक पानीको सतह कायम राख्न नदीको वरपर वेयर
निर्माण गरी पानीलाई जलमार्गमा परिणत गरिन्छ।

बारहमासी नदीहरूमा अवस्थित छन् ।

२) पिकिङ रन अफ रिभर (PROR) प्लान्टहरू:

क) एक जलविद्युत प्लान्ट जुन सामान्यतया दिनको के हि समयको लागि उच्च माग (पीक डिमांड) हुँदा वा बाँकी समयको लागि बन्द वा न्यूनतम क्षमता स्तरमा
मात्र सञ्चालन हुन्छ । ख) त्यस्ता बिरुवाहरू गैर-बारहमासी नदीहरूमा अवस्थित छन्।

हाइड्रोइलेक्ट्रिक पावर प्लान्टहरूको भण्डारण प्रकारहरू:

  लचिलो बिजुली उत्पादनको लागि अनुमति दिने पानीको भण्डार बनाउन बाँध प्रयोग गर्ने
जलविद्युत प्लान्टलाई भण्डारण जलविद्युत प्लान्ट भनिन्छ।
 गैर-बारहमासी नदीहरूमा अवस्थित छन् ।
 भण्डारण परियोजना मौसमी भण्डारण, वार्षिक भण्डारण र पानीको नियमनमा आधारित
पम्प भण्डारण हुन सक्छ । पम्प गरिएको भण्डारण प्रकारका बिरुवाहरूले तल्लो
जलाशयबाट माथिल्लो जलाशयमा पानी पम्प गर्न कम मागको अवधिमा बढी बिजुली
प्रयोग गर्छन् । त्यसपछि, उच्च बिजुलीको मागको समयमा, भण्डारण गरिएको पानी
माथिल्लो जलाशयबाट तल्लो जलाशयमा छोडिन्छ , प्रक्रियामा विद्युत उत्पादन गर्दछ।

पानीबाट ऊर्जा : जलविद्युत प्लान्टमा पानीबाट निकालिएको ऊर्जा पानीको टाउकोको उचाइमा
रहेको गुरुत्वाकर्षण पीईको संरक्षणबाट, के ईमा प्रवाह भए जस्तै र अन्ततः ईईमा आउँ छ।

PE = mgh

जलविद्युत प्लान्टबाट प्राप्त हुने सैद्धान्तिक अधिकतम उर्जा निम्नानुसार प्राप्त गर्न सकिन्छ:

E = ηmgh वा, ηρvgh (m = ρv) (J) संगत शक्ति निम्न द्वारा गणना गर्न सकिन्छ: P = ηρvgh वा, E/t
[W] = η*1000*v/t *gh [W] वा, E/ t [W] = ηQgh [KW] Pin = ηQgh [KW] जहाँ, E उत्पन्न हुने
विद्युतीय ऊर्जा हो (Joules) η जलविद्युत प्लान्टको दक्षता हो (0.6-0.9) m टर्बाइन g मार्फ त बग्ने
पानीको द्रव्यमान हो। गुरुत्वाकर्षणको कारणले हुने प्रवेग m/s*s) (kg) h उचाइको भिन्नता हो
त्यसपछि पानीको भण्डार र टर्बाइन (m)

नेपालमा जलविद्युत बिरुवाहरु

SN परियोजना स्थान स्थापित मालिक टर्बाइन, टाइप कमिसन

क्षमता छै न। गर्नुहोस् गरिएको
टर्बाइन
को
१ कालीगण्डकी स्याङ्जा 144 के फ्रान्सिस, PROR सन् २००२ ई
क मेगावाट ३
२ मध्य मार्च लमजुङ ७० के फ्रान्सिस, PROR सन् २००८ ई
मेगावाट २
३ मर्स्यान्डी तनहुँ ६९ के फ्रान्सिस, PROR सन् १९८९ ई
 मेगावाट ३
४ कु लेखानी मकवानपुर ६० के पेल्टन, २ भण्डारण सन् १९८२ ई
मेगावाट
५ खिम्ती दोलखा ६० आईपीपी पेल्टन, ५ ROR सन् २००० ई
मेगावाट
६ माथिल्लो रसुवा/नुवाकोट ६० के फ्रान्सिस, ROR २०७६ साल
तिरशुली ३ ए मेगावाट २
७ माथिल्लो लमजुङ ५० आईपीपी फ्रान्सिस, ROR 2016 ई
मर्स्यान्डी ए मेगावाट २
८ माथिल्लो दोलखा ४५६ सहायक पेल्टन, ६ PROR सन् २०२१ ई
तामाकोशी मेगावाट

हेडको आधारमा जलविद्युत प्लान्टको वर्गीकरण: तल्लो टाउको प्लान्ट: ६० मिटर मुनिको मध्यम
हेड प्लान्ट: ६०-१५० मिटर अग्लो हेड प्लान्टहरू: १५०-३५० मिटर धेरै अग्लो टाउको प्लान्टहरू:
>३५०

प्लान्ट क्षमतामा आधारित: माइक्रो प्लान्टहरू: 100KW सम्मको मिनी प्लान्टहरू: 100KW-1000KW
साना प्लान्टहरू: 1MW-25MW मध्यम प्लान्टहरू: 25MW-100MW उच्च प्लान्टहरू: 100MW माथि

डिजेल पावर उत्पादन:

डिजेल पावर प्लान्टहरू (WALLS AS) को लागि साइट चयन

 पानीको उपलब्धता।
 जनसंख्या भएको क्षेत्रबाट दूरी।
 लोड सेन्टरबाट दूरी।
 जग्गाको उपलब्धता।
 साइटको पहुँच।
 पानी उपलब्ध छ।
 उप-माटो अवस्थाहरूको आधार।
 डिजेल पावर प्लान्टको लेआउट रेखाचित्र:

डिजेल पावर प्लान्टका अवयवहरू:

डिजेल पावर स्टेशन : एक उत्पादन स्टेशन जसमा डिजेल इन्जिन बिजुली उत्पादन को लागी एक
प्रमुख मूभर को रूप मा प्रयोग गरिन्छ।

 डिजेल इन्जिन : यो आन्तरिक दहन इन्जिनले डिजेल इन्धन जलाउँ छ, तातो ग्यासहरू सिर्जना
गर्दछ जसले पिस्टनलाई धक्का दिन्छ, मेकानिकल ऊर्जा (ME) उत्पन्न गर्दछ।
 जेनेरेटर : डिजेल इन्जिनमा जडान भएको, जेनेरेटरले ME लाई बिजुलीमा रूपान्तरण गर्न
घुमाउने चुम्बकहरू प्रयोग गर्दछ।
 इन्धन प्रणाली : भण्डारण ट्याङ्कीबाट डिजेल इन्जिनमा फिल्टर गरिएको डिजेल आपूर्ति
गर्दछ र अतिरिक्त इन्धन व्यवस्थापन गर्दछ।
 एयर ट्याङ्की प्रणाली : हावा कोर्छ, फिल्टर गर्दछ, दहनको लागि इन्जिनमा पुर्‍
याउँ छ।
 निकास प्रणाली : तातो निकास ग्यासहरू च्यानलहरू र साइलेन्सरको साथ आवाज कम गर्दछ।
 कु लिङ सिस्टम : इन्जिनबाट तातो शोषण गर्न पानीको परिक्रमा गर्छ र यसलाई कू लिङ टावर
मार्फ त घटाउँ छ।
 स्नेहन प्रणाली : घर्षण कम गर्न र चल्ने भागहरूमा लगाउन तेल प्रदान गर्दछ।
डिजेल पावर प्लान्टको कार्य सिद्धान्त:

 डिजेल इन्धन डिजेल इन्जिनको सिलिन्डरमा इन्जेक्सन गरिन्छ।

 उच्च कम्प्रेसनले स्पार्क प्लग (कम्प्रेसन इग्निशन) बिना इन्धनलाई प्रज्वलित गर्दछ ।
 दहनले पिस्टनलाई धके ल्दै तातो ग्यास र दबाब निकाल्छ र ME सिर्जना गर्दछ
 इन्जिनमा पिस्टनको घुम्ने गति शाफ्ट (क्र्याङ्क शाफ्ट) मार्फ त जेनरेटरमा हस्तान्तरण
गरिन्छ ।
 जेनेरेटर भित्र, ME ले चुम्बकहरूलाई कु ण्डल भित्र घुमाउँ छ, EMI को फराडेस कानून अनुसार
विद्युतीय प्रवाह उत्पन्न गर्दछ ।

डिजेल पावर प्लान्टका फाइदाहरू (DOST POWV):

 सरल डिजाइन ।
 ओगटेको छ र कम्प्याक्ट छ।
 न्यूनतम स्ट्यान्डबाइ हानि।
 थर्मल दक्षता राम्रो छ।
 छिटो सुरु गर्न सकिन्छ र पिकअप लोड छोटो समय हो।
 कम परिचालन कर्मचारी आवश्यक छ।
 कम पानी चाहिन्छ।
 कु नै पनि कठिनाइ बिना फरक लोड प्रतिक्रिया ।

डिजेल पावर प्लान्टका बेफाइदाहरू (CLEAN ROM):

 सीमित क्षमताको समस्या आकार बढ्दै जान्छ

 उच्च स्नेहन लागत
 वातावरणीय प्रभावहरू: हावा , पानी, आवाज आदि।
 उच्च स्तरको आवाज उत्पादन गर्दछ ।
 डिजेल महँगो भएकाले उच्च रनिङ चार्ज।
 ओभरलोड अवस्थाहरूको लागि उपयुक्त छै न ।
 मर्मत लागत उच्च छ।

डिजेल पावर प्लान्टको आवेदन (SCM PENS):

 स्ट्यान्डबाइ प्लान्ट।
 के न्द्रीय स्टेशन।
 मोबाइल स्टेशन।
 पीक लोड प्लान्ट।
 नर्सिङ प्लान्ट।
 अस्पताल, थिएटर आदिका लागि आपूर्ति इकाई।

सौर्य ऊर्जा र पवन ऊर्जा

सौर्य ऊर्जा: यो सूर्यको किरणलाई विद्युतीय उर्जा (विद्युत) मा रूपान्तरण गर्ने कार्य हो। यो निम्न
द्वारा पूरा गर्न सकिन्छ: प्रत्यक्ष रूपमा फोटोभोल्टिक्स (PV) प्रयोग गरेर , वा अप्रत्यक्ष रूपमा
के न्द्रित सौर्य ऊर्जा (CSP) वा सौर थर्मल प्रणाली प्रयोग गरेर) 1) फोटोभोल्टिक्स वा सौर कक्षहरू: यो

फोटो डायोडहरू प्रयोग गरेर प्रकाशलाई DC emf मा रूपान्तरण गर्ने उपकरण हो।
२) सौर्य तापीय उर्जा : सौर्य तापीय उर्जाले सौर्य विकिरणबाट सिधै तातो उर्जा लिन्छ।
 चित्र: PV सेल को ब्लक रेखाचित्र ।

इन्भर्टर
(SIM LCB) सहितको सौर्य गृह प्रणालीका अवयवहरू:

 सौर्य प्यानलहरू : यसले फोटोभोल्टिक प्रभाव प्रयोग गरेर सूर्यको प्रकाशलाई DC बिजुलीमा
रूपान्तरण गर्छ। विभिन्न प्रकारका सौर्य प्यानलहरू जस्तै, मोनोक्रिस्टलाइन, पोलिक्रिस्टलाइन
र पातलो-फिल्म।
 इन्भर्टरहरू : सोलार प्यानलबाट DC बिजुलीलाई प्रयोगयोग्य एसी बिजुलीमा रूपान्तरण
गर्नुहोस्।
 माउन्टिङ सिस्टम : सोलार प्यानलहरू पनि जोडिएको संरचना। तिनीहरूले सुनिश्चित गर्छन्
कि सौर्य PV प्रणालीहरू सुरक्षित रूपमा सुरक्षित छन् र ऊर्जा उत्पादन अधिकतम गर्न सही
दिशाको सामना गर्दै छन्।
 ब्याट्री : सौर्य प्यानलहरूद्वारा उत्पादित अतिरिक्त बिजुली दिनको समयमा पिक आवर वा
बिजुली आउट हुँदा प्रयोगको लागि भण्डारण गर्दछ। त्यहाँ धेरै प्रकारका ब्याट्रीहरू छन्, डिप
साइकल ब्याट्रीहरू, जस्तै लिथियम-आयन वा लीड-एसिड , विशेष रूपमा बारम्बार चार्ज र
डिस्चार्जिङ चक्रहरूको लागि डिजाइन गरिएको हो।
 चार्ज कन्ट्रोलर : यसले ब्याट्रीको ओभरचार्जिङ र ओभर-डिस्चार्ज हुनबाट रोक्छ, ब्याट्रीको आयु
विस्तार गर्दछ। त्यहाँ विभिन्न प्रकारका चार्ज कन्ट्रोलरहरू छन्, जस्तै PWM (पल्स चौडाई
मोल्डु लेशन) र MPPT (अधिकतम पावर पोइन्ट ट्र्याकिङ)।
 लोडहरू : सौर्य गृह प्रणालीद्वारा संचालित उपकरणहरू, जस्तै बत्ती, टिभी, रेफ्रिजरेटर, आदि।

सौर्य ऊर्जा प्लान्ट (CM CID) को फाइदाहरू:

 स्वच्छ र नवीकरणीय ऊर्जा स्रोत।

 न्यूनतम मर्मतसम्भार।
 लामो समय मा लागत प्रभावी ।
 ऊर्जाका अन्य स्रोतहरूमा स्वतन्त्र
 जीवाश्म ईन्धन निर्भरता कम गर्दछ ।

सौर्य ऊर्जा प्लान्ट (WE ISISI) को बेफाइदाहरू:

 मौसम निर्भर।
 पर्यावरण प्रभाव।
 उच्च प्रारम्भिक लागत।
 थप ठाउँ आवश्यकता।
 असंगत पुस्ता।
 भण्डारण लागत उच्च छ।
 अन्तरिमता ।

सौर्य PV (SCROL GTA) को आवेदन:

 विशेष अनुप्रयोगहरू (रिमोट निगरानी, रेलवे संके त र सुरक्षा प्रणाली)

 उपभोक्ता इलेक्ट्रोनिक्स (क्याल्कु लेटर, रेडियो र घडी आदि)
 ग्रामीण विकास (स्वास्थ्य सेवा सुविधा, विद्यालय र सामुदायिक के न्द्रहरू)
 अफ-ग्रिड पावर (दूरस्थ घरहरू र सुविधाहरूको लागि प्रकाश र अनुप्रयोगहरू)
 प्रकाश (सङ्के तहरू, सडक बत्तीहरू, सुरक्षा, पार्कि ङ क्षेत्रहरू)
 ग्रिड-जडित प्रणाली (आवासीय, व्यावसायिक र उपयोगिता-स्के ल)
 दूरसञ्चार सुविधाहरू (सेल फोन र टावरहरू)
 कृ षि प्रयोग (पानी पम्पिङ र सिंचाई, बार चार्ज)

पवन उर्जा : पवन उर्जालाई पवन उर्जा पनि भनिन्छ, यो बिजुली उत्पादन गर्न हावाको KE लाई
हार्नेस गर्ने प्रक्रिया हो।

यो नवीकरणीय र दिगो उर्जाको स्रोत हो जसको वातावरणीय र आर्थिक फाइदाका कारण

विश्वव्यापी रूपमा बढ्दो रूपमा अपनाइन्छ।

सिद्धान्त : पवन टर्बाइनहरू, पवन फार्महरूका प्रमुख घटकहरू, तिनीहरूको घुम्ने ब्लेडहरूमा लिफ्ट र
ड्र्यागको सिद्धान्त प्रयोग गर्छन्। जब हावा ब्लेडहरू माथि बग्छ, यसले लिफ्ट सिर्जना गर्दछ, जसले
ब्लेडहरू घुमाउँ छ। यस रोटेशनलाई शाफ्ट मार्फ त जेनेरेटरमा स्थानान्तरण गरिन्छ, जसले घुमाउने
शाफ्टको ME लाई EE मा रूपान्तरण गर्दछ।

पवन ऊर्जा (RED CLJ) को फाइदाहरू:

 नवीकरणीय र दिगो।
 स्वच्छ ऊर्जा ।
 जीवाश्म ईन्धन मा निर्भरता कम गर्दछ ।
 लागत प्रभावी ।
 भूमि उपयोग दक्षता।
 रोजगारी सिर्जना।

पवन ऊर्जा (NRI HBV) को बेफाइदाहरू:

 ध्वनि प्रदुषण।
 रिसाइकल चुनौतीहरू।
 अन्तरिमता ।
 आवास खण्डीकरण।
 चरा र चमेरो मृत्युदर।
 भिजुअल प्रभाव।
पवन ऊर्जाको प्रयोग (WOW UMH):

 हावा पम्पहरू।
 अफ-ग्रिड पवन प्रणाली।
 पवन-शक्ति डिसेलिनेशन।
 उपयोगिता मापन पवन फार्महरू।
 माइक्रो ग्रिडहरू ।
 हाइब्रिड पावर सिस्टम।

युनिट-४ विद्युतीय मेसिन

जेनेरेटर, मोटर र ट्रान्सफर्मरको प्रयोग

1) जेनरेटरको प्रयोग (PPB): जेनेरेटरले विभिन्न स्रोतबाट ME लाई बिजुलीमा रूपान्तरण गर्छ ।
 पावर प्लान्टहरू: हाइड्रो, परमाणु, कोइला, डिजेल आदि।
 पोर्टेबल पावर स्रोत: निर्माण स्थल, बाहिरी घटनाहरू र प्रकोप राहत कार्यलाई खुवाउन।
 ब्याकअप स्रोत: तिनीहरू विभिन्न अनुप्रयोगहरू जस्तै अस्पताल, डेटा के न्द्रहरू र पावर
आउटेजको समयमा सञ्चार नेटवर्क हरूमा ब्याकअप स्रोतको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।
2) मोटरहरूको प्रयोग (HIT PC): मोटरले EE लाई मेकानिकल ऊर्जामा रूपान्तरण गर्छ।
 घरेलु अनुप्रयोगहरू: लगभग हरेक घरायसी उपकरणहरू जस्तै, धुने मेसिन, फ्रिज र हेयर
ड्रायरहरू, तिनीहरूको सञ्चालनको लागि मोटर प्रयोग गर्दछ।
 औद्योगिक अनुप्रयोगहरू: मोटरहरू फ्यानहरू, रोबोटहरू र पम्पहरू पावर गर्न कारखानाहरूको
मुख्य भागहरू हुन्।
 यातायात : विद्युतीय सवारी साधनले आफ्नो सञ्चालनका लागि विद्युतीय मोटरहरू प्रयोग
गर्दछ।
 पावर उपकरणहरू: ड्रिलहरू, आराहरू र तिनीहरूका कार्यहरूको लागि अन्य शक्ति उपकरणहरू।
 उपभोक्ता इलेक्ट्रोनिक्स: हार्ड ड्राइभ र क्यामेरा लेन्सहरू तिनीहरूको सञ्चालनका लागि।
3) ट्रान्सफर्मरको प्रयोग (PPES): ट्रान्सफर्मर भनेको AC निष्क्रिय विद्युतीय उपकरण हो जुन
सामान्यतया प्रसारण र वितरणको लागि AC बिजुलीको भोल्टेज स्तर परिवर्तन गर्न प्रयोग
गरिन्छ ।
 शक्ति ट्रान्समिसन: स्टेप-अप ट्रान्सफर्मरहरू घाटा कम गर्नको लागि लामो दूरीको विद्युत
प्रसारण अघि उत्पादन स्टेशनमा भोल्टेज स्तर स्टेप-अप गर्न प्रयोग गरिन्छ।
 शक्ति वितरण: स्टेप-डाउन ट्रान्सफर्मरहरू घर र उद्योगहरूमा सुरक्षित र कु शल उपयोगको
लागि भोल्टेज स्तर स्टेप-डाउन गर्न प्रयोग गरिन्छ।
 विद्युतीय उपकरणहरू: विभिन्न विद्युतीय उपकरणहरूमा तिनीहरूको सञ्चालनको लागि
भोल्टेज स्तर समायोजन गर्न ट्रान्सफर्मर प्रयोग गरिन्छ।
 सुरक्षा : पृथक ट्रान्सफर्मर सुरक्षा को अतिरिक्त तह प्रदान गर्न सर्कि ट अलग गर्न प्रयोग
गरिन्छ।

जेनेरेटर र ट्रान्सफर्मरको समानान्तर सञ्चालनको उद्देश्य (RED IT):

जेनेरेटर/ट्रान्सफर्मरको समानान्तर सञ्चालन भनिन्छ ।

 विश्वसनीयता : यदि एउटा जेनेरेटर/ट्रान्सफर्मर असफल भएमा अर्को समानान्तर

जेनेरेटर/ट्रान्सफर्मरले लोड सेवा जारी राख्छ त्यसैले विश्वसनीयता बढ्छ।
 सजिलो मर्मत र मर्मतसम्भार : जसमध्ये के हीलाई आपूर्तिको अवरोध बिना मर्मत र मर्मतका
लागि बाहिर निकाल्न सकिन्छ।
 बढेको भेट्न माग : जब विद्यमान जेनेरेटर/ट्रान्सफर्मरहरू बढेको लोड आपूर्ति गर्न पर्याप्त
छै नन्।
 बढेको दक्षता: धेरै जेनेरेटर/ट्रान्सफर्मर समानान्तरमा, तिनीहरूको एक अंश सञ्चालन गर्न
सकिन्छ।
 यातायात : यदि साइट कु नै उपयुक्त सडक सुविधा बिना भौगोलिक रूपमा कठिन स्थानमा
अवस्थित छ भने, सानो इकाईको यातायात सजिलो र किफायती छ।

पावर स्टेशनहरूमा ब्ल्याक स्टार्ट जेनेरेटरको आवश्यकता (RISQ I): ब्ल्याक स्टार्ट भनेको
ब्ल्याकआउट भनेर चिनिने ठू लो मात्रामा पावर आउटेज पछि ग्रिडलाई अनलाइन फिर्ता
ल्याउने प्रक्रिया हो।
 पुन: सुरु गर्दै : ब्ल्याकआउट पछि, पावर प्लान्टहरूलाई नयाँ जेनेरेटर पुन: सुरु गर्न बिजुलीको
स्रोत चाहिन्छ। कालो स्टार्ट जेनरेटरले यो उद्देश्यलाई सेवा गर्दछ।
 बढेको विश्वसनीयता: समय घटाएर र ब्ल्याकआउटको कारणले हुने अवरोध।
 आत्म-पर्याप्त पुन: सुरु गर्नुहोस्: ठू लो मात्रामा पावर आउटेजको समयमा अनुपलब्ध हुन सक्ने
बाह्य शक्ति स्रोतमा निर्भरताबाट बच्नुहोस्।
 द्रुत पुनर्स्थापना: कालो स्टार्ट जेनेरेटरले बाह्य आपूर्तिमा निर्भरता घटाउने (डाउन टाइम कम
गर्दै) को रूपमा पावर स्टेशन चाँडै पुन: सुरु गर्न सकिन्छ।
 टापु सञ्चालन: ब्याक स्टार्ट जेनेरेटर पनि यसको मर्मतसम्भारको समयमा पावर ग्रिडको एक
विशेष खण्ड आपूर्ति गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ।

पावर स्टेशनहरूमा स्टेशन ट्रान्सफर्मरको प्रयोग: स्टेशन ट्रान्सफर्मरहरू पावर स्टेशनहरूमा

अवस्थित ट्रान्सफर्मरहरू हुन्।

 कु शल लामो दूरीको प्रसारणको लागि पावर प्लान्टहरू द्वारा उत्पन्न भोल्टेज बढाउन।
 स्टेशन ट्रान्सफर्मरले भोल्टेज स्तर बढाएर ऊर्जा हानि कम गर्छ ।
 तिनीहरूले राम्रो शक्ति सन्तुलनको लागि ग्रिड भित्र पावर प्लान्टहरूको अन्तरसम्बन्ध सक्षम
पार्छ न्।
 अटो-ट्रान्सफर्मर प्रकारका ट्रान्सफर्मरहरू भोल्टेज बढाउनका लागि प्रयोग गरिन्छ।

इकाई-5 नियन्त्रण र संरक्षण

पावर स्टेशन र सबस्टेशनहरूमा डीसी प्रणालीको आवश्यकता:

 अल्टरनेटरको फिल्ड घुमाउनको लागि उत्तेजना प्रदान गर्न (फिल्ड फ्लक्स उत्पादन गर्न)।
यसको लागि 400V DC सम्म आवश्यक छ।
 र अन्य स्विच गियर उपकरणहरू ऊर्जावान बनाउन । यसको लागि 110V DC आपूर्ति
आवश्यक छ।
 बिजुली प्रवाह र सबस्टेशन सञ्चालनहरू व्यवस्थापन गर्न नियन्त्रण प्रणालीलाई ऊर्जावान
बनाउन ।
 पावर स्टेशन र सबस्टेशनहरूमा SCADA प्रणाली र अन्य सञ्चार प्रणालीहरूलाई ऊर्जावान
बनाउन । यसको लागि 48V DC आवश्यक छ।
 आपतकालीन र ब्याकअप प्रकाशको लागि AC प्रणाली असफल भएमा DC प्रयोग गरिन्छ।
यसको लागि 110V आवश्यक छ।

पावर स्टेशनहरू र सबस्टेशनहरूमा सर्कि ट ब्रेकरहरू र रिलेहरूको कार्यहरू

1) सर्कि ट ब्रेकरहरूको कार्य:

 यसले सामान्य अवस्थामा म्यानुअल रूपमा वा रिमोट कन्ट्रोलद्वारा सर्कि ट बनाउँ छ र तोड्छ।
 यसले असामान्य अवस्थाहरूमा रिलेको मद्दतले स्वचालित रूपमा सर्कि ट तोड्छ।
 सीबीले सर्कि टलाई सर्ट सर्कि ट र ओभरलोड अवस्थाबाट जोगाउँ छ।
 CB को ट्रिप ढाँचाले प्रकृ ति र गल्तीको स्थान विश्लेषण गर्न मद्दत गर्दछ।

2) रिले को कार्य:
 गल्ती पत्ता लगाउने : रिलेले वर्तमान, भोल्टेज र फ्रिक्वेन्सी निरन्तर निगरानी गरेर
असामान्य अवस्थाहरू पत्ता लगाउँ दछ।
 CB को ट्रिपिङ : रिले एक असामान्य अवस्था को मामला मा CD मा एक संके त पठाउँ छ।
 गल्ती स्थान : गल्ती को मूल्य स्थान निर्धारण गर्न मद्दत गर्छ ।
 रिलेले गल्तीको नजिकको सर्कि ट ब्रेकरहरू ट्रिप गर्छ र बाँकी प्रणालीमा अवरोध कम गर्छ ।
 यसले काम गर्ने कर्मचारीहरूलाई गल्तीको द्रुत पत्ता लगाउने र समय कम गरेर सुरक्षा प्रदान
गर्दछ।
विद्युतीय उपकरणको अर्थिङको महत्त्व:

 बिजुलीको झटकाबाट व्यक्तिगत सुरक्षाको लागि।

 बिजुली र भोल्टेज सर्ज विरुद्ध उपकरण र व्यक्तिगत सुरक्षाको लागि।
 कु नै पनि चरणमा गल्ती भएमा स्वस्थ चरणमा जस्तै भोल्टेजलाई स्थिर राख्नुहोस्।
 विद्युतीय स्थापना प्रणालीमा आगोको जोखिमबाट बच्न।
 फिर्तीको रूपमा सेवा गर्न विद्युतीय कर्षण प्रणालीमा विचार गर्नुहोस्।
 जमिनको प्राकृ तिक प्रणालीमा जमिन जडान प्रदान गर्नका लागि।

पावर स्टेशनहरू र सबस्टेशनहरूमा CT र PT प्रयोग गर्ने उद्देश्य

हालको ट्रान्सफर्मर (CT):

 मापन उद्देश्यका लागि करेन्टको मानलाई कम मानमा घटाउँ छ (त्यसैले एमिटरको दायरा
विस्तार गर्नुहोस्)।
 CT ले HV पावर लाइनहरू र माध्यमिक पक्षमा जडान गरिएका उपकरणहरू बीच अलगाव
प्रदान गर्दछ।
 CT ले पावर गुणस्तर निगरानी गर्न अन्य उपकरणहरूसँग मिलेर काम गर्दछ।
 CT लाई ग्राउण्ड फल्ट सुरक्षाको लागि पनि प्रयोग गरिन्छ।
 CT पनि भिन्न संरक्षण योजनाहरूको लागि प्रयोग गरिन्छ।
 CT मोटर सुरक्षा र माग पक्ष व्यवस्थापनको लागि पनि प्रयोग गरिन्छ।
 चित्र: CT

सम्भावित ट्रान्सफर्मर (PT) को निर्माण:

 PT ले मापन उद्देश्यको लागि भोल्टेजको मानलाई कम मानमा घटाउँ छ (त्यसैले

भोल्टमीटरको दायराहरू विस्तार गर्नुहोस्)।
 PT ले प्राइमरी र सेके न्डरी वाइन्डिङ अर्थात HV पावर लाइनहरू र सेके न्डरीमा जोडिएका
इन्स्ट्रुमेन्टहरू बीच अलगाव प्रदान गर्दछ।
 PT पावर गुणस्तर निगरानी गर्न अन्य उपकरणहरूसँग मिलेर काम गर्दछ।
 PT ले भोल्टेज सर्जहरू पहिचान गर्न पावर स्टेशनहरू र सबस्टेशनहरू भित्र भोल्टेज
स्तरहरू निरन्तर निगरानी गर्दछ।
 सुरक्षात्मक रिलेमा PT फिड डाटा जसले लगातार भोल्टेज स्तर निगरानी गर्दछ र
असामान्य अवस्थाहरूमा सुरक्षा सुनिश्चित गर्दै सर्कि ट अलग गर्दछ।
 मिटरिङ प्रणाली अर्थात् सही बिलिङका लागि PT प्रयोग गरिन्छ।
चट्याङबाट लाइन र उपकरणको सुरक्षाको लागि सर्ज अरेस्टरहरूको महत्त्व:

 विद्युतीय स्थापना प्रणाली नजिक काम गर्ने कामदारहरूको सुरक्षा सुनिश्चित गर्न।
 विद्युतीय स्थापना प्रणालीमा आगोको जोखिम कम गर्न।
 सर्जेस निर्देशित गरेर लाइन र उपकरणमा सुरक्षा प्रदान गर्न।
 उपकरण क्षति र डाउनटाइम कम गरेर प्रणाली विश्वसनीयता सुधार गर्न।
 चट्याङका कारण क्षति भएका उपकरणहरू प्रतिस्थापन गर्ने तुलनामा सर्ज अरेस्टर्स लागत
प्रभावकारी हुन्छन्।

सिस्टम ट्रिपिङको कारण र तिनको उपाय : बिजुली प्रणालीमा अचानक आपूर्तिमा अवरोध
आउनुलाई सिस्टम ट्रिपिङ भनिन्छ।
सिस्टम ट्रिपिङ को कारणहरु :

 सर्ट सर्कि ट (क्षति भएको तार वा दोषपूर्ण उपकरणहरूको कारणले गर्दा), ग्राउन्ड फल्ट
(जमिनसँग सम्पर्क मा रहेको लाइन तार) र अन्य त्रुटिहरू।
 भारी भारमा अचानक परिवर्तन।
 CB को बुढ्यौली प्रणाली ट्रिपिङ हुन सक्छ (संवेदनशीलता मा कमी को कारण)
 ओभरलोड सर्कि ट वा लाइनले प्रणाली ट्रिप गर्न सक्छ।
 आवृत्तिको मूल्यमा उतार-चढाव।
 प्राकृ तिक प्रकोप जस्तै बाढी, भूकम्प, पहिरो आदि ।

सिस्टम ट्रिपिङ को उपचार:

 दोषपूर्ण उपकरणहरू पत्ता लगाउने र हटाउने।

 बुढ्यौलीका कारण कम संवेदनशील सर्कि ट ब्रेकरहरू प्रतिस्थापन गर्दै।
 उपकरण र लाइन को रोकथाम मर्मत।
 ओभरलोड सर्कि टबाट उपकरणहरू हटाउँ दै र आवश्यक भएमा सर्कि ट अपग्रेड गर्दै।
 डबल सर्कि ट प्रसारण लाइन प्रयोग गर्दै।
 स्ट्यान्डबाइ जेनेरेटर, ट्रान्सफर्मर, आदिले प्रणाली ट्रिपिङको समयमा मद्दत गर्न सक्छ।

सुरक्षा उपकरण र उपकरणहरूको परिचय र तिनीहरूको गुणस्तर जाँच:

1) सुरक्षा उपकरणहरू : यो विद्युतीय उपकरणहरू मर्मत गर्दा व्यक्तिगत सुरक्षाको लागि प्रयोग
गरिने उपकरण हो।
 हेलमेट
 चश्मा
 इन्सुलेटेड दस्ताने
 सुरक्षा बेल्ट
 इन्सुलेटेड जुत्ता
 इन्सुलेटेड चटाई
 इन्सुलेटेड सीढी
  लाइन परीक्षक
 अपरेटिङ रड
 अनुहार मास्क / ढाल
 श्रवण सुरक्षा (पावर हाउसमा)
 निजी व्यक्तिगत उपकरण (पीपीई)
2) सुरक्षा उपकरणहरू : सुरक्षा उपकरणहरू उपकरण/प्रणाली सुरक्षा साथै व्यक्तिगत सुरक्षाको लागि
प्रयोग गरिने उपकरणहरू हुन्।
 MCB
 MCCB
 RCCB
 धुवाँ डिटेक्टर
 फ्यूज
 CB
 अलार्म प्रणाली
 रिले
 LA/SA
 आगो निभाउने
 CT/PT

विभिन्न सुरक्षा उपकरणहरूको प्रदर्शन परीक्षण निम्न हुन्:

1) सम्भावित ब्रेकडाउन र चुहावट वर्तमानको लागि परीक्षण।

 उच्च भोल्टेज डाइलेक्ट्रिक परीक्षण - उपकरण र जमीन बीच भोल्टेज को मात्रा।
 इन्सुलेशन प्रतिरोधको लागि परीक्षण---विद्युत इन्सुलेशनको मापन।
 चुहावट प्रवाहको लागि परीक्षण---लाइन कन्डक्टर र ग्राउन्ड बीचको करन्टको मात्रा।
 ग्राउण्ड कन्टिन्युटी टेस्ट ---उपकरण र जमीन बीचको निरन्तरता।

सुरक्षा उपकरणहरूको प्रदर्शन परीक्षण :

 प्रतिक्रिया समय र ट्रिपिङ क्षमता परीक्षण --- फ्यूज र CB को लागी

 ध्रुवता परीक्षण
 निरन्तरता परीक्षण --- ब्रेक वा ढीलो जडान पहिचान गर्न
  इन्सुलेशन प्रतिरोध परीक्षण --- वर्तमान चुहावट पत्ता लगाउन
 थर्मल इमेजिङ परीक्षण---हट स्पट, ओभरलोड सर्कि ट, आदि पत्ता लगाउनुहोस्।

इकाई-7 वितरण र उपभोक्ता सेवाहरू

वितरण प्रणालीमा प्रयोग हुने कन्डक्टर र इन्सुलेटरका प्रकारहरू

वितरण प्रणालीमा प्रयोग हुने कन्डक्टरहरूको प्रकार : तल ओभरहेड वितरण लाइनमा प्रयोग
गरिएका कन्डक्टरहरूको प्रकारहरू छन्:

1) इन्सुलेटेड कन्डक्टर:

 यस प्रकारको कन्डक्टर XLPE (क्रस-लिङ्क्ड पोलिथिलीन) जस्ता इन्सुलेट सामग्रीद्वारा

ढाकिएको हुन्छ।
 यस्तो प्रकारको कन्डक्टरलाई इन्सुलेटेड कन्डक्टर भनिन्छ र यसलाई ओभरहेड र भूमिगत
दुवै प्रणालीमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।
 कन्डक्टर वरिपरि इन्सुलेशनको कारण कन्डक्टर बीचको दूरी कम गर्न सकिन्छ।
 ओभरहेड लाइनमा इन्सुलेटेड कन्डक्टर प्रयोग गरेर,
 चुहावट नियन्त्रण गर्न सकिन्छ,
 लाइन ट्रिपिङ कम गर्न सकिन्छ,
 लाइन सुरक्षित बनाउन सकिन्छ।
 वितरण प्रणालीमा सामान्य रूपमा प्रयोग हुने इन्सुलेटेड कन्डक्टरहरू निम्न हुन्:
 एरियल बन्डल के बल (एबीसी के बल)
  क्रस-लिंक गरिएको पोलिथिलीन (XLPE) कभर के बल।

2) बेयर कन्डक्टर:

 यस प्रकारको कन्डक्टर नग्न हुन्छ र कु नै इन्सुलेशनले घेरिएको छै न।

 कम लागतको कारण ओभरहेड वितरण प्रणालीमा प्रायः बेयर कन्डक्टर प्रयोग गरिन्छ।
 ओभरहेड वितरण लाइनमा, ACSR कन्डक्टरहरू प्रायः प्रयोग गरिन्छ।
 वितरण प्रणालीमा प्रयोग हुने एएससीआर कन्डक्टरका प्रकारहरू हुन्:
 नेवला कन्डक्टर (३० वर्ग मिमी)
 खरगोश कन्डक्टर (५० वर्ग मिमी)
 कु कु र कन्डक्टर (१०० वर्ग मिमी)
 1) नेवला कन्डक्टर:
 यसको क्रस सेक्शनल 30 वर्ग मिमी छ।
 यसको प्रतिरोध ०.९१६ ओम प्रति किमी छ।
 यसको हालको रेटिङ 75 डिग्री सेल्सियस 138A हो।
 यसलाई O3 कन्डक्टर पनि भनिन्छ।
 यो 400V ओभरहेड लाइनहरूमा प्रयोग गरिन्छ।
2) खरायो कन्डक्टर:
 यसको क्रस सेक्शनल क्षेत्र 50 वर्ग मिमी छ।
 यसको प्रतिरोध ०.५४४९ ओम प्रति किमी छ।
 यसको हालको रेटिङ 75 डिग्री सेल्सियस 190A हो।
 यसलाई O5 कन्डक्टर पनि भनिन्छ।
 यो 11KV र 400V ओभरहेड लाइनहरूमा प्रयोग गरिन्छ।
3) कु कु र कन्डक्टर:
 यसको क्रस सेक्शनल क्षेत्र 100 वर्ग मिमी छ।
 यसको प्रतिरोध ०.२७४५ ओम प्रति किमी छ।
 यसको वर्तमान रेटिंग 75 डिग्री सेल्सियसमा 291A हो।
 यो 33KV, 11KV र 400V ओभरहेड लाइनहरूमा प्रयोग गरिन्छ।

कन्डक्टर एआई/ क्रस सेक्शनल क्षेत्र वर्ग मिमी

स्टील

तिल ६/१ १०

गिलहरी ६/१ २०

नेवला ६/१ ३०

खरायो ६/१ ५०

कु कु र ६/१ १००
 ब्वाँसो ३०/७ १५०

प्यान्थर ३०/७ २००

भालु ३०/७ २५०

बाख्रा ३०/७ ३२०

जेब्रा ५४/७ ४२०

ऊँ ट ५४/७ ४७५

माउस ५४/७ ५२०

वितरण प्रणालीमा प्रयोग हुने इन्सुलेटरका प्रकार: विद्युतको सुरक्षित र प्रभावकारी प्रसारण
सुनिश्चित गर्न विभिन्न प्रकारका इन्सुलेटरहरू प्रयोग गरिन्छ। वितरण प्रणालीमा प्रयोग हुने के ही
सामान्य प्रकारका इन्सुलेटरहरू छन्:

1) पिन इन्सुलेटरहरू :
 सामान्यतया कम भोल्टेज वितरण लाइनहरूमा प्रयोग गरिन्छ।
 क्रस आर्म्स र पोलहरूमा माउन्ट गरियो।
 बेलनाकार वा कोन आकारको।
 कन्डक्टर समात्न ग्रूभ गरिएको शीर्ष।
 सामान्यतया पोर्सिलेन वा गिलास बनेको छ।
 o
2) निलम्बन इन्सुलेटरहरू :
 मध्यम देखि उच्च भोल्टेज प्रसारण र वितरणको लागि उपयुक्त।
 धातु फिटिंग द्वारा जडान गरिएको पोर्सिलेन र गिलास एकाइहरू मिलेर बनेको छ।
 क्रस आर्म वा टावरहरूबाट सपोर्ट कन्डक्टरमा ठाडो रूपमा झुण्डिएको हुन्छ।
 उत्कृ ष्ट इन्सुलेशन र मेकानिकल बल प्रदान गर्दछ।
 ओभरहेड पावर लाइनहरूको लागि आवश्यक।

3) हड्डी इन्सुलेटरहरू :
 कम भोल्टेज वितरण लाइनहरू समर्थन गर्न प्रयोग गरिन्छ।
  सीधा पोल वा क्रस हतियार संग जोडिएको।
 सादगी र विश्वसनीयता प्रदान गर्दछ।
 पोर्सिलेन गिलास वा धातुको हकिलहरूसँग इन्सुलेटरहरू बनेको।
 कम जटिल पूर्वाधार भएका क्षेत्रहरूको लागि आदर्श।

4) कम्पोजिट इन्सुलेटर :
 फाइबर ग्लास प्रबलित प्लास्टिक (FRC) वा सिलिकन रबर जस्ता सामग्रीबाट बनेको।
 हल्का वजन र बलियो, उत्कृ ष्ट जनसंख्या प्रतिरोध प्रदान गर्दै।
 विभिन्न वितरण अनुप्रयोगहरूमा तिनीहरूको स्थायित्वको लागि रुचाइएको।
 कठोर वातावरणीय अवस्थाहरूको लागि उपयुक्त।
 परम्परागत सामग्रीको लागि आधुनिक विकल्प प्रदान गर्दछ।

5) पोलिमर इन्सुलेटरहरू :
  सिलिकन रबर वा EPDM जस्ता सिंथेटिक बहुलक सामग्रीबाट निर्मित।
 हल्का तौल र प्रदूषण र तोडफोडको प्रतिरोधी।
 बहुमुखी र टिकाऊ, विभिन्न वितरण लाइनहरूको लागि उपयुक्त।
 ह्यान्डलिंग र स्थापना को सजिलो प्रदान गर्दछ।
 तिनीहरूको प्रदर्शन र दीर्घायुको लागि बढ्दो लोकप्रिय।

युनिट-6 सब-स्टेसन र प्रसारण लाइन

स्विचयार्ड/सबस्टेशन उपकरणहरूको परिचय

सबस्टेसनका प्रकार र यसका कम्पोनेन्टहरू: उत्पादन हुने विद्युतको प्रसारण, वितरण, नियन्त्रण र
संरक्षणका लागि प्रयोग हुने विद्युतीय प्रणालीको भागलाई सबस्टेसन भनिन्छ।

यसमा मुख्यतया दुई भागहरू हुन्छन्:

1) स्विचयार्ड : यो पावर नेटवर्क मा एक बिन्दु हो जहाँ प्रसारण लाइनहरू र वितरण फिडरहरू वा

उत्पादन एकाइहरू सर्कि ट ब्रेकरहरू र अन्य स्विचगियरहरू बस-बारहरू र ट्रान्सफर्मरहरू मार्फ त
जडान हुन्छन्। स्विचयार्डका अवयवहरू:
 बस बार
  इन्सुलेटर
 आइसोलेटरहरू
 CB
 पावर ट्रान्सफर्मर
 इन्स्ट्रुमेन्ट ट्रान्सफर्मर (CT र PT)
 सर्ज गिरफ्तार
 क्यापेसिटर बैंक
 लहर जाल
 PLCC
 सुरक्षात्मक रिले
 पृथ्वीको तार
 अर्थिङ
 ओभरहेड पृथ्वी तार
2) कन्ट्रोल रुम : स्वीच बोर्ड प्यानल, ब्याट्री, ब्याट्री चार्जर, मिटरिङ इन्स्ट्रुमेन्ट आदि लगायतका
नियन्त्रण उपकरणहरू प्रशोधन गर्न प्रयोग हुने सबस्टेसनको भागलाई नियन्त्रण कक्ष
भनिन्छ।

सबस्टेसनको वर्गीकरण : सबस्टेशनलाई निम्न सहित धेरै तरिकामा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ:

1) भोल्टेजमा आधारित वर्गीकरण : EHV सबस्टेशन, HV सबस्टेशन, MV सबस्टेशन, LV सबस्टेशन,

HVDC सबस्टेशन आदि।
2) निर्माणमा आधारित वर्गीकरण :
a) बाहिरी सबस्टेशन : खुला आकाशमुनि निर्मित।
b) इनडोर सबस्टेशन : भवन भित्र निर्मित।
c) पोल माउन्टेड सबस्टेसन : कम भोल्टेज वितरण सबस्टेशन जसमा पोलहरूमा ट्रान्सफर्मर
जडान गरिन्छ।
d) भूमिगत सबस्टेशन
3) कन्फिगरेसनमा आधारित वर्गीकरण :
a) परम्परागत हावा इन्सुलेटेड आउटडोर सबस्टेशन।
 b) सल्फर-हेक्सा-फ्लोराइड (SF6) इन्सुलेटेड सबस्टेशन (GIS)।
c) माथिका दुईको संयोजन भएको कम्पोजिट सबस्टेशन।
4) आवेदनमा आधारित वर्गीकरण :
a) उत्पादन गर्ने सबस्टेशन
b) प्राथमिक ग्रिड सबस्टेशन
c) माध्यमिक सबस्टेशन
d) वितरण सबस्टेशन
प्रमुख सबस्टेशन उपकरण:

1) बस बार :
a) तामा वा एल्युमिनियमको कन्डक्टर र स्थिर भोल्टेजमा काम गर्दछ।
b) एउटै भोल्टेजका रेखाहरू यसमा जोडिएका छन्।
 c) बाहिरी रूपमा प्रयोग गरिएको बस-बार बाहिरीका लागि एल्युमिनियम र तामाले बनेको
हुन्छ।
2) इन्सुलेटर : पोस्ट र डिस्क प्रकार इन्सुलेटर सामान्यतया निम्न उद्देश्यका लागि सबस्टेशनमा
प्रयोग गरिन्छ:
a) कन्डक्टरलाई समर्थन गर्न।
b) प्रवाहलाई कन्डक्टरमा मात्र प्रवाह गर्न अनुमति दिन।
3) आइसोलेटर र अर्थ-तार : इन्सुलेटरलाई सबस्टेशनमा मर्मतका लागि CB ट्रिप गरेपछि सर्कि टको
दृश्य विच्छे दको लागि प्रयोग गरिन्छ जबकि पृथ्वीमा मृत सर्कि टमा जम्मा भएको स्थिर
चार्जलाई पृथ्वीमा डिस्चार्ज गर्न अर्थ स्विच प्रयोग गरिन्छ।
4) CBs
5) पावर ट्रान्सफर्मर र स्टेसन ट्रान्सफर्मर : पावर ट्रान्सफर्मर भनेको स्टेप-अप वा स्टेप-डाउन
भोल्टेज हो जबकि स्टेशन ट्रान्सफर्मरले सबस्टेशनहरू सञ्चालन गर्न आवश्यक विद्युत
आपूर्ति प्रदान गर्दछ।
6) इन्स्ट्रुमेन्ट ट्रान्सफर्मर (CT/PT) :
a) मापन र सुरक्षा उद्देश्यको लागि प्रयोग गरिन्छ।
b) CT ले वर्तमान घटाउँ छ जब PT ले भोल्टेज मानलाई सानो मानमा घटाउँ छ।
7) नाप्ने र सङ्के त गर्ने उपकरण : तिनीहरूले विभिन्न विद्युतीय मात्राहरूको मूल्य देखाउँ छन् र
घटाउँ छन्।
8) सञ्चार उपकरण (PLCC SCADA), फ्यूज, ब्याट्री प्रणाली, डिजेल इन्जिन के ही अन्य सबस्टेशन
उपकरणहरू हुन्।

सबस्टेशनहरूमा सर्कि ट ब्रेकर र आइसोलेटरहरूको प्रयोग सबस्टेशनहरूमा सर्कि ट ब्रेकरहरूको

प्रयोग:

 यसले सामान्य अवस्थामा म्यानुअल रूपमा वा रिमोट कन्ट्रोल CB हरूलाई सर्कि ट बनाउँ छ वा
तोड्छ।
 यसले असामान्य अवस्थाहरूमा रिलेको मद्दतले स्वचालित रूपमा सीबीहरू तोड्छ।
 CB ले सर्कि टलाई सर्ट सर्कि ट र ओभर लोड अवस्थाबाट जोगाउँ छ।
 CB को ट्रिप प्याटर प्रकृ ति र गल्ती को स्थान विश्लेषण गर्न मद्दत गर्छ।
 यसले गल्तीहरू पछि छिटो शक्ति पुनर्स्थापित गर्न मद्दत गर्दछ।

सबस्टेशनहरूमा आइसोलेटरहरूको प्रयोग:

 कु नै पनि उपकरणको चुम्बकीय वर्तमान डिस्चार्ज गर्दै।

 कु नै पनि सर्कि टमा फसेका चार्जहरू डिस्चार्ज गर्दै।
 फिडर, सब-फिडर र लेटरलहरूको मर्मत र मर्मतका लागि।
 बस-बार प्रणालीको मर्मत र मर्मतका लागि।
 उत्पादन गर्ने स्टेशन, पावर सबस्टेसन र वितरण सबस्टेसनको मर्मत सम्भारको लागि।

ओभरहेड लाइनमा प्रयोग हुने कन्डक्टर र इन्सुलेटरका प्रकारहरू

ओभरहेड ट्रान्समिशन र वितरण लाइनमा प्रयोग हुने कन्डक्टरका प्रकारहरू:

1) सबै एल्युमिनियम कन्डक्टर (AAC) :

 एक वा धेरै स्ट्र्यान्डहरू भएको शुद्ध एल्युमिनियमबाट बनेको।
 यसमा कम मेकानिकल बल तर उच्च चालकता छ।
 आल्मुनियमको राम्रो जंग प्रतिरोधी गुणको कारण तटीय क्षेत्रमा रुचाइएको छ।
 यो सहरी क्षेत्रहरूमा कम भोल्टेज र मध्यम भोल्टेज लाइनहरूको लागि उपयुक्त छ।
 वजन अनुपातमा उच्चतम चालकता।
2) सबै एल्युमिनियम मिश्र धातु कन्डक्टर (AAAC) :
 उच्च शक्ति आल्मुनियम, म्याग्नेसियम र सिलिकन मिश्र धातु प्रयोग गरिन्छ।
 ACSR को तुलनामा स्टिलको अनुपस्थितिको कारण यसमा मेकानिकल बल र हल्का
वजन छ।
 यसले जंगको लागि उच्च प्रतिरोध प्रदान गर्दछ, त्यसैले तटीय क्षेत्रहरूको लागि
रुचाइएको छ।
 वितरण र मध्यम र उच्च भोल्टेज प्रसारण लाइन लागि उपयुक्त।
3) एल्युमिनियम कन्डक्टर स्टील प्रबलित (ACSR) :
  उच्च शक्ति गैल्भेनाइज्ड स्टील कोरको साथ कडा कोरिएको एल्युमिनियम स्ट्र्यान्डहरू
मिलेर बनेको।
 स्टिलको उच्च तन्य शक्तिको कारणले यो लामो दूरीको प्रसारणको लागि ठू लो स्प्यान
र उच्च हावा लोड हुने क्षेत्रहरूमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।
 यो पनि उत्कृ ष्टता जंग प्रतिरोध ठीकसँग हुन्छ।
4) एल्युमिनियम कन्डक्टर मिश्र धातु प्रबलित (ACAR) :
 उच्च शक्ति Al-Mg-Si मिश्र धातुको साथ एल्युमिनियम स्ट्र्यान्डहरू मिलेर बनेको।
 यसमा AAC, AAAC र ACSR को तुलनामा राम्रो विद्युतीय र मेकानिकल गुणहरू छन्।
 जंगको लागि उत्कृ ष्ट प्रतिरोध।
 राम्रो बल र वजन अनुपात।
5) जस्ती इस्पात
6) क्याडमियम कपर
7) तामाले ढाकिएको स्टील
8) फास्फर कांस्य

ओभरहेड ट्रान्समिशन र वितरण लाइनमा प्रयोग हुने इन्सुलेटरका प्रकारहरू:

1) पिन इन्सुलेटरहरू :
 यी ओभरहेड लाइनहरूमा प्रयोग हुने सबैभन्दा पुरानो इन्सुलेटरहरू हुन्।
 सामान्यतया कम भोल्टेज वितरण लाइनहरूमा प्रयोग गरिन्छ।
 क्रस आर्म्स र पोलहरूमा माउन्ट गरियो।
 बेलनाकार वा कोन आकारको।
 कन्डक्टर समात्न ग्रूभ गरिएको शीर्ष।
 सामान्यतया पोर्सिलेन वा गिलास बनेको छ।
2) पोस्ट इन्सुलेटरहरू :
 यो सबस्टेशनहरूमा वा कन्डक्टरहरू समाप्त हुँदा प्रयोग गरिन्छ।
 तिनीहरू पोष्टमा माउन्ट गरिएका छन् र कम्प्याक्ट डिजाइनमा इन्सुलेशन प्रदान
गर्छ न्।

3) तनाव इन्सुलेटरहरू:
 यो रेखाहरूको अन्त्यमा वा बिन्दुहरूमा प्रयोग गरिन्छ जहाँ कन्डक्टरले दिशा परिवर्तन
गर्दछ।
 तिनीहरू लाइनमा राखिएको मेकानिकल तनाव सामना गर्न डिजाइन गरिएको हो।
4) निलम्बन इन्सुलेटरहरू :
 मध्यम देखि उच्च भोल्टेज प्रसारण र वितरणको लागि उपयुक्त।
 धातु फिटिंग द्वारा जडान गरिएको पोर्सिलेन र गिलास एकाइहरू मिलेर बनेको छ।
 क्रस आर्म वा टावरहरूबाट सपोर्ट कन्डक्टरमा ठाडो रूपमा झुण्डिएको हुन्छ।
 उत्कृ ष्ट इन्सुलेशन र मेकानिकल बल प्रदान गर्दछ।
 ओभरहेड पावर लाइनहरूको लागि आवश्यक।

5) हड्डी इन्सुलेटरहरू :
 कम भोल्टेज वितरण लाइनहरू समर्थन गर्न प्रयोग गरिन्छ।
 सीधा पोल वा क्रस हतियार संग जोडिएको।
 सादगी र विश्वसनीयता प्रदान गर्दछ।
 पोर्सिलेन गिलास वा धातुको हकिलहरूसँग इन्सुलेटरहरू बनेको।
 कम जटिल पूर्वाधार भएका क्षेत्रहरूको लागि आदर्श।
कन्डक्टरहरूको गुणहरू :

 उच्च चालकता, वर्तमान बोक्ने क्षमता, जंग प्रतिरोध गुण।

 कम लागत, थर्मल विस्तार को गुणांक र प्रतिरोध को तापमान गुणांक।
 उच्च शक्ति वजन अनुपात।
 उच्च थर्मल स्थिरता।

वर्तमान बोक्ने कन्डक्टरलाई असर गर्ने कारकहरू :

 प्रयोग गरिएको सामग्रीको चालकता।

 चालकताको क्रस-सेक्शन क्षेत्र।
 कन्डक्टरको वरपरको तापक्रम।
 कन्डक्टरको उमेर ।

प्रसारण र वितरण लाइन को लागी प्रणाली भोल्टेज को सामान्य विचार

भोल्टेज को चयन:
प्रसारण लाइनमा उच्च भोल्टेजका धेरै फाइदा र बेफाइदाहरू छन्। त्यसोभए, भोल्टेज स्तरको
छनोट बढ्दो प्रसारण भोल्टेजको फाइदा र सीमाहरूको सम्झौतामा निर्भर गर्दछ (इष्टतम भोल्टेज
चयन गरिएको छ)।

सबैभन्दा किफायती भोल्टेजको लागि अनुभवजन्य सूत्र मध्ये एक:

जहाँ, V = आर्थिक भोल्टेज, KV l = TL को लम्बाइ, Km P = प्रसारण हुने शक्ति। Pf = पावर कारक NC =

सर्कि टहरूको संख्या निकटतम मानक भोल्टेज प्रयोगात्मक सूत्र प्रयोग गरेर गणना पछि छनोट
गरिन्छ र प्राविधिक मापदण्ड जस्तै भोल्टेज नियमन र रेखाको दक्षताको लागि जाँच गरिन्छ।

ओभरहेड लाइनहरूमा अर्थ तारको महत्त्व:

ओभरहेड अर्थ तार:

 ओभरहेड अर्थ/ग्राउन्ड तारहरू ग्याल्भेनाइज्ड स्टिल वा अप्टिकल ग्राउन्ड तार (OPGW)

हुन् जसलाई प्रसारण लाइनको शीर्षमा प्रत्यक्ष बिजुलीको स्ट्रोकबाट बचाउनका लागि
राखिन्छ।
 बिजुली प्रवाहको लागि कम प्रतिबाधा मार्ग प्रदान गर्न तिनीहरू प्रत्येक प्रसारण
टावरमा ग्राउन्ड गरिएका छन्।
 सामान्यतया एक चोटी जबकि OPGW र ग्याल्भेनाइज्ड स्टील र तार दुई चोटी टावर
को लागी प्रयोग गरिन्छ।

 पृथ्वीको तारको ढाल कोण सम्भव भएसम्म सानो हुनुपर्छ, सामान्यतया २०-३० डिग्रीको
बीचमा
 टावरको एक खुट्टामा गरिने अर्थिङलाई काउन्टरपोज अर्थिङ भनिन्छ।
 OPGW संचार उद्देश्यको लागि पनि प्रयोग गरिन्छ।