‫ﻧﺴﺒﯿﺖ‪ :‬ﺧﺎص و ﻋﺎم‬

‫ﯾﻮﺳﻒ ﺛﺒﻮﺗﯽ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺤﺼﯿﻼت ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ ﻋﻠﻮم ﭘﺎﯾﻪ زﻧﺠﺎن‬

‫‪١٣٩۶‬‬
Relativity - Special and General

By:

Yousef Sobouti
Institute for Advanced Studies in Basic Sciences - Zanjan

2017
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫چ‬ ‫ﭼﺮا اﯾﻦ ﮐﺘﺎب؟‬

‫‪١‬‬ ‫‪ ١‬ﻧﻈﺮی ﺑﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﯿﺰﯾﮏ در ﺳﺎلﻫﺎی ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺳﺪه ‪ ١٩‬و آﻏﺎزﯾﻦ ﺳﺪه ‪٢٠‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪ ١.١‬ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎر ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪ ٢.١‬ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﮐﻼﺳﯿﮏ و ﻧﺎورداﯾﯽ ﺗﺤﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ ‪. . . . . . . .‬‬

‫‪٧‬‬ ‫‪ ٢‬اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪ -‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص‬

‫‪٧‬‬ ‫‪ ١.٢‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﮔﺬرا ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﮑﺴﻮل ‪. . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٠‬‬ ‫‪ ٢.٢‬ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞﻫﺎی ﺑﺮداری و ﻧﺮدهای ‪ -‬آزادی در ﮔﺰﯾﺪن ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ‪. . . . . . .‬‬
‫‪١٢‬‬ ‫‪ ١.٢.٢‬ﻣﻮج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٣‬‬ ‫‪ ٣.٢‬ﺗﮑﺎﻧﻪ و اﻧﺮژی ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ‪. . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٣‬‬ ‫‪ ١.٣.٢‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ‪. . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۵‬‬ ‫‪ ٢.٣.٢‬اﻧﺮژی ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ‪. . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫‪١٩‬‬ ‫‪ ٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫‪٢٠‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪ ١.٣‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺛﺎﺑﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ‪ -‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪.‬‬
‫‪٢۵‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪ ٢.٣‬ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪. . . . . . . . .‬‬
‫‪٢٧‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪ ٣.٣‬ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﭼﺎرﺑﻌﺪی )ﻓﻀﺎی ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ( ‪. . .‬‬
‫‪٢٩‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪ ۴.٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﭘﻮاﻧﮑﺎره و ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﮐﻨﮑﺎش ﺑﯿﺸﺘﺮ ‪.‬‬
‫‪٣٣‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪ ۵.٣‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﺮده‪ ،‬ﺑﺮدار‪ ،‬و ﺗﺎﻧﺴﻮر ‪ -‬ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ آنﻫﺎ‬

‫آ‬
‫‪٣۵‬‬ ‫ﻣﻮﻟﺪﻫﺎی ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪. . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪١.۵.٣‬‬
‫‪٣٨‬‬ ‫ﺣﺮﮐﺖ ﺗﻘﺪﯾﻤﯽ ﺗﻮﻣﺎس ‪. . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫‪٢.۵.٣‬‬

‫‪۴٣‬‬ ‫‪ ۴‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬

‫‪۴٣‬‬ ‫‪ ١.۴‬ﻫﻢورداﯾﯽ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪۴۴‬‬ ‫‪ ١.١.۴‬ﻫﻢورداﯾﯽ آﺷﮑﺎر اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪. . . . . . . . . . .‬‬
‫‪۴٧‬‬ ‫‪ ٢.١.۴‬ﻫﻢورداﯾﯽ آﺷﮑﺎر ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ‪. . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪۵٢‬‬ ‫‪ ٢.۴‬ﭼﻨﺪ ﮐﺎرﺑﺮد ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪۵٢‬‬ ‫‪ ١.٢.۴‬ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ دﭘﻠﺮ و اﺑﯿﺮاﻫﯽ ﻧﻮر ﺳﺘﺎرﮔﺎن ‪. . . . . . . . . .‬‬
‫‪۵۴‬‬ ‫‪ ٢.٢.۴‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯿﺪانﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ و ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ‪. . . . . . . . .‬‬
‫‪۵۵‬‬ ‫‪ ٣.۴‬دوﺑﺎره اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪ -‬راه دﯾﮕﺮ ‪ ،‬ﻧﮕﺎه دﯾﮕﺮ ‪. . . . . . . . . . .‬‬
‫‪۵٧‬‬ ‫‪ ١.٣.۴‬ﮔﻔﺘﺎر ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪۵٨‬‬ ‫‪ ٢.٣.۴‬ﮔﻔﺘﺎر دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫‪۶٣‬‬ ‫‪ ۵‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ و ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫‪۶۶‬‬ ‫‪ ١.۵‬اﺻﻞ ﻫﻢارزی ‪ -‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪۶٩‬‬ ‫‪ ١.١.۵‬ﺑﯿﺎن رﺳﻤﯽ اﺻﻞ ﻫﻢارزی ‪ -‬ﺑﺎزﺗﻌﺮﯾﻒ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ‪. . .‬‬
‫‪٧٠‬‬ ‫‪ ٢.۵‬ﺑﺨﺸﯽ از اﺻﻞﻫﺎی ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﮔﻔﺘﺎر ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ ‪. . . .‬‬
‫‪ ١.٢.۵‬ﺗﺒﺪﯾﻞ از ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻋﺎم‬
‫‪٧١‬‬ ‫و وارون آن ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٧٢‬‬ ‫‪ ٢.٢.۵‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ در ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ژﺋﻮدزﯾﮏ ‪. . . . .‬‬
‫‪٧٣‬‬ ‫‪ ٣.٢.۵‬ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺘﺮﯾﮏ ‪. . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٧۴‬‬ ‫‪ ۴.٢.۵‬ﭼﻨﺪ ﮐﺎرﺑﺮد از آﻧﭽﻪ ﺗﺎ اﯾﻦﺟﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪. . . . . . .‬‬
‫‪٧۶‬‬ ‫‪ ٣.۵‬ﺑﺮدارﻫﺎ و ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪه ‪. . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٧٧‬‬ ‫‪ ١.٣.۵‬ﭼﻨﺪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٧٨‬‬ ‫‪ ٢.٣.۵‬ﭼﻨﺪ ﻗﻀﯿﻪ و اﺛﺒﺎت ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٧٩‬‬ ‫‪ ٣.٣.۵‬ﻣﺸﺘﻖ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ و ﻣﺸﺘﻖ ﻫﻢوردا ‪. . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٨٢‬‬ ‫‪ ۴.٣.۵‬ﻣﺸﺘﻖ ﻫﻢوردا در روی ﻣﻨﺤﻨﯽ ‪. . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫ب‬
‫‪٨۵‬‬ ‫‪ ۶‬ﻓﻀﺎﻫﺎی ﺧﻤﯿﺪه‬
‫‪٨۵‬‬ ‫‪ ١.۶‬ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎر ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٩٠‬‬ ‫‪ ٢.۶‬ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ‪ ‬رﯾﻤﺎن ـ ﮐﺮﯾﺴﺘﻮﻓﻞ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٩١‬‬ ‫‪ ١.٢.۶‬ﺗﻘﺎرنﻫﺎی ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ ‪. . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٩٢‬‬ ‫‪ ٢.٢.۶‬ﺗﻨﺠﺶﻫﺎی ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ ‪. . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٩٣‬‬ ‫‪ ٣.٢.۶‬دراﯾﻪﻫﺎی ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی رﯾﻤﺎن ـ ﮐﺮﯾﺴﺘﻮﻓﻞ و رﯾﭽﯽ ‪.‬‬

‫‪٩۵‬‬ ‫‪ ٧‬داﺷﺘﻪﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎن ‪ :‬ﻣﺎده و ﺗﺎﺑﺶ ‪ -‬اﺻﻞﻫﺎی ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‬

‫‪٩۶‬‬ ‫‪ ١.٧‬ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺷﻤﺎر ذرهﻫﺎ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٩۶‬‬ ‫‪ ٢.٧‬ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٩٨‬‬ ‫‪ ١.٢.٧‬ﺣﺪ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ‪. . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٩٩‬‬ ‫‪ ٢.٢.٧‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺷﺎره ﮐﺎﻣﻞ ‪. . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫‪١٠١‬‬ ‫‪ ٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫‪١٠٢‬‬ ‫‪ ١.٨‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٠٣‬‬ ‫‪ ١.١.٨‬ﺛﺎﺑﺖ ﮐﯿﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . Λ ،‬‬
‫‪١٠۴‬‬ ‫‪ ٢.١.٨‬ﺣﺪ ﺿﻌﯿﻒ ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ ‪ -‬ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ‪. . . . . . .‬‬
‫‪١٠۵‬‬ ‫‪ ٢.٨‬ﭼﻨﺪ ﺟﻮاب ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٠۵‬‬ ‫‪ ١.٢.٨‬ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﻘﺎرن ﮐﺮوی ‪. . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١١٢‬‬ ‫‪ ٣.٨‬آزﻣﻮنﻫﺎی ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١١٢‬‬ ‫‪ ١.٣.٨‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﻀﯿﺾ ﺗﯿﺮ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١١٧‬‬ ‫‪ ٢.٣.٨‬ﺧﻤﺶ ﻧﻮر در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ ‪. . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٢٠‬‬ ‫‪ ٣.٣.٨‬درﻧﮓ در ﭘﮋواک رادار ‪. . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٢٢‬‬ ‫‪ ۴.٨‬اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎنِ ﺧﻤﯿﺪه ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٢٣‬‬ ‫‪ ۵.٨‬ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٢۴‬‬ ‫‪ ١.۵.٨‬ﺑﺮرﺳﯽ رﯾﺎﺿﯽ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ‪. . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٢۶‬‬ ‫‪ ٢.۵.٨‬ﻣﻮج ﺗﺨﺖ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٢٩‬‬ ‫‪ ٣.۵.٨‬ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫پ‬
‫‪١٣٧‬‬ ‫‪ ٩‬ﮐﯿﻬﺎن ‪ -‬آنﭼﻪ از رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬
‫‪١٣٩‬‬ ‫‪ ١.٩‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۴٠‬‬ ‫‪ ١.١.٩‬دﯾﺎﮔﺮام ﻫﺮﺗﺴﭙﺮاﻧﮓ ‪ -‬راﺳﻞ ‪. . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۴٢‬‬ ‫‪ ٢.٩‬آراﯾﺶ اﺟﺮام ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ‪ -‬ردهﺑﻨﺪی ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ ‪. . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۴٣‬‬ ‫‪ ١.٢.٩‬ﮐﻬﮑﺸﺎن راه ﺷﯿﺮی ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۴۶‬‬ ‫‪ ٢.٢.٩‬ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن راه ﺷﯿﺮی ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۴٨‬‬ ‫‪ ٣.٢.٩‬ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ و اﺑﺮﺧﻮﺷﻪﻫﺎی ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ ‪. . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۴٨‬‬ ‫‪ ۴.٢.٩‬ﺗﻬﯽﺟﺎﻫﺎ‪ ،‬رﺷﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺮهﻫﺎ و دﯾﻮارهﻫﺎ ‪ -‬ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺳﻔﻨﺠﯽ ﮐﯿﻬﺎن‬
‫‪١۴٩‬‬ ‫‪ ٣.٩‬ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ ‪ -‬ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺎﻟﯽ‪-‬ﻓﯿﺸﺮ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۵٢‬‬ ‫‪ ۴.٩‬دوری و دوریﺳﻨﺠﯽ در اﻧﺪازهﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ‪. . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۵٢‬‬ ‫‪ ١.۴.٩‬اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۵۴‬‬ ‫‪ ٢.۴.٩‬ﻗﺪر ﻇﺎﻫﺮی و ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ ‪ -‬ﻣﺪول ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪. . . . . . . . .‬‬
‫‪١۵۵‬‬ ‫‪ ٣.۴.٩‬ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻗﯿﻔﺎووﺳﯽ و آرآر ﻻﯾﺮی ‪. . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۵۶‬‬ ‫‪ ۴.۴.٩‬ﻧﻮاﺧﺘﺮان و اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮان ‪. . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۵۶‬‬ ‫‪ ۵.۴.٩‬اﻧﺒﺴﺎط ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۵٨‬‬ ‫‪ ۵.٩‬ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫‪١۵٩‬‬ ‫‪ ١٠‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬

‫‪١۵٩‬‬ ‫‪ ١.١٠‬اﺻﻞ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۶٠‬‬ ‫‪ ٢.١٠‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١۶١‬‬ ‫‪ ١.٢.١٠‬ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻓﻀﺎی ﺳﻪﺑﻌﺪی ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ ‪. . . . .‬‬
‫‪١۶۴‬‬ ‫‪ ٢.٢.١٠‬ﭼﻨﺪ وﯾﮋﮔﯽ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ ﮐﯿﻬﺎن ‪. . . . . . . . . . . FRW‬‬
‫‪١۶۶‬‬ ‫‪ ٣.٢.١٠‬دوریﺳﻨﺠﯽ در ﮐﯿﻬﺎن ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ ‪. . . . .‬‬
‫‪١۶٧‬‬ ‫‪ ٣.١٠‬دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﮐﯿﻬﺎن ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ ‪. . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٧٠‬‬ ‫‪ ١.٣.١٠‬ﭼﮕﺎﻟﯽﻫﺎی ﺑﯽﺑﻌﺪ ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٧٣‬‬ ‫‪ ٢.٣.١٠‬ﭼﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺪی ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٧۴‬‬ ‫‪ ٣.٣.١٠‬ﻣﺪلﻫﺎی ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٧۶‬‬ ‫‪ ۴.٣.١٠‬اﻓﻖ ذره ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫ت‬
‫‪ ۵.٣.١٠‬اﻓﻖ رﺧﺪاد ‪١٧٧ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬

‫ث‬
 ‫ﭼﺮا اﯾﻦ ﮐﺘﺎب؟‬

‫در اﯾﺮان ﻣﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ آﻣﻮزش داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﻓﯿﺰﯾﮏ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﺑﻪروز اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎی دﻧﯿﺎ‪،‬‬
‫از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از درسﻫﺎی اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از درسﻫﺎ در ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬و ﭼﻨﺪ‬
‫درس رﯾﺎﺿﯽ و رﯾﺎﺿﯽ‪-‬ﻓﯿﺰﯾﮏ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮض ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﻪ و‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻓﯿﺰﯾﮏ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺒﺎﻧﯽ و اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﻓﯿﺰﯾﮏ را ﺧﻮب ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﻪ آﻣﻮﺧﺘﻦ درسﻫﺎی ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﺑﭙﺮدازد‪ .‬درسﻫﺎی اﺻﻠﯽ ﻓﯿﺰﯾﮏ در ﻋﺮف‬
‫دﻧﯿﺎی اﻣﺮوز ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﻫﺮ ﻓﯿﺰﯾﮏدان‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﺗﺨﺼﺺ ﮔﺮاﯾﺸﯽاش‪ ،‬ﺑﻠﺪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از ﻣﮑﺎﻧﯿﮏﻫﺎی ﮐﻼﺳﯿﮏ و ﮐﻮاﻧﺘﻮﻣﯽ و ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺗﺮﻣﻮدﯾﻨﺎﻣﯿﮏ و ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ آﻣﺎری‪،‬‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ﮐﻼﺳﯿﮏ و اﺣﯿﺎﻧﺎ ﮐﻮاﻧﺘﻮﻣﯽ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ درﺳﯽ ﺑﺮای داﻧﺸﺠﻮی اﯾﺮاﻧﯽ ﭘﺮ و ﭘﯿﻤﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ درﺳﯽ و‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻣﻘﺎﻃﻊ ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ و دﮐﺘﺮی ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎی ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‬
‫و ﻣﻌﻤﻮﻻ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺘﻮان ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی روی ﮐﺎﻏﺬ آﻣﺪه و ﺗﺼﻮﯾﺐ ﺷﺪه را اﺟﺮا‬
‫ﮐﺮد ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻄﻠﻮب و ﻣﻐﺘﻨﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﻢ ﻗﺮن ﺗﺪرﯾﺲ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﻣﻦ‬
‫ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮی اﯾﺮاﻧﯽ زﺑﺎن ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺪ و اﺳﺘﺎدش‬
‫ﻫﻢ در ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻮارد زﺑﺎندانﺗﺮ از ﺷﺎﮔﺮدش ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬دوم‪ ،‬ﻋﺪه زﯾﺎدی از داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن و‬
‫اﺳﺘﺎدان اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﻮﺟﻪ و ﻧﺎﻣﻮﺟﻪ‪ ،‬ﻓﮑﺮ و ذﮐﺮ ﺷﺒﺎﻧﻪروزیﺷﺎن ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﯾﺎد‬
‫دادن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮاﮐﺰ آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻧﯿﻤﯽ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ‬
‫ﻫﻢ در ﮐﻼس درس و ﺑﯿﺮون از آن ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪ زﯾﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪاﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖﮐﻢ ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪارم‪.‬‬
‫داﻧﺸﺠﻮی ﻓﯿﺰﯾﮏ ﺗﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ اﺻﻮل اﻧﺲ ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎ و زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ راه ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﺮد؛ ﺑﻪ وﺳﻌﺖ و ﻣﺠﺎل اﻧﺪﯾﺸﻪورزی ﮐﻪ در آن ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ دﺳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ و در ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎی‬

‫چ‬
‫ﻧﻈﺮی و ﻋﻤﻠﯽ ﻓﯿﺰﯾﮏ در ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﭼﺎره را در اﯾﻦ دﯾﺪهام و ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎران ﺧﻮب و‬
‫ﺳﺨﺖﮐﻮﺷﻢ در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ ﻫﻢ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﺨﺘﺺ زﯾﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎی اﺻﻠﯽ ﻓﯿﺰﯾﮏ‬
‫ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮی و ﺟﻬﺎنﺷﻤﻮﻟﯽ اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﻓﯿﺰﯾﮏ ﺗﺎﮐﯿﺪ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎی ﻓﺮﻋﯽ را ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮ واﮔﺰارﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﺟﺎﻣﻌﯽ از ﻧﻈﺎم ﻓﮑﺮی و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﮐﻪ ﻓﯿﺰﯾﮏ ﺑﺮ آنﻫﺎ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﺑﺮای ﻣﺨﺎﻃﺐ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻢ ﺣﺠﻢ ﮐﻪ ﻧﺎم آن را ”ﻧﺴﺒﯿﺖ‪ :‬ﺧﺎص و ﻋﺎم” ﮔﺬاﺷﺘﻪام‪،‬‬
‫ﺑﺎﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺗﺎزهﮐﺎر‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﻨﺠﮑﺎو‪ ،‬از ﭼﻨﺪ ﭼﯿﺰ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪:‬‬

‫‪ -‬از ﻣﺒﺎﻧﯽ و اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ و ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدن ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر‪،‬‬

‫‪ -‬از ﺑﺮاﺑﺮی ﻧﺎﻇﺮان ﻟﺨﺖ و ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدن ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺑﺮای ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬و ﻣﺄﻻ ﭘﯿﺪاﯾﺶ‬
‫ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص‬

‫‪ -‬از ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش ﻣﻨﻄﻖ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﭘﺴﻨﺪ اﻧﯿﺸﺘﻦ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﻓﯿﺰﯾﮏ از ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ )اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ( و ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ‬
‫از ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ )ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ(‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ ﺑﺎﯾﺪ از ﯾﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ ﯾﺎ ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪.‬‬

‫‪ -‬از ﺗﻌﻤﯿﻢ اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮی ﻧﺎﻇﺮﻫﺎی ﻟﺨﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ در ﻫﯿﭻ ﺟﺎی ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺎﻇﺮ ﻣﻤﺘﺎز‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻧﺎﻇﺮﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﻟﺨﺖ و ﭼﻪ ﻧﺎﻟﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮاﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ‬
‫در ﻫﻤﻪ ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎی ﻟﺨﺖ و ﻧﺎﻟﺨﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺻﻮرت ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ )ﺑﺎز زﯾﺒﺎﯾﯽ‬
‫ﭘﺴﻨﺪی اﻧﯿﺸﺘﻦ(‪،‬‬

‫‪ -‬از ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش ﻧﺒﻮد ﻧﺎﻇﺮ ﻣﻤﺘﺎز‪ ،‬و اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن‬
‫ﺗﺤﻮل زﻣﺎﻧﯽ‪-‬ﻣﮑﺎﻧﯽ‪ ‬اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ را رﻗﻢ ﺑﺰﻧﺪ و ﺧﻮد از اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ اﺛﺮ ﻧﭙﺬﯾﺮد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫دو ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ اﻧﺪرﮐﻨﺶ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﺑﺎز ﺗﺮاوﯾﺪه ذﻫﻦ ﻧﻘﺎد اﻧﯿﺸﺘﻦ(‪،‬‬

‫‪ -‬از ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﯽ ﺗﺎﯾﯿﺪ ﮐﻨﻨﺪه درﺳﺘﯽ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‪،‬‬

‫‪ -‬ﺑﺎﻻﺧﺮه از ﺑﻌﻀﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎی اﺧﺘﺮﻓﯿﺰﯾﮑﯽ و ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‪.‬‬

‫در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺘﺎب ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺑﺴﻂ اﺻﻮل ﭘﺮداﺧﺘﻪام‪ .‬از ﮔﻔﺘﻦ ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎ اﮔﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻪام‬

‫ح‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﺮدهام‪ .‬ﮐﻮﺷﯿﺪهام اﻧﺪازه ﮐﺘﺎب ﺑﺮای ﺗﺪرﯾﺲ در دورهﻫﺎی ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ و ﺑﺎﻻﺗﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺮای داﻧﺸﺠﻮی اﯾﺮاﻧﯽ در ﯾﮏ ﺳﺎل ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ‪ ،‬اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﯿﺪ دارم اﯾﻦ آﺧﺮﯾﻦ ﻫﺪﯾﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺰرگ ﻓﯿﺰﯾﮏ اﯾﺮان‪ ،‬در روزﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ آﻓﺘﺎب‬
‫ﻋﻤﺮ دراز ﻣﻌﻠﻤﯽام را ﺑﺮ ﻟﺐ ﺑﺎم ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺒﻮل ﻧﻈﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﯿﻔﺘﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺮی ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻫﻢﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﻮدهام‪ ،‬اﻋﻢ از اﺳﺘﺎد و داﻧﺸﺠﻮ‪ .‬اﻣﯿﺪ دارم از ﮔﻔﺘﻦ و ﻧﻮﺷﺘﻦ‪ ‬ﻧﻘﺪ و ﻧﻈﺮ درﯾﻎ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﻮز‬
‫ﻣﺠﺎل ﺷﻨﯿﺪن و ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻦ دارم ‪.‬‬

‫ﯾﻮﺳﻒ ﺛﺒﻮﺗﯽ ‪ -‬زﻧﺠﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪١٣٩۶‬‬

‫خ‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪١‬‬

‫ﻧﻈﺮی ﺑﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﯿﺰﯾﮏ در ﺳﺎلﻫﺎی‬

‫ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺳﺪه ‪ ١٩‬و آﻏﺎزﯾﻦ ﺳﺪه ‪٢٠‬‬

‫‪ ١.١‬ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎر‬

‫ﻓﯿﺰﯾﮏ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺪه ‪ ١٩‬از ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه ﺷﺎﻣﻞ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ‪ ،‬اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ‪ ،‬و ﺗﺮﻣﻮدﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﺑﺎ اﻋﻼم ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﺣﺮﮐﺖ و ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻦ )ﭘﺮﯾﻨﺴﯿﭙﯿﺎ‬
‫‪ (١۶٨٧‬ﺻﻮرت رﺳﻤﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬زﻣﯿﻨﻪﻫﺎی ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ را ﮐﻮﻟﻦ )‪،(١٧٨۴‬‬
‫آﻣﭙﺮ )‪ ،(١٨٢۶‬ﻓﺎراده )‪ (١٨٣١‬و ﺑﺴﯿﺎری دﯾﮕﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺻﻮرتﺑﻨﺪی ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ آن‬
‫در ‪ ١٨۶۵‬ﺗﻮﺳﻂ ﻣﮑﺴﻮل اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﺮﻣﻮدﯾﻨﺎﻣﯿﮏ و ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ آﻣﺎری در ﻃﻮل ﺳﺪه‬
‫‪ ١٩‬ﺻﻮرتﺑﻨﺪی ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺧﻮد را ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮر ﻫﻨﺪﺳﯽ و ﻧﻮر ﻣﻮﺟﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺸﯽ از‬
‫ﻓﯿﺰﯾﮏ ﺳﺪه ‪ ١٩‬و ﭘﯿﺶ از آن را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬اﺗﻢ و ﻣﻮﻟﮑﻮل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ‬
‫از ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﮐﻮاﻧﺘﻮﻣﯽ‪ ،‬ذرات ﺑﻨﯿﺎدی‪ ،‬ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ و دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ در ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی زﯾﺎد‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫ﻣﯿﺪانﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص و ﻋﺎم ﺳﺨﻨﯽ در ﻣﯿﺎن ﻧﺒﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺎ آﻏﺎز ﺳﺪه ‪ ٢٠‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺑﺨﺶﻫﺎی ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﺟﺪا از ﻫﻢ‪ ،‬ﺻﻮرتﺑﻨﺪی ﺷﺪه‬

‫‪١‬‬
‫‪٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬ﻧﻈﺮی ﺑﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﯿﺰﯾﮏ در ﺳﺎلﻫﺎی ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺳﺪه ‪ ١٩‬و آﻏﺎزﯾﻦ ﺳﺪه ‪٢٠‬‬

‫و رﺳﻤﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺤﺚﻫﺎی ﺟﺪی ﻧﯿﺰ ﺑﺮای ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺸﺘﺮﮐﺎت آنﻫﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‬
‫و ﻓﺮﻣﻮلﺑﻨﺪی رﯾﺎﺿﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ در ﺗﻮﺟﯿﻪ و ﺗﻮﺻﯿﻒ‬
‫ﮐﻤ‪‬ﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪات آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ و روزاﻧﻪ آن ﺳﺎلﻫﺎ ﭼﻨﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻨﺎن ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽﻫﺎی‬
‫دﻗﯿﻘﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎور ﺑﻪ درﺳﺘﯽ آنﻫﺎ ﺻﻮرت ﻋﻘﯿﺪه ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬از ﺑﻌﻀﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪان‬
‫ﺳﺪه ‪ ١٩‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻌﻀﯽ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﺮﻋﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮور ﺑﺮای آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺟﻮاب ﭘﯿﺪا ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫وﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺳﺪه ‪ ٢٠‬آﺑﺴﺘﻦ اﻧﻘﻼﺑﯽ در ﻓﻬﻢ و درک اﻧﺴﺎن از ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ آن‬
‫روز ﻫﯿﭻ ژرفاﻧﺪﯾﺸﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺼﻮر ﮐﻨﺪ‪ .‬اوﻟﯿﻦ ﺧﻸ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ در اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﮑﺴﻮل ﻣﻮج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ را ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﺗﺰ )‪(١٨٨٧‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ آن را ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ اﻣﻮاج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر در ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﻣﮑﺴﻮل را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﻮر را ﻣﻮج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬
‫اﻋﻼم ﮐﻨﺪ و ﻣﺒﺤﺚ ﻧﻮر را ﮐﻪ ﺗﺎ آن روز راه ﺟﺪا ﻣﯽرﻓﺖ ﺑﻪ زﯾﺮ ﭼﺘﺮ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ درآورد‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﻣﻮاج ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه ﺗﺎ آن زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣﻮاج آب‪ ،‬اﻣﻮاج ﺻﻮﺗﯽ‪ ،‬ﻟﺮزشﻫﺎی ﺗﺎر و ﻃﺒﻞ‬
‫‪ -‬در آب‪ ،‬ﻫﻮا‪ ،‬ﺳﯿﻢ‪ ‬ﺗﺎر و ﭘﺮده‪ ‬ﻃﺒﻞ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﺪ اﻣﻮاج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬
‫در ﭼﻪ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﮑﺴﻮل ﺳﺮاغ اﺗﺮ رﻓﺖ‪ .‬اﺗﺮ ﭘﯿﺶ از ﻣﮑﺴﻮل در ﺳﺪه ‪١٧‬‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﺗﺮ ﺳﯿﺎل ﯾﺎ ذرات ﻟﻄﯿﻔﯽ ﻓﺮض ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﻨﺶ و واﮐﻨﺶ از راه دور را‬
‫)ﺑﺮای ﻧﯿﺮوﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ و ﮔﺮاﻧﺶ( ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﺗﺮ ﺳﺎﮐﻦ ﻓﺮض ﻣﯽﺷﺪ‬
‫و ﻧﯿﺰ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮای ﺗﻌﺮﯾﻒ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﺨﺖ در ﻓﻀﺎی ﻣﻄﻠﻖ ﺳﻪﺑﻌﺪی‬
‫داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ اﺗﺮ ﺗﻤﺎم ﮐﯿﻬﺎن را ﭘﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﺮ ﻣﺤﯿﻂ ﺷﻔﺎف و ﮐﺪر‬
‫ﻣﯽﮔﺬرد و ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن را از ﻓﻀﺎی ﺗﻬﯽ‪ ‬ﺑﯿﻦ زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﺪ‪:‬‬

‫• ﺳﺮﻋﺖ ﺣﺮﮐﺖ زﻣﯿﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺗﺮ ﭼﻘﺪر اﺳﺖ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان آن را اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺖ؟‬

‫• اﮔﺮ ﺑﻪ ﯾﮏ ﭼﺸﻤﻪ ﻧﻮر ﻧﺰدﯾﮏ و ﯾﺎ از آن دور ﺷﻮﯾﻢ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮری ﮐﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬
‫از ‪ ٣٠٠‬ﻫﺰار ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ ﭼﻪ ﻗﺪر زﯾﺎد و ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد؟‬

‫• اﺗﺮ ﭼﻨﺎن ﻟﻄﯿﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم اﺟﺴﺎم ﻧﻔﻮذ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻨﺎن ﺻﻠﺐ اﺳﺖ و ﺿﺮاﯾﺐ‬
‫اﻻﺳﺘﯿﮏ آن زﯾﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺘﺸﺎر ارﺗﻌﺎﺷﺎت آن )اﻣﻮاج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ(‬

‫‪٢‬‬
‫‪٣‬‬ ‫‪ .١.١‬ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎر‬

‫‪ ٣٠٠‬ﻫﺰار ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﻟﻄﺎﻓﺖ و ﺻﻼﺑﺖ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد‬
‫را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﺮد؟‬

‫• و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎی دﯾﮕﺮ‪.‬‬

‫آزﻣﺎﯾﺶﻫﺎی زﯾﺎدی ﺗﻮﺳﻂ ﻓﯿﺰو )‪ ،(١٨۵١‬ﻣﺎﯾﮑﻠﺴﻮن )‪ ،(١٨٨١‬ﻣﺎﯾﮑﻠﺴﻮن و ﻣﻮرﻟﯽ )‪(١٨٨٧‬‬

‫و دﯾﮕﺮان اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎی ﺑﺎﻻ را ﺟﻮاب دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر در‬
‫ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮد و اﺗﺮ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽداد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ١٩٠۵‬ﻧﻮﺑﺖ اﻧﯿﺸﺘﻦ ﺟﻮان ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻔﮑﺮ ﺳﻨﺘﯽ‪ ‬راﯾﺞ‪ ‬زﻣﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻮر ﻣﺤﯿﻂ اﻧﺘﺸﺎر‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬را ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارد و اﻋﻼم ﮐﻨﺪ اﮔﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر و اﻣﻮاج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﺑﺮای ﻫﻤﻪ‬
‫و در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻞ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد و اﮔﺮ اﺗﺮ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺧﻮدش را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻧﺸﻮد و ﻓﯿﺰﯾﮏ ﺑﺪون آن ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪﺗﺮ از ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ و اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ در ﺟﻤﻊ‬
‫ﺳﺮﻋﺖﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ ﮐﻼﺳﯿﮏ اﮔﺮ ﺳﺮﻋﺖ ‪ B‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ u١ ،A‬و ﺳﺮﻋﺖ ‪ C‬ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ‪ u٢ ،B‬ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺮﻋﺖ ‪ C‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ u١ + u٢ ،A‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻧﺎورداﯾﯽ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ ﺗﺤﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ اﮔﺮ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﺸﻤﻪ ‪ ،c‬و ﺳﺮﻋﺖ ﭼﺸﻤﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﻇﺮ ‪ v‬ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﻫﻤﭽﻨﺎن ‪ c‬ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻻزﻣﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺎورداﯾﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﮑﺴﻮل‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎورداﯾﯽ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﺗﺤﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ و ﻧﺎورداﯾﯽ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻫﺮ دو در ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺪه ‪ ١٩‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎز اﻧﯿﺸﺘﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺮﺳﯿﺪ ﭼﺮا‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﻓﯿﺰﯾﮏ از ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ و ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ از ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ؟ ﭼﺮا‬
‫ﻫﻤﻪ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ از ﯾﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﭘﯿﺮوی ﻧﮑﻨﻨﺪ و در ﻫﻤﻪ ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎی ﻟﺨﺖ‪ ،‬ﯾﮏﺳﺎن‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ؟ ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه اﻧﻘﻼﺑﯽ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎی اﻧﻘﻼﺑﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی‬
‫دو اﺻﻞ‪:‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدن ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر در ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎی ﻟﺨﺖ و ﯾﮏﺳﺎن ﺑﻮدن ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎ در ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎی‬
‫ﻟﺨﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ دﺳﺖ ﻧﺨﻮرده ﻣﺎﻧﺪ و ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﺑﺎ ﻧﺎﺑﺎوری و ﻋﻠﯽرﻏﻢ‬
‫ﻫﻤﻪ دﻗﺖ و ﺻﻼﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد ﺗﻦ ﺑﻪ ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ و ﺻﻮرتﺑﻨﺪی ﻧﻮﯾﻦ‬

‫‪٣‬‬
‫‪۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬ﻧﻈﺮی ﺑﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﯿﺰﯾﮏ در ﺳﺎلﻫﺎی ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺳﺪه ‪ ١٩‬و آﻏﺎزﯾﻦ ﺳﺪه ‪٢٠‬‬

‫داد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻌﺪ از اﻧﯿﺸﺘﻦ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﺷﺪه و ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ اﻧﯿﺸﺘﻦ و ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﻧﯿﻮﺗﻦ ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی‬
‫زﯾﺎد ﮐﻪ ﮐﺴﺮ ﻗﺎﺑﻞﺗﻮﺟﻬﯽ از ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در رﺧﺪادﻫﺎی روزﻣﺮه و در‬
‫ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮐﻢ‪ ،‬ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﻫﻨﻮز از دﻗﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و اﻋﺘﺒﺎر دارد‪.‬‬

‫ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﮐﻼﺳﯿﮏ و ﻧﺎورداﯾﯽ ﺗﺤﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ‬ ‫‪٢.١‬‬

‫ﺑﯿﺎن رﺳﻤﯽ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫• در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﺨﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺴﻤﯽ ﻧﯿﺮو وارد ﻧﺸﻮد‪ ،‬آن ﺟﺴﻢ ﯾﺎ ﺳﺎﮐﻦ اﺳﺖ‬
‫ﯾﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﯾﮏﻧﻮاﺧﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ دارد‪.‬‬

‫• در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﺨﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺴﻤﯽ ﺑﻪ ﺟﺮم ‪ m‬ﻧﯿﺮوی ‪ f‬وارد ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺘﺎب ‪a‬‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ‪:‬‬

‫‪f = ma.‬‬

‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﺑﯽﺷﺘﺎب ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ اﻧﺘﺰاﻋﯽ اﺳﺖ و ﺗﺤﻘﻖ آن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻧﺎﻇﺮ ﻓﺮﺿﯽ روی زﻣﯿﻦ‪ ،‬روی ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬در ﻓﻀﺎی‬
‫ﻣﯿﺎنﺳﯿﺎرهای و ﻣﯿﺎنﺳﺘﺎرهای‪ ،‬و ﯾﺎ در ﻫﺮ ﺟﺎی ﮐﯿﻬﺎن‬
‫ﻧﺼﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺮاﻧﺶ اﺟﺮام دور‬
‫و ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ و ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﺷﺘﺎب ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ را در ﺑﺨﺶ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ﭼﺎره ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻓﻌﻼ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬دو ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت‬
‫اﺳﺤﺎق ﻧﯿﻮﺗﻦ‪.١۶۴٢-١٧٢۶ :‬‬
‫ﻟﺨﺖ ‪ O‬و ‪ O′‬دارﯾﻢ و ‪ O′‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ O‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫‪ v‬ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در زﻣﺎن ‪ t = ٠‬ﻫﺮ دو ﺑﺮ ﻫﻢ‬
‫ﻣﻨﻄﺒﻖاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮدارﻫﺎی ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ و ﺷﺘﺎب ﯾﮏ ﻣﺘﺤﺮک ﻓﺮﺿﯽ در ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎی ‪ O‬و‬

‫‪۴‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪ .٢.١‬ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﮐﻼﺳﯿﮏ و ﻧﺎورداﯾﯽ ﺗﺤﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ‬

‫‪ ،O′‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮطاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪x = x′ + vt, u = u′ + v, a = a′ .‬‬ ‫)‪(١.١‬‬

‫از ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺳﺪه ‪ ،١٩‬ﻧﯿﺮوی ﮔﺮاﻧﺸﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺮوی ﻓﻨﺮ‪ ،‬ﻧﯿﺮوﻫﺎی رد و ﺑﺪل ﺷﺪه ﺑﯿﻦ‬
‫دو ﺟﺴﻢ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﻮرد‪ ،‬در ﺗﺒﺪﯾﻞ از ﭼﺎرﭼﻮب ‪ O‬ﺑﻪ ‪ O′‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .f′ = f ،‬ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺴﺎب اﮔﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ O‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ ma = f‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ ،(١.١‬در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ O′‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ ma′ = f′‬درﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫‪O‬‬ ‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١.١‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ از ﻣﺨﺘﺼﺎت ‪ O‬ﺑﻪ ‪ O′‬اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ در‬
‫و ‪ O′‬ﺑﻪ ﯾﮏ ﺻﻮرت ﻧﻮﺷﺘﻪﺷﺪه و ﺗﻔﺎوت ﺗﻨﻬﺎ در ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﯾﺎ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻦ زﺑﺮﻧﮕﺎﺷﺖ در ﭼﭗ و‬
‫راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎ روی ﮐﻤﯿﺖﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎورداﯾﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ ﺗﺤﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ را‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻧﺎورداﯾﯽ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻃﺒﯿﻌﺖ در ﺗﺒﺪﯾﻞ از ﯾﮏ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺼﺎت دﯾﮕﺮ‬
‫دارد‪.‬‬ ‫ﭘﺮداﻣﻨﻪ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﯽ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎی‬ ‫و‬ ‫ﻋﻤﯿﻖ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﯽ‬ ‫رﯾﺸﻪ‬
‫ﻧﺎورداﯾﯽ ﺗﺄ ﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﻇﺮﯾﻦ ﻟﺨﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻢ اﻣﺘﯿﺎزی ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮداﺷﺖ آنﻫﺎ از ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏﺳﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺎورداﯾﯽ‬
‫در ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ ﺗﻀﻤﯿﻦ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﺗﻤﺎم و‬
‫ﮐﻤﺎل ﺑﯿﻦ ﻧﺎﻇﺮﯾﻦ ﻟﺨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺑﺨﺶﻫﺎی‬
‫آﯾﻨﺪه ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ آن ﺑﺮﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺸﺖ‪ ،‬و آن را‬
‫ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎی ﻧﺎﻟﺨﺖ ﻧﯿﺰ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪.‬‬

‫ﮔﺎﻟﯿﻠﺌﻮ ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ‪.١۵۶۴-١۶۴٢ :‬‬ ‫ﮐﻨﮑﺎش ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ :‬دو ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ‬

‫‪O :‬‬
‫) ‪ (x١ , x٢ , x٣‬و ) ‪ O′ : (x′١ , x′٢ , x′٣‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ‪ O′‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ O‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺛﺎﺑﺖ ‪ v‬ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ دو ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮای‬
‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮی زﻣﺎنﻫﺎی ‪ t‬و ‪ t′‬ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻟﺤﻈﻪ ‪ O ،t = t′ = ٠‬و ‪ O′‬ﺑﺮ روی ﻫﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﺨﺘﺼﺎت از ‪ O‬ﺑﻪ ‪ O′‬و وارون آن ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬

‫‪t = t′ ,‬‬ ‫‪x = x′ + vt,‬‬ ‫‪x′ = x − vt.‬‬ ‫)‪(٢.١‬‬

‫‪۵‬‬
‫‪۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١‬ﻧﻈﺮی ﺑﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﯿﺰﯾﮏ در ﺳﺎلﻫﺎی ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺳﺪه ‪ ١٩‬و آﻏﺎزﯾﻦ ﺳﺪه ‪٢٠‬‬

‫ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎی ﮔﺮوه ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫• ﺗﺒﺪﯾﻞ از ‪ O′‬ﺑﻪ ‪ O‬ﺑﻪ ﺳﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﺆﻟﻔﻪ ‪ ،v‬ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از‬
‫∞‪ −‬ﺗﺎ ∞‪ +‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫• ﺑﺮای ﻫﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ از ‪ O′‬ﺑﻪ ‪ O‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﯾﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﻌﮑﻮس از ‪ O‬ﺑﻪ ‪ O′‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫‪ −v‬وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫• ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ازای ‪ v = ٠‬ﺗﺒﺪﯾﻞ واﺣﺪ اﺳﺖ و ‪ O = O′‬ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫• ﺗﺮﮐﯿﺐ دو ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮﻫﻢ ﯾﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬

‫‪x = x′ + vt, x′ = x′′ + ut, ⇒ x = x′′ + (v + u)t.‬‬

‫• ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢.١‬ﯾﮏ ﮔﺮوه ﺳﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮی ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و زﯾﺮ ﮔﺮوﻫﯽ‬
‫از ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺷﺶ ﭘﺎراﻣﺘﺮی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪۶‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪٢‬‬

‫اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪ -‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻧﺴﺒﯿﺖ‬

‫ﺧﺎص‬

‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﮔﺬرا ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﮑﺴﻮل‬ ‫‪١.٢‬‬

‫ﺳﺨﻦ را ﺑﺎ ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آﻏﺎز ﮐﻨﯿﻢ‪ :‬ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ وﺟﻮد دارد و ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺑﺎر )ﺑﺎر در واﺣﺪ ﺣﺠﻢ( را ﺑﺎ )‪ ρ(t, x‬و ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺟﺮﯾﺎن‬
‫اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ )اﻧﺪازه ﺑﺎری ﮐﻪ در واﺣﺪ زﻣﺎن از واﺣﺪ ﺳﻄﺢ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﮔﺬرد( را ﺑﺎ‬
‫)‪ J(t, x‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻠﯽ ﻫﺮ دو ﮐﻤﯿﺖ ﺑﺮﺣﺴﺐ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫• ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ﯾﺎ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد )اﺻﻞ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ(‪.‬‬

‫• ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ در اﻃﺮاف ﺧﻮد ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‪ ،E(t, x) ،‬اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﻃﺮﯾﻖ آن‬
‫روی ﺑﺎرﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺮو وارد ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﮐﻮﻟﻦ ‪.(١٧٨۴‬‬

‫• در ﻃﺒﯿﻌﺖ و در آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎه ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺗﮏﻗﻄﺒﯽ ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ دﯾﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫• ﺟﺮﯾﺎن اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ در اﻃﺮاف ﺧﻮد ﻣﯿﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‪ ،B(t, x) ،‬اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫آن روی ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺮو وارد ﻣﯽﮐﻨﺪ )آﻣﭙﺮ ‪.(١٨٢۶‬‬

‫• ﺗﻐﯿﯿﺮ زﻣﺎﻧﯽ در ﻣﯿﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآورد )ﻓﺎراده ‪.(١٨٣١‬‬

‫‪٧‬‬
‫‪٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪ -‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص‬

‫)راﺳﺖ( ﭼﺎرﻟﺰ اﮔﻮﺳﺘﯿﻦ ﮐﻮﻟﻦ‪) ،١٧٣٧-١٨٠۶ :‬ﭼﭗ( آﻧﺪره ﻣﺎری آﻣﭙﺮ‪.١٧٧۵-١٨۵۶ :‬‬

‫• ﺗﻐﯿﯿﺮ زﻣﺎﻧﯽ در ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺮﯾﺎن اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯿﺪان‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ اﻟﻘﺎء ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﺟﺮﯾﺎن ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻓﺰوده ﻣﮑﺴﻮل ‪.(١٨۶۵‬‬

‫• ﻣﯿﺪانﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ و ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﺑﻪ ذره ﺑﺎردار ﻧﯿﺮو وارد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪ ،‬دﻫﻪ‬
‫‪.(١٨٩٠‬‬

‫از ﮐﻮﻟﻦ و آﻣﭙﺮ و ﻓﺎراده و ﺑﯿﻮ و ﺳﺎوار و ﻟﻨﺰ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﮑﺴﻮل و ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﯾﮏﺻﺪ ﺳﺎل و ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎی آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺠﺮدی ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﺷﺪ‬
‫ﭘﺎﻻﯾﺶ ﺷﻮﻧﺪ و در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﮑﺴﻮل درآﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫‪١ ∂B‬‬
‫‪∇.B = ٠,‬‬ ‫‪∇×E+‬‬ ‫‪= ٠,‬‬ ‫)‪(١.٢‬‬
‫‪c ∂t‬‬
‫‪١ ∂E‬‬ ‫‪۴π‬‬
‫‪∇.E = ۴πρ,‬‬ ‫‪∇×B−‬‬ ‫=‬ ‫‪J,‬‬ ‫)‪(٢.٢‬‬
‫‪c ∂t‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪∂ρ‬‬
‫‪+ ∇.J = ٠,‬‬ ‫)‪(٣.٢‬‬
‫‪∂t‬‬
‫‪١‬‬
‫‪F = q(E + v × B).‬‬ ‫)‪(۴.٢‬‬
‫‪c‬‬
‫• از دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻫﻤﮕﻦ )‪ ،(١.٢‬اوﻟﯽ وﺟﻮد ﺗﮏﻗﻄﺒﯽ ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ را ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و دوﻣﯽ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﻟﻘﺎی ﻓﺎراده را ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد‪.‬‬

‫• از دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ )‪ ،(٢.٢‬اوﻟﯽ ﻗﺎﻧﻮن ﮐﻮﻟﻦ اﺳﺖ و دوﻣﯽ ﻗﺎﻧﻮن آﻣﭙﺮ و ﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﻣﮑﺴﻮل‪ ،∂E/∂t ،‬را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺟﺮﯾﺎن ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﻣﻮج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬

‫‪٨‬‬
 ‫‪٩‬‬ ‫‪ .١.٢‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﮔﺬرا ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﮑﺴﻮل‬

‫ﺟﺪول واﺣﺪﻫﺎی ﮔﻮﺳﯽ ‪ -‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ واﺣﺪﻫﺎی دﺳﺘﮕﺎه اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺟﮑﺴﻮن‪.‬‬
‫ﮐﻤﯿﺖ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه ﮔﻮﺳﯽ‬ ‫اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‬
‫‪ q‬ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‬ ‫اﺳﺘﺎتﮐﻮﻟﻦ‬ ‫×‪٣‬‬ ‫‪١٠٩‬‬ ‫ﮐﻮﻟﻦ‬
‫اﺳﺘﺎتﮐﻮﻟﻦ ﺑﺮ ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮﻣﮑﻌﺐ ‪ ρ‬ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‬ ‫‪٣ × ١٠٣‬‬ ‫ﮐﻮﻟﻦ ﺑﺮ ﻣﺘﺮﻣﮑﻌﺐ‬
‫‪ I‬ﺟﺮﯾﺎن اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‬ ‫اﺳﺘﺎتآﻣﭙﺮ‬ ‫‪٣ × ١٠٩‬‬ ‫آﻣﭙﺮ‬
‫‪ J‬ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺟﺮﯾﺎن اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‬ ‫اﺳﺘﺎتآﻣﭙﺮ ﺑﺮ ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ‬ ‫‪٣ × ١٠۵‬‬ ‫آﻣﭙﺮ ﺑﺮ ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ‬
‫‪ E‬ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‬ ‫اﺳﺘﺎتوﻟﺖ ﺑﺮ ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ‬ ‫‪١‬‬
‫‪٣‬‬ ‫‪× ١٠−۴‬‬ ‫وﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﺘﺮ‬
‫‪ Φ‬ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‬ ‫اﺳﺘﺎتوﻟﺖ‬ ‫‪١‬‬
‫‪٣٠٠‬‬ ‫وﻟﺖ‬
‫‪ B‬ﻣﯿﺪان ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬ ‫ﮔﻮس‬ ‫‪١٠۴‬‬ ‫ﺗﺴﻼ‬

‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﺻﻞ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽرﯾﺰد‪.‬‬

‫• ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣.٢‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ را ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫• ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۴.٢‬ﻧﯿﺮوی ﻟﻮرﻧﺘﺲ روی ذرهای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎر ‪ q‬و ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬دارد و در‬
‫ﻣﯿﺪانﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ و ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ‪ E‬و ‪ B‬ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﺑﺎﻻ ﺑﺮای ﻓﻀﺎی ﺗﻬﯽ و در دﺳﺘﮕﺎه واﺣﺪﻫﺎی ﮔﻮﺳﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫دﺳﺘﮕﺎه ﺿﺮﯾﺐ دیاﻟﮑﺘﺮﯾﮏ و ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﻧﻔﻮذ ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﺧﻸ ﻫﺮ دو ”ﯾﮏ” اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎراﻣﺘﺮ ‪ c‬در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎ ﺑﻌﺪ ﺳﺮﻋﺖ دارد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ واﺣﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دﺳﺘﮕﺎه ﮔﻮﺳﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪهاﻧﺪ‬
‫ﻣﻘﺪار آن ‪ ٣ × ١٠١٠‬ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ؛ و اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻌﺪا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﻧﻮر در ﺧﻸ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺧﻮد از ﺷﮕﻔﺘﯽﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ در ﺳﺪه ‪ ١٩‬ﺑﻮد و ﻣﮑﺴﻮل را ﺑﺮ‬
‫آن داﺷﺖ ﻧﻮر را از ﺟﻨﺲ اﻣﻮاج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ اﻋﻼم ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪٩‬‬
‫‪١٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪ -‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص‬

‫ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞﻫﺎی ﺑﺮداری و ﻧﺮدهای ‪ -‬آزادی در ﮔﺰﯾﺪن ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ‬ ‫‪٢.٢‬‬

‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻫﻤﮕﻦ )‪ ،(١.٢‬ﺻﻔﺮ ﺑﻮدن دﯾﻮرژاﻧﺲ ‪ B‬اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﺪ ‪ B‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﯾﮏ ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ‬
‫ﺑﺮداری ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪B = ∇ × A.‬‬ ‫)‪(۵.٢‬‬

‫ﺑﺎ ﺟﺎیﮔﺬاری آن در ﻣﻌﺎدﻟﻪ دوم )‪ (١.٢‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫(‬ ‫)‬
‫∂‪١‬‬
‫‪∇× E+‬‬ ‫‪A = ٠.‬‬
‫‪c ∂t‬‬

‫ﮐﺮل ﺑﺮدار درون ﭘﺮاﻧﺘﺰ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان آن را ﮔﺮادﯾﺎن ﯾﮏ ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﻧﺮدهای‪،‬‬
‫‪ ،−∇Φ‬داﻧﺴﺖ و ‪ E‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪١ ∂A‬‬
‫‪E = −∇Φ −‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(۶.٢‬‬
‫‪c ∂t‬‬

‫ﻣﯿﺪانﻫﺎی دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۵.٢‬و )‪ (۶.٢‬در ﺟﻔﺖ‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻫﻤﮕﻦ ﻣﮑﺴﻮل ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﯿﻤﯽ از‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞﻫﺎی )‪(A, Φ‬‬
‫ﯾﮑﺘﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و در ﮔﺰﯾﺪن آنﻫﺎ آزادی وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫اﮔﺮ )‪ Λ(t, x‬ﯾﮏ ﻣﯿﺪان ﻧﺮدهای دلﺧﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞﻫﺎی‬

‫‪A′ = A + ∇Λ,‬‬
‫‪١ ∂Λ‬‬
‫‪Φ′ = Φ −‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(٧.٢‬‬
‫‪c ∂t‬‬
‫ﻣﯿﺸﻞ ﻓﺎراده‪.١٨٢٢-١٨٩٣ :‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ‪ E‬و ‪ B‬را ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞﻫﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪:‬‬

‫‪B = ∇ × A′ ,‬‬
‫‪١ ∂A′‬‬
‫‪E = −∇Φ′ −‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪c ∂t‬‬

‫‪١٠‬‬
‫‪١١‬‬ ‫‪ .٢.٢‬ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞﻫﺎی ﺑﺮداری و ﻧﺮدهای ‪ -‬آزادی در ﮔﺰﯾﺪن ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ‬

‫‪B‬‬ ‫آزادی در ﮔﺰﯾﺪن ‪ Λ‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ را آﺳﺎن ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎیﮔﺬاری ‪ E‬و‬
‫ﺑﺮﺣﺴﺐ ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞﻫﺎی ﺑﺮداری و ﻧﺮدهایِ )‪ (A, Φ‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ )‪ ،(٢.٢‬رواﺑﻂ زﯾﺮ‬
‫را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬

‫∂‪١‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪(∇.A) − ∇٢ Φ = ۴πρ,‬‬
‫‪c ∂t‬‬
‫[‬ ‫]‬
‫‪١ ∂٢A‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪١ ∂Φ‬‬ ‫‪۴π‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪− ∇ A + ∇ ∇.A +‬‬ ‫=‬ ‫‪J.‬‬
‫‪c ∂t‬‬ ‫‪c ∂t‬‬ ‫‪c‬‬

‫ﺣﺎل از آزادی در ﮔﺰﯾﺪن ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﺑﺮای ﺳﺎدهﺳﺎزی ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﺑﺎﻻ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬دو ﮔﺰﯾﻨﻪ ﺑﯿﺶ‬
‫از ﻫﻤﻪ راﯾﺞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( در ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﮐﻮﻟﻦ‪ ∇.A = ٠ ،‬ﮔﺰﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺮای ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﻧﺮدهای‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اﻟﮑﺘﺮواﺳﺘﺎﺗﯿﮏ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﻮاﺳﻮن ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ب( در ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪ ،‬ﮔﺰﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪١ ∂Φ‬‬
‫‪∇.A +‬‬ ‫‪= ٠.‬‬ ‫)‪(٨.٢‬‬
‫‪c ∂t‬‬

‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﮔﺰﯾﻨﻪ دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺮای ‪ A‬و ‪ Φ‬از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی‬
‫آﺷﻨﺎی ﻣﻮج در ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪:‬‬

‫‪١ ∂٢Φ‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪− ∇٢ Φ = ۴πρ,‬‬ ‫)‪(٩.٢‬‬
‫‪c ∂t‬‬

‫‪١ ∂٢A‬‬ ‫‪۴π‬‬

‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬
‫= ‪− ∇٢ A‬‬ ‫‪J.‬‬ ‫)‪(١٠.٢‬‬
‫‪c ∂t‬‬ ‫‪c‬‬

‫ﺟﺪا از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٩.٢‬و )‪ ،(١٠.٢‬در ﻓﻀﺎی ﺧﺎﻟﯽ از ﺑﺎر و ﺟﺮﯾﺎن اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‪،ρ = J = ٠ ،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی ‪ E‬و ‪ B‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻮج ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬

‫‪١ ∂٢E‬‬ ‫‪١ ∂٢B‬‬

‫‪− ∇٢ E = ٠,‬‬ ‫‪− ∇٢ B = ٠.‬‬ ‫)‪(١١.٢‬‬
‫‪c٢ ∂t٢‬‬ ‫‪c٢ ∂t٢‬‬

‫‪١١‬‬
‫‪١٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪ -‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص‬

‫ﻣﻮج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬ ‫‪١.٢.٢‬‬

‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻧﯿﺎز آﯾﻨﺪه‪ ،‬دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١١.٢‬را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﯾﮏ دﺳﺘﻪ از ﺟﻮابﻫﺎی آنﻫﺎ‬
‫در ﻓﻀﺎی ﺑﯽﻣﺮز و ﺑﯽﮐﺮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪E = Eϵ̂١ exp[i(k.x − ωt)],‬‬ ‫)‪(١٢.٢‬‬

‫‪B = Bϵ̂٢ exp[i(k.x − ωt)],‬‬ ‫‪ω = ck.‬‬ ‫)‪(١٣.٢‬‬

‫ﮐﻪ در آنﻫﺎ ‪ E‬و ‪ B‬داﻣﻨﻪﻫﺎی ﻣﯿﺪانﻫﺎ و ﺛﺎﺑﺖاﻧﺪ‪ ϵ̂١ .‬و ‪ ϵ̂٢‬دو ﺑﺮدار واﺣﺪ در اﻣﺘﺪاد‬
‫ﻣﯿﺪانﻫﺎی ‪ E‬و ‪ B‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ k .‬ﺑﺮدار اﻧﺘﺸﺎر‪ k ،‬اﻧﺪازه ﺑﺮدار اﻧﺘﺸﺎر و ‪ ω‬ﺑﺴﺎﻣﺪ زاوﯾﻪای ﻣﻮج‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎرت )‪ (k.x − ωt‬زاوﯾﻪ اﺳﺖ و ﻓﺎز ﻣﻮج ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﮑﺎن ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻧﻘﺎط‬
‫ﻫﻢﻓﺎز ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻮج ﻧﺎم دارد و در اﯾﻦﺟﺎ ﺻﻔﺤﻪ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ k‬اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﺟﯽ را ﻣﻮج ﺗﺨﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺘﺸﺎر ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻮج‪،‬‬
‫‪(k.x − ωt) = const.,‬‬

‫‪ c = ω/k‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎراﻣﺘﺮ ‪ c‬ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ واﺣﺪﻫﺎی ﮔﻮﺳﯽ و‬
‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮیﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ وارد‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد اﮐﻨﻮن در ﻗﺎﻣﺖ ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺘﺸﺎر‬
‫ﻣﻮج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ و ﭼﻮن اﻧﺪازه‬
‫آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ آن ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد‬
‫ﻣﮑﺴﻮل ﻧﻮر ﻫﻢ ﻣﻮج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١١.٢‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی‬
‫)‪ (١.٢‬و )‪ ،(٢.٢‬رواﺑﻂ زﯾﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫‪k.ϵ̂١ = ٠, k.ϵ̂٢ = ٠, ϵ̂١ .ϵ̂٢ = ٠, ϵ̂٢ = k × ϵ̂١ .‬‬

‫ﺟﯿﻤﺰ ﮐﻠﺮک ﻣﮑﺴﻮل‪.١٨٣١-١٨٧٩ :‬‬ ‫ﺳﻪ ﺑﺮدار )‪ ( ϵ̂٢ ،ϵ̂١ ،k‬در ﺧﻸ و در ﻓﻀﺎی ﺑﯽﻣﺮز‪ ،‬دو‬
‫ﺑﻪ دو ﺑﺮ ﻫﻢ ﻋﻤﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮدار ‪ k‬ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪ‬
‫ﻣﻮج و دو ﺑﺮدار دﯾﮕﺮ در ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻮجاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺪام از دو ﺑﺮدار ‪ ϵ̂١‬و ‪ ϵ̂٢‬در ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻮج‬
‫دو ﻣﺆﻟﻔﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺮارداد اﻣﺘﺪاد ﺑﺮدار اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‪ ،ϵ̂١ ،‬را ﻗﻄﺒﺶ ﻣﻮج ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮج‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ دو ﻗﻄﺒﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺪارد‪ .‬اﮔﺮ اﻣﺘﺪاد ‪ ϵ̂١‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻄﺒﺶ را ﺧﻄﯽ و اﮔﺮ‬

‫‪١٢‬‬
‫‪١٣‬‬ ‫‪ .٣.٢‬ﺗﮑﺎﻧﻪ و اﻧﺮژی ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬

‫در ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻮج در ﺟﻬﺖ ﻋﻘﺮﺑﻪﻫﺎی ﺳﺎﻋﺖ ﯾﺎ وارون آن ﺑﭽﺮﺧﺪ ﻗﻄﺒﺶ را داﯾﺮوی ﭼﭗﮔﺮد ﯾﺎ‬
‫راﺳﺖﮔﺮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻗﻄﺒﺶ ﺧﻄﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو ﻗﻄﺒﺶ داﯾﺮوی راﺳﺖﮔﺮد و ﭼﭗﮔﺮد‬
‫ﺗﺠﺰﯾﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﺮ ﻗﻄﺒﺶ داﯾﺮوی را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو ﻗﻄﺒﺶ ﺧﻄﯽ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻫﻢ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﮐﺮد‪ .‬از‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﻨﺎﺳﺐ دو ﻗﻄﺒﺶ داﯾﺮوی ﯾﺎ ﺧﻄﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻗﻄﺒﺶ ﺑﯿﻀﻮی ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﮐﻪ در آن‬
‫اﻧﺘﻬﺎی ﺑﺮدار ‪ ϵ̂١‬در ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻮج ﯾﮏ ﺑﯿﻀﯽ ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮدارﻫﺎی )‪ ،(k, E, B‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻪ ﺑﺮدار ﻋﻤﻮد ﺑﺮﻫﻢ‪ ‬راﺳﺖﮔﺮد ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﮑﺎﻧﻪ و اﻧﺮژی ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬ ‫‪٣.٢‬‬

‫ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻌﺮﯾﻒ دﻗﯿﻘﯽ از ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺑﺎر و ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺟﺮﯾﺎن اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ ﺑﺪﻫﯿﻢ‪ .‬ذرات ﺑﺎردار ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در ﻣﺤﯿﻂ را ﺷﻤﺎرهﮔﺬاری ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ذره ‪n‬ام دارای ﺑﺎر ‪ ،qn‬ﻣﺴﯿﺮ )‪ ،xn (t‬و ﺳﺮﻋﺖ )‪ vn (t‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‪ ،ρ(x, t) ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺠﻤﻮع ﺑﺎرﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد در واﺣﺪ ﺣﺠﻢ در‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ‪ ،x‬در ﻟﺤﻈﻪ ‪،t‬‬
‫∑‬
‫= )‪ρ(x, t‬‬ ‫‪qn δ (٣) (x − xn (t)).‬‬ ‫)‪(١۴.٢‬‬
‫‪n‬‬

‫ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺟﺮﯾﺎن اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‪ ،J(x, t) ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻣﺠﻤﻮع ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد )ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب‬
‫ﻫﺮ ﺑﺎر در ﺳﺮﻋﺖ آن( در واﺣﺪ ﺣﺠﻢ در ﻧﻘﻄﻪ ‪ ،x‬در ﻟﺤﻈﻪ ‪،t‬‬
‫∑‬
‫= )‪J(x, t‬‬ ‫‪qn vn (t)δ (٣) (x − xn (t)).‬‬ ‫)‪(١۵.٢‬‬
‫‪n‬‬

‫ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬ ‫‪١.٣.٢‬‬

‫اﮔﺮ ﭼﮕﺎﻟﯽﻫﺎی ‪ ρ‬و ‪ J‬ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪ در ﻣﯿﺪانﻫﺎی ‪ E‬و ‪ B‬ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ ﻧﯿﺮوی ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ وارد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ .(۴.٢‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺮو ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺗﮑﺎﻧﻪ در واﺣﺪ زﻣﺎن‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ ذارت ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫∫‬
‫‪dPmech‬‬ ‫‪١‬‬
‫=‬ ‫‪(ρE + J × B)d٣ x‬‬ ‫)‪(١۶.٢‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪∫v‬‬ ‫[‬ ‫]‬
‫‪١‬‬ ‫‪١ ∂E‬‬
‫=‬ ‫‪E∇.E + (∇ × B −‬‬ ‫‪) × B d٣ x.‬‬
‫‪v‬‬ ‫‪۴π‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪∂t‬‬

‫‪١٣‬‬
‫‪١۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪ -‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ ρ‬و ‪ J‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﮑﺴﻮل ﺟﺎیﮔﺬاری ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮐﻤﯽ اﻋﻤﺎل ﺟﺒﺮی‬
‫در ﻃﺮف راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫∫‬
‫‪dPmech‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪=−‬‬ ‫‪(E × B)d٣ x‬‬ ‫)‪(١٧.٢‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪dt v ۴πc‬‬
‫∫‬
‫‪١‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪[E∇.E − E × (∇ × E) + B∇.B − B × (∇ × B)] d٣ x.‬‬
‫‪۴π v‬‬
‫در ﻃﺮف ﭼﭗ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ Pmech ،‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ ذرات اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎ دارد در ﺳﻮی راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫‪ g = ۴πc‬را ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻣﯿﺪان‪،‬‬ ‫‪١‬‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‪E × B ‬‬
‫و اﻧﺘﮕﺮال آن را ﺗﮑﺎﻧﻪ ﮐﻞ ﻣﯿﺪان ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪ .‬در اﻧﺘﮕﺮال دوم در ﺳﻮی راﺳﺖ ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺆﻟﻔﻪ‬
‫‪ i‬ﺑﺨﺶ اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ را ﺑﺎز ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪∂Ej‬‬ ‫‪∂Em‬‬
‫‪[E∇.E − E × (∇ × E)]i = Ei‬‬ ‫‪j‬‬
‫‪− ϵijk ϵklm Ej‬‬
‫‪∂x‬‬ ‫‪∂xl‬‬
‫‪∂Ej‬‬ ‫‪∂Em‬‬
‫‪= Ei‬‬ ‫‪− (δil δjm − δim δjl )Ej‬‬
‫‪∂xj‬‬ ‫‪∂xl‬‬
‫‪∂Ej‬‬ ‫‪∂Ei‬‬ ‫‪∂Ej‬‬ ‫∂‬ ‫‪١‬‬
‫‪= Ei j‬‬ ‫= ‪+ Ej j − Ej i‬‬ ‫‪(Ei Ej − E ٢ δij ),‬‬
‫‪∂x‬‬ ‫‪∂x‬‬ ‫‪∂x‬‬ ‫‪∂x‬‬ ‫‪j‬‬ ‫‪٢‬‬
‫ﮐﻪ در آن روی زﯾﺮﻧﮕﺎﺷﺖﻫﺎی ﺗﮑﺮار ﺷﺪه‪ ،(j, k, l, m) ،‬ﺟﻤﻊ زدهاﯾﻢ‪ .‬ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺨﺶ‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺨﺶ اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ دو را در ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺗﻨﺶ )‪(Stress tensor‬‬
‫ﻣﮑﺴﻮل ﺟﺎ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪:‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬
‫= ‪Θij‬‬ ‫‪(Ei Ej + Bi Bj ) −‬‬ ‫‪(E ٢ + B ٢ )δij ,‬‬ ‫)‪(١٨.٢‬‬
‫‪۴π‬‬ ‫‪٨π‬‬
‫و ﺣﺎﻻ ﺗﻐﯿﯿﺮ زﻣﺎﻧﯽ درﻣﺠﻤﻮع ﺗﮑﺎﻧﻪ ذرات و ﻣﯿﺪان را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ در ﻣﯽآورﯾﻢ‪:‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪d‬‬ ‫‪∂Θij ٣‬‬ ‫‪dPmech |i‬‬
‫‪٣‬‬
‫‪gi dx −‬‬ ‫‪j‬‬
‫‪d x=−‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(١٩.٢‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪∂x‬‬ ‫‪dt‬‬
‫ﺻﻮرت دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻠﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎﻻ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫) ‪∂gi ∂(−Θij‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪= −[ρE + J × B]i .‬‬ ‫)‪(٢٠.٢‬‬
‫‪∂t‬‬ ‫‪∂xj‬‬

‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٩.٢‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻐﯿﯿﺮ زﻣﺎﻧﯽ در ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻣﯿﺪان‪ ،∂gi /∂t ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎ ﺷﺎر ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻣﯿﺪان ﺑﻪ ﺑﯿﺮون از ﺣﺠﻢ ﻣﻮردﻧﻈﺮ‪ ،∂(−Θij )/∂xj ) ،‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞﺷﺪه‬
‫از ﻣﯿﺪان ﺑﻪ ذرات ﺑﺎردار‪.‬‬

‫‪١۴‬‬
‫‪١۵‬‬ ‫‪ .٣.٢‬ﺗﮑﺎﻧﻪ و اﻧﺮژی ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬

‫ﻣﺜﺎل از ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ‬

‫ﺑﺮای ﻓﻬﻢ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮِ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺗﻨﺶ‪ ،‬از ﺗﻨﺶ ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ ﻣﺜﺎل ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪ .‬در ﯾﮏ ﺟﺴﻢ ﻣﺎدیِ ﺗﺤﺖ ﺗﻨﺶ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﻣﻘﻄﻌﯽ‬
‫ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻣﺤﻮرِ ِ‪ i‬دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ واﺣﺪ ﺳﻄﺢ آن ﻧﯿﺮوی ‪ Θi‬وارد ﺷﻮد و ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی آن را ﺑﺎ‬
‫‪ j = ١, ٢, ٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ Θij ،‬ﻣﺆﻟﻔﻪ ِ‪ j‬ﻧﯿﺮوی وارد ﺑﺮ واﺣﺪ ﺳﻄﺤﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ اﻣﺘﺪاد ‪ i‬اﺳﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی ﻗﻄﺮی آن‪ ،Θii , i = ١, ٢, ٣ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺸﺎر ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺗﻨﺶ در اﺟﺴﺎم ﻣﺎدی‬
‫ﺳﺒﺐ ﮐﺮﻧﺶ )‪ (Strain‬ﻣﯽﺷﻮد و اﻧﺒﺴﺎط و اﻧﻘﺒﺎض و ﺑﺮش و ﭘﯿﭽﺶ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآورد‪ .‬ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺗﻨﺶ ﻣﺘﻘﺎرن‬
‫‪i‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .Θij = Θji ،‬ﺑﺮای ﻓﻬﻢ آن ﻣﮑﻌﺒﯽ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺆﻟﻔﻪ ‪ j‬ﻧﯿﺮوی وارد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ‪ i‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﻪ‬
‫ﻧﯿﺮوی وارد ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ‪ j‬ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮑﻌﺐ ﺳﺮ ﺟﺎی ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﭼﺮﺧﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﺮﺧﺸﯽ در اﺟﺴﺎم ﺗﺤﺖ ﺗﻨﺶ‬
‫دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ .Θij = Θji‬ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﺮﺣﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ آﻣﺪ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺗﻨﺶ دارد و‬
‫از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٨.٢‬ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺪان ﺑﻪ واﺣﺪ ﺳﻄﺤﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺑﺮدار واﺣﺪ ‪ n‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺮوی‬
‫‪ ni Θij‬وارد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻧﺮژی ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬ ‫‪٢.٣.٢‬‬

‫از دو ﻣﯿﺪان ‪ E‬و ‪ B‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ روی ذره ﺑﺎردار ﮐﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻧﯿﺮوی ﻣﯿﺪان‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ اﻣﺘﺪاد ﺣﺮﮐﺖ ذره اﺳﺖ و ﮐﺎر اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺗﻮان‬
‫ﻣﯿﺪان )ﮐﺎر در واﺣﺪ زﻣﺎن(‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۴.٢‬ﺑﺮای ﺑﺎر ‪ qn‬را در ‪ vn‬ﺿﺮب ﮐﻨﯿﻢ و روی ذرات‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در واﺣﺪ ﺣﺠﻢ ﺟﻤﻊ زﻧﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ J‬و ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﮑﺴﻮل ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫∫‬ ‫∫‬ ‫[‬ ‫]‬
‫‪c‬‬ ‫‪١ ∂E ٣‬‬
‫‪٣‬‬
‫= ‪E.Jd x‬‬ ‫‪E. ∇ × B −‬‬ ‫‪d x‬‬ ‫)‪(٢١.٢‬‬
‫‪v‬‬ ‫‪۴π v‬‬ ‫‪c ∂t‬‬
‫[ ∫‬ ‫]‬
‫‪١‬‬ ‫‪∂E‬‬ ‫‪∂B‬‬
‫‪= −‬‬ ‫‪E.‬‬ ‫‪+ B.‬‬ ‫‪+ c∇.(E × B) d٣ x.‬‬
‫‪۴π v‬‬ ‫‪∂t‬‬ ‫‪∂t‬‬

‫اﮔﺮ‬
‫‪١‬‬
‫=‪u‬‬ ‫) ‪(E ٢ + B ٢‬‬
‫‪٨π‬‬

‫را ﭼﮕﺎﻟﯽ اﻧﺮژی ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ و‬

‫‪c‬‬
‫=‪S‬‬ ‫‪E×B‬‬
‫‪۴π‬‬

‫‪١۵‬‬
‫‪١۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪ -‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص‬

‫را ﺷﺎر ‪) u‬ﮔﺬر اﻧﺮژی از واﺣﺪ ﺳﻄﺢ در واﺣﺪ زﻣﺎن( ﺑﺪاﻧﯿﻢ و ﺣﺠﻢ اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی ﺑﻪ دلﺧﻮاه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺑﺮای ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری اﻧﺮژی ﻣﯽرﺳﯿﻢ‪:‬‬
‫‪∂u‬‬
‫‪+ ∇.S = −J.E.‬‬ ‫)‪(٢٢.٢‬‬
‫‪∂t‬‬

‫‪J‬‬ ‫ﻃﺮف ﭼﭗ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬ﻃﺮف راﺳﺖ آن ﮐﺎر ﻣﯿﺪان ‪ E‬روی ﺟﺮﯾﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎﻫﺶ اﻧﺮژی ﻣﯿﺪان در ﯾﮏ ﺣﺠﻢ دلﺧﻮاه ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﮐﺎر ﻣﯿﺪان روی ذرات ﺑﺎردار‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در آن ﺣﺠﻢ ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺷﺎر اﻧﺮژی ﺑﻪ ﺑﯿﺮون از ﺣﺠﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎ‬
‫‪ .١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻮج ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺑﺮدار اﻧﺘﺸﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .٢‬درﺳﺘﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١١.٢‬را ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺟﻔﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ ﻣﮑﺴﻮل ﺑﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‪ :‬ﻣﺸﺘﻖ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اول )‪ (٢.٢‬را ﺑﺎ دﯾﻮرژاﻧﺲ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دوم آن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .۴‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ A‬و ‪ Φ‬در ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺻﺪق ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و‬

‫‪١ ∂Φ‬‬
‫‪∇.A +‬‬ ‫‪= f (t, x) ̸= ٠.‬‬
‫‪c ∂t‬‬
‫ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪی اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ در ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺻﺪق ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﻮاب‪:‬‬

‫‪١ ∂٢Λ‬‬
‫‪− ∇٢ Λ = f (t, x).‬‬
‫‪c٢ ∂t٢‬‬
‫‪ .۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺑﺮای ﻣﻮج ﺗﺨﺖ‪:‬‬

‫‪∂E‬‬
‫‪∇ × E = ik × E, ∇.E = ik.E,‬‬ ‫‪= iωE.‬‬
‫‪∂t‬‬

‫‪ .۶‬از ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١٢.٢‬و )‪ (١٣.٢‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١١.٢‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪:‬‬

‫‪k ٢ − ω ٢ /c٢ = ٠.‬‬

‫‪ .٧‬ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٠.٢‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪ .‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‪ :‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٧.٢‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪١۶‬‬
‫‪١٧‬‬ ‫‪ .٣.٢‬ﺗﮑﺎﻧﻪ و اﻧﺮژی ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬

‫‪ .٨‬ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣.٢‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪ .‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ راﺑﻄﻪ زﯾﺮ را اﺛﺒﺎت ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬

‫‪∇.(E × B) = E.∇ × B + (∇ × E).B.‬‬

‫ﺳﭙﺲ از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﮑﺴﻮل ‪ ∇ × E‬را ﺟﺎیﮔﺬاری ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪١٧‬‬
‫‪١٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٢‬اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪ -‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص‬

‫‪١٨‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪٣‬‬

‫ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ‬

‫ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ﮐﻪ در ﻓﺼﻞ ﭘﯿﺶ ﯾﺎد‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﻫﻤﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﺨﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻧﺎﻇﺮان ﻟﺨﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ‬
‫اﻣﺘﯿﺎزی ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ را در ﭼﺎرﭼﻮب ﺧﻮد ﯾﮏﺳﺎن ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﮔﺮ ﺑﺮای ﻧﺎﻇﺮ ) ‪O(x١ , x٢ , x٣‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﮑﺴﻮل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١.٢‬و‬
‫)‪ (٢.٢‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﺨﺘﺼﺎت زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﺑﻪ‬
‫) ‪ O′ (x′١ , x′٢ , x′٣‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت‬
‫ﻫﺎﻧﺮی ﭘﻮاﻧﮑﺎره‪.١٩١٢-١٨۵۴ :‬‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺠﺎی ‪ ،ρ ،B ،E‬و ‪ J‬ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ ،ρ′ ،B′ ،E′‬و ‪J′‬‬
‫ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری‬
‫از ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ ﺑﺮ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻻزم اﺳﺖ از ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﯾﺎری ﺑﺠﻮﻳﯿﻢ‪ .‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی‬
‫ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺎر ﻓﯿﺘﺰﺟﺮاﻟﺪ )‪ ،(١٨٨٩‬ﻟﻮرﻧﺘﺲ )دﻫﻪ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺳﺪه ‪ ،(١٩‬و ﭘﻮاﻧﮑﺎره )‪(١٩٠۵‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﺘﺮﮐﺎت و ﺗﻔﺎوتﻫﺎی‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ و ﻟﻮرﻧﺘﺲ را ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮد‪:‬‬

‫‪١٩‬‬
‫‪٢٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫• ﻫﺮ دو ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﺨﺖ ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ و ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﺨﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‬
‫اﻧﺘﺰاﻋﯽ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫• در ﺑﻨﯿﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ ﻓﺮض ﻓﻀﺎی ﻣﻄﻠﻖ‪ ‬ﺳﻪ ﺑﻌﺪیِ ﺗﺨﺖِ ﻫﻤﮕﻦ و ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮد و‬
‫زﻣﺎن ﻣﻄﻠﻖ ﻫﻤﮕﻦ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻧﺎﻇﺮان ﻟﺨﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی ﻓﻀﺎﯾﯽ‬
‫و ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی زﻣﺎﻧﯽ ﺑﯿﻦ دو رﺧﺪاد را ﯾﮏﺳﺎن اﻧﺪازه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺒﺪأ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺧﻮد را در ﮐﺠﺎ و ﻣﺤﻮرﻫﺎی ﺧﻮد را در ﮐﺪام اﻣﺘﺪاد اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎﯾﺸﺎن ﭼﭗﮔﺮد ﯾﺎ راﺳﺖﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮده ﯾﺎ‬
‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫• در ﺑﻨﯿﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻓﺮض ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﻣﻄﻠﻖ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎی ﻟﺨﺖ را‬
‫ﻫﻨﻮز ﻣﯽﺗﻮان در ﻫﺮ ﺟﺎ و اﻣﺘﺪاد‪ ،‬ﭼﭗﮔﺮد ﯾﺎ راﺳﺖﮔﺮد اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ را ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮد ﯾﺎ ﻧﮑﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی ﻓﻀﺎﯾﯽ و ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی زﻣﺎﻧﯽ رﺧﺪادﻫﺎ ﺟﺪا از‬
‫ﻫﻢ ﻧﺎوردا ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از آنﻫﺎ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ”ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎﻧﯽ” ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻧﺎوردا ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺛﺎﺑﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ‪ -‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬ ‫‪١.٣‬‬

‫ﺛﺎﺑﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻮدن ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر و ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ در ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎی ﻟﺨﺖ‪ ،‬دو روی ﯾﮏ‬
‫ﺳﮑﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﯾﮑﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﮕﺮی را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ‬
‫ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﯿﻤﯽ از اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻫﻤﮕﻦ ﻣﮑﺴﻮل )‪،(١.٢‬‬
‫ﻧﯿﺰ رﺳﯿﺪ‪ ،‬و در ﺑﺨﺶ ‪ ٣.۴‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدن ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﯽ‬
‫دارد‪ .‬اﺻﻞ اول ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص اﻧﯿﺸﺘﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ راه ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی‬
‫ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎی اﯾﻦ اﺻﻞ ﺣﯿﺮتآور اﺳﺖ و ﭘﺬﯾﺮش آن ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺮای اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﺶ از ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪات روزاﻧﻪ در ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮐﻢ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ آﺳﺎن‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫دو ﭼﺎرﭼﻮب ) ‪ O(x١ , x٢ , x٣‬و ) ‪ O′ (x′١ , x′٢ .x′٣‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﻣﺤﻮرﻫﺎی دو‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻮازی ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﺎرﭼﻮب ‪ O′‬در اﻣﺘﺪاد ‪ x١‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ O‬ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ‪ O‬و ‪ O′‬در ﻟﺤﻈﻪ ‪ t = t′ = ٠‬ﺑﺮ روی ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ در ﻟﺤﻈﻪ ﺻﻔﺮ ﯾﮏ‬

‫‪٢٠‬‬
‫‪٢١‬‬ ‫‪ .١.٣‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺛﺎﺑﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ‪ -‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬

‫ﻋﻼﻣﺖ ﻧﻮری از ‪ O‬و ‪ O′‬ﻧﺸﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﺎﻇﺮ ‪ O‬در ﻟﺤﻈﻪ ‪ t‬ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻮج را ﮐﺮهای ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ ct‬و‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ‪ O‬ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ‪ .‬ﻧﺎﻇﺮ ‪ O′‬ﻧﯿﺰ در ﻟﺤﻈﻪ ‪ t′‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻮج را ﮐﺮهای ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ ct′‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ‪O′‬ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪات روزاﻧﻪ ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ ﻫﺮ دو ﻧﺎﻇﺮ ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻮج را ﮐﺮه‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ ﺧﻮد ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ vt‬ﯾﺎ ‪ vt′‬از ﻫﻢ دور ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﺻﻞ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدن ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﭼﻨﯿﻦ ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻧﯿﺰ آن را ﺗﺎﯾﯿﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻮج ﻫﺮ ﮐﺪام از دو ﻧﺎﻇﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪c٢ t٢ − (x١ )٢ − (x٢ )٢ − (x٣ )٢ = c٢ t′٢ − (x′١ )٢ − (x′٢ )٢ − (x′٣ )٢ = ٠.‬‬

‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻋﻼﻣﺖ ﻧﻮری‪ ،‬ﻣﺘﺤﺮک دﯾﮕﺮی ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺘﯽ ﺑﻪ ﺟﺰ ‪ c‬از ‪ O‬و ‪ O′‬راه ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬در‬
‫زﻣﺎنﻫﺎی ‪ t‬و ‪ t′‬ﻓﺎﺻﻠﻪاش از ﻣﺒﺪأﻫﺎ ﮐﻤﺘﺮ از ‪ ct‬و ‪ ct′‬ﻣﯽﺷﺪ و ﻃﺮف راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎﻳﯽ از‬
‫ﻧﻮع ﺑﺎﻻ ﺻﻔﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﮔﻤﺎن ﺑﺮﯾﻢ‪:‬‬

‫• اﺳﺘﻘﻼل زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻻزم اﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ در ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫‪x‬ﻫﺎ زﻣﺎن وارد ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در ﺗﺒﺪﯾﻞ ‪t‬ﻫﺎ ﻫﻢ ﻣﮑﺎن وارد ﺷﻮد‪.‬‬

‫• ﺗﺒﺪﯾﻞ از ‪ O‬ﺑﻪ ‪ O′‬و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ ﺧﻄﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺟﺒﻬﻪﻫﺎی ﻣﻮج ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ از آنﻫﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ رﻓﺖ ﺑﺮای دو ﻧﺎﻇﺮ ﮐﺮه ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪x٣‬‬ ‫• اﮔﺮ ‪ O‬و ‪ O′‬در اﻣﺘﺪاد ‪x‬ﻫﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﯽرود در اﻣﺘﺪادﻫﺎی ‪ x٢‬و‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮی ﺑﻪ وﺟﻮد آﯾﺪ‪.‬‬

‫• در ﻫﺮ ﺣﺎل در ﺣﺪ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮐﻢ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ ‪x = x′ + vt′‬‬

‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﺪس و ﮔﻤﺎنﻫﺎی ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺧﻄﯽ زﯾﺮ را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ‪:‬‬

‫‪ct = γ(ct′ + αx′١ ), x١ = δ(βct′ + x′١ ), x٢ = x′٢ , x٣ = x′٣ .‬‬ ‫)‪(١.٣‬‬

‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (t, x١ , x٢ , x٣ ) ،(١.٣‬و ) ‪(t′ , x′١ , x′٢ , x′٣‬‬

‫ﻣﺨﺘﺼﺎت زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﯾﮏ رﺧﺪاد و ﻫﻤﺎن رﺧﺪاد‬
‫در ‪ O‬و ‪ O′‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ c ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر اﺳﺖ و در ﮐﻨﺎر‬
‫‪t‬ﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺗﺎ ﻫﻤﻪ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﺑ‪‬ﻌﺪ ﻃﻮل داﺷﺘﻪ‬

‫‪٢١‬‬

‫ﻫﻨﺪرﯾﮏ ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪.١٩٢٨-١٨٣۵ :‬‬

‫‪٢٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ‪ α, β, γ, δ‬ﺑﯽﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬و‬

‫ﺗﺎ اﯾﻦﺟﺎ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮماﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از رﺧﺪاد ﻫﺮ اﺗﻔﺎﻗﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﻣﻌﯿﻨﯽ ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ‬
‫داد‪ :‬ﺣﻀﻮر ﯾﮏ ﺷﺨﺺ در زﻣﺎن ‪ t‬در ﻣﮑﺎن‬
‫) ‪ ،(x١ , x٢ , x٣‬رﺳﯿﺪن ﻧﻮر ﻧﺸﺮ ﺷﺪه از ‪ O′‬در ﻟﺤﻈﻪ‬
‫‪ t′‬ﺑﻪ ) ‪ (x′١ , x′٢ , x′٣‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﻫﺎ‪ .‬ﺑﺮای ﭘﯿﺪا‬
‫ﮐﺮدن ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم‪ ،‬رﺧﺪادﻫﺎی زﯾﺮ را در‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫رﺧﺪاد ‪ :١‬ﺑﻮدن ‪ O‬در زﻣﺎن ‪ t‬در ‪ x١ = ٠‬از دﯾﺪ ﺧﻮدش و ﺑﻮدن ‪ O‬در زﻣﺎن ‪ t′‬در‬
‫‪ x′١ = −vt′‬از دﯾﺪ ﻧﺎﻇﺮ ‪ .O′‬ﺟﺎیﮔﺬاری اﯾﻦ دادهﻫﺎ در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١.٣‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬

‫‪v‬‬
‫= ‪٠ = δ(βct′ − vt′ ) =⇒ β‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪c‬‬
‫رﺧﺪاد ‪ :٢‬ﺑﻮدن ‪ O′‬در زﻣﺎن ‪ t‬در ‪ x١ = vt‬از دﯾﺪ ﻧﺎﻇﺮ ‪ O‬و ﺑﻮدن ‪ O′‬در زﻣﺎن ‪ t′‬در‬
‫‪ x′١ = ٠‬از دﯾﺪ ﺧﻮدش‪ .‬ﺟﺎیﮔﺬاری اﯾﻦ دادهﻫﺎ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١.٣‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬

‫‪ct = γct′ ,‬‬ ‫‪vt = δβct′ ,‬‬ ‫⇒=‬ ‫‪δβ/γ = v/c, =⇒ δ = γ.‬‬

‫ﺟﺎیﮔﺬاری اﯾﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١.٣‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬

‫‪ct = γ(ct′ + αx′١ ), x١ = γ(βct′ + x′١ ), β = v/c.‬‬ ‫)‪(٢.٣‬‬

‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ α ،(٢.٣‬و ‪ γ‬ﻫﻨﻮز ﻧﺎﻣﻌﻠﻮماﻧﺪ‪.‬‬

‫رﺧﺪاد ‪ :٣‬در ﻟﺤﻈﻪ ‪ t = t′ = ٠‬ﯾﮏ ﻋﻼﻣﺖ ﻧﻮری از ‪ O‬و ‪ O′‬ﮐﻪ روی ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺮ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬از ﻧﮕﺎه ﻧﺎﻇﺮ ‪ O‬ﻋﻼﻣﺖ ﻧﻮری در زﻣﺎن ‪ t‬ﺑﻪ روی ﮐﺮهای ﺑﻪ ﺷﻌﺎع‬

‫‪(x١ )٢ + (x٢ )٢ + (x٣ )٢ = c٢ t٢‬‬

‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬و از ﻧﮕﺎه ﻧﺎﻇﺮ ‪ O′‬در زﻣﺎن ‪ t′‬ﺑﺮوی ﮐﺮهای ﺑﻪ ﺷﻌﺎع‬

‫‪(x′١ )٢ + (x′٢ )٢ + (x′٣ )٢ = c٢ t′٢ .‬‬

‫‪٢٢‬‬
‫‪٢٣‬‬ ‫‪ .١.٣‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺛﺎﺑﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ‪ -‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬

‫از دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫‪٢‬‬ ‫‪′ ٢‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬

‫‪c٢ t٢ − (x١ ) = c٢ t′٢ − (x١ ) = (x٢ ) + (x٣ ) .‬‬

‫ﺣﺎل ﺗﺒﺪﯾﻞ )‪ (x, t‬ﺑﻪ ) ‪ (x′ , t′‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢.٣‬و ﺟﺎیﮔﺬاری آنﻫﺎ در ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﻻ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫‪α=β‬‬

‫و ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢.٣‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ در ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫‪ct = γ(ct′ + βx′١ ), x١ = γ(βct′ + x′١ ).‬‬ ‫)‪(٣.٣‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ‪ γ‬ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬آن را ﻫﻢ از وارون ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣.٣‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪.‬‬
‫دو راه ﺑﺮای داﻧﺴﺘﻦ وارون وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ .١‬ﺑﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ‪ t′‬و ‪ x′١‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ t‬و ‪ x١‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪:(٣.٣‬‬

‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬
‫= ‪ct′‬‬ ‫‪٢‬‬
‫= ‪(ct − βx١ ), x′١‬‬ ‫‪(x١ − βct).‬‬
‫) ‪γ(١ − β‬‬ ‫) ‪γ(١ − β ٢‬‬
‫‪ .٢‬ﻧﺎﻇﺮﻫﺎی ‪ O‬و ‪ O′‬اﻣﺘﯿﺎزی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺎﻇﺮ ‪ O‬ﻧﺎﻇﺮ ‪ O′‬را در ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ‪ O′‬ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻇﺮ ‪ O‬را در ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ −v‬ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آوردن وارون ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣.٣‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻋﻼﻣﺖ ‪ β‬ﻋﻮض ﺷﻮد و زﺑﺮﻧﮕﺎﺷﺖﻫﺎ‬
‫از ﻃﺮف راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﭼﭗ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ct′ = γ(ct − βx١ ), x′١ = γ(x١ − vt).‬‬

‫از ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫‪١‬‬
‫‪γ = (١ − β ٢ )− ٢ , β = v/c.‬‬ ‫)‪(۴.٣‬‬
‫ﺻﻮرت ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ در ﻧﻤﺎد ﻣﺎﺗﺮﯾﺴﯽ آن ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ زﯾﺮ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ct‬‬ ‫‪γ‬‬ ‫‪γβ ٠ ٠‬‬ ‫‪ct′‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ x١   γβ‬‬ ‫‪٠ ٠ ‬‬ ‫‪ ′١‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪γ‬‬ ‫‪ x‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪=‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(۵.٣‬‬
‫‪ x٢   ٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١ ٠ ‬‬ ‫‪ ′٢‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ x‬‬ ‫‪‬‬
‫‪x٣‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠ ١‬‬ ‫‪x′٣‬‬

‫‪٢٣‬‬
‫‪٢۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫وارون آن ﺑﺎ ﻋﻮض ﮐﺮدن ﻋﻼﻣﺖ ‪ β‬و ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﮐﺮدن زﺑﺮﻧﮕﺎﺷﺖﻫﺎ از راﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﭗ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﭼﺮﺧﺶﻫﺎی ﻣﺠﺎزی در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن‬

‫ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ‪ β‬و ‪ γ‬را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻊﻫﺎی ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪β = tghζ, γ = cosh ζ, γβ = sinh ζ, cosh٢ ζ − sinh٢ ζ = ١.‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ ζ‬ﯾﮏ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺑﺎزه )∞ ‪ (−∞, +‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۵.٣‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ‬
‫در ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ct‬‬ ‫‪cosh ζ‬‬ ‫‪sinh ζ‬‬ ‫‪٠ ٠‬‬ ‫‪ct′‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ x١   sinh ζ‬‬ ‫‪cosh ζ ٠ ٠ ‬‬ ‫‪ ′١‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ x‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪=‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(۶.٣‬‬
‫‪ x٢   ٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١ ٠ ‬‬ ‫‪ ′٢‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ x‬‬ ‫‪‬‬
‫‪x‬‬‫‪٣‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠ ١‬‬ ‫‪x′٣‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊﻫﺎی ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﺗﺎﺑﻊﻫﺎی ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬

‫‪١ iθ‬‬ ‫‪١‬‬

‫= ‪cos θ‬‬ ‫‪(e + e−iθ ), sin θ = (eiθ − e−iθ ).‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪٢i‬‬
‫‪١ ζ‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪cosh ζ = (e + e−ζ ), sinh ζ = (eζ − e−ζ ).‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬
‫اﮔﺮ ‪ ζ = iθ‬را زاوﯾﻪ ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۶.٣‬را‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﭼﺮﺧﺶ در‬
‫ﺻﻔﺤﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﺼﺎت‪ ،‬ﭼﺮﺧﺶ ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ در ﺻﻔﺤﻪ ) ‪ (t, x١‬ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ و از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آﺷﻨﺎی ﻓﻀﺎی‬
‫اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﻣﻨﻈﻮر ﯾﺎری ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﮐﻮﺗﺎهﻧﻮﯾﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (۵.٣‬و )‪ (۶.٣‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺸﺮده زﯾﺮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪x = Λx′ ,‬‬ ‫‪x′ = Λ−١ x‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ x‬و ‪ x′‬ﺑﺪون زﺑﺮﻧﮕﺎﺷﺖﻫﺎی )‪ ،(٠, ١, ٢, ٣‬ﯾﺎ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺮداری ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﮏ‬
‫ﺳﺘﻮنﻫﺎی ﭼﻬﺎر ﺗﺎﯾﯽ )‪ (ct, x‬و ) ‪ (ct′ , x′‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ Λ(v) .‬ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وارون آن )‪ Λ−١ (v) = Λ(−v‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎﻧﯽ را ﻧﺎوردا‬

‫‪٢۴‬‬
‫‪٢۵‬‬ ‫‪ .٢.٣‬ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬

‫ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻔﺎوت ﻣﺨﺘﺼﺎت دو رﺧﺪاد در ﻣﺨﺘﺼﺎت ‪ (cdt, dx) ،O‬و در ﻣﺨﺘﺼﺎت‬
‫‪ (cdt′ , dx′ ) ،O′‬ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪ds٢ = c٢ dt٢ − dx٢ = c٢ dt′٢ − dx′ .‬‬ ‫)‪(٧.٣‬‬

‫ﺑﺮای ﻧﺸﺎن دادن درﺳﺘﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٧.٣‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎی ‪ dt‬و ‪ dx‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ آنﻫﺎ از‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۵.٣‬ﻗﺮار داده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ dτ = ds/c :‬ﮐﻤﯿﺖ ﭼﺎرﻧﺮدهای اﺳﺖ و ﺑ‪‬ﻌﺪ زﻣﺎن دارد‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ ﻫﺮ ﻧﺎﻇﺮ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺳﺎﮐﻦ اﺳﺖ )‪ .(dx = ٠‬ﺑﺮای او ‪ dt = dτ‬ﻧﺎورداﺳﺖ‪ dτ .‬را وﯾﮋهزﻣﺎن ﻧﺎﻇﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬ ‫‪٢.٣‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺛﺎﺑﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﻫﺮ دو ﻧﺎﻇﺮ ‪ O‬و ‪ O′‬ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻮج ﻧﺸﺮ ﺷﺪه در ﻟﺤﻈﻪ‬
‫ﺻﻔﺮ را ﮐﺮه ﺑﻪ ﻣﺒﺪأ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮر آن ﺑﺮای اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﺸﺎﻫﺪهﻫﺎی روزاﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮐﻢ ﺳﺮوﮐﺎر دارد و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ آﺳﺎن‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﺑﺎﻻ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽﻫﺎی ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ‪ .‬در زﯾﺮ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻧﻘﺒﺎض ﻃﻮل‪:‬‬

‫ﻧﺎﻇﺮ ‪ O′‬ﺧﻂﮐﺸﯽ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ l٠‬در روی ﻣﺤﻮر ‪ x′‬ﺧﻮد دارد و ﻣﺨﺘﺼﺎت دو ﺳﺮ آن را ‪ x′١‬و‬
‫‪ x′٢ = x′١ +l٠‬اﻧﺪازه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬دﺳﺘﯿﺎران ﻧﺎﻇﺮ ‪ O‬ﮐﻪ در روی ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺧﻂﮐﺶ‬
‫ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬از ﺟﻠﻮی آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺎت دو ﺳﺮ ﺧﻂﮐﺶ را در زﻣﺎن ‪ t‬و ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫‪ x١‬و ‪ x٢ = x١ + l‬اﻧﺪازه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮای ﺗﺒﺪﯾﻞ اﻧﺪازهﮔﯿﺮیﻫﺎی ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﻢ دﯾﮕﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪l٠ = (x′٢ − x′١ ) = γ[(x٢ − vt) − (x١ − vt)] = γl‬‬

‫‪١‬‬
‫‪=⇒ l = l٠ < l٠ .‬‬ ‫)‪(٨.٣‬‬
‫‪γ‬‬

‫‪٢۵‬‬
‫‪٢۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ l٠ (٨.٣‬ﻃﻮل ﺧﻂﮐﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﻇﺮ ‪ O′‬در دﺳﺖ دارد‪ .‬و ‪ l‬ﻃﻮل ﻫﻤﺎن‬
‫ﺧﻂﮐﺶاﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖﯾﺎران ﻧﺎﻇﺮ ‪ O‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر ﺧﻂﮐﺶ از ﻣﻘﺎﺑﻞ آنﻫﺎ اﻧﺪازه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ l‬ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ از ‪ l٠‬اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﻇﺮ ‪ O′‬ﻧﯿﺰ ﺧﻂﮐﺶ ﻧﺎﻇﺮ ‪ O‬را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪−v‬‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ از ﺧﻂﮐﺶ ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ )اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮی ﻧﺎﻇﺮﻫﺎی ﻟﺨﺖ(‪.‬‬

‫اﺗﺴﺎع زﻣﺎن‪:‬‬

‫دو ﻧﺎﻇﺮ ‪ O‬و ‪ O′‬ﺳﺎﻋﺖﻫﺎی ﻣﺸﺎﺑﻪ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر از ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﻢ آنﻫﺎ را روی‬
‫ﻟﺤﻈﻪ ‪ t = t′ = ٠‬ﺑﺎﻫﻢ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻋﺒﻮر از ﻫﻢ دﯾﮕﺮ ﻧﺎﻇﺮ ‪ O′‬ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫‪ ∆t٠ = t′٢ − t′١‬را ﯾﺎدداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﻇﺮ ‪ O‬ﯾﺎدداﺷﺖ اول ‪ O′‬را در ﻟﺤﻈﻪ ‪ t١‬در ﻣﮑﺎن‬
‫‪ ،x١ = vt١‬و ﯾﺎدداﺷﺖ دوم او را در ﻟﺤﻈﻪ ‪ t٢‬در ﻣﮑﺎن ‪ ،x٢ = vt٢‬ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ و ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ‪ ∆t = t٢ − t١‬ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺴﺎب ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪:‬‬
‫‪β‬‬ ‫‪β‬‬
‫‪∆t٠ = t′٢ − t′١ = γ[(t٢ −‬‬ ‫‪vt٢ ) − (t١ − vt١ )] = γ(١ − β ٢ )∆t‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪=⇒ ∆t = γ∆t٠ > ∆t٠ .‬‬ ‫)‪(٩.٣‬‬
‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ∆t٠ ،(٩.٣‬زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﻇﺮ ‪ O′‬ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮد اﻧﺪازه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫‪ ∆t‬زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﯿﺎران ‪ O‬در ﻧﻘﺎط ‪ x١‬و ‪ x٢‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر ‪ O′‬از ﺟﻠﻮﺷﺎن روی ﻋﻘﺮﺑﻪ‬
‫ﻫﺎی ﺳﺎﻋﺖ او ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﮔﺰارش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ∆t .‬ﺑﺰرگﺗﺮ از ‪ ∆t٠‬اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﻇﺮ ‪ O‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﺳﺎﻋﺖ ‪ O′‬ﮐﻨﺪ ﺗﺮ از ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮدش ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﻇﺮ ‪O′‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﺳﺎﻋﺖ ﻧﺎﻇﺮ ‪ O‬را ﮐﻨﺪﺗﺮ از ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ )ﺑﺎز اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮی ﻧﺎﻇﺮﻫﺎی ﻟﺨﺖ(‪.‬‬

‫ﮔﻮاه ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮای راﺳﺘﯽ آزﻣﺎﻳﯽ اﺗﺴﺎع زﻣﺎن و اﻧﻘﺒﺎض ﻃﻮل وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ذرهﻫﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻧﺎﭘﺎﯾﺪاری وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از واﭘﺎﺷﯽ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫دورﺗﺮ از آن ﭼﻪ را ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﮐﻮﺗﺎهﺷﺎن اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﺪ ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ذره ‪ µ‬ﯾﮏ ﻟﭙﺘﻮن ﺑﺎ ﺟﺮم‬
‫ﺳﮑﻮن ‪ ١٠۵‬اﻟﮑﺘﺮونوﻟﺖ و ﻧﯿﻢﻋﻤﺮ ‪ ٢/٢‬ﻣﯿﮑﺮوﺛﺎﻧﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺗﺴﺎع زﻣﺎن‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﻫﻢ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ‪ ۶۶٠‬ﻣﺘﺮ از زاﯾﺸﮕﺎه ﺧﻮد‬
‫دور ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ رﺳﯽ و ﻫﺎل )‪ [١٧] (١٩۴٠‬ذره ‪ µ‬ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه در ﻫﻮاﮐﺮه زﻣﯿﻦ را ‪ ١۶٣۴‬ﻣﺘﺮ‬
‫دورﺗﺮ از زاﯾﺸﮕﺎه آنﻫﺎ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮرﺳﯽ دﻗﯿﻖﺗﺮ در ‪ ١٩۶٣‬اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻓﺮﯾﺶ و اﺳﻤﯿﺖ‬

‫‪٢۶‬‬
‫‪٢٧‬‬ ‫‪ .٣.٣‬ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﭼﺎرﺑﻌﺪی )ﻓﻀﺎی ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ(‬

‫]‪ ۵۶٣ ،[٧‬ذره ‪ µ‬را ﮐﻪ در آﻏﺎز ﺣﺮﮐﺖ از ﺑﺎﻻی ﮐﻮه واﺷﻨﮕﺘﻦ‪ ،‬اﯾﺎﻟﺖ ﻧﯿﻮﻫﻤﭙﺸﺎﯾﺮ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺘﻬﺎی‬
‫‪ ٠٫ ٩٩۵٢c‬داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺳﻄﺢ درﯾﺎ )در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ١٩٠٧‬ﻣﺘﺮ دورﺗﺮ از ﻣﺤﻞ زاﯾﺶ( ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫از ﺗﺼﺤﯿﺢ دادهﻫﺎی ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻨﺪ ﺷﺪﮔﯽ ذرهﻫﺎ در ﻋﺒﻮر از ﺟﻮ‪ ،‬ﺿﺮﯾﺐ اﺗﺴﺎع زﻣﺎن را‬
‫‪ γ = ٨٫ ٨ ± ٠٫ ٨‬و ﻧﯿﻢﻋﻤﺮ ذره را ‪ ٢/٢‬ﻣﯿﮑﺮوﺛﺎﻧﯿﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻤﻊ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎ‪:‬‬

‫دو ﻧﺎﻇﺮ ‪ O‬و ‪ O′‬ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﯾﮏ ﻣﺘﺤﺮک را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ‪ u = dx/dt‬و ‪ u′ = dx′ /dt′‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‬

‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﺒﺪﯾﻞ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫∥‪dx‬‬ ‫) ‪γ(dx′∥ + vdt′‬‬ ‫‪u′∥ + v‬‬

‫= ∥‪u‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(١٠.٣‬‬
‫‪dt‬‬ ‫) ∥‪γ(dt′ + βc dx′‬‬ ‫‪١ + vu′∥ /c٢‬‬
‫⊥‪dx‬‬ ‫⊥‪dx′‬‬ ‫⊥‪u′‬‬
‫= ⊥‪u‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(١١.٣‬‬
‫‪dt‬‬ ‫) ∥‪γ(dt′ + βc dx′‬‬ ‫) ‪γ(١ + vu′∥ /c٢‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از زﯾﺮﻧﮕﺎﺷﺖﻫﺎی ∥ و ⊥ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ﻣﻮازی ﺑﺎ ‪ v‬و ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ v‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی‬

‫)‪ (١٠.٣‬و )‪ (١١.٣‬اﮔﺮ در ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮐﻢ‪ ،‬از ‪ v٢ /c٢‬و ‪ vu′∥ /c٢‬ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﺷﻮد ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻤﻊ‬
‫ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫‪u∥ = u′∥ + v,‬‬ ‫‪u⊥ = u′⊥ .‬‬

‫ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ‪ v‬ﯾﺎ ∥‪ u′‬ﯾﺎ ﻫﺮ دو ﺑﻪ ‪ c‬ﻣﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ u∥ ،‬ﺑﻪ ‪ c‬و‬
‫⊥‪ u‬ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻣﯿﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و ﺳﺮﻋﺘﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ‪ c‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬

‫ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﭼﺎرﺑﻌﺪی )ﻓﻀﺎی ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ(‬ ‫‪٣.٣‬‬

‫اﻋﻤﺎل ﺟﺒﺮی و ﻫﻨﺪﺳﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ از ﻧﻈﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ‬
‫ﮐﺎرا ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ و ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ را ﺳﺎده ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮلﺑﻨﺪی رﯾﺎﺿﯽ زﯾﺒﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و اﻋﻤﺎل ﺟﺒﺮی و ﻫﻨﺪﺳﯽ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﭼﺎرﺑﻌﺪی را آﺳﺎن‬
‫ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ اﯾﻦ ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ را ﭼﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﯿﺶ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع‪،‬‬

‫‪٢٧‬‬
‫‪٢٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫ﯾﮏ ﻣﻄﻠﺐ روزآﺷﻨﺎ را ﯾﺎد آور ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮای ﺳﻨﺠﯿﺪن ﻫﺮ ”ﭼﯿﺰ” ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﻨﺠﻪ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‬
‫و ﻣﻘﺪار آن ﭼﯿﺰ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻧﺪازه ﺳﻨﺠﻪ ﺿﺮب در ﻋﺪد ﺳﻨﺠﻪﻫﺎ در آن ﭼﯿﺰ‪ .‬ﺑﻪ دو ﻣﺜﺎل‬
‫زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ .١‬ﺑﺎ ﻫﺰار رﯾﺎل ﭼﻨﺪ آبﻧﺒﺎت ﻣﯽﺗﻮان ﺧﺮﯾﺪ‬

‫ﻋﺪد آبﻧﺒﺎت × ﺑﻬﺎی ﯾﮏ آبﻧﺒﺎت = ‪ ١٠٠٠‬رﯾﺎل‬

‫ﺑﻬﺎی آبﻧﺒﺎت ﺳﻨﺠﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﻢ ﯾﺎ زﯾﺎد ﺷﻮد ﻣﻘﺪار آن زﯾﺎد ﯾﺎ ﮐﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫→‬
‫‪−‬‬
‫‪ .٢‬در ﻓﻀﺎی ﺳﻪ ﺑﻌﺪی ﺑﺮدار ‪ V‬را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﺼﺎوﯾﺮ آن روی ﺑﺮدار واﺣﺪﻫﺎی‬
‫)‪ ِ(êi ; i = ١, ٢, ٣‬ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت )‪ (x, y, z‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫→‬
‫‪−‬‬ ‫∑‬
‫= ‪V‬‬ ‫‪V i êi .‬‬
‫‪i‬‬

‫ﺑﺮدار واﺣﺪﻫﺎی ‪ ِêi‬ﺳﻨﺠﻪﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ در آنﻫﺎ ﺳﺒﺐ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻌﮑﻮس در‬
‫ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ‪ V i‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﮐﻢ ﺷﺪن ﻃﻮل ﺑﺮدارﻫﺎی واﺣﺪ ﺳﺒﺐ‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ اﻧﺪازه ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﭼﺮﺧﺶ آنﻫﺎ در ﺟﻬﺖ ﻋﻘﺮﺑﻪﻫﺎی ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺑﺎ ﭼﺮﺧﺶ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎ در ﺧﻼف ﺟﻬﺖ ﻋﻘﺮﺑﻪﻫﺎی ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬آ ﮔﺎﻫﯽ از اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫در ﺑﺤﺜﯽ ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ دارﯾﻢ ﺿﺮوری اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮای ﺗﻤﯿﺰ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ ﺳﻨﺠﻪﻫﺎ را‬
‫ﺑﺎ ﺻﻔﺖ ﻫﻢوردا و ﺳﻨﺠﯿﺪهﻫﺎ را ﺑﺎ ﺻﻔﺖ ﭘﺎدورا ﺑﻪ ﮐﺎر ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻫﻢورداﻫﺎ و ﭘﺎدورداﻫﺎ وارون ﻫﻢدﯾﮕﺮ اﺳﺖ‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ :‬ﻓﻀﺎی ﭼﺎرﺑﻌﺪی ) ‪ xα : (x٠ = ct, x١ , x٢ , x٣‬را ﮐﻪ در آن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎﻧﯽ‬

‫دو رﺧﺪاد ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت ﻣﺨﺘﺼﺎت ‪ ،dxα‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و در ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬
‫از ﯾﮏ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ دﯾﮕﺮ ﻧﺎوردا ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻓﻀﺎی ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ds٢ = (dx٠ )٢ − (dx١ )٢ − (dx٢ )٢ − (dx٣ )٢ = ηαβ xα xβ .‬‬ ‫)‪(١٢.٣‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ η‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ )‪ (Minkowski‬اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪٢٨‬‬
‫‪٢٩‬‬ ‫‪ .۴.٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﭘﻮاﻧﮑﺎره و ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﮐﻨﮑﺎش ﺑﯿﺸﺘﺮ‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٠ −١ ٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪[ηαβ ] = [η αβ ] = ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪det η = −١.‬‬
‫‪ ٠ ٠ −١ ٠‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ٠‬‬ ‫‪٠ −١‬‬

‫ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی آن ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‬

‫‪η٠٠ = η ٠٠ = ١,‬‬ ‫‪η٠i = ηi٠ = η ٠i = η i٠ = ٠,‬‬ ‫‪ηij = η ij = −δij ,‬‬ ‫‪(i, j) = ١, ٢, ٣.‬‬

‫ﺑﻪ ﻗﺮارداد ﺟﻤﻊ روی ﯾﮏ زﯾﺮ ﻧﮕﺎﺷﺖ و ﯾﮏ زﺑﺮﻧﮕﺎﺷﺖ ﺗﮑﺮار ﺷﺪه ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫ﭼﺎرﺗﺎﯾﯽ‬

‫) ‪dxα = (dx٠ , dx١ , dx٢ , dx٣‬‬

‫ﺑﺎ زﺑﺮﻧﮕﺎﺷﺖ از ﺣﺮوف ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ را ﭼﺎرﺑﺮدار ﭘﺎدوردا )‪ (Contravariant‬در ﻓﻀﺎی ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ‬

‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﺎرﺑﺮدار ﭘﺎدوردا ﯾﮏ ﻫﻢزاد ﻫﻢوردا )‪ (Covariant‬ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت زﯾﺮ‪ ،‬ﺑﺎ زﯾﺮﻧﮕﺎﺷﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪:‬‬

‫‪dxα = (dx٠ , dx١ , dx٢ , dx٣ ) = ηαβ dxβ = (dx٠ , −dx١ , −dx٢ , −dx٣ ),‬‬

‫و ﺑﻪ ﻋﮑﺲ‪:‬‬
‫‪α‬‬
‫‪dx = η‬‬ ‫‪αβ‬‬
‫‪dxβ = (dx٠ , −dx١ , −dx٢ , −dx٣ ).‬‬

‫ﺑﺮای ﮐﻮﺗﺎهﻧﻮﯾﺴﯽ ‪ ds٢‬را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺻﻮرتﻫﺎی زﯾﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪ds٢ = ηαβ dxα dxβ = dxα dxα = dxβ dxβ .‬‬

‫ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﭘﻮاﻧﮑﺎره و ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﮐﻨﮑﺎش ﺑﯿﺸﺘﺮ‬ ‫‪۴.٣‬‬

‫در دو ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﺨﺖِ ‪ O‬و ‪ ،O′‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ ﻫﻢزﻣﺎن ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬

‫‪٢٩‬‬
‫‪٣٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫ﻣﺒﺪأﻫﺎ روی ﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬

‫ﻣﺤﻮرﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭼﺮﺧﯿﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫‪ O‬و ‪ O′‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫واروﻧﯽ در ﻣﮑﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫واروﻧﯽ در زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی واروﻧﯽ در ﺳﺮﻋﺖﻫﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﺗﺒﺪﯾﻞ دو ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﻪ ﻫﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮد‪:‬‬

‫‪x′ = Λx + a :‬‬ ‫‪x′α = Λα β xβ + aα ,‬‬ ‫‪x′α = Λα β xβ + aα ,‬‬ ‫)‪(١٣.٣‬‬

‫ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‬

‫‪∂x′α‬‬ ‫‪∂x′α‬‬
‫‪= Λα β ,‬‬ ‫‪= Λα β .‬‬ ‫)‪(١۴.٣‬‬
‫‪∂xβ‬‬ ‫‪∂xβ‬‬

‫ﮐﻪ در آن ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﭼﻬﺎر در ﭼﻬﺎر ‪ Λ‬در ﮐﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺶ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ دارد )ﺳﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮ‬
‫ﺑﺮای ﺳﻪ ﭼﺮﺧﺶ ﻣﺜﻼ ﺣﻮل ﺳﻪ ﻣﺤﻮر ﻣﺨﺘﺼﺎت‪ ،‬و ﺳﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺑﺮای ﺳﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻟﺨﺖ در ﺳﻪ‬
‫اﻣﺘﺪاد(‪ aα .‬ﭼﺎرﺑﺮدار اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺒﺪأﻫﺎی زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن اﺳﺖ و ﭼﻬﺎر ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ دارد‪ .‬در‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ زﯾﺮ و زﺑﺮﻧﮕﺎﺷﺖﻫﺎی ‪ ،Λ‬ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮاﻋﺎت ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ‪:Λ‬‬

‫ﮔﺮوه ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی دهﮔﺎﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﺎ ‪ Λ‬و ‪ aα‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎﻧﯽ را ﻧﺎوردا‬
‫ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ds٢ = dx′α dx′α = Λα β dxβ Λα γ dxγ = dxβ dxβ .‬‬ ‫⇒=‬

‫‪Λα β Λα γ‬‬ ‫‪= (Λ−١ )β α Λα γ = δ β γ ,‬‬ ‫⇒=‬

‫‪(Λ−١ )β α = Λα β = ηαδ η βϵ Λδ ϵ .‬‬ ‫)‪(١۵.٣‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد وارون ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ‪ Λ‬ﺑﺎ ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﯾﯿﻦ آوردن اﻧﺪﯾﺲﻫﺎی آن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﺘﺮﯾﮏ‬
‫ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺻﻮرت ﻣﺎﺗﺮﯾﺴﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١۵.٣‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪Λ−١ = ηΛη,‬‬ ‫‪ΛΛ−١ = ΛηΛη = I.‬‬

‫‪٣٠‬‬
‫‪٣١‬‬ ‫‪ .۴.٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﭘﻮاﻧﮑﺎره و ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﮐﻨﮑﺎش ﺑﯿﺸﺘﺮ‬

‫از دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎﻻ دﺗﺮﻣﯿﻨﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪:‬‬

‫‪| det Λ |٢ = ١, det Λ−١ = det Λ = ±١.‬‬ ‫)‪(١۶.٣‬‬

‫ﻧﺎمﮔﺬاری‪:‬‬

‫ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٣.٣‬را ﮐﻪ در آن ‪ Λ‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١۵.٣‬و )‪ (١۶.٣‬ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬

‫ﻋﻼوه دو ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﻪ واروﻧﯽﻫﺎی زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﮔﺮوه ﭘﻮاﻧﮑﺎره ﻋﺎم ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻧﺎﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوه را ﭘﻮاﻧﮑﺎره ﺧﺎص ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوه ﭘﻮاﻧﮑﺎره‬
‫‪ ١٠‬ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ دارد‪.‬‬
‫در ﮔﺮوه ﭘﻮاﻧﮑﺎره‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻬﺎر اﻧﺘﻘﺎل ‪ aα‬ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوه ﺷﺶ ﭘﺎراﻣﺘﺮی ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﮔﺮوه ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻋﺎم ﯾﺎ ﺧﺎص ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ واروﻧﯽﻫﺎی زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺸﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ .‬از ﺷﺶ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﮔﺮوه ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺳﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﻃﺒﯿﻌﺖ زاوﯾﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺎزه )‪ (٠ − ٢π‬ﯾﺎ )‪ (٠ − π‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺳﻪ زاوﯾﻪ اوﯾﻠﺮ ﯾﺎ ﺳﻪ ﭼﺮﺧﺶ دور‬
‫ﺳﻪ ﻣﺤﻮر ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺳﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﯾﮏﻧﻮاﺧﺖ ﻣﺨﺘﺼﺎت در ﺳﻪ اﻣﺘﺪاد را‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﻪ زاوﯾﻪ ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۶.٣‬ﮔﺴﺘﺮهﻫﺎی ﻧﺎﻣﺤﺪود دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮔﺮوه‬
‫ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﮔﺮوه ﻟﯽ‪ ‬ﻧﺎﻓﺸﺮده اﺳﺖ )ﺑﻪ ﮔﺸﺖ رﯾﺎﺿﯽ زﯾﺮ ﻧﮕﺎه ﺷﻮد(‪ .‬در ﻣﺎﻧﺪه ﮐﺘﺎب ﺗﻨﻬﺎ از‬
‫ﮔﺮوه ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺧﺎص‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫ﮔﺸﺖ رﯾﺎﺿﯽ ‪ -‬ﭼﻨﺪ ﺳﺨﻦ در ﺑﺎره ﮔﺮوهﻫﺎ‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ )‪ G(a, b, ...‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﯾﮏ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻫﺮ دو ﻋﻀﻮ آن )در اﯾﻦﺟﺎ آن را ﻋﻤﻞ ﺿﺮب ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪ( ﮐﻪ در ﭼﻬﺎر ﺷﺮط زﯾﺮ ﺻﺪق ﮐﻨﺪ ﮔﺮوه ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫• ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب ﻫﺮ دو ﻋﻀﻮ‪ ،‬ﻋﻀﻮ دﯾﮕﺮی در ﮔﺮوه ﺑﺎﺷﺪ‪،ab = c; a, b, c ∈ G :‬‬

‫• ﯾﮏ ﻋﻀﻮ واﺣﺪ ‪ i‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ‪،ai = ia = a; a, i ∈ G‬‬

‫• ﻫﺮ ﻋﻀﻮ ‪ a‬ﯾﮏ ﻋﻀﻮ وارون ‪ a−١‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ‬

‫‪aa−١ = a−١ a = i; i, a ∈ G,‬‬

‫• ﻋﻤﻞ ﺿﺮب اﺷﺘﺮاکﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.abc = (ab)c = a(bc); a, b, c ∈ G :‬‬

‫‪٣١‬‬
‫‪٣٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫‪ ١‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻤﻞ ﺟﻤﻊ ﯾﮏ ﮔﺮوه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻀﻮ واﺣﺪ آن ﺻﻔﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻋﺪاد ﮔﻮﯾﺎ ﺗﺤﺖ ﻋﻤﻞ ﺿﺮب ﯾﮏ ﮔﺮوه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻀﻮ واﺣﺪ آن ‪ ١‬اﺳﺖ‪ .‬اﻋﻀﺎی‬
‫اﯾﻦ دو ﮔﺮوه ﮔﺴﺴﺘﻪ و ﻗﺎﺑﻞﺷﻤﺎرش‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ٢‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺎﺗﺮﯾﺲﻫﺎی ‪:٢ × ٢‬‬

‫‪cos φ − sin φ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪sin φ‬‬ ‫‪cos φ‬‬

‫ﺗﺤﺖ ﻋﻤﻞ ﺿﺮب ﻣﺎﺗﺮﯾﺲﻫﺎ ﯾﮏ ﮔﺮوه اﺳﺖ‪ .‬دﺗﺮﻣﯿﻨﺎن ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ‪ cos٢ φ + sin٢ φ = ١‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻋﻀﺎی اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ‪ φ‬ﺑﺴﺘﮕﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺑﺎزه )‪(٠−٢π‬‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺿﺮب اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻋﺎﻣﻞﻫﺎی ﺿﺮب ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﻮﻧﺪ ‪.g١ g٢ = g٢ g١‬‬

‫‪‬‬ ‫‪ ٣‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺎﺗﺮﯾﺲﻫﺎی ‪ ٢ × ٢‬ﻣﺨﺘﻠﻂ‪ :‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪‬‬ ‫‪,‬‬
‫∗‪−b‬‬ ‫∗‪a‬‬

‫ﺑﺎ دﺗﺮﻣﯿﻨﺎن ‪ aa∗ + bb∗ = ١‬ﺗﺤﺖ ﻋﻤﻞ ﺿﺮب ﻣﺎﺗﺮﯾﺲﻫﺎ ﯾﮏ ﮔﺮوه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮوه دارای ﺳﻪ‬
‫ﭘﺎراﻣﺘﺮ آزاد )از ﺑﯿﻦ ﭼﻬﺎر ﺟﺰء ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ ‪ a‬و ‪ (b‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎزه )‪ +١‬و ‪ (-١‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﺎﻣﻞﻫﺎی ﺿﺮب در اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ‪.g١ g٢ ̸= g٢ g١‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ۴‬ﻣﺎﺗﺮﯾﺲﻫﺎی ‪ ٢ × ٢‬ﺣﻘﯿﻘﯽ‬

‫‪cosh ζ‬‬ ‫‪sinh ζ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪sinh ζ‬‬ ‫‪cosh ζ‬‬

‫ﺑﺎ دﺗﺮﻣﯿﻨﺎن ‪ cosh٢ ζ − sinh٢ ζ = ١‬ﺗﺤﺖ ﻋﻤﻞ ﺿﺮب ﻣﺎﺗﺮﯾﺲﻫﺎ ﮔﺮوه اﺳﺖ‪ .‬اﻋﻀﺎی ﮔﺮوه‬
‫ﺑﺎ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ‪ ζ‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺑﺎزه )∞ ‪ (−∞ +‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻣﻞﻫﺎی ﺿﺮب در اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ‪.g١ g٢ = g٢ g١‬‬
‫‪ ۵‬ﮔﺮوه ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١.١‬ﯾﮏ ﮔﺮوه ﺳﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮی ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎزه ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی آن‬
‫ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻀﻮ واﺣﺪ آن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.x = x′ , t = t′ :‬‬

‫ﭼﻨﺪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪:‬‬
‫• ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ اﻋﻀﺎی آن ﺑﺎ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد و ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮوه ﻟﯽ )‪ (Lie‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻣﺜﺎلﻫﺎی ﺑﺎﻻ ﺷﻤﺎره ‪ ١‬ﮔﺮوه ﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎی‬

‫‪٣٢‬‬
‫‪٣٣‬‬ ‫‪ .۵.٣‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﺮده‪ ،‬ﺑﺮدار‪ ،‬و ﺗﺎﻧﺴﻮر ‪ -‬ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ آنﻫﺎ‬

‫‪ ٢‬و ‪ ۴‬ﻟﯽ‪ ‬ﯾﮏ ﭘﺎراﻣﺘﺮی ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎرهﻫﺎی ‪ ٣‬و ‪ ۵‬ﻟﯽ‪ ‬ﺳﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮی ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫• اﮔﺮ ﺑﺎزه ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﮔﺮوه ﻟﯽ ﻣﺤﺪود ﺑﺎﺷﺪ ﮔﺮوه ﻟﯽ ﻓﺸﺮده )‪ (Compact‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎزه‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎ ﻧﺎﻣﺤﺪود ﺑﺎﺷﺪ ﮔﺮوه ﻟﯽ ﻧﺎﻓﺸﺮده )‪ (Non-compact‬ﻧﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در ﻣﺜﺎلﻫﺎی‬
‫ﺑﺎﻻ ﺷﻤﺎرهﻫﺎی ‪ ٢‬و ‪ ٣‬ﻓﺸﺮده و ﺷﻤﺎرهﻫﺎی ‪ ۴‬و ‪ ۵‬ﻧﺎﻓﺸﺮده ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫• در ﻋﻤﻞ ﺿﺮب اﮔﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﺎﻣﻞﻫﺎی ﺿﺮب ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮔﺮوه آﺑﻠﯽ )‪ (Abelian‬و اﮔﺮ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮔﺮوه ﻧﺎآﺑﻠﯽ )‪ (Non-abelian‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺜﺎلﻫﺎی ﺑﺎﻻ ﺷﻤﺎرهﻫﺎی ‪ ۴ ،٢ ،١‬و ‪ ۵‬آﺑﻠﯽ و‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ ٣‬ﻧﺎآﺑﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﺮده‪ ،‬ﺑﺮدار‪ ،‬و ﺗﺎﻧﺴﻮر ‪ -‬ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ آنﻫﺎ‬ ‫‪۵.٣‬‬

‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ‪ dxα‬و ‪ dxα‬را ﭼﺎرﺑﺮدارﻫﺎی ﭘﺎدوردا و ﻫﻢوردا ﻧﺎﻣﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬و ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ آنﻫﺎ را از‬
‫‪ O‬ﺑﻪ ‪ O′‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻧﻮﺷﺘﯿﻢ‪:‬‬

‫‪dx′α = Λα β dxβ ,‬‬ ‫‪dx′α = Λα β dxβ‬‬ ‫)‪(١٧.٣‬‬

‫• ﻫﺮ ﭼﻬﺎر ﺗﺎﯾﯽ ‪ uα‬و ‪ uα = ηαβ uβ‬ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ dxα‬و ‪ dxα‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭼﺎرﺑﺮدار‬
‫ﭘﺎدوردا و ﻫﻢوردا ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫• ﻫﺮ ﺗﺎﻧﺴﻮر ‪ ۴ × ۴‬دو اﻧﺪﯾﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ ،T α β ، T αβ‬و ‪ Tαβ‬را ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺲﻫﺎی ﭘﺎدوردا و‬

‫ﻫﻢوردای آنﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺎرﺑﺮدارﻫﺎی ﭘﺎدوردا و ﻫﻢوردا ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺎرﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ‬
‫دو ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎل‪:‬‬

‫‪T ′α β = Λα γ Λβ δ T γ δ .‬‬

‫اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻪﻫﺎی ﺑﺎﻻ اﺳﺖ‪.‬‬

‫• ﻫﺮ ﺗﮏﺗﺎﯾﯽ‪ ،ϕ(xγ ) ،‬ﮐﻪ در ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎوردا ﺑﻤﺎﻧﺪ‪،‬‬

‫‪ϕ′ (x′ ) = ϕ′ (Λx) = ϕ(x),‬‬

‫ﮐﻤﯿﺖ ﭼﺎرﻧﺮدهای ﯾﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﻧﺮده ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪٣٣‬‬
‫‪٣۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب داﺧﻠﯽ دو ﭼﺎرﺑﺮدارِ ﭘﺎدوردا و ﻫﻢوردا‪ ،vα uα ،‬ﯾﮏ ﮐﻤﯿﺖ ﻧﺮدهای‬
‫اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﮔﺰاره را ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻤﻠﮕﺮﻫﺎی دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻠﯽ‪:‬‬

‫ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮادﯾﺎن‪ ،‬دﯾﻮرژاﻧﺲ‪ ،‬و ﮐﺮل از ﻓﻀﺎی ﺳﻪ ﺑﻌﺪی ﺑﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﭼﺎرﺑﻌﺪی‬
‫و دﯾﺪن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ آنﻫﺎ آﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ‪ ∂α = ∂/∂xα‬ﯾﮏ ﻋﻤﻞﮔﺮ‬
‫دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻠﯽ‪ ‬ﺑﺮداریِ ﻫﻢورداﺳﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫∂‬ ‫∂ ‪∂x′β‬‬ ‫∂‬ ‫∂ ‪β‬‬

‫= ‪∂α‬‬ ‫=‬ ‫‪= Λβ α ′β = (Λ−١ )α‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(١٨.٣‬‬
‫‪∂xα‬‬ ‫‪∂xα ∂x′β‬‬ ‫‪∂x‬‬ ‫‪∂x′β‬‬

‫∂‬ ‫∂ ‪∂xγ‬‬ ‫∂‬ ‫∂‬

‫= ‪∂β′‬‬ ‫=‬ ‫‪= (Λ−١ )γ β γ = Λβ γ γ .‬‬ ‫)‪(١٩.٣‬‬
‫‪∂x′β‬‬ ‫‪∂x′β ∂xγ‬‬ ‫‪∂x‬‬ ‫‪∂x‬‬

‫ﻫﻢزاد ﭘﺎدوردای ‪ ∂α‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪١‬‬
‫‪∂ α = η αβ ∂β = ( ∂t , − ∂١ , − ∂٢ , − ∂٣ ).‬‬
‫‪c‬‬

‫• ﭼﺎرﮔﺮادﯾﺎن‪ :‬اﺛﺮ ﻫﺮ ﮐﺪام از دو ﻋﻤﻞﮔﺮ ‪ ∂α‬و ‪ ∂ α‬روی ﯾﮏ ﮐﻤﯿﺖ ﭼﺎرﻧﺮدهای ﭼﺎرﺑﺮدار‬

‫ﻫﻢوردا ﯾﺎ ﭘﺎدوردا ﻣﯽدﻫﺪ )ﺗﻌﻤﯿﻢ ﮔﺮادﯾﺎن(‪:‬‬

‫‪١‬‬
‫‪∂α Φ = ( ∂t Φ, ∂١ Φ, ∂٢ Φ, ∂٣ Φ),‬‬
‫‪c‬‬
‫‪١‬‬
‫‪∂ Φ = ( ∂t Φ, − ∂١ Φ, − ∂٢ Φ, − ∂٣ Φ).‬‬
‫‪α‬‬
‫‪c‬‬

‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﯿﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﻋﻤﻞ روی ﯾﮏ ﭼﺎرﻧﺮدهای ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ‬
‫دو ﯾﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﻫﺮ ﺑﺎر ﻋﻤﻞ ﭼﺎرﮔﺮادﯾﺎن روی ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر‬
‫از ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ ،n‬ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ n + ١‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ ∂α uβ ،‬ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ دو ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺲ ﭘﺎدوردای ‪ β‬و ﻫﻢوردای ‪ α‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫= ‪ ،∂ α ∂α‬ﯾﮏ اﭘﺮاﺗﻮر دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻠﯽ ﻧﺮدهای اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪١ ∂٢‬‬

‫‪c٢ ∂t٢‬‬
‫‪− ∇٢‬‬ ‫• ﻋﻤﻞﮔﺮ‬

‫• دﯾﻮرژاﻧﺲ ﺑﺮدار ﭘﺎدوردا ﯾﺎ ﻫﻢوردا ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪.∂α uα = ∂ α uα :‬‬

‫‪٣۴‬‬
‫‪٣۵‬‬ ‫‪ .۵.٣‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﺮده‪ ،‬ﺑﺮدار‪ ،‬و ﺗﺎﻧﺴﻮر ‪ -‬ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ آنﻫﺎ‬

‫• ﮐﺮل ﭼﺎرﺑﺮدار ﭘﺎدوردا ﯾﺎ ﻫﻢوردا ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪∂β uα − ∂α uβ ,‬‬ ‫‪∂ β uα − ∂ α uβ .‬‬

‫ﮐﺮل در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﭼﺎرﺑﻌﺪی ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ دو ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻮﻟﺪﻫﺎی ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬ ‫‪١.۵.٣‬‬

‫اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﭘﯿﺶرﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻣﺎﻧﺪه ﮐﺘﺎب ﮐﻢﺗﺮ ﺑﻪ آن ﺑﺮﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺸﺖ‪ .‬در‬
‫ﺧﻮاﻧﺶ اول ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارد‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ را ﺑﺎ ﭼﺮﺧﺶ ﻣﺤﻮرﻫﺎی ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازه زاوﯾﻪ ‪ ϕ‬آﻏﺎز ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪١ ٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٠ ١‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪Λ(ϕ) = ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٠ ٠ cos ϕ − sin ϕ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ٠ sin ϕ cos ϕ‬‬

‫‪ ∆ϕ = ϕ/N‬در ﺣﺪ ∞ →‪N 7‬‬ ‫ﭼﺮﺧﺶ ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ ϕ‬را ﻣﯽﺗﻮان دﻧﺒﺎﻟﻪای از ﭼﺮﺧﺶﻫﺎی ﮐﻮﭼﮏ‬
‫داﻧﺴﺖ‪:‬‬

‫= )‪Λ(ϕ‬‬ ‫‪lim ΛN (∆ϕ),‬‬

‫∞→‪N 7‬‬

‫ﮐﻪ در آن ﺗﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ اول ‪:∆ϕ‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪١ ٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٠ ١‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪Λ(∆ϕ) = ‬‬ ‫‪ = I + ∆ϕS١ ,‬‬
‫‪ ٠ ٠‬‬ ‫‪١ −∆ϕ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ٠‬‬ ‫‪∆ϕ‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ٠‬‬ ‫‪٠ ٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٠ ٠‬‬ ‫‪٠ ٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪S١ = ‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪ ٠ ٠‬‬ ‫‪٠ −١ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ٠‬‬ ‫‪١ ٠‬‬

‫‪٣۵‬‬
‫‪٣۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ‪ S١‬را ﻣﻮﻟﺪ ﭼﺮﺧﺶ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪x‬ﻫﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﺗﻮانﻫﺎی زوج و ﻓﺮد آن ﭼﻨﯿﻦاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ٠ ٠ ٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٠ ٠ ٠ ٠‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪(S١ )٢n‬‬ ‫‪= (−١)n ‬‬ ‫‪ , (S١ )٢n+١ = (−١)n S١ .‬‬
‫‪ ٠ ٠ ١ ٠‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ٠ ٠ ١‬‬

‫ﺑﺎﺟﺎیﮔﺬاری اﯾﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ Λ(ϕ‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪:‬‬

‫‪ϕ‬‬
‫= )‪Λ(ϕ‬‬ ‫‪lim (I +‬‬‫) ‪S١ )N = exp(ϕS١‬‬ ‫)‪(٢٠.٣‬‬
‫∞→‪N 7‬‬ ‫‪N‬‬
‫∑‬ ‫‪ϕ٢k‬‬ ‫∑‬ ‫‪ϕ٢k+١‬‬
‫‪= I + S١ ٢‬‬ ‫‪(−١)k‬‬ ‫‪+ S١‬‬ ‫‪(−١)k‬‬
‫!)‪(٢k‬‬ ‫!)‪(٢k + ١‬‬
‫‪k=١‬‬ ‫‪k=٠‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪= I + S١ (cos ϕ − ١) + S١ sin ϕ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪١ ٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٠ ١‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪= ‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪ ٠ ٠ cos ϕ − sin ϕ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ٠ sin ϕ cos ϕ‬‬

‫در ﺗﺒﺪﯾﻞ )‪ Λ(ϕ‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻬﺎﯾﯽ آن از ﺑﺴﻂ ﺳﺮی ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﯾﯽ ) ‪ exp(ϕS١‬و ﺗﻮانﻫﺎی زوج و‬
‫ﻓﺮد ‪ S١‬اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﭼﺮﺧﺶ ﺣﻮل ﻣﺤﻮرﻫﺎی ‪ y‬و ‪ z‬ﻓﻬﺮﺳﺖ را ﺑﺎ دو ﻣﻮﻟﺪ ‪S٢‬‬
‫و ‪ S٣‬ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ٠ ٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠ ٠‬‬ ‫‪٠ ٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٠ ٠ ٠ ٠ ‬‬ ‫‪ ٠ ٠ ٠ ١ ‬‬ ‫‪ ٠ ٠ −١ ٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪S١ = ‬‬ ‫‪ , S٢ = ‬‬ ‫‪ , S٣ = ‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪ ٠ ٠ ٠ −١ ‬‬ ‫‪ ٠ ٠ ٠ ٠ ‬‬ ‫‪ ٠ ١ ٠ ٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ٠ ١ ٠‬‬ ‫‪٠ −١ ٠ ٠‬‬ ‫‪٠ ٠ ٠ ٠‬‬
‫)‪(٢١.٣‬‬

‫ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺮای ﺳﻪ ﺣﺮﮐﺖ در ﺳﻪ اﻣﺘﺪاد ‪ x‬و ‪ y‬و ‪ z‬اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ و ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻮﻟﺪ‬

‫‪٣۶‬‬
‫‪٣٧‬‬ ‫‪ .۵.٣‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﺮده‪ ،‬ﺑﺮدار‪ ،‬و ﺗﺎﻧﺴﻮر ‪ -‬ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ آنﻫﺎ‬

‫دﯾﮕﺮ ﺑﺮای ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺣﺮﮐﺖ ‪ O′‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪) O‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺳﺎده( ﺑﺮﺳﯿﻢ‪:‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ١ ٠ ٠‬‬ ‫‪٠ ٠ ١ ٠‬‬ ‫‪٠ ٠ ٠ ١‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ١ ٠ ٠ ٠ ‬‬ ‫‪ ٠ ٠ ٠ ٠ ‬‬ ‫‪ ٠ ٠ ٠ ٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪K١ = ‬‬ ‫‪ , K٢ = ‬‬ ‫‪ , K٣ = ‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪ ٠ ٠ ٠ ٠ ‬‬ ‫‪ ١ ٠ ٠ ٠ ‬‬ ‫‪ ٠ ٠ ٠ ٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ٠ ٠ ٠‬‬ ‫‪٠ ٠ ٠ ٠‬‬ ‫‪١ ٠ ٠ ٠‬‬
‫)‪(٢٢.٣‬‬

‫ﺑﻪ ﯾﺎد ﺑﯿﺎورﯾﻢ ﺗﺒﺪﯾﻞ از ﯾﮏ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ دﯾﮕﺮ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪β = v/c‬‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮﺧﺶ در ﺻﻔﺤﻪ ‪ t‬و ﯾﮑﯽ از ﻣﺨﺘﺼﺎت ‪ x‬و ‪ y‬و ‪ z‬ﺑﻪ اﻧﺪازه زاوﯾﻪ ﻣﻮﻫﻮﻣﯽ‬
‫‪ ζ = tgh−١ β‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﯾﻢ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٠.٣‬را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای ﺳﻪ دوران ﺣﻮل ﺳﻪ ﻣﺤﻮر ﻣﺨﺘﺼﺎت‬
‫و ﺳﻪ ﺣﺮﮐﺖ در اﻣﺘﺪاد ﺳﻪ ﻣﺤﻮر ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﮔﺴﺘﺮش داد و ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪Λ(Φ, ζ) = exp(−Φ.S − ζ.K).‬‬ ‫)‪(٢٣.٣‬‬

‫ﮐﻪ در آن ) ‪ Φ : (ϕ١ , ϕ٢ , ϕ٣‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺳﻪ دوران‪ ζ : (ζ١ , ζ٢ , ζ٣ ) ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺳﻪ ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬و ‪ S‬و ‪K‬‬
‫ﺷﺶ ﻣﻮﻟﺪ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٢١.٣‬و )‪ (٢٢.٣‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﻟﺪﻫﺎی ‪ S‬و ‪ K‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻼبﻫﺎی ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ آنﻫﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪[Si , Sj ] = ϵijk Sk , [Si , Kj ] = ϵijk Kk , [Ki , Kj ] = −ϵijk Sk .‬‬ ‫)‪(٢۴.٣‬‬

‫ﻗﻼبﻫﺎی ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺑﺎﻻ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﺒﺮی ﮔﺮوه ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪ ،O(٣, ١) ،‬را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎی ﺟﺒﺮ ﻣﺎﺗﺮﯾﺲﻫﺎی ﻣﺘﻌﺎﻣﺪ )‪ (Orthogonal‬در ﺳﻪ ﺑﻌﺪ ﻓﻀﺎ و ﯾﮏ ﺑﻌﺪ زﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻼبﻫﺎی ]‪ [S, S‬ﺟﺒﺮ ﺗﮑﺎﻧﻪ زاوﯾﻪای اﺳﺖ و زﯾﺮﮔﺮوه )‪ O(٣‬از )‪ O(٣, ١‬اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺒﺮ )‪O(٣‬‬
‫ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ دو ﭼﺮﺧﺶ در دو اﻣﺘﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮏ ﭼﺮﺧﺶ‪ ‬ﻣﻌﺎدل‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽ در ﻗﻼبﻫﺎی ]‪ [K, K‬دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﮐﻪ ﺑﺮآﯾﻨﺪ دو ﺣﺮﮐﺖ ﻟﺨﺖ‬
‫در دو اﻣﺘﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺣﺮﮐﺖ ﻟﺨﺖ ﻣﻌﺎدل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﭼﺮﺧﺶ ﻧﯿﺰ ﻫﻢراه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻼبﻫﺎی ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ]‪ [K, S‬ﻫﻤﯿﻦ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و در زﯾﺮ ﺑﻪ آن ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺳﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ O‬و ‪ O′‬و ‪ O′′‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﻣﺤﻮرﻫﺎی ‪ O′‬ﻣﻮازی ﻣﺤﻮرﻫﺎی ‪ O‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫‪−‬‬
‫→‬
‫و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ β‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺤﻮرﻫﺎی ‪ O′′‬ﻣﻮازی ﻣﺤﻮرﻫﺎی ‪ O′‬ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫‪−‬‬
‫→‬ ‫→‬
‫‪−‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ β ′‬در ﺳﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺟﺰ ﺳﻮی ‪ β‬ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﺮﮐﺖ ‪ O′′‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪O‬‬

‫‪٣٧‬‬
‫‪٣٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫‪O′′‬‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺣﺮﮐﺖِ ﻟﺨﺖِ ﻣﻌﺎدل‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺳﺎده ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﻮرﻫﺎی‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ O‬ﭼﺮﺧﺶ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﺻﻞ آﺷﻨﺎی ﻫﻨﺪﺳﻪ اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ ﮐﻪ دو‬
‫ﺧﻂ ﻣﻮازی ﺑﺎ ﺧﻂ ﺳﻮم‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﻮازیاﻧﺪ‪ ،‬در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﺛﺮ‬
‫ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ در ژﯾﺮوﺳﮑﻮﭘﯽ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﺳﻔﯿﻨﻪ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﺷﺘﺎبدار دور زﻣﯿﻦ دارد‪ ،‬ﯾﺎ در‬
‫اﺳﭙﯿﻦ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯽ ﮐﻪ دور ﻫﺴﺘﻪ اﺗﻢ ﺣﺮﮐﺖ ﺷﺘﺎبدار دارد‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺣﺮﮐﺖ ﺗﻘﺪﯾﻤﯽ ژﯾﺮوﺳﮑﻮپ‬
‫ﯾﺎ اﺳﭙﯿﻦ اﻟﮑﺘﺮون ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻮرد اﻟﮑﺘﺮون‪ ،‬ﺗﻘﺪﯾﻢ اﺳﭙﯿﻦ ﺟﻔﺘﯿﺪﮔﯽ اﺳﭙﯿﻦ و ﺗﮑﺎﻧﻪ زاوﯾﻪای‬
‫ﻣﺪاری اﻟﮑﺘﺮون را در ﭘﯽ دارد )‪ ،(L-S coupling‬و ﻫﺎﻣﯿﻠﺘﻮﻧﯽ ﻧﺎﺷﯽ از آن ﺗﺮازﻫﺎی اﻧﺮژی اﺗﻢ‬
‫را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬اﺛﺮ اﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﺗﻘﺪﯾﻤﯽ ﺗﻮﻣﺎس )‪،(١٩٢۵) ،(Thomas precession‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و در زﯾﺮ ﺑﻪ آن ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺣﺮﮐﺖ ﺗﻘﺪﯾﻤﯽ ﺗﻮﻣﺎس‬ ‫‪٢.۵.٣‬‬

‫در ﮔﻔﺘﺎر زﯾﺮ ﺑﺮای ﺑﯿﺎن آﺳﺎن ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬از واژه ژﯾﺮوﺳﮑﻮپ اﺳﺘﻔﺎده ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫آن ﻫﺮ ﺳﯿﺴﺘﻢ دﯾﻨﺎﻣﯿﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﯾﮏ ﭼﺎرﺑﺮدار ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ دﻫﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﭼﺎرﺑﺮدار‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﺎرﺑﺮدار ﺗﮑﺎﻧﻪ زاوﯾﻪای‪ ،‬ﭼﺎر اﺳﭙﯿﻦ‪ ،‬ﯾﺎ آﺷﻨﺎﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﭼﺎرﺑﺮدار زﻣﺎن‪-‬ﻣﮑﺎن ﯾﮏ‬
‫ﺳﯿﺴﺘﻢ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﮑﻮن ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺳﯿﺴﺘﻢ ‪ v‬و ﺷﺘﺎب آن‬
‫‪ a‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺎرﺑﺮدار ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ و ﺳﺮﻋﺖ زاوﯾﻪای ﭼﺮﺧﺶ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ‪ v × a‬ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﭼﺮﺧﺶ ﮐﻪ از آن ﺑﺎ ﻧﺎم ﺣﺮﮐﺖ ﺗﻘﺪﯾﻤﯽ ﺗﻮﻣﺎس ﯾﺎد ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ و در ﺣﺪ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮐﻢ ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻣﯽﮔﺮاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﺪه اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺗﺎ اﻧﺪازهای ﭘﯿﭽﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺧﻮاﻧﺶ اول ﻣﯽﺗﻮان آن را ﮐﻨﺎر ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ژﯾﺮوﺳﮑﻮپ را ﮐﻪ در ﯾﮏ ﺳﻔﯿﻨﻪ ﻓﻀﺎﯾﯽ دور زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺷﺘﺎب دارد در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫→‬
‫‪−‬‬
‫‪ O‬ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖِ ﻣﺴﺘﻘﺮ در زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻟﺤﻈﻪ ‪ t‬ﺳﺮﻋﺖ ژﯾﺮوﺳﮑﻮپ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪β ، O‬‬
‫→‬
‫‪−‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﺎرﭼﻮب دﯾﮕﺮی در ﺳﻔﯿﻨﻪ ﺗﺼﻮر ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﯾﮏﻧﻮاﺧﺖِ ‪، β‬‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﺷﺘﺎبِ ژﯾﺮوﺳﮑﻮپ را ﻧﺪارد‪ .‬آن را ﺑﺎ )‪ O′ (t‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ و ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫ﺳﮑﻮن ژﯾﺮوﺳﮑﻮپ در ﻟﺤﻈﻪ ‪ t‬ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﺗﺒﺪﯾﻞ از ‪ O‬ﺑﻪ )‪ O′ (t‬ﯾﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺳﺎده اﺳﺖ و‬
‫اﮔﺮ ﻣﺤﻮرﻫﺎی دو ﭼﺎرﭼﻮب را ﻣﻮازی ﻫﻢ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﻢ ﻣﻮازی ﻫﻢ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در ﻟﺤﻈﻪ ‪t + δt‬‬
‫→‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫→‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ژﯾﺮوﺳﮑﻮپ ‪ β + δ β‬ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﮑﻮن ﺟﺪﯾﺪ را )‪ O′′ (t + δt‬ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ از ‪ O‬ﺑﻪ )‪ O′′ (t + δt‬ﻫﻨﻮز ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺳﺎده اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﺤﻮرﻫﺎی ‪ O‬و‬

‫‪٣٨‬‬
‫‪٣٩‬‬ ‫‪ .۵.٣‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﺮده‪ ،‬ﺑﺮدار‪ ،‬و ﺗﺎﻧﺴﻮر ‪ -‬ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ آنﻫﺎ‬

‫)‪ O′′ (t + δt‬را ﻣﻮازی ﻫﻢ اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬وﻟﯽ از ﻧﻈﺮ ﻧﺎﻇﺮ )‪ O′ (t‬ﺗﻐﯿﯿﺮﻫﺎی ﻧﻈﯿﺮ در زﻣﺎن و‬
‫→‬
‫‪−‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ژﯾﺮوﺳﮑﻮپ‪ δt′ ،‬و ‪ δ β ′‬اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ ‪ δt′‬از ﻧﻈﺮ ‪ O‬اﺗﺴﺎع ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫‪−‬‬
‫→‬ ‫‪−‬‬
‫→‬
‫و ﻫﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻣﻮازی ﺑﺎ ‪ β‬ﻣﻨﻘﺒﺾ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ β‬ﺑﯽﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪:‬‬
‫‪١‬‬
‫= ‪δt′‬‬ ‫‪δt, δx′∥ = γδx∥ , δx′⊥ = δx⊥ .‬‬
‫‪γ‬‬
‫‪−‬‬
‫→‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺳﺮﻋﺖ ‪ δ β ′ = δ x′ /δt′‬از ‪ O‬ﺑﻪ )‪O′ (t‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ راﺑﻄﻪﻫﺎ‬
‫⊥‪δβ∥′ = γ ٢ δβ∥ , δβ‬‬
‫‪′‬‬
‫‪= γδβ⊥ .‬‬

‫ﺣﺎل از ﻧﮕﺎه ﻧﺎﻇﺮ ‪ O′‬ﺑﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ از )‪ O′ (t‬ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﮑﻮن ﺟﺪﯾﺪ ژﯾﺮوﺳﮑﻮپ‪ ،‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ‬
‫زﻣﺎن ‪ δt′‬ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮای او ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﮑﻮن ﺟﺪﯾﺪ را ) ‪ O′′′ (δt′‬ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻫﻨﻮز ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺳﺎده اﺳﺖ و ﻣﺤﻮرﻫﺎی )‪ O′ (t‬و ) ‪ O′′′ (δt′‬ﺑﺎﻫﻢ ﻣﻮازیاﻧﺪ‪ .‬راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺨﺘﺼﺎتِ‬
‫ﭼﻬﺎر ﭼﺎرﭼﻮب ‪ ،O′′ (t + δt) ،O′ (t) ،O‬و ) ‪ O′′′ (δt′‬ﮐﻪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺟﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدهاﯾﻢ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪−‬‬
‫→‬ ‫‪−‬‬
‫→‬
‫‪x′ = Λ( β )x,‬‬ ‫‪x = Λ(− β )x′ ,‬‬ ‫)‪(٢۵.٣‬‬
‫‪−‬‬
‫→‬ ‫‪−‬‬
‫→‬ ‫‪−‬‬
‫→‬ ‫‪−‬‬
‫→‬
‫‪x′′ = Λ( β + δ β )x,‬‬ ‫‪x = Λ(− β − δ β )x′′ ,‬‬ ‫)‪(٢۶.٣‬‬
‫‪−‬‬
‫→‬ ‫→‬
‫‪−‬‬
‫‪x′′′ = Λ(δ β ′ )x′ ,‬‬ ‫‪x′ = Λ(−δ β ′ )x′′′ .‬‬ ‫)‪(٢٧.٣‬‬

‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﺑﺎﻻ‪Λ ،‬ﻫﺎ ﻣﺎﺗﺮﯾﺲﻫﺎی ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺳﺎده از ﻧﻮع ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۵.٣‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ‪ x′′′‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ x′′‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪(٢٧.٣) - (٢۵.٣‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪−‬‬
‫‪→ −‬‬ ‫→‬ ‫‪−‬‬
‫→‬ ‫‪−‬‬
‫→‬
‫‪x′′′ − x′′ = [Λ(δ β ′ )Λ( β )Λ(− β − δ β ) − I]x′′ .‬‬ ‫)‪(٢٨.٣‬‬

‫‪O‬‬ ‫ﻣﺴﯿﺮ ژﯾﺮوﺳﮑﻮپ از ‪ t‬ﺑﻪ ‪ t + δt‬ﯾﮏ ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪ .‬آن را ﺻﻔﺤﻪ )‪ (x, y‬ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎی‬
‫‪−‬‬
‫→‬ ‫‪−‬‬
‫→‬
‫و )‪ O′ (t‬ﺑﮕﺰﯾﻨﯿﻢ و ‪ β‬در اﻣﺘﺪاد ‪x‬ﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮔﺰﯾﻨﺶ‪ ،‬ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ) ‪ Λ(δ β ′‬ﯾﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫‪−‬‬
‫→‬
‫ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ‪ δ β ′‬دو ﻣﻮﻟﻔﻪ در اﻣﺘﺪادﻫﺎی ‪ x‬و ‪ y‬دارد و ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪.٣‬‬
‫‪ (٢٣‬ﺻﻮرت آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪−‬‬
‫→‬
‫⊥‪Λ(δ β ′ ) = I − δβ∥′ K١ − δβ‬‬
‫‪′‬‬
‫‪K٢ ,‬‬ ‫)‪(٢٩.٣‬‬

‫‪٣٩‬‬
‫‪۴٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ I‬ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ واﺣﺪ ‪ ۴ × ۴‬و ‪ K١‬و ‪ K٢‬ﻣﻮﻟﺪﻫﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٢.٣‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ‬

‫‪−‬‬
‫→‬
‫) ‪ Λ( β‬ﯾﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺳﺎده در ﺻﻔﺤﻪ )‪ (x, t‬اﺳﺖ‪ .‬ﺻﻮرت آن از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۵.٣‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪γ‬‬ ‫‪−γβ ٠ ٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪−‬‬
‫→‬ ‫‪ −γβ‬‬ ‫‪٠ ٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪γ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪Λ( β ) = ‬‬ ‫‪ = I + (γ − ١)K١٢ − γβK١ ,‬‬
‫‪ ٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١ ٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠ ١‬‬

‫‪−‬‬
‫→‬ ‫‪−‬‬
‫→‬
‫‪γ( β ) = (١ − | β |٢ )−١/٢ .‬‬ ‫)‪(٣٠.٣‬‬
‫‪−‬‬
‫→‬ ‫→‬
‫‪−‬‬
‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ) ‪ Λ(− β − δ β‬در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﺨﺶ )‪ (٢.۵.٣‬داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫→‬
‫‪−‬‬
‫داﺷﺖ ﺗﺎ ﺗﻘﺮﯾﺐ درﺟﻪ اولِ ‪ δ β‬ﺑﺎﯾﺪ از ﺗﻘﺮﯾﺐﻫﺎی زﯾﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪:‬‬
‫→‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫→‬ ‫‪−‬‬
‫→‬
‫⊥‪| β + δ β |٢ = (β + δβ∥ )٢ + δβ‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪≈ β ٢ + ٢βδβ∥ + O٢ (δ β ),‬‬
‫‪−‬‬
‫→‬ ‫‪−‬‬
‫→‬ ‫‪−‬‬
‫→‬
‫‪| β + δ β | ≈ β + δβ∥ + O٢ (δ β ).‬‬

‫ﺑﺎ داﺷﺘﻦ اﯾﻦ رواﺑﻂ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫) ∥‪γ(١ + γ ٢ βδβ‬‬ ‫) ∥‪γ(β + γ ٢ δβ‬‬ ‫⊥‪γδβ‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪−‬‬
‫→‬ ‫‪−‬‬
‫→‬ ‫) ‪ γ(β + γ ٢ δβ‬‬ ‫⊥‪γ(١ + γ ٢ βδβ∥ ) −(γ − ١) δββ‬‬ ‫‪٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫∥‬ ‫‪‬‬
‫‪Λ(− β − δ β ) = ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫⊥‪γδβ‬‬ ‫⊥‪−(γ − ١) δββ‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬

‫‪= I + [(γ − ١) + γ ٣ βδβ∥ ]K١٢ + (γβ + γ ٣ δβ∥ )K١‬‬

‫)‪(γ − ١‬‬
‫‪+ γδβ⊥ K٢ , −‬‬ ‫‪βδβ⊥ Σ٣‬‬ ‫)‪(٣١.٣‬‬
‫‪β٢‬‬

‫ﮐﻪ در آن‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ٠ ٠ ٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٠ ٠ ١ ٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪Σ٣ = ‬‬ ‫‪‬‬ ‫)‪(٣٢.٣‬‬
‫‪ ٠ ١ ٠ ٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ٠ ٠ ٠‬‬

‫‪۴٠‬‬
‫‪۴١‬‬ ‫‪ .۵.٣‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﺮده‪ ،‬ﺑﺮدار‪ ،‬و ﺗﺎﻧﺴﻮر ‪ -‬ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ آنﻫﺎ‬

‫→‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫→‬
‫اﺳﺖ و در ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ) ‪ Λ(− β −δ β‬ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﺎﺗﺮﯾﺲﻫﺎی‬
‫ﺑﺎﻻ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٨.٣‬و ﮐﻤﯽ ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﯾﻖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫‪x′′′ − x′′‬‬ ‫⊥‪(γ − ١) δβ‬‬ ‫‪γ٢‬‬ ‫‪−‬‬

‫→‬ ‫→‬
‫‪−‬‬
‫=‬ ‫‪٢‬‬
‫‪β‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫”‪x‬‬ ‫=‬ ‫‪( β × δ β ).Sx′′‬‬
‫‪δt‬‬ ‫‪β‬‬ ‫‪δt‬‬ ‫)‪(γ + ١‬‬
‫‪γ‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪v × a ′′‬‬ ‫‪v× a‬‬
‫=‬ ‫= ‪.Sx = Ω.Sx′′ , Ω‬‬ ‫)‪(٣٣.٣‬‬
‫‪(γ + ١) c٢‬‬ ‫‪c٢‬‬
‫‪−‬‬
‫→‬ ‫‪−‬‬
‫→‬
‫ﮐﻪ در آن ‪ a = δ β /δt‬و ‪ v = c β‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﺘﺎب و ﺳﺮﻋﺖ ژﯾﺮوﺳﮑﻮپ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ‪ Ω‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ زاوﯾﻪای ﺣﺮﮐﺖ ﺗﻘﺪﯾﻤﯽ آن ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎ‬
‫→‬
‫‪−‬‬ ‫→‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫→‬
‫‪ .١‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ وارون ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ) ‪ Λ( β‬ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ )) ‪ Λ−١ (Λ( β )) = Λ(−Λ( β‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٢‬ﻧﺎورداﯾﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎﻧﯽ رﺧﺪادﻫﺎ را در ﺗﺤﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪ .‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎی ‪ dx‬و ‪ dt‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ آنﻫﺎرا از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۵.٣‬ﻗﺮار دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .٣‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻤﻊ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﺳﺮﻋﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ اﮔﺮ )‪ ϕ(x‬ﭼﺎرﻧﺮدهای ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮادﯾﺎن آن‪ ∂α ϕ ،‬ﭼﺎرﺑﺮدار ﻫﻢوردا اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪ ∂α uβ‬ﯾﮏ ﭼﺎرﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ دو ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺲ ﻫﻢوردای ‪ α‬و ﭘﺎدوردای ‪ β‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .۶‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪ ∂α uα‬ﭼﺎرﻧﺮدهای اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٧‬درﺳﺘﯽ راﺑﻄﻪ ‪ (Λ−١ )γ α = Λα γ‬را ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ آن ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ .٨‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١۴.٣‬دارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪Λα β = ∂x′α /∂xβ .‬‬

‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪:‬‬
‫‪−١ β‬‬
‫‪(Λ‬‬ ‫)‬ ‫‪α‬‬
‫‪β‬‬
‫‪= Λα = ∂x‬‬ ‫‪β‬‬
‫‪/∂x′α .‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ‪:‬‬

‫‪∂x′α ∂xγ‬‬ ‫‪∂xγ‬‬
‫‪Λα β Λα γ‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= δγ β .‬‬
‫‪∂xβ ∂x′α‬‬ ‫‪∂xβ‬‬

‫‪ .٩‬ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﯾﯽ ‪ ∂ α ∂α‬را ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫‪۴١‬‬
‫‪۴٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٣‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫‪ .١٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب داﺧﻠﯽ دو ﭼﺎرﺑﺮدارِ‪ ،uα vα ،‬ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﺳﺖ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‬
‫ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺶ ﭼﺎرﺑﺮدار‪ ، ∂uα /∂xα ،‬ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .١١‬درﺳﺘﯽ ﻗﻼبﻫﺎی ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣.٢۴‬را ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .١٢‬ﺗﻮانﻫﺎی زوج و ﻓﺮد ﺷﺶ ﻣﻮﻟﺪ ‪ S‬و ‪ K‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ .١٣‬درﺳﺘﯽ ﻗﻼبﻫﺎی ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢۴.٣‬را ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫→‬
‫‪−‬‬
‫‪ .١۴‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﭼﺎرﭼﻮب ‪ O′‬ﺑﺎﺳﺮﻋﺖ ‪ β = β١ x̂١ + β٢ x̂٢‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ O‬ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در آن‬
‫‪ x̂١‬و ‪ x̂٢‬دو ﺑﺮدار واﺣﺪ در اﻣﺘﺪاد ﻣﺤﻮرﻫﺎی ‪ ١‬و ‪ ٢‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪:‬‬
‫→‬
‫‪−‬‬ ‫‪−١‬‬
‫) ‪Λ( β‬‬ ‫=‬ ‫]‪exp [−(β١ K١ + β٢ K٢ )tgh β‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪γ‬‬ ‫‪− γβ١‬‬ ‫‪− γβ٢‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ −γβ γ − (γ − ١) β٢٢‬‬ ‫‪(γ − ١) ββ١ β٢ ٢‬‬ ‫‪٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪β٢‬‬ ‫‪‬‬
‫‪= ‬‬ ‫‪β٢‬‬
‫‪,‬‬
‫‪ −γβ٢‬‬ ‫‪(γ − ١) ββ١ β٢ ٢ γ − (γ − ١) β١٢‬‬ ‫‪٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬

‫‪−‬‬
‫→‬
‫ﮐﻪ در آن ‪ β ٢ = β١٢ + β٢٢‬و ‪.γ( β ) = (١ − β١٢ − β٢٢ )−١/٢‬‬
‫‪ .١۵‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ β١ ≫ β٢‬و ‪ .γ ≈ (١ − β١٢ )−١/٢‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺗﻘﺮﯾﺐ درﺟﻪ اولِ ‪:β٢‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪γ‬‬ ‫‪−γβ١‬‬ ‫‪−γβ٢‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ −γβ‬‬ ‫‪(γ − ١) ββ٢‬‬ ‫‪٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪γ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪Λ(β١ , β٢ ) = ‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪ −γβ٢‬‬ ‫‪(γ − ١) ββ٢‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬

‫‪۴٢‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪۴‬‬

‫ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬

‫ﻫﻢورداﯾﯽ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ‬ ‫‪١.۴‬‬

‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻧﺎﻇﺮان ﻟﺨﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ اﻣﺘﯿﺎزی ﻧﺪارﻧﺪ و ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ ﺑﺮای ﻫﻤﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏﺳﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ زﺑﺎن رﯾﺎﺿﯽ ﻻزم اﺳﺖ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ ﺗﺤﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی‬
‫ﺷﺶ ﮔﺎﻧﻪای ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ )‪ (۴.٣‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻧﺎوردا ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﭼﺎرﻧﺮدهایﻫﺎ‪ ،‬ﭼﺎرﺑﺮدارﻫﺎ و‬
‫ﭼﺎرﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎ در ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺻﻮرت ﻧﺮدهای‪ ،‬ﺑﺮداری‪ ،‬و ﺗﺎﻧﺴﻮری ﺧﻮد را ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارﻧﺪ و‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﯾﻦ ﺳﺎز و ﮐﺎر ﺑﺮای ﺑﺮآوردن اﯾﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ در ﺻﻮرت ﻣﻌﻤﻮل ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻨﻬﺎن ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎوردا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ دﯾﺪن »ﻧﺎورداﯾﯽ آﺷﮑﺎر« آنﻫﺎ و اﻧﺠﺎم آﺳﺎن اﻋﻤﺎل رﯾﺎﺿﯽ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺻﻮرتﺑﻨﺪی دوﺑﺎره‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ﺑﻪ ﺻﻮرت راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﭼﺎرﮐﻤﯿﺖﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬در زﯾﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﮐﻼﺳﯿﮏ از ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻔﺎرش اﻧﯿﺸﺘﻦ ﻗﺮار‬
‫اﺳﺖ ﻫﻤﻪ ﻓﯿﺰﯾﮏ از ﯾﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ و آن ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻮدن ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﻧﻮر‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه و از ﻧﻮ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ را ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺮﻣﯿﻢ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎوردا درآورد‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺮاﻧﺶ او در ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ و ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ آن‬
‫ﻧﯿﺰ در ﺑﺨﺶ دوم ﮐﺘﺎب ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫‪۴٣‬‬
‫‪۴۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬

‫ﻫﻢورداﯾﯽ آﺷﮑﺎر اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ‬ ‫‪١.١.۴‬‬

‫از اﺻﻞ ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ آﻏﺎز ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ را ﻧﻤﯽﺗﻮان آﻓﺮﯾﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮد‪ .‬ﭼﺎرﺗﺎﯾﯽﻫﺎی )‪ J α : (cρ, J‬و )‪ Jα : (cρ, −J‬را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﺎرﺑﺮدارﻫﺎی‬
‫ﭘﺎدوردا و ﻫﻢوردا ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ و آنﻫﺎ را ﭼﺎرﺑﺮدارﻫﺎی ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺟﺮﯾﺎن اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ )ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫ﭼﺎرﺑﺮدارﻫﺎی ﺟﺮﯾﺎن( ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ )‪ (٣.٢‬را ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ J α‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫زﯾﺮ در آورد‪:‬‬
‫‪∂α J α = ∂ α Jα = ٠.‬‬ ‫)‪(١.۴‬‬
‫دﯾﻮرژاﻧﺲ ﭼﺎرﺑﺮدارﻫﺎ ﮐﻤﯿﺖﻫﺎی ﭼﺎرﻧﺮدهایاﻧﺪ و ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﯾﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١.۴‬آﺷﮑﺎر‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞﻫﺎی ﺑﺮداری ‪ A‬و ﻧﺮدهای ‪ Φ‬ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﭼﺎرﺑﺮدارﻫﺎی ﭘﺎدوردا و ﻫﻢوردا‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪:‬‬
‫‪Aα : (Φ, A),‬‬ ‫‪Aα : (Φ, −A).‬‬

‫دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٩.٢‬و )‪ (١٠.٢‬ﺑﺮای ‪ Φ‬و ‪ A‬و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٨.٢‬ﺑﺮای ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت زﯾﺮ در ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫‪۴π α‬‬
‫= ‪∂ β ∂β Aα‬‬ ‫‪J ,‬‬ ‫‪∂α Aα = ٠.‬‬ ‫)‪(٢.۴‬‬
‫‪c‬‬
‫ﺑﺮای ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﺎورداﯾﯽ آﺷﮑﺎر ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﮑﺴﻮل‪ ،‬ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ را ﻣﻌﺮﻓﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪−E١ −E٢ −E٣‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ E‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪−B٣ B٢ ‬‬
‫‪ ١‬‬ ‫‪‬‬
‫‪F αβ = ∂ α Aβ − ∂ β Aα‬‬ ‫‪= ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(٣.۴‬‬
‫‪ E‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪−B‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪‬‬
‫‪E٣ −B٢ B١‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪E١‬‬ ‫‪E٢‬‬ ‫‪E٣‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ −E‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪−B‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪‬‬
‫‪Fαβ = ηαγ ηβδ F γδ‬‬ ‫‪= ‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(۴.۴‬‬
‫‪ −E‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪−B‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪‬‬
‫‪−E٣ −B٢ B١‬‬ ‫‪٠‬‬

‫‪۴۴‬‬
‫‪۴۵‬‬ ‫‪ .١.۴‬ﻫﻢورداﯾﯽ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ‬

‫ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی ﻣﯿﺪان ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ دوﮔﺎن )‪ (Dual‬ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﻫﻢ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ و‬

‫آن را ﺑﺎ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻟﻮیﭼﯿﻮﯾﺘﺎ )‪ (Levi-Civita‬ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺎﻧﺴﻮر از ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭼﻬﺎر‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬و‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ϵαβγδ = ϵαβγδ‬‬

‫‪= +١,‬‬ ‫اﮔﺮ )‪ (α, β, γ, δ‬ﺟﺎیﮔﺸﺖ زوج)‪ (٠, ١, ٢, ٣‬ﺑﺎﺷﺪ‬

‫‪= −١,‬‬ ‫اﮔﺮ )‪ (α, β, γ, δ‬ﺟﺎیﮔﺸﺖ ﻓﺮد)‪ (٠, ١, ٢, ٣‬ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪= ٠,‬‬ ‫در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‬

‫ﺑﻪ ﯾﺎری ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻟﻮیﭼﯿﻮﯾﺘﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای ﻫﺮ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ دو‪ ،F ،‬ﯾﮏ دوﮔﺎن‬
‫ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ دو‪ ،F ،‬ﺳﺎﺧﺖ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪−B١ −B٢‬‬ ‫‪−B٣‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪١ αβγδ‬‬ ‫‪ B‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪−E٢‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ١‬‬ ‫‪E٣‬‬ ‫‪‬‬
‫‪F αβ‬‬ ‫‪= ϵ‬‬ ‫‪Fγδ = ‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(۵.۴‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪ B −E‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪E١‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٢‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪‬‬
‫‪B٣ E٢ −E١ ٠hkvC‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد در ﻓﺮآﯾﻨﺪ دوﮔﺎنﮔﯿﺮی ‪ E‬ﺑﺎ ‪ B‬و ‪ B‬ﺑﺎ ‪ −E‬ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﯾﺎری ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﯿﺪان و دوﮔﺎن آن ﺟﻔﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ و ﻫﻤﮕﻦ ﻣﮑﺴﻮل ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ‬
‫در ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫‪۴π α‬‬
‫= ‪F αβ ,β‬‬ ‫‪J ,‬‬ ‫)‪(۶.۴‬‬
‫‪c‬‬
‫‪F αβ ,β‬‬ ‫‪= ٠ : Fαβ,γ + Fγα,β + Fβγ,α = ٠.‬‬ ‫)‪(٧.۴‬‬

‫از ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﯿﺪان و دوﮔﺎن آن ﻣﯽﺗﻮان دو ﮐﻤﯿﺖ ﭼﺎرﻧﺮدهای ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ در ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬
‫ﻧﺎوردا ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪١ αβ‬‬
‫‪− F αβ Fβα = (E ٢ − B ٢ ).‬‬ ‫‪F Fβα = E.B.‬‬ ‫)‪(٨.۴‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪۴‬‬

‫در ﺻﻔﺤﻪﻫﺎی آﯾﻨﺪه ﺑﻪ اﯾﻦ ﭼﺎرﻧﺮدهایﻫﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫‪۴۵‬‬
‫‪۴۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬

‫ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ‪ :‬در زﯾﺮﺑﺨﺶ ‪ ٣.٢‬از ﭼﮕﺎﻟﯽ اﻧﺮژی ‪ ،u‬و ﺷﺎر آن‪ ،‬ﺑﺮدار ﭘﻮﯾﻨﺘﯿﻨﮓ‬
‫‪S‬؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺗﮑﺎﻧﻪ ‪ ،g‬و ﺷﺎر آن ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺗﻨﺶ ﻣﮑﺴﻮل ‪ ،Θij‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﻪ اﯾﻦﻫﺎ‬
‫را ﻣﯽﺗﻮان در ﺗﺎﻧﺴﻮر ‪ ۴×۴‬اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﺟﺎ داد و ﺑﻪ آﺷﮑﺎر ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎوردا درآورد‪:‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬
‫= ‪T αβ = T βα‬‬ ‫) ‪(F αγ Fγ β − η αβ F γδ Fδγ‬‬
‫‪۴π‬‬
‫‪‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪١‬‬
‫=‪u‬‬ ‫) ‪٨π (E + B‬‬ ‫= ‪cg‬‬ ‫‪۴π (E‬‬ ‫)‪× B‬‬
‫‪= ‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪.‬‬ ‫)‪(٩.۴‬‬
‫‪cS‬‬ ‫‪= ۴π‬‬ ‫)‪(E × B‬‬ ‫] ‪−Θ = −[Θij‬‬

‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٩.۴‬در ﺳﻄﺮ اول ﭼﮕﺎﻟﯽ اﻧﺮژی و ﺳﻪ ﻣﻮﻟﻔﻪ ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺗﮑﺎﻧﻪ ‪ g‬ﺟﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺘﻮن ﺳﻪﺗﺎﯾﯽ‪ ‬زﯾﺮِ ﻫﺮ ﮐﺪام از اﯾﻦ ﭼﻬﺎر دراﯾﻪ‪ ،‬ﺷﺎرِ آن ﻣﻮﻟﻔﻪ از ﭼﮕﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪،‬‬
‫‪ u‬ﭼﮕﺎﻟﯽ اﻧﺮژی اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺘﻮن زﯾﺮ آن ﺑﺮدار ﭘﻮﯾﻨﺘﯿﻨﮓ ‪ ،S‬ﺷﺎر اﻧﺮژی اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪،g١ ،‬‬
‫ﻣﻮﻟﻔﻪ ‪ ١‬ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺗﮑﺎﻧﻪ و ﺳﺘﻮن زﯾﺮ آن‪ ،Θi١ ،‬ﺷﺎر آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﻧﺮژی و ﺗﮑﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٢٢.٢‬و )‪.٢‬‬
‫‪ ،(٢٠‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ زﯾﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫‪∂β T αβ = F αβ Jβ .‬‬ ‫)‪(١٠.۴‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١٠.۴) - (١.۴‬ﺻﻮرت ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎوردای ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی اﺻﻠﯽ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﭼﺎر ﮐﻤﯿﺖﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و آﺷﮑﺎرا ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎ‬
‫‪ .١‬درﺳﺘﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۴.۴‬را ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻔﻪ ﺻﻔﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۶.۴‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﻮاﺳﻮن اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺘﯽ آن را ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻔﻪ ﺻﻔﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ∇.B = ٠ (٧.۴‬اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺘﯽ آن را ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻟﻮیﭼﯿﻮﯾﺘﺎ ﺗﺤﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﺳﺖ‪ .‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‪:‬‬

‫‪ϵ′αβγδ = Λα λ Λβ µ Λγ ν Λδ ρ ϵλµνρ .‬‬

‫‪ .٣‬درﺳﺘﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٨.۴‬را ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫‪۴۶‬‬
‫‪۴٧‬‬ ‫‪ .١.۴‬ﻫﻢورداﯾﯽ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ‬

‫ﻫﻢورداﯾﯽ آﺷﮑﺎر ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ‬ ‫‪٢.١.۴‬‬

‫ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص‪ ،‬ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﮐﻼﺳﯿﮏ و اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ راه ﺟﺪا ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‬
‫و ﮐﻤﺘﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﮕﺮان رﯾﺸﻪﻫﺎی ﻣﺸﺘﺮک آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﯾﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ دو‬
‫زﯾﺮﺷﺎﺧﻪ ﺑﺰرگ ﻓﯿﺰﯾﮏ وﺣﺪت ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﻫﺮ دو را زﯾﺮ ﭼﺘﺮِ ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻖ رﯾﺎﺿﯽ درآورد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫وﺣﺪتﺟﻮﯾﯽ در ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬و در راس آنﻫﺎ ﻓﯿﺰﯾﮏ‪ ،‬را ﺑﺮای اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﯾﮏ آرﻣﺎن درآورد‪ .‬ﭼﻪ ﮐﻮﺷﺶﻫﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﭼﻪ ﭘﺮﺑﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺻﻞ ﺛﺎﺑﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻮدن ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر و ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﯾﯽ ﻻزم و ﻣﻠﺰوم ﻫﻢاﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻤﻊ‬
‫ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ ﺑﺎ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﯾﯽ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ ﮔﺎﻟﯿﻠﻪای ﺑﺎﯾﺪ‬
‫رﻫﺎ ﺷﻮد‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﺑﺮ اﺻﻞ ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺗﮑﺎﻧﻪ ﺧﻄﯽ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﻤﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ اﺻﻞ ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﻧﺮژی ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺻﻮل ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ در ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ ﻧﯿﺰ اﻋﺘﺒﺎر‬
‫دارﻧﺪ و ﻣﯽﺷﻮد ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ )اﺻﻞ ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺗﮑﺎﻧﻪ ﺧﻄﯽ( را ﺑﺎ ﮐﻤﯽ دﺳﺖﮐﺎری‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎوردا درآورد‪ .‬در ﺟﺴﺖوﺟﻮی ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎوردا‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ و دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ در ﻓﻀﺎی ﺳﻪ ﺑﻌﺪی را ﺑﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﭼﺎرﺑﻌﺪی ﮔﺴﺘﺮش دﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫‪dxα‬‬ ‫• ﭼﺎرﺳﺮﻋﺖ‪ U α = dxα /dτ :‬ﭼﺎرﺑﺮدار ﭘﺎدوردا اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ‪ dτ‬ﭼﺎرﻧﺮدهای و‬

‫ﭼﺎرﺑﺮدار اﺳﺖ‪ .‬راﺑﻄﻪ آن ﺑﺎ ﺳﻪﺳﺮﻋﺖ‪ ،u = dx/dt ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ )‪،dτ = dt/γ(u‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪U α = γ(u)(c, u), Uα U α = c٢ .‬‬

‫• ﺟﺮم ﺳﮑﻮن‪ :‬ﻫﺮ ﻣﺘﺤﺮک در »ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﮑﻮن« ﺧﻮد ﺟﺮﻣﯽ دارد‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺮم را ﺑﺎ آنﭼﻪ‬
‫در ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ ﺟﺮم ﻣﺎﻧﺪی )‪ (inertia‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﯾﮑﺴﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﻧﺴﺖ‬
‫و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﮐﻪ ﺷﺪ ﭼﺎرﻧﺮدهای و ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎوردا اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ pα = mU α = γ(u)m(c, u), pα pα = m٢ c٢‬ﭼﺎرﺑﺮدار‬ ‫• ﭼﺎرﺗﮑﺎﻧﻪ ﺧﻄﯽ‪:‬‬

‫ﭘﺎدوردا اﺳﺖ و ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺳﻪﺗﮑﺎﻧﻪ ‪ p = mu‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻪ ﺻﻔﺮ ﭼﺎرﺗﮑﺎﻧﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ اﻧﺮژی‬
‫دارد‪،‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪٠‬‬ ‫‪١ u٢‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪= γ(u)mc = mc ١ +‬‬ ‫··· ‪+‬‬
‫‪٢ c٢‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬
‫=‬ ‫‪mc٢ + mu٢ + · · · = E.‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪c‬‬

‫‪۴٧‬‬
‫‪۴٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬

‫ﺟﻤﻠﻪ ‪ mc٢‬را اﻧﺮژی درﺣﺎل ﺳﮑﻮن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ‪ ١٢ mu٢‬اﻧﺮژی ﺟﻨﺒﺸﯽ ﮐﻼﺳﯿﮏ ذره اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﯽﺗﻨﺎﺳﺐ ﻧﯿﺴﺖ ‪ E = p٠ c = γmc٢‬را اﻧﺮژی ذره در ﺣﺎل ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫‪ u‬ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬

‫• ﭼﺎرﻧﯿﺮو‪ :‬ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻃﺒﯿﻌﺖ ﭼﻬﺎر ﮔﺮوهاﻧﺪ‪ :‬ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﺑﻠﻨﺪﺑﺮد ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺑﯿﻦ‬
‫ﻫﺮ دو ﺟﺮم ﮔﺮاﻧﻨﺪه‪ ،‬ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﺑﻠﻨﺪﺑﺮد اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﺑﯿﻦ ﻫﺮ دو ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ ﯾﺎ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻗﻄﺒﯽﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ و ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‪ ،‬و ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﮐﻮﺗﺎهﺑﺮد ﺿﻌﯿﻒ و ﻗﻮی ﺑﯿﻦ‬
‫ذرهﻫﺎی ﺑﻨﯿﺎدی‪ .‬در دﻧﯿﺎی ﺑﺰرگﻣﻘﯿﺎس دور و ﺑﺮﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺎدام ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻓﺘﻮاﻟﮑﺘﺮﯾﺴﺘﻪ و ﺷﮑﺎﻓﺖ ﻫﺴﺘﻪای و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ ﻧﭙﺮدازﯾﻢ‪ ،‬ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﺿﻌﯿﻒ و ﻗﻮی‬
‫ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻧﯿﺮوﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﺟﻮد ﺑﺎرﻫﺎی ﻣﺜﺒﺖ‬
‫و ﻣﻨﻔﯽ در ﻣﺤﯿﻂ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪﺑﺮدی ﺧﻮد را ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )‪ (Deby sheilding‬ﯾﺎ ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﺑﺮﺧﻮرد و ﻣﺎﻟﺶ ﺑﯿﻦ اﺟﺴﺎم ﺳﺨﺖ و ﻧﺮم‪ ،‬و ﻓﺸﺎر و ﭼﺴﺒﻨﺪهﮔﯽ‬
‫در ﺷﺎرهﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫• ﻧﯿﺮوی ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻦ ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﻫﻤﻪ ﮐﺎراﯾﯽ و ﻇﺮاﻓﺘﯽ ﮐﻪ در ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎی زﻣﯿﻨﯽ و آﺳﻤﺎﻧﯽ‬
‫از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ و ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺴﺒﯿﺖ‬
‫ﻋﺎم اﺳﺖ‪.‬‬

‫• ﻧﯿﺮوﻫﺎی اﻻﺳﺘﯿﮏ و ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﯽ و ﻓﺸﺎر اﮐﺜﺮا ﻗﺎﻋﺪهﻫﺎی آﻣﭙﺮی دارﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ دﺷﻮاری‬
‫در ﻓﺮﻣﻮلﺑﻨﺪی ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص ﻣﯽﮔﻨﺠﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻧﯿﺮوﻫﺎ را ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫در ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎی ﻣﺎﮐﺮو و در ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮐﻢ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ آنﻫﺎ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﺠﺎل ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی زﯾﺎد ﺗﻮﺟﻪ دارﯾﻢ ﻧﻤﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫• وﻟﯽ ﻧﯿﺮوی ﻟﻮرﻧﺘﺲ )ﻧﯿﺮوی وارد ﺑﻪ ذره ﺑﺎردار در ﻣﯿﺪانﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ و ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ(‬
‫را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭼﺎرﺑﺮدار ارﺗﻘﺎ داد‪.‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ ﺑﺮای ذره ﺑﺎردار در ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪dp‬‬ ‫‪q‬‬
‫‪= (Ec + u × B).‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪c‬‬

‫‪۴٨‬‬
‫‪۴٩‬‬ ‫‪ .١.۴‬ﻫﻢورداﯾﯽ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ‬

‫آن را در )‪ γ(u‬ﺿﺮب ﮐﻨﯿﻢ و ﻣﻮﻟﻔﻪ ‪ ١‬آن را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫‪dp١‬‬ ‫‪dp١‬‬ ‫‪q‬‬

‫‪γ‬‬ ‫=‬ ‫) ‪= (E١ γc + B٣ γu٢ − B٢ γu٣‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪dτ‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪q ( ١٠‬‬ ‫‪) q‬‬
‫=‬ ‫‪F U٠ + F ١٢ U٢ + F ١٣ U٣ = F ١β Uβ .‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬

‫در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت از ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﯿﺪان ﺑﺮای ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ‪ E‬و ‪ B‬و از ﭼﺎرﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮای‬
‫ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ﺳﻪﺳﺮﻋﺖ ﯾﺎری ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮای دو ﻣﻮﻟﻔﻪ دﯾﮕﺮ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ زﺑﺮﻧﮕﺎﺷﺖ‬
‫‪ ١‬را ﺑﺎ ‪ ٢‬و ‪ ٣‬ﻋﻮض ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﮔﺎم ﻧﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮای ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻔﻪ ﺻﻔﺮ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﯿﻢ و ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ زﯾﺮ ﻣﯽرﺳﯿﻢ‪:‬‬

‫‪dpα‬‬ ‫‪q‬‬ ‫‪dU α‬‬ ‫‪q αβ‬‬

‫‪= F αβ Uβ ,‬‬ ‫=‬ ‫‪F Uβ .‬‬ ‫)‪(١١.۴‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪dτ‬‬ ‫‪mc‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١١.۴‬راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ دو ﭼﺎرﺑﺮدار اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﯾﯽ آﺷﮑﺎر دارد‪ ،‬و ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﭼﺎرﺗﮑﺎﻧﻪ ﯾﮏ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ وﯾﮋهزﻣﺎن ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﭼﺎرﻧﯿﺮوی‬
‫وارد ﺑﺮ ﺳﯿﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻔﻪ ﺻﻔﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١١.۴‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﯽﻣﻘﺪﻣﻪ وارد ﺻﺤﻨﻪ ﺷﺪه‪ ،‬آﺷﻨﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫‪dp٠‬‬ ‫‪١ dE‬‬ ‫‪q‬‬ ‫‪q‬‬ ‫‪dE‬‬
‫‪= γ‬‬ ‫⇒= ‪= F ٠j Uj = γE.u‬‬ ‫‪= qE.u.‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪c dt‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪dt‬‬

‫ﺗﻌﺒﯿﺮ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ در اﻧﺮژی ذره ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﮐﺎر ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ روی ذره‪.‬‬

‫اﺳﭙﯿﻦ‪:‬‬

‫ذرهﻫﺎی ﺑﻨﯿﺎدی اﻓﺰون ﺑﺮ ﺟﺮم و ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی ﮐﻮاﻧﺘﻮﻣﯽ دﯾﮕﺮی ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﭙﯿﻦ‪،‬‬
‫اﯾﺰواﺳﭙﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺪدﻫﺎی ﻟﭙﺘﻮﻧﯽ و ﺑﺎرﯾﻮﻧﯽ‪ ،‬و ‪ ...‬دارﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﻣﯿﺎن اﺳﭙﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺗﮑﺎﻧﻪ‬
‫زاوﯾﻪای دارد و در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﭼﺎرﺑﻌﺪی ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ذره ﺑﺎردار ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﺳﭙﯿﻦ ﮔﺸﺘﺎور ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ذره در ﺑﺮﻫﻢﮐﻨﺶﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﺷﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪.‬‬

‫‪۴٩‬‬
‫‪۵٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺻﻞ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ اﺳﭙﯿﻦ ذره ﭼﺎرﺑﺮدار اﺳﺖ‪ ،‬و در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﮑﻮن ذره‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ﻣﮑﺎﻧﯽ دارد و ﻣﻮﻟﻔﻪ زﻣﺎﻧﯽ آن ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫‪Sα |rest = (٠, s).‬‬

‫در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺳﻪﺑﺮدار اﺳﭙﯿﻦ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﮑﻮن ذره را ﺑﺎ ‪ s‬ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﺎن دادهاﯾﻢ‪ .‬از‬
‫ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﭼﺎرﺳﺮﻋﺖ ذره در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﮑﻮن ذره ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﻟﻔﻪ زﻣﺎﻧﯽ دارد و ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ﻣﮑﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺪارد‪،‬‬
‫‪U α |rest = (c, ٠).‬‬

‫ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب آنﻫﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ U α Sα |rest = ٠. ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎوردا اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﮑﻮن ذره‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻫﺮ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫در ﻫﺮ ﭼﺎرﭼﻮب ﻋﺎم ﻟﺨﺖ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.U α Sα = ٠ :‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ :‬ﭼﺎراﺳﭙﯿﻦ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﭼﺎرﺳﺮﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺪازهای ﺛﺎﺑﺖ دارد‪ ،‬و در‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﺨﺘﺼﺎت از ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪U α Sα = ٠,‬‬ ‫‪Sα S α = const.‬‬ ‫)‪(١٢.۴‬‬

‫‪−‬‬
‫→‬
‫‪Sα‬‬ ‫‪= Λα δ ( β )Sδ |rest S٠ = γβs∥ , S∥ = γs∥ , S⊥ = s⊥ .‬‬

‫)‪(١٣.۴‬‬

‫ﯾﺎدآوری ﻣﯽﺷﻮد در اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ s‬ﺳﻪﺑﺮدار اﺳﭙﯿﻦ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﮑﻮن ذره و ) ‪ ،(S⊥ , S∥ .S٠‬ﺑﻪ‬
‫→‬
‫‪−‬‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ﺻﻔﺮ‪ ،‬ﻣﻮازی ﺑﺎ‪ ،‬و ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ β‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺗﻐﯿﯿﺮات زﻣﺎﻧﯽ اﺳﭙﯿﻦ از ﻣﻌﺎدﻟﻪ اولِ )‪ (١٢.۴‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ τ‬ﻣﺸﺘﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ و ﺑﻪ ﺟﺎی ‪ dU/dτ‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١١.۴‬ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪dSα α‬‬ ‫‪dU β‬‬ ‫‪dSα‬‬ ‫‪e‬‬
‫‪U + Sβ‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪Fαβ S U α = ٠.‬‬
‫‪β‬‬
‫)‪(١۴.۴‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪dτ‬‬ ‫‪dτ‬‬ ‫‪mc‬‬

‫ﭼﺎرﺑﺮدار درون ﭘﺮاﻧﺘﺰ در اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ U α‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺿﺮب درون ﭘﺮاﻧﺘﺰ ﺑﻪ ‪ S α‬و ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدن اﻧﺪازه اﺳﭙﯿﻦ و ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﮕﯽ ‪ ،Fαβ‬ﺑﻪ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ‪ S α‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎرﮔﻤﻦ‪ ،‬ﻣﯿﭽِﻞ و ﺗ‪‬ﻠ‪‬ﮕﺪی آن را ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪:‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪dSα‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪−‬‬ ‫)‪Fαβ S β = ( − ١‬‬ ‫‪β‬‬ ‫‪β γ‬‬
‫‪Fαβ S + ٢ Uα Fβγ S U‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫‪c‬‬

‫‪۵٠‬‬
‫‪۵١‬‬ ‫‪ .١.۴‬ﻫﻢورداﯾﯽ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ‬

‫ﻃﺮف راﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ از ﺿﺮب ﺑﺮدارﻫﺎی ﺳﺮﻋﺖ و ﺷﺘﺎب‪ ،‬ﺧﻮدِ اﺳﭙﯿﻦ‪ ،‬و ﺗﻨﺠﺶ آنﻫﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺿﺮﯾﺐ ﺗﻨﺎﺳﺐِ ﺑﯽﺑﻌﺪ ‪ a = g/٢ − ١‬را آﻧﻮﻣﺎﻟﯽ ﮔﺸﺘﺎور ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ذره‪،‬‬
‫و ﻓﺎﮐﺘﻮر ‪ g‬را ‪ Gyromagnetic ratio‬ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺗﺤﻮل اﺳﭙﯿﻦ ﺑﺎ ﮐﻤﯽ ﺟﻤﻊ و‬
‫ﺗﻔﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ )ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ ]‪:([١٠‬‬

‫[‬ ‫]‬
‫‪dSα‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪١‬‬
‫=‬ ‫‪gFαβ S β + ٢ (g − ٢)Uα (Fβγ S β U γ ) .‬‬ ‫)‪(١۵.۴‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪٢mc‬‬ ‫‪c‬‬

‫آﻧﻮﻣﺎﻟﯽ ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ را ﻧﻤﯽﺗﻮان از ﻓﯿﺰﯾﮏ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺑﻪ اﻟﮑﺘﺮودﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬

‫ﮐﻮاﻧﺘﻮﻣﯽ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﻟﮑﺘﺮونِ دﯾﺮاک آﻧﻮﻣﺎﻟﯽ ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ دﻗﯿﻘﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮﻫﻢﮐﻨﺶ اﻟﮑﺘﺮون و ﻗﻄﺒﺶ ﺧﻸ )اﯾﻦ ﮐﻪ اﻟﮑﺘﺮون ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺧﻸ ﻓﻮﺗﻮن ﻣﺠﺎزی‬
‫ﻧﺸﺮ و ﺟﺬب ﮐﻨﺪ(‪ ،‬ﺷﻮﯾﻨﮕﺮ )‪ (١٩۴٨‬آن را ‪ a = α/٢π‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در آن‬
‫‪ α = e٢ /٢hc = ١/١٣٧‬ﺛﺎﺑﺖ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻇﺮﯾﻒ )‪ (Fine structure constant‬اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوزه‬
‫آﻧﻮﻣﺎﻟﯽ ﮔﺸﺘﺎور ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ اﻟﮑﺘﺮون ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﻈﺮی ﺗﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ α۴‬و در آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎه ﺗﺎ ‪١٢‬‬
‫رﻗﻢ اﻋﺸﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎی ﻧﻈﺮی و آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﺮوزیﻫﺎی ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﻮاﻧﺘﻮﻣﯽ ﻣﯿﺪانﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢورداﯾﯽ آﺷﮑﺎر اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ و اﻟﮑﺘﺮودﯾﻨﺎﻣﯿﮏ اﮐﻨﻮن ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای‬
‫دﺳﺘﺮﺳﯽ آﺳﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎی ﮐﻠﯿﺪی را در ﺟﺪول زﯾﺮ ﺟﻤﻊآوری ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪−E١ −E٢ −E٣‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ E‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪−B٣ B٢ ‬‬
‫‪ ١‬‬ ‫‪‬‬
‫‪F αβ = ∂ α Aβ − ∂ β Aα‬‬ ‫‪= ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ E‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪−B‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪‬‬
‫‪E٣ −B٢ B١‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ −B١ −B٢ −B٣‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪١ αβγδ‬‬ ‫‪ B‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪−E‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪E‬‬‫‪٣‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪‬‬
‫= ‪F αβ‬‬ ‫‪ϵ‬‬ ‫‪Fγδ‬‬ ‫‪= ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪ B −E‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪‬‬
‫‪B٣ E٢ −E١‬‬ ‫‪٠‬‬

‫‪۵١‬‬
‫‪۵٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬

‫‪۴π α‬‬
‫= ‪∂β F αβ‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪c‬‬
‫‪∂β F αβ‬‬ ‫‪= ٠, or Fαβ,γ + Fγα,β + Fβγ,α = ٠‬‬
‫‪۴π α‬‬
‫‪∂ β ∂β Aα‬‬ ‫=‬ ‫‪J , ∂α Aα = ٠‬‬
‫‪c‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪T αβ‬‬ ‫= ‪= T βα‬‬ ‫) ‪(F αγ Fγ β + η αβ F γδ Fγδ‬‬
‫‪۴π‬‬ ‫‪۴‬‬
‫‪∂β T αβ‬‬ ‫‪= F αβ Jβ‬‬

‫‪∂α J α = ∂ α Jα = ٠‬‬
‫‪dpα‬‬ ‫‪q αβ‬‬
‫=‬ ‫‪F Uβ‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪c‬‬ ‫[‬ ‫]‬
‫‪dSα‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪١‬‬
‫=‬ ‫‪gFαβ S + ٢ (g − ٢)Uα (Fβγ S U ) .‬‬
‫‪β‬‬ ‫‪β γ‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪٢mc‬‬ ‫‪c‬‬

‫ﭼﻨﺪ ﮐﺎرﺑﺮد ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬ ‫‪٢.۴‬‬

‫ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ دﭘﻠﺮ و اﺑﯿﺮاﻫﯽ ﻧﻮر ﺳﺘﺎرﮔﺎن‬ ‫‪١.٢.۴‬‬
‫در ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻮج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١٢.٢‬و )‪ (١٣.٢‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻓﺎز ﻣﻮج زاوﯾﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،(ωt − k.x) ،‬و زاوﯾﻪ ﯾﮏ ﮐﻤﯿﺖ ﭼﺎرﻧﺮدهای و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﺳﺖ‪ .‬آن را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ωt − k.x = kα xα ,‬‬ ‫‪xα : (ct, x),‬‬ ‫‪kα : (ω/c, −k).‬‬

‫در ﻃﺮف ﭼﭗ اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﻓﺎز ﻣﻮج ﮐﻤﯿﺖ ﭼﺎرﻧﺮدهای اﺳﺖ‪ .‬در ﻃﺮف راﺳﺖ ‪ xα‬ﭼﺎرﺑﺮدار‬
‫ﭘﺎدورداﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ‪ kα‬ﺑﺎﯾﺪ ﭼﺎرﺑﺮدار ﻫﻢوردا ﻓﺮض ﺷﻮد و ﺗﺤﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻣﺜﻞ‬
‫ﭼﺎرﺑﺮدار ﻫﻢوردا ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪ .‬آن را ﭼﺎرﺑﺮدار اﻧﺘﺸﺎر ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﭼﺸﻤﻪ‬
‫ﻣﻮج در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ O′‬ﺳﺎﮐﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﺎﻣﺪ و ﺑﺮدار اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻮج درآن ‪ ω ′‬و ‪ k′‬اﺳﺖ‪ .‬و ‪O′‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ O‬ﺑﺎﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ‪ kα′‬در ‪ O′‬ﺑﻪ ‪ kα‬در ‪ O‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ω′‬‬
‫‪ω‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪γ‬‬ ‫‪−γβ ٠‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ k  =  −γβ‬‬
‫‪‬‬ ‫∥‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪γ‬‬ ‫‪٠ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪k∥′‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪‬‬ ‫⇒=‬ ‫)‪(١۶.۴‬‬
‫⊥‪k‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪١‬‬ ‫⊥‪k′‬‬

‫‪۵٢‬‬
‫‪۵٣‬‬ ‫‪ .٢.۴‬ﭼﻨﺪ ﮐﺎرﺑﺮد ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬
‫‪( ′‬‬ ‫)‬
‫‪ω‬‬ ‫‪ω‬‬
‫‪=γ‬‬ ‫‪′‬‬
‫∥‪− βk‬‬ ‫⇒=‬ ‫‪ω = γ(١ − β∥ )ω ′ ,‬‬ ‫)‪(١٧.۴‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪ω′‬‬
‫∥‪k∥ = γ −β + k‬‬ ‫‪′‬‬
‫‪=⇒ k∥ = γ(k∥′ − βk ′ ),‬‬ ‫)‪(١٨.۴‬‬
‫‪c‬‬
‫‪k⊥ = k′⊥ .‬‬ ‫)‪(١٩.۴‬‬

‫∥‪β‬‬ ‫ﮐﻪ درآن ∥‪ k‬و ⊥‪ ،k‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ‪ k‬در اﻣﺘﺪاد ‪ v‬و ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ‪ v‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﻘﺎﺑﻼ‬
‫ﻣﻮﻟﻔﻪ ‪ v/c‬در اﻣﺘﺪاد ‪ k‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٧.۴‬ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ دﭘﻠﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪∆ω‬‬ ‫‪ω − ω′‬‬ ‫‪١‬‬
‫=‬ ‫‪≈ −β∥ + β ٢ .‬‬
‫‪ω‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪ω‬‬ ‫‪′‬‬ ‫‪٢‬‬

‫ﺟﻤﻠﻪ ∥‪ −β‬ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﮐﻼﺳﯿﮏ و ﺟﻤﻠﻪ ‪ β ٢ /٢‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﺸﻤﻪ و ﻧﺎﻇﺮ از‬
‫ﻫﻢ دور ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺴﺎﻣﺪ ﮐﺎﻫﺶ و ﻃﻮل ﻣﻮج اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﺮخ اﺳﺖ ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺑﻨﻔﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١٨.۴‬و )‪ (١٩.۴‬ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪﺑﺮدارﻫﺎی ‪ k‬و ‪ k′‬در ﯾﮏ اﻣﺘﺪاد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‬
‫و ﺟﺒﻬﻪﻫﺎی ﻣﻮﺟﯽ ﮐﻪ ‪ O‬و ‪ O′‬ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻮازی ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ k′ .‬ﺑﺮدار اﻧﺘﺸﺎری‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﭼﺸﻤﻪ دوردﺳﺖ ﺳﺎﮐﻦ در ‪ O′‬ﻧﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ‪ k‬ﺑﺮدار اﻧﺘﺸﺎری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫‪ O‬ﻣﯽرﺳﺪ و ﭼﺸﻤﻪ در اﯾﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﺮﻋﺖ ‪ −β‬دارد‪ .‬زاوﯾﻪﻫﺎی ‪ k‬و ‪ k′‬ﺑﺎ اﻣﺘﺪاد ‪ v‬را ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ‪ θ‬و ‪ θ′‬ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫| ⊥‪|k‬‬ ‫| ⊥‪|k′‬‬
‫= ‪tg θ‬‬ ‫=‬
‫∥‪k‬‬ ‫)‪γ(k∥′ − k ′ β‬‬
‫‪sin θ′‬‬ ‫‪sin θ′‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪(١ − β ٢ )١/٢ .‬‬ ‫)‪(٢٠.۴‬‬
‫)‪γ(cos θ′ − β‬‬ ‫)‪(cos θ′ − β‬‬

‫اﻣﺘﺪاد اﻧﺘﺸﺎر در دو ﭼﺎرﭼﻮب ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻃﺮف راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٠.۴‬ﺑﺪون ﺟﻤﻠﻪ‬
‫‪ γ‬ﺟﻮاب ﮐﻼﺳﯿﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﻮر ‪ γ‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ آن اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه در ﻣﻮرد ﻧﻮر ﺳﺘﺎرﮔﺎن‬
‫ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ رﺻﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و زﻣﯿﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ دور ﺧﻮرﺷﯿﺪ دارد‪ ،‬ﺑﺮای ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن از‬
‫ﺳﺪهﻫﺎ ﭘﯿﺶ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و آن را اﺑﯿﺮاﻫﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﮑﻞ ‪ ،١.۴‬اﮔﺮ زﻣﯿﻦ در‬
‫زﻣﺎﻧﯽ از ﺳﺘﺎره دور ﻣﯽﺷﻮد ﺷﺶ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﻧﯿﻤﯽ از ﻣﺪار ﺧﻮد را ﭘﯿﻤﻮده اﺳﺖ ﺑﻪ آن‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺘﺪاد ﻧﻮر رﺳﯿﺪه ﺑﻪ ﻧﺎﻇﺮ زﻣﯿﻨﯽ در دو ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻮازی ﻫﻢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و‬

‫‪۵٣‬‬
‫‪۵۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬

‫*‬

‫*‬

‫‪+‬‬

‫‪+‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١.۴‬اﺑﯿﺮاﻫﯽ ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ :‬ﺳﺘﺎره در ﺻﻔﺤﻪ آﺳﻤﺎن ﯾﮏ ﺑﯿﻀﯽ ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻣﮑﺎن ﺳﺘﺎره در ﻣﯿﺎن ﺳﺘﺎرﮔﺎن دوردﺳﺖﺗﺮ ﻋﻮض ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﻣﮑﺎن ﺳﺘﺎره در ﺻﻔﺤﻪ‬
‫آﺳﻤﺎن ﻋﻤﻮﻣﺎ ﺑﯿﻀﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯿﺪانﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ و ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬ ‫‪٢.٢.۴‬‬

‫ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﯿﺪان از ‪ O‬ﺑﻪ ‪ O′‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪F αβ = Λα γ Λβ δ F ′γδ .‬‬ ‫)‪(٢١.۴‬‬

‫ﺑﺮای ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺗﺒﺪﯾﻞ‪ ‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(۵.٣‬ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ‪ E‬و ‪ B‬ﭼﻨﯿﻦاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪E∥ = E∥′ ,‬‬ ‫‪E⊥ = γ(E′⊥ + β × B′ ),‬‬ ‫)‪(٢٢.۴‬‬

‫‪B∥ = B∥′ ,‬‬ ‫‪B⊥ = γ(B′⊥ − β × E′ ).‬‬ ‫)‪(٢٣.۴‬‬

‫ﺗﺒﺪﯾﻞ از ‪ O‬ﺑﻪ ‪ O′‬ﺑﺎ ﻋﻮض ﮐﺮدن ﻋﻼﻣﺖ ‪ β‬و ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﮐﺮدن زﺑﺮﻧﮕﺎﺷﺖ از ﺳﻮی ﭼﭗ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﻣﯿﺪانﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ و‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ وﺟﻮد ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬در ﯾﮏ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ ﯾﺎ‬

‫‪۵۴‬‬
‫‪۵۵‬‬ ‫‪ .٣.۴‬دوﺑﺎره اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪ -‬راه دﯾﮕﺮ ‪ ،‬ﻧﮕﺎه دﯾﮕﺮ‬

‫ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ داﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ﭼﺎرﭼﻮب دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﯿﺪانﻫﺎی‬

‫ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ و اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ اﻟﻘﺎﯾﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد‪ .‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪۴‬‬
‫‪ ،(٨.‬ﮐﻤﯿﺖ ) ‪ (E ٢ − B ٢‬ﭼﺎرﻧﺮدهای و ﻧﺎورداﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻣﺖ آن ﻫﻢ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﭼﺎرﭼﻮﺑﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد ﮐﻪ ‪ B‬در آن ﺻﻔﺮ ﺷﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ‪ E‬ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻨﻔﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﭼﺎرﭼﻮﺑﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ‪ E‬در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ‪ B‬ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎ‬
‫• از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١۴.٢‬و )‪ (١۵.٢‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪ ∂α J α = ٠‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫• درﺳﺘﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١٠.۴‬را ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫• درﺳﺘﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١٩.۴) - (١٧.۴‬را ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫• درﺳﺘﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٢٢.۴‬و )‪ (٢٣.۴‬را ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫• ﻣﯿﺪان ﮐﻮﻟﻦ ﯾﮏ ﺑﺎر ﻧﻘﻄﻪای در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ‪O‬‬

‫‪r‬‬
‫‪E = q ٢, B = ٠‬‬
‫‪r‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﻇﺮ ‪ O′‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ v‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ O‬ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﻣﯿﺪان ‪ E ′‬و ‪ B ′‬در ﻣﺨﺘﺼﺎت‬
‫) ‪ (t′ , x′‬ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ؟‬

‫دوﺑﺎره اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪ -‬راه دﯾﮕﺮ ‪ ،‬ﻧﮕﺎه دﯾﮕﺮ‬ ‫‪٣.۴‬‬

‫آنﭼﻪ ﮐﻪ در زﯾﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ رﻫﯿﺎﻓﺖ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ]‪ [٢٠‬ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻫﻢزﻣﺎن اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ‬
‫و اﻟﮑﺘﺮودﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮش دو ﮔﺰاره ﺳﺎده و ﺑﯽﻧﯿﺎز از ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی آﻣﭙﯿﺮﯾﮏ و آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ‬
‫آن اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺰارهﻫﺎ ﭼﻨﯿﻦاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ .١‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺛﺎﺑﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ )ﯾﺎ ﻣﻌﺎدل آن‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی زﻣﺎﻧﯽ‪-‬ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎوردا‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ(‪،‬‬

‫‪ .٢‬ذرهﻫﺎی ﺑﺎردار در ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮد ﻣﯿﺪان اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮﻫﻢﮐﻨﺶ دارﻧﺪ‪ .‬راﺑﻄﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ ﺑﺎر ذرهﻫﺎ و ﻣﯿﺪانﺷﺎن ﺧﻄﯽ و ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﺳﺖ‪.‬‬

‫‪۵۵‬‬
‫‪۵۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬

‫در اﯾﻦ ﺻﻮرتﺑﻨﺪی ﺑﻪ ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎی آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ و اﻟﮑﺘﺮودﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﻧﯿﺎزی‬

‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﮐﻮﻟﻦ و آﻣﭙﺮ و ﻓﺎراده و ‪ ...‬را ﻣﯽﺗﻮان‪ ،‬ﺑﯽ ﮐﻢ و ﮐﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻗﻀﺎﯾﺎی رﯾﺎﺿﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺤﺚ رﯾﺎﺿﯽ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ دوﮔﺎن ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ را ﯾﺎدآوری ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬دو ﺗﺎﻧﺴﻮر ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ‪ F ‬و ‪ F‬را‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺷﻮﻧﺪ دوﮔﺎن ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ‪:‬‬
‫‪١ αβγδ‬‬ ‫‪١ αβγδ‬‬
‫= ‪F αβ‬‬ ‫‪ϵ‬‬ ‫‪Fγδ ,‬‬ ‫= ‪F αβ‬‬ ‫‪ϵ‬‬ ‫‪Fγδ .‬‬ ‫)‪(٢۴.۴‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .١‬اﮔﺮ ‪ F‬ﻣﺸﺘﻖ از ﯾﮏ ﭼﺎرﺑﺮدار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﯾﻮرژاﻧﺲ دوﮔﺎن آن ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪١ αβγδ‬‬
‫‪F αβ = ∂ α Aβ − ∂ β Aα ,‬‬ ‫⇒‬ ‫= ‪∂α F αβ‬‬ ‫‪ϵ‬‬ ‫‪∂α (∂γ Aδ − ∂δ Aγ ) = ٠.‬‬
‫‪٢‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﮕﯽ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻟﻮیﭼﯿﻮﯾﺘﺎ‪ ،‬ﺻﻔﺮ ﺷﺪن ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺲ ‪ F‬آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ‪ .٢‬ﻫﺮ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ دو را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺠﻤﻮع دو ﺗﺎﻧﺴﻮر ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ و دوﮔﺎن دﯾﮕﺮی ﻣﺸﺘﻖ از دو ﭼﺎرﺑﺮدار اﻧﺪ‪:‬‬
‫‪F αβ = F١αβ + F٢αβ ,‬‬ ‫‪F αβ = F١αβ + F٢αβ‬‬ ‫)‪(٢۵.۴‬‬
‫‪Fiαβ = ∂ α Aβi − ∂ β Aαi ,‬‬ ‫‪∂γ Aγi ,‬‬ ‫‪i = ١, ٢.‬‬ ‫)‪(٢۶.۴‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎ ‪ A١‬و ‪ A٢‬دو ﭼﺎرﺑﺮدار و ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮماﻧﺪ‪ .‬آزادی در اﻧﺘﺨﺎب ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ اﺟﺎزه‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺲ آنﻫﺎ را ﺻﻔﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ‪ A١‬و ‪ A٢‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ در‬
‫دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢۵.۴‬ﺑﻪ ﺟﺎی ‪ F‬و ‪ F‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٢۶.۴‬ﺟﺎیﮔﺬاری ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬و ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺲ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ١‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﻢ‪:‬‬
‫‪∂β ∂ β Aα١ = ∂β F αβ ,‬‬ ‫‪∂β ∂ β Aα٢ = ∂β F αβ .‬‬ ‫)‪(٢٧.۴‬‬
‫‪A٢‬‬ ‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٢٧.۴‬دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻮجاﻧﺪ‪ .‬ﭼﺸﻤﻪ ﻣﻮج ﺑﺮای ‪ A١‬ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺲ ‪ F‬و ﺑﺮای‬
‫ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺲ دوﮔﺎن آن‪ ،F ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﻗﻀﯿﻪ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺟﻮابﻫﺎی »دﯾﺮﮐﺮده«‬
‫)‪ (Retarted‬آنﻫﺎ را در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٢۵.۴‬ﻗﺮار دﻫﯿﻢ و درﺳﺘﯽ آنﻫﺎ را ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪ .‬ﻗﻀﯿﻪای ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦﺟﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﻌﻤﯿﻤﯽ از ﻗﻀﯿﻪ ﻫﻠﻤﻬﻮﻟﺘﺰ در ﺟﺒﺮ ﺑﺮدار ﻫﺎﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﺳﻪﺑﺮدار را ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﻣﺠﻤﻮع دو ﺳﻪﺑﺮدار ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻣﺸﺘﻖ از ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﻧﺮدهای و دﯾﮕﺮی ﻣﺸﺘﻖ از‬
‫ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﺑﺮداری اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪۵۶‬‬
‫‪۵٧‬‬ ‫‪ .٣.۴‬دوﺑﺎره اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪ -‬راه دﯾﮕﺮ ‪ ،‬ﻧﮕﺎه دﯾﮕﺮ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢.۴‬ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻧﻤﺎدﯾﻦ ﭼﺎرﻣﺴﯿﺮ ذره ﺑﺮ ﺣﺴﺐ وﯾﮋه زﻣﺎن ذره‪ U α .‬و ‪ pα‬در روی ﻣﺴﯿﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ و‬
‫ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﻣﯿﺪان ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮔﻔﺘﺎر ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬ ‫‪١.٣.۴‬‬

‫اﻧﺒﻮﻫﻪای از ذرهﻫﺎی ﺑﺎردار را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﺣﺮﮐﺖ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ را در ﻣﯿﺪان ذرهﻫﺎی دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﮔﺎم آﻏﺎزﯾﻦ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺶﻓﺮﺿﯽ درﺑﺎره ﭼﯿﺴﺘﯽ‪ ‬ﻣﯿﺪان ﻧﯿﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ذره ﻣﻮرد آزﻣﺎﯾﺶ در ﺣﻀﻮر ذرهﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﯾﮏﻧﻮاﺧﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺴﯿﺮ ذره ﻣﻮردﻧﻈﺮ‬
‫را در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺑﺎ ) ‪ xγ (τ‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﮐﻪ در آن ‪ τ‬وﯾﮋه زﻣﺎن ذره و ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﺎرﺳﺮﻋﺖ و ﭼﺎرﺗﮑﺎﻧﻪ ذره را‬
‫‪U α (xγ (τ )),‬‬ ‫‪pα (xγ (τ )) = mU α (xγ (τ )),‬‬

‫ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻪ در آن ‪ m‬ﺟﺮم ﺳﮑﻮن ذره اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﮐﻪ ﺷﺪ ﺟﺮم ﺳﮑﻮن ﺛﺎﺑﺖ و ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬
‫ﻧﺎورداﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮدارﻫﺎ ی ‪ U α‬و ‪ pα‬ﭼﺎر ﺑﺮدارﻧﺪ و ﻧﺮم آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﺛﺎﺑﺖ و ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎورداﺳﺖ ‪:‬‬
‫‪U α Uα = c٢ ,‬‬ ‫‪pα pα = m٢ c٢ .‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﭼﺎرﺑﺮدارﻫﺎی ‪ U α‬و ‪ pα‬در روی ﻣﺴﯿﺮ ) ‪ xγ (τ‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﯿﺪان‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ ﻧﻘﺎط ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﺎرﺑﺮدار ﺷﺘﺎب ذره را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪dpα‬‬ ‫‪∂pα dxβ‬‬ ‫‪e‬‬
‫=‬ ‫‪= Fαβ pβ .‬‬ ‫)‪(٢٨.۴‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪∂xβ dτ‬‬ ‫‪m‬‬
‫ﺗﺴﺎوی آﺧﺮ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٨.۴‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ Fαβ‬اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪∂pα‬‬
‫= ‪eFαβ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(٢٩.۴‬‬
‫‪∂xβ‬‬

‫‪۵٧‬‬
‫‪۵٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ e‬ﺿﺮﯾﺐ ﺛﺎﺑﺘﯽ اﺳﺖ و ﺑﻪ آن ﺑﺎزﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٨.۴‬را در ‪ pα‬ﺿﺮب‬

‫ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدن اﻧﺪازه ﭼﺎرﺗﮑﺎﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﻢ‪:‬‬

‫‪dpα‬‬ ‫) ‪١ d(pα pα‬‬ ‫‪e‬‬

‫‪pα‬‬ ‫=‬ ‫‪= Fαβ pα pβ = ٠.‬‬ ‫)‪(٣٠.۴‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪٢ dτ‬‬ ‫‪m‬‬

‫‪ Fαβ‬ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻨﺠﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ‪ Uα‬و ‪ ،pα‬در روی ﻣﺴﯿﺮ ذره ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐِ ﺷﺮاﯾﻂ اوﻟﯿﻪ‪ ‬ﺣﺮﮐﺖ ذره ﻣﯽﺗﻮان از ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ‪ xγ‬ﻫﺮ ﻣﺴﯿﺮی را ﮔﺬراﻧﺪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ از ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺗﺎﺑﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ Fαβ‬وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻣﺴﯿﺮﻫﺎی اﺣﺘﻤﺎﻟﯽای‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻧﻘﻄﻪ ﺑﮕﺬرﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﮕﺬرﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ‪ Fαβ‬ﻣﯿﺪان اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺪان ذرهﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ذره آزﻣﺎﯾﺸﯽ ﻧﯿﺮو وارد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﺷﺘﺎب ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪۴‬‬
‫‪ ،(٣٠.‬ﺿﺮﯾﺐ ‪ pα pβ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ‪ α‬و ‪ β‬ﻗﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ ﺑﺮای ﺻﻔﺮ ﺷﺪن ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻻزم‬
‫اﺳﺖ ‪ Fαβ‬ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪Fαβ = −Fβα ,‬‬ ‫‪F αβ = −F βα ,‬‬ ‫‪tr(F ) = ٠.‬‬ ‫)‪(٣١.۴‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢‬ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان آن را ﻣﺠﻤﻮع دو ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻖ از دو‬
‫ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ‪ A‬و ‪ A′‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪١‬‬
‫‪F αβ = (∂ α Aβ − ∂ β Aα ) + ϵαβγδ (∂γ A′δ − ∂δ A′γ ),‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪∂α Aα = ∂α A′α = ٠.‬‬ ‫)‪(٣٢.۴‬‬

‫ﮔﻔﺘﺎر دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬ ‫‪٢.٣.۴‬‬

‫ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻨﺠﺎ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ ﺣﺮﮐﺖ ذره آزﻣﺎﯾﺸﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮدهاﯾﻢ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﯿﺪان ﺣﺎﮐﻢ‬
‫ﺑﺮ ﺣﺮﮐﺖ ذره در ﺣﻀﻮر ذرهﻫﺎی دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ دو اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﺮ‬
‫ﺣﺴﺐ دو ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﺑﺮداری ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬در ﺟﺴﺖوﺟﻮی ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ذرهﻫﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ وﯾﮋﮔﯽای از ﻣﯿﺪان را ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪی از ذرهﻫﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬از‬
‫ﻣﯿﺪانِ ‪ ،F‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ‪ ٢‬و ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٧.۴‬دو ﭼﺎرﺑﺮدار ﺑﯽدﯾﻮرژاﻧﺲ ﻣﯽﺗﻮان ﺳﺎﺧﺖ‪:‬‬

‫‪∂β F αβ = ∂β ∂ β Aα ,‬‬ ‫‪∂β F αβ = ∂β ∂ β A′α .‬‬ ‫)‪(٣٣.۴‬‬

‫‪۵٨‬‬
‫‪۵٩‬‬ ‫‪ .٣.۴‬دوﺑﺎره اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪ -‬راه دﯾﮕﺮ ‪ ،‬ﻧﮕﺎه دﯾﮕﺮ‬

‫)‪xγ : (t, x‬‬‫از ذرهﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﭼﺎرﺑﺮدار ﺑﯽدﯾﻮرژاﻧﺲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ :‬واﺣﺪ ﺣﺠﻤﯽ در ﻧﻘﻄﻪ‬
‫در ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﺎر ذرهﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد در آن را در ﺳﺮﻋﺖ ذرهﻫﺎ ﺿﺮب ﮐﻨﯿﻢ و ﺟﻤﻊ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﭼﺎرﺑﺮدار ﺟﺮﯾﺎن ذرهﻫﺎ ﻣﯽرﺳﯿﻢ ]‪:[٢٢‬‬
‫∑‬
‫= ) ‪J α (xγ‬‬ ‫))‪en vnα (xn (t))δ ٣ (x − xn (t‬‬
‫‪n‬‬
‫∫∑‬
‫=‬ ‫‪en Un α (xn (τ ))δ ۴ (x − xn (τ ))dτ, ∂α J α = ٠.‬‬ ‫)‪(٣۴.۴‬‬
‫‪n‬‬

‫‪∂β F αβ‬‬‫ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮﻣﯿﺪان ﻣﯽﺗﻮان ﻫﺮ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺧﻄﯽ از ‪ ∂β F αβ‬و‬
‫را ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ‪ J α‬ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺧﻄﯽ دﯾﮕﺮی را ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ دوﮔﺎﻧﯽ‪ ‬ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﻣﮑﺴﻮل در ﺑﯿﻮرد ]‪ ،[١٠‬و آن اﻧﺘﺨﺎب زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪۴π α‬‬
‫= ‪∂β F αβ = −∂β ∂ β Aα‬‬ ‫‪J ,‬‬ ‫)‪(٣۵.۴‬‬
‫‪c‬‬
‫‪∂β F αβ = −∂β ∂ β A′α‬‬ ‫‪= ٠.‬‬ ‫)‪(٣۶.۴‬‬

‫ﺑﺮدار ‪ A′‬را ﺑﯽﭼﺸﻤﻪ ﮔﺰﯾﺪهاﯾﻢ‪ .‬ﯾﺪک ﮐﺸﯿﺪن آن ﺳﻮدی ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان آن را در ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫آزادی در اﻧﺘﺨﺎب ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺻﻔﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ رﺳﯿﺪهاﯾﻢ‪ .‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪ F αβ‬را‬
‫ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ و )‪ J α : (cρ, J‬را ﭼﺎرﺑﺮدار ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺑﺎر و ﺟﺮﯾﺎن اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٣۵.۴‬و )‪ (٣۶.۴‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺟﻔﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ و ﻫﻤﮕﻦ ﻣﮑﺴﻮل ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬اﻧﺘﺨﺎب ﺿﺮﯾﺐ ﺗﻨﺎﺳﺐ ‪ ۴π/c‬ﺑﺮای ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﺑﺎ ﺳﯿﺴﺘﻢ واﺣﺪﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬
‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٨.۴‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ‪ ،F‬ﺣﺮﮐﺖ ذره ﺗﺤﺖ ﻧﯿﺮوی ﻟﻮرﻧﺘﺲ را ﻧﺸﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ داد‪:‬‬
‫‪dpα‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪dp‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪= F αβ Uβ‬‬ ‫⇒=‬ ‫‪= e(E + v × B).‬‬ ‫)‪(٣٧.۴‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪c‬‬

‫ﺗﮏﻗﻄﺒﯽ ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬

‫دﯾﺮاک ]‪ [۵‬در ‪ ١٩٣١‬ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﮏﻗﻄﺒﯽ ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻮاﻧﺘﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ در ﻫﺮ ﺟﺎی ﮐﯿﻬﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻀﺮب ﺻﺤﯿﺤﯽ از‬

‫‪۵٩‬‬
‫‪۶٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬

‫ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮون ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮیِ دﯾﺮاک ﺷﻮر و ﺷﻮﻗﯽ در ﺟﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﻧﻈﺮی و آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ‬
‫ﺗﮏﻗﻄﺒﯽ ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ]‪ [١۴‬و اﻧﻮاع ﺗﮏﻗﻄﺒﯽ و راهﻫﺎی آﺷﮑﺎرﺳﺎزی آنﻫﺎ ﭘﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و ﺗﺎ اﻣﺮوز ﯾﮑﯽ از زﻣﯿﻨﻪﻫﺎی ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺗﮏﻗﻄﺒﯽ‬
‫ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ در ﮐﯿﻬﺎنِ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه دﯾﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ‪ ،‬ﺟﺪای از اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻋﺎﻟﻢ واﻗﻊ ﭼﻪ‬
‫ﻫﺴﺖ و ﭼﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﺧﻮدﺳﺎزﮔﺎری ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ﺗﺮﺗﯿﺐ داد ﮐﻪ‬
‫در آن ذره در ﮐﻨﺎر ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ ﺑﺎر ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ]‪ .[١٠‬در ﻓﺮﻣﻮلﺑﻨﺪیای ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ اﯾﻦ ﮐﺎر آﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٩.۴‬در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺗﺎﻧﺴﻮر‬
‫ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ ‪ ،F‬ﺑﺮای ذره ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ‪ e‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ و ﺑﻌﺪﻫﺎ آن را ﺑﻪ ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ ذره‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺣﺎل ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ‪ Fαβ‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٨.۴‬ﻣﯿﺪان ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﺗﺎﻧﺴﻮر‬
‫ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو ﭘﺎد ﻗﺮﯾﻨﻪ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٨.۴‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﮔﺴﺘﺮش دﻫﯿﻢ‪:‬‬
‫‪∂pα‬‬
‫‪= eFαβ + gFαβ .‬‬
‫‪∂xβ‬‬

‫ﮐﻪ درآن ‪ g‬وﯾﮋﮔﯽ ﺟﺪﯾﺪی ﺑﺮای ذره اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ آن ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎل‬
‫ﺑﺮای ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ذرهﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭼﺎرﺑﺮدار ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ و ﺟﺮﯾﺎن اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(٣۴.۴‬ﭼﺎرﺑﺮدار ﺑﺎر و ﺟﺮﯾﺎن ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‪ ،Jmα ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد و ﻃﺮف راﺳﺖ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣۶.۴‬را ﺑﻪ ﺟﺎی ﺻﻔﺮ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ Jmα‬ﻗﺮار داد‪:‬‬
‫∫∑‬
‫‪α‬‬
‫‪Jm‬‬ ‫)‪(x‬‬ ‫=‬ ‫‪gn Un α (xn (τ ))δ ۴ (x − xn (τ ))dτ,‬‬ ‫‪α‬‬
‫‪∂α Jm‬‬ ‫‪= ٠,‬‬
‫‪n‬‬
‫‪۴π α‬‬
‫= ‪∂β F αβ = −∂β ∂ β Aα‬‬ ‫‪J ,‬‬
‫‪c‬‬
‫‪۴π α‬‬
‫‪∂β F αβ = −∂β ∂ β A′α‬‬ ‫=‬ ‫‪J .‬‬
‫‪c m‬‬

‫ﻣﯿﺪان ﭘﺮوﮐﺎ )‪ - (Proca‬ﻓﻮﺗﻮن ﺟﺮم دار‬

‫در ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﯿﺪان ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﭼﺎرﺑﺮدارﻫﺎی ﺑﯽدﯾﻮرژاﻧﺲ ﮔﺸﺘﯿﻢ‪ .‬آزادی در‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ اﺟﺎزه داد ‪ Aα‬ﻧﯿﺰ ﺑﯽدﯾﻮرژاﻧﺲ ﮔﺰﯾﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ) ‪.۴‬‬
‫‪ (٣۵‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﮔﺴﺘﺮش دﻫﯿﻢ و ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﭘﺮوﮐﺎ ﺑﺮﺳﯿﻢ‪:‬‬

‫‪۴π α‬‬
‫= ‪∂β F αβ + µ٢ Aα‬‬ ‫‪J .‬‬ ‫)‪(٣٨.۴‬‬
‫‪c‬‬

‫‪۶٠‬‬
‫‪۶١‬‬ ‫‪ .٣.۴‬دوﺑﺎره اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ‪ -‬راه دﯾﮕﺮ ‪ ،‬ﻧﮕﺎه دﯾﮕﺮ‬

‫ﮐﻪ در آن ﺛﺎﺑﺖ ‪ µ‬ﺑ‪‬ﻌﺪ وارون ﻃﻮل دارد‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎﻻ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﺧﻮدﺳﺎزﮔﺎری ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻟﮑﺘﺮودﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﻮاﻧﺘﻮﻣﯽ‪ mph = µh̄/c ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪ ﺟﺮم دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺮم ﻓﻮﺗﻮن داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫دﻗﯿﻖﺗﺮﯾﻦ اﻧﺪازهﮔﯿﺮهﻫﺎی آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ‪ ‬روز‪ ،‬ﺟﺮم ﻓﻮﺗﻮن را‪ ،‬اﮔﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ از ‪١٠−١٠‬‬
‫اﻟﮑﺘﺮون وﻟﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ در ﺣﺪ دﻗﺖ ﯾﺎد ﺷﺪه ﻓﻮﺗﻮن‬
‫ﺟﺮمدار از ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎی ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎ‬
‫• ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺲ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﺎرﺗﺎﻧﺴﻮری ﮐﻪ ﻣﺸﺘﻖ از ﭼﺎرﺑﺮدار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫• درﺳﺘﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣٧.۴‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫‪۶١‬‬
‫‪۶٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۴‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ -‬ﺳﺨﻦ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‬

‫‪۶٢‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪۵‬‬

‫ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ و‬

‫ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﮐﻼﺳﯿﮏ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ و ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪت ﺑﯿﺶ از دوﯾﺴﺖ‬
‫ﺳﺎل ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺪه ‪ ،١٩‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻢوﺑﯿﺶ ﻫﻤﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪهﻫﺎی زﻣﯿﻨﯽ و آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫دﻫﺪ و ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎر دﻗﯿﻖ ﺑﺮای ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ آن روزﻫﺎ ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﭼﻨﺪ ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ و اﻧﺘﺰاﻋﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آنﻫﺎ‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪ و در اﯾﻦ ﺟﺎ ﻓﻬﺮﺳﺖ را ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﺨﺖ دارد و ﻻزﻣﻪ آن ﻓﺮضﻫﺎی‬
‫دﯾﮕﺮی اﺳﺖ‪:‬‬

‫• ﻓﺮض ﻓﻀﺎی ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان در آن ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﺎﮐﻦ ﻟﺨﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد و ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎی‬
‫ﺑﯽﺷﺘﺎب دﯾﮕﺮ را ﺑﺎ آن ﺳﻨﺠﯿﺪ‪ .‬ﻓﻀﺎی ﻣﻄﻠﻖ ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﯾﺪ اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻮاﺻﻞ‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯽ در آن در ﻣﺨﺘﺼﺎت دﮐﺎرﺗﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ dl٢ = dx٢ + dy ٢ + dz ٢‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫• ﻓﺮض زﻣﺎن ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎی ﻟﺨﺖ ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ب( ﺑﺮای اﺟﺴﺎم ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽای ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺮم ﻟﺨﺘﯽ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫زﯾﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪F = mI d٢ x/dt٢ .‬‬

‫‪۶٣‬‬
‫‪۶۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ و ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﻓﺮضﻫﺎ در ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎی ﻣﮑﺎﻧﯽ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﻣﺜﻼ در اﺑﻌﺎد ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴﯽ‬
‫و در زﻣﺎنﻫﺎی ﭼﻨﺪ ﺻﺪ و ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﺳﺎل ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر و راﺳﺘﯽآزﻣﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺎزﻫﺎی‬
‫ﺳﺪهﻫﺎی ‪ ١٩‬و ﭘﯿﺶﺗﺮ را ﺑﺮآورده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ در ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎی ﻣﮑﺎﻧﯽ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‬
‫آزﻣﻮده ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ رﯾﺰﺑﯿﻦ ﺣﻖ داﺷﺖ در درﺳﺘﯽ آنﻫﺎ ﺷﮏ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﺎت‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ از ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻤﻊ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﻇﻬﻮر‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ و ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر و ﺳﺮﻋﺖ اﻣﻮاج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻤﻊ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن ﺧﻮد ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎ را ﭼﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺻﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺎی ﻓﻀﺎی ﻣﻄﻠﻖ و زﻣﺎن ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﻣﻄﻠﻖ را ﺟﺎیﮔﺰﯾﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در آن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎﻧﯽ رﺧﺪادﻫﺎ از ﻗﺎﻋﺪه‬
‫) ‪ds٢ = c٢ dτ ٢ = c٢ dt٢ − (dx٢ + dy ٢ + dz ٢‬‬

‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ را ﺑﻪ ﺟﺎی ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‬
‫ﺗﮑﺎﻧﻪ و اﻧﺮژی را‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽ‪ ، t ‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ وﯾﮋهزﻣﺎن ‪ τ‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬

‫ج( در ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻦ‪ ،F = GmG m′G / | x − x′ |٢ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭘﯿﺶﻓﺮض ﻓﻀﺎی‬

‫ﻣﻄﻠﻖ اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ ﻓﺮضﻫﺎی دﯾﮕﺮی ﻫﻢ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫• ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﺴﻢ ﮔﺮاﻧﻨﺪه ﺧﺎﺻﯿﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺮم ﮔﺮاﻧﺸﯽ‪ ،mG ،‬ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ‬
‫)‪ (١۵۶۴ - ١۶۴٢‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮده ﺑﻮد اﺟﺴﺎم ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ زﻣﯿﻦ ﻫﻢزﻣﺎن‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺗﻮﺟﯿﻪ اﯾﻦ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻻزم اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ‪ mI /mG‬ﺑﺮای ﺗﻤﺎم اﺟﺴﺎم‪ ،‬ﺟﺪا‬
‫از ﺟﻨﺲ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬و ﺑﺰرﮔﯽ آنﻫﺎ‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن و ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدنِ ﻧﺴﺒﺖ ‪mI /mG‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ زﻣﺎن ﺗﻨﺎوب آوﻧﮓﻫﺎی ﻫﻢﻃﻮل ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻠﻮﻟﻪﻫﺎی ﺑﺎ اﻧﺪازهﻫﺎ‬
‫و ﺟﻨﺲﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﻗﺘﯽ ﺑﻬﺘﺮ از ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﯿﻮﺗﻦ و ﺳﭙﺲ ﺑﺴﻞ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ اٌﺗﯘش )‪ (Eotvos ،١٨٩٠‬ﺑﺎ دﻗﺖ ‪ ١٠−٩‬و دﯾﮑﯽ )‪ (Dicke ،١٩۶۴‬ﺑﺎ دﻗﺖ‬
‫‪ ١٠−١١‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪ‪ .‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدنِ ‪ mI /mG‬ﺑﺎ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﺼﺎدف ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪۶۴‬‬
‫‪۶۵‬‬

‫• ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﻮﺗﻦ ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ اﮔﺮ در ﯾﮏ‬
‫ﻟﺤﻈﻪ ‪ t‬در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﯾﺎ اﻧﺪازه ﯾﮑﯽ از دو ﺟﺮم ‪ m‬و ‪ m′‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد آﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺮم دﯾﮕﺮ‬
‫در ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ از اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ آ ﮔﺎه ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﻮد را ﺑﺎ وﺿﻊ ﺟﺪﯾﺪ ﺳﺎزﮔﺎر ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎ آﻏﺎز ﺳﺪه ‪ ٢٠‬ﻧﻪ آزﻣﻮده ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻧﻪ از ﻧﻈﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ روز‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎ را‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺣﺮﮐﺖ و ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎی ﯾﺎد ﺷﺪه در ﺑﺎﻻ را‬
‫ﭼﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫• زﻣﺎن ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻓﻀﺎی ﻣﻄﻠﻖ اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ‪ ،‬و ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﻣﻄﻠﻖ و ﺗﺨﺖ ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ را ﺑﺎ‬
‫ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪه ﺟﺎیﮔﺰﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﻤﯿﺪﮔﯽ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﺎده ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫• ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ را ﺑﺎزﺗﻌﺮﯾﻒ و دﺳﺖﯾﺎﻓﺘﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ در »ﻧﺰدﯾﮑﯽ«ﻫﺎی‬

‫ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ از ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺑﺘﻮان آن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻣﻮﺿﻌﯽ ﻟﺨﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻓﻀﺎﻫﺎ و زﻣﺎنﻫﺎی دور و دراز ﻗﺎﺑﻞ ﮔﺴﺘﺮش ﻧﯿﺴﺖ و ﭼﻨﺎن‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﻧﯿﺎزی ﻫﻢ ﺑﻪ داﺷﺘﻦ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫• ﻣﺴﯿﺮ ﯾﮏ ذره ﻣﺘﺤﺮک را ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺟﺮم ﻟﺨﺘﯽ ذره ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و اﻓﺘﺎدن ﻫﻢزﻣﺎن‬
‫اﺟﺴﺎم ﯾﺎ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﻮدن آوﻧﮓﻫﺎی ﻫﻢﻃﻮل را در ﺣﻀﻮر اﺟﺴﺎم دﯾﮕﺮ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫• ﻧﺸﺮ اﺧﺘﻼﻻت در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮج و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺪوﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم اﻧﯿﺸﺘﻦ ﺳﺎل ‪ ١٩١۶‬اﺳﺖ‪ .‬ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ آن ﺑﺮ دو اﺻﻞ زﯾﺮ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .١‬ﻫﻤﻪ ﻧﺎﻇﺮﯾﻦ در ﻫﻤﻪ ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﻟﺨﺖ و ﭼﻪ ﻧﺎﻟﺨﺖ‪ ،‬در ﺑﺮداﺷﺖﺷﺎن از‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی‬
‫ﻓﯿﺰﯾﮏ در ﺗﺒﺪﯾﻞ از ﯾﮏ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻋﺎم ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻋﺎم دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺻﻮرت ﻧﺎوردا داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪۶۵‬‬
‫‪۶۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ و ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫‪ .٢‬در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ از ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﻣﯽﺗﻮان ﮔﺮوﻫﯽ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد و‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ در آنﻫﺎ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎصاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ ٣‬ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻋﺎم از ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻧﺴﺒﯿﺖ‬

‫ﺧﺎص از ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻋﺎم ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫دو ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ در ﭘﺬﯾﺮش ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪ .١‬ﺗﻮﺟﯿﻪ ﭼﺮﺧﺶ ﻏﯿﺮﻋﺎدی ﺣﻀﯿﺾ ﺗﯿﺮ‪ :‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ ١٨٨٨‬ﻧﯿﻮﮐﺎم )‪ (Newcomb‬ﻧﺸﺎن داده‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﻀﯿﺾ ﺗﯿﺮ )ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺪار ﺳﯿﺎره ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ( در ﻫﺮ ﺻﺪ ﺳﺎل ‪۴٣‬‬
‫ﺛﺎﻧﯿﻪ ﻗﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آوردن ﻫﻤﻪ اﺧﺘﻼلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺑﯿﻀﯽﮔﻮﻧﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﮔﺮاﻧﺶ‬
‫ﺳﯿﺎرهﻫﺎی دﯾﮕﺮ روی ﺗﯿﺮ وارد ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺪار ﺳﯿﺎره ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ .‬ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻦ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﻮﺟﯿﻪ آن را ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ دﻗﯿﻘﺎً ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻘﺪار را از ﻋﻬﺪه ﺑﺮآﻣﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢‬ﺧﻤﺶ ﻣﺴﯿﺮ ﻧﻮر ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺬر از ﮐﻨﺎر اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ :‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺛﺎﺑﺖ در ﺻﻔﺤﻪ آﺳﻤﺎن‬
‫ﮐﻢوﺑﯿﺶ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺛﺎﺑﺘﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﯿﻦ ﻣﺎ و ﺳﺘﺎرهای ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻮر ﺳﺘﺎره‬
‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر از ﮐﻨﺎر ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﻤﯽ ﺧﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺳﺘﺎره در ﺻﻔﺤﻪ آﺳﻤﺎن‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن دﯾﮕﺮ ﮐﻤﯽ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﻋﺒﻮر ﻧﻮر از ﻟﺒﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ‪ ،١/٧۵‬دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘﺪاری اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫ﺑﺮای رﺻﺪ ﺧﻤﺶ ﻧﻮر ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺧﻮرﺷﯿﺪﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﮐﻠﯽ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺳﺘﺎرﮔﺎن دور و ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم روز دﯾﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺧﻤﺶ ﻧﻮر را ادﯾﻨﮕﺘﻮن در ﺧﻮرﺷﯿﺪﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﺳﺎل‬
‫‪ ١٩١٩‬در ﺟﺰﯾﺮه ﺳﻮﺑﺮال در ﺑﺮزﯾﻞ و ﺟﺰﯾﺮه ﭘﺮﯾﻨﺴﯿﭙﻪ در ﺧﻠﯿﺞ ﮔﯿﻨﻪ و دﯾﮕﺮان در‬
‫ﺳﺎلﻫﺎی ﺑﻌﺪ رﺻﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬رﺻﺪﻫﺎ درﺳﺘﯽ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺻﻞ ﻫﻢارزی ‪ -‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫‪١.۵‬‬

‫ﻓﻀﺎﻧﻮرد در داﺧﻞ ﻓﻀﺎﭘﯿﻤﺎ ﺑﯽوزن اﺳﺖ و ﮔﺮاﻧﺶ زﻣﯿﻦ را اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ را‬
‫در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ؟ ﺑﻪ دو ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪۶۶‬‬
‫‪۶٧‬‬ ‫‪ .١.۵‬اﺻﻞ ﻫﻢارزی ‪ -‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪) :١.۵‬اﻟﻒ( ﭼﺎرﭼﻮب ‪ O‬ﻟﺨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺎرﭼﻮب ‪ O′‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ O‬ﺷﺘﺎب ‪ a = −g‬دارد‪) .‬ب( ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫‪ O‬در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ ‪ g‬ﻗﺮار دارد‪ ،‬و ‪ O′‬در ﻫﻤﺎن ﻣﯿﺪان ﺳﻘﻮط آزاد دارد‪.‬‬

‫در ﺷﮑﻞ ‪) ١.۵‬اﻟﻒ(‪ ،‬ﭼﺎرﭼﻮب )‪ O : (x‬ﻟﺨﺖ و ﺑﻪ دور از ﻫﺮ ﺟﺴﻢ ﮔﺮاﻧﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ ذرهای ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻧﯿﺮو وارد ﻧﺸﻮد ﺷﺘﺎب ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪d٢ x‬‬
‫‪=٠‬‬ ‫)‪(١.۵‬‬
‫‪dt٢‬‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ) ‪ O′ : (x′‬ﻧﺎﻟﺨﺖ اﺳﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ O‬ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ‪ a = −g‬ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در زﻣﺎن‬
‫‪ t‬ﻓﺎﺻﻠﮥ ‪ OO′‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ١٢ at٢ + v٠ t‬اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ در آن ‪ v٠‬ﺳﺮﻋﺖ ‪ O′‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ O‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ از ‪ O‬ﺑﻪ ‪ O′‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪١‬‬
‫‪x′ = x − ( at٢ + v٠ t).‬‬ ‫)‪(٢.۵‬‬
‫‪٢‬‬
‫دو ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت و اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١.۵‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫‪d٢ x ′‬‬
‫‪= −a = g.‬‬ ‫)‪(٣.۵‬‬
‫‪dt٢‬‬
‫اﻧﮕﺎر ﭼﺎرﭼﻮب ‪ O′‬در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ ‪ g‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﺷﮑﻞ ‪) ١.۵‬ب(‪ ،‬ﭼﺎرﭼﻮب ‪ O‬در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ ‪ g‬ﻗﺮار دارد و ﭼﺎرﭼﻮب ‪ O′‬اﯾﻦ ﺑﺎر‬
‫ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ‪ a = g‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ ‪ g‬ﺳﻘﻮط آزاد دارد(‪.‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ذره در ‪ O‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪d x/dt = g.‬‬ ‫)‪(۴.۵‬‬

‫‪۶٧‬‬
‫‪۶٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ و ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫و ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ آن در ‪ O′‬ﺑﺎ دو ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی از )‪ (٢.۵‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫‪d٢ x′ /dt٢ = g − a = ٠.‬‬ ‫)‪(۵.۵‬‬

‫ذره در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺘﺎﺑﻨﺪه ‪ O′‬ﯾﺎ ﺳﺎﮐﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﯾﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ دارد‪ .‬راز ﺑﯽوزﻧﯽ در‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢.۵‬ﭼﺎرﭼﻮب ‪ O‬در ﮔﺮاﻧﺶ ‪ g‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﭼﺎرﭼﻮب ‪ O′‬در ﻫﻤﺎن ﻣﯿﺪان ﺷﺘﺎب ‪ a = g‬دارد‪.‬‬
‫ﻓﻀﺎﭘﯿﻤﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﮕﺎه ﻧﺎﻇﺮ زﻣﯿﻨﯽ ﻧﯿﺮوی ﮔﺮاﻧﺶ ﺻﺮف ﺷﺘﺎب ﻓﻀﺎﭘﯿﻤﺎ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻫﺮﭼﻪ در درون آن اﺳﺖ ﺑﺎﺷﺘﺎب ‪ g‬ﺳﻘﻮط آزاد دارد‪ .‬از ﻧﮕﺎه ﻓﻀﺎﻧﻮرد‪ ،‬در درون ﻓﻀﺎﭘﯿﻤﺎ‬
‫ﮔﺮاﻧﺶ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺗﻤﺎم اﺟﺴﺎم دور و ﺑﺮش ﺟﺪا از ﺟﻨﺲ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺑﺰرﮔﯽ و ﮐﻮﭼﮑﯽﺷﺎن‬
‫ﯾﺎ ﺳﺎﮐﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎی ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺷﺘﺎبدار‪ ،‬ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﻧﺎﺷﯽ از ﺷﺘﺎب ﭼﺎرﭼﻮب روی اﺟﺴﺎم‬
‫را ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﻟﺨﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﯿﺮوی ﮔﺮﯾﺰ از ﻣﺮﮐﺰ و ﻧﯿﺮوی ﮐﻮرﯾﻮﻟﯿﺲ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‬
‫ﺑﺘﻮان ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﮔﺮاﻧﺸﯽ را ﺑﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﻟﺨﺘﯽ ﺑﺮاﺑﺮ داﻧﺴﺖ‪ ،‬و ﯾﮑﯽ را‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎی دﯾﮕﺮی ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آﺳﺎﻧﺴﻮری ﮐﻪ ﺑﻪ دور از ﻫﺮ ﺟﺮم ﮔﺮاﻧﻨﺪه اﺳﺖ و ﺷﺘﺎب ‪a = −g‬‬
‫دارد‪ ،‬اﻧﮕﺎر در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ ‪ g‬ﻗﺮار دارد‪ .‬ﯾﺎ در آﺳﺎﻧﺴﻮری ﮐﻪ در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺳﻘﻮط آزاد دارد ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮔﺮاﻧﺶ ﺑﺎ ﻧﯿﺮوی ﻟﺨﺘﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﺷﺘﺎب آﺳﺎﻧﺴﻮر ﺧﻨﺜﯽ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و آﺳﺎﻧﺴﻮر ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺻﻞ ﻫﻢارزی ‪(Principle‬‬
‫)‪ of equivalence‬ﺑﺮاﺑﺮی ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﮔﺮاﻧﺸﯽ و ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﻟﺨﺘﯽ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و راﻫﯽ ﺑﺮای‬
‫دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﺨﺖ )وﻟﯽ ﻣﻮﺿﻌﯽ( و زدودن اﻧﺘﺰاع از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫ﻟﺨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺑﯿﺎن رﺳﻤﯽ و ﮐﻤ‪‬ﯽ اﺻﻞ ﻫﻢارزی ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻗﯿﻖ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ .‬در دو ﻣﺜﺎل ﺑﺎﻻ ﻣﯿﺪان‬

‫‪۶٨‬‬
‫‪۶٩‬‬ ‫‪ .١.۵‬اﺻﻞ ﻫﻢارزی ‪ -‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ﮔﺮاﻧﺶ در زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﻓﺮض ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ )‪ g(x, t‬ﺗﺎﺑﻌﯽ از زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان آن را در ﻧﺰدﯾﮑﯽﻫﺎی ﻫﺮ رﺧﺪاد ) ‪ (x٠ , t٠‬ﺑﺴﻂ ﺗﯿﻠﻮر داد‪:‬‬
‫‪g(x, t) = g(x٠ , t٠ ) + (x − x٠ ) · ∇g |(x٠ ,t٠ ) +(t − t٠ )∂g/∂t |(x٠ ,t٠ ) +...‬‬

‫ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ‪ O′‬در ﻧﻘﻄﻪ ) ‪ (x٠ , t٠‬و اﺟﺎزه ﺳﻘﻮط آزاد دادن ﺑﻪ آن ﻣﯽﺗﻮان ) ‪ g(x٠ , t٠‬را‬
‫در ‪ O′‬ﺣﺬف ﮐﺮد وﻟﯽ ﮔﺮادﯾﺎنﻫﺎی زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ )‪ g(x, t‬ﺣﺬفﺷﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای دﯾﺪن‬
‫آنﻫﺎ آﺳﺎﻧﺴﻮری ﺑﺎ ﭘﻬﻨﺎی زﯾﺎد و دو ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺳﺎﮐﻦ در دو ﮔﻮﺷﻪ آن ﺗﺼﻮر ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ آﺳﺎﻧﺴﻮر‬
‫ﺳﻘﻮط آزاد ﮐﻨﺪ از ﻧﮕﺎه ﻧﺎﻇﺮ زﻣﯿﻨﯽ ﻣﺴﯿﺮ ﮔﻠﻮﻟﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﺮﮐﺰ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑﺎﻫﻢ ﻣﻮازی‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻧﮕﺎه ﻧﺎﻇﺮ درون آﺳﺎﻧﺴﻮر ﮔﻠﻮﻟﻪﻫﺎ ﺑﯽوزناﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در اﻣﺘﺪاد ﭘﻬﻨﺎی آﺳﺎﻧﺴﻮر ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮی ﻫﻢ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮی را ﻫﻢ در ﺳﺨﻨﺎن ﺑﺎﻻ ﯾﺎدآور ﺷﻮﯾﻢ‪ .‬در دو ﻣﺜﺎل ﯾﺎد ﺷﺪه از ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ ﺳﻮد ﺟﺴﺘﻪاﯾﻢ و ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﺮﻋﺖ ﮐﻢ اﻋﺘﺒﺎر دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ را‬
‫در ﺳﻄﺮﻫﺎی آﯾﻨﺪه ﭼﺎره ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺑﯿﺎن رﺳﻤﯽ اﺻﻞ ﻫﻢارزی ‪ -‬ﺑﺎزﺗﻌﺮﯾﻒ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ‬ ‫‪١.١.۵‬‬

‫در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ) ‪ (x٠ , t٠‬از ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن‪ ،‬در ﻫﺮ ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻫﺮ ﻣﺨﺘﺼﺎت‬
‫ﻋﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﻘﻮط آزاد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﯿﺮوی ﮔﺮاﻧﺶ ) ‪ g(x٠ , t٠‬در روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺳﻘﻮط ﭼﺎرﭼﻮب از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﮔﺮادﯾﺎنﻫﺎی زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮادﯾﺎنﻫﺎی زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ را در زﻣﺎنﻫﺎی ﮐﻮﺗﺎه و ﻣﮑﺎنﻫﺎی ﺗﻨﮓ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎﭼﯿﺰ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺳﻘﻮطﮐﻨﻨﺪه را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﺿﻌﯽ ﻟﺨﺖ داﻧﺴﺖ‪ .‬در ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺟﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوی دﯾﮕﺮی ﺑﻪ آن وارد ﻧﺸﻮد ﯾﺎ ﺳﺎﮐﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ‬
‫دارد )ﻗﺎﻧﻮن اول ﻧﯿﻮﺗﻦ(‪.‬‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ‬ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ‪-‬ﻧﯿﻮﺗﻦ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻓﺮض دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﯾﻒ و دﺳﺖﯾﺎﻓﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻓﻀﺎﭘﯿﻤﺎ در ﻣﺪار‬
‫زﻣﯿﻦ ﺑﺮای آزﻣﺎﯾﺶﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﮐﻮﺗﺎهﻣﺪت و در اﺑﻌﺎد ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎی ﻣﮑﺎﻧﯽ و‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﮔﺮاﻧﺶ‪ ،‬ﯾﮏ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﺟﺴﺎم ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑﺎ ﺟﻨﺲ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫و ﺑﺰرﮔﯽﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻓﻀﺎﭘﯿﻤﺎ ﭼﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬از ﻧﮕﺎه ﻧﺎﻇﺮ درون ﻓﻀﺎﭘﯿﻤﺎ‪ ،‬ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬

‫‪۶٩‬‬
‫‪٧٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ و ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫وارد ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻪ ﺑﯽﺣﺮﮐﺖاﻧﺪ‪ .‬از ﻧﮕﺎه ﻧﺎﻇﺮ ﻣﺴﺘﻘﺮ در روی زﻣﯿﻦ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﺘﺎب‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻪ ﺳﻮی زﻣﯿﻦ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ دور زﻣﯿﻦ ﻣﯽﭼﺮﺧﻨﺪ‪ .‬ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﺟﺮم ﻟﺨﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ آنﭼﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﺸﺪه ﺑﺎ ﺟﺮم ﮔﺮاﻧﺸﯽ )ﮐﻪ ﻫﻨﻮز‬
‫ﺳﺨﻨﯽ از آن ﻧﮕﻔﺘﻪاﯾﻢ( ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎﻧﯽ دو رﺧﺪاد‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﯿﺰﯾﮏ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص اﺳﺖ ﺑﻪ دور از اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺨﻨﯽ دﯾﮕﺮ‪ :‬ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن‪ ،‬در ﻓﻀﺎﻫﺎی ﻫﻨﺪﺳﯽ ﺧﻤﯿﺪه‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﮐﺮه ﻓﻀﺎی دوﺑﻌﺪی ﺧﻤﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ دو ﻣﺨﺘﺼﻪ )‪(θ, φ‬‬
‫ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ زاوﯾﻪ دارﻧﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﻤﺎﯾﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﺮ دو ﻧﻘﻄﻪ ﻧﺰدﯾﮏ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫) ‪ dl٢ = a٢ (dθ٢ + sin٢ θdφ٢‬ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ) ‪ (θ٠ , φ٠‬در روی ﮐﺮه ﻣﯽﺗﻮان ﯾﮏ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻤﺎس ﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻤﺎس ﺑﺨﺶ ﮐﻮﭼﮑﯽ از روﯾﻪ ﮐﺮه را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﺗﻮان در‬
‫آن ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ ) ‪ (ξ٢ , ξ١ ) |(θ٠ ,φ٠‬ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد و ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی ﮐﻮﺗﺎه را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ‪،‬‬
‫‪dl٢ = dξ١ ٢ + dξ٢ ٢ ,‬‬

‫ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ‪ dl٢‬ﺑﺮﺣﺴﺐ )‪ (θ, φ‬و ‪ dl٢‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ) ‪ (ξ٢ , ξ١‬از ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم اﻧﺤﻨﺎی ﮐﺮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺜﺎل را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻓﻀﺎ ﯾﺎ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪه ‪ n‬ﺑﻌﺪی ﮔﺴﺘﺮش داد‪ .‬ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ از‬
‫ﻓﻀﺎی ﺧﻤﯿﺪه ‪ n‬ﺑﻌﺪی دارای ﯾﮏ ﻓﻀﺎی ﻣﻤﺎس ﺗﺨﺖ ‪ n‬ﺑﻌﺪی اﺳﺖ‪ .‬در روی ﻓﻀﺎی ﻣﻤﺎس‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺗﺨﺖ ‪ n‬ﺑﻌﺪی اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد‪ .‬ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ دارد‬
‫ﻓﻀﺎی ﺧﻤﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ در ﻫﺮ رﺧﺪاد آن ﻧﻘﺶ ﻓﻀﺎی ﻣﻤﺎس را ﺑﺎزی‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان در آن ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد و ﻓﯿﺰﯾﮏ را در آن ﻓﯿﺰﯾﮏ‬
‫ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺨﺸﯽ از اﺻﻞﻫﺎی ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﮔﻔﺘﺎر ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬ ‫‪٢.۵‬‬

‫ﻓﺮض ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﺎده‪ ،‬دارﻧﺪه اﻧﺮژی و ﺗﮑﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن را ﺧﻤﯿﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ آن در ﻓﺼﻞ ‪ ٨‬ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻣﻮﺿﻮع دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﺳﻪ اﺻﻞ زﯾﺮ را ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪:‬‬

‫‪٧٠‬‬
‫‪٧١‬‬ ‫‪ .٢.۵‬ﺑﺨﺸﯽ از اﺻﻞﻫﺎی ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﮔﻔﺘﺎر ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫• در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ از ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪه ﻣﯽﺗﻮان ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد‪.‬‬

‫• ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎصاﻧﺪ‪.‬‬

‫• ﺑﺮای دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮاﻧﺶ ﺧﻤﯿﺪه‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص از ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻋﺎﻣﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪه را ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻋﺎم ﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﺑﺎ ﯾﺎری آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯽاﻓﺰودن ﻫﯿﭻ ﻣﻔﻬﻮم ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺮﺳﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮای ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﭘﺮﻧﻮﯾﺴﯽ‪ ،‬در ﮐﺎرﺑﺮد ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و اﻋﻤﺎل رﯾﺎﺿﯽ ﮐﻤﯽ ﺑﯽﭘﺮوا‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﻮاﻧﻨﺪه رﯾﺰﺑﯿﻦ رﯾﺎﺿﯽدوﺳﺖ را ﺧﻮش ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻧﻨﺪهای‬
‫را ﺑﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎی واﯾﻨﺒﺮگ و دﯾﮕﺮان راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ ١.٢.۵‬ﺗﺒﺪﯾﻞ از ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻋﺎم و وارون‬

‫آن‬
‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻋﺎم‬
‫‪x ; µ = ٠, ١, ٢, ٣‬‬
‫‪µ‬‬

‫ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪهای را ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ آن ﯾﮏ ﻓﻀﺎی ﻣﻤﺎس دارد و ﻣﯽﺗﻮان در آن‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ‬
‫‪ξ α (xµ ), α = ٠, ١, ٢, ٣‬‬

‫ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد‪ .‬ﻓﻀﺎی ﻣﻤﺎس ﺑﺨﺶ ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﻓﻀﺎی ﺧﻤﯿﺪه را‪ ،‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ xµ‬ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬دو ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻢ در اﯾﻦ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﮕﺰﯾﻨﯿﻢ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﺨﺘﺼﺎت آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ‪ dxµ‬در‬
‫ﻓﻀﺎی ﺧﻤﯿﺪه و ‪ dξ α‬در ﻓﻀﺎی ﻣﻤﺎس ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬راﺑﻄﻪ آنﻫﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪∂ξ α µ‬‬ ‫‪∂xµ α‬‬
‫= ‪dξ α‬‬ ‫‪dx ,‬‬ ‫= ‪dxµ‬‬ ‫‪dξ .‬‬ ‫)‪(۶.۵‬‬
‫‪∂xµ‬‬ ‫‪∂ξ α‬‬

‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ‪ ∂ξ α /∂xµ‬ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﺗﺒﺪﯾﻞ از ‪ xµ‬ﺑﻪ ‪ ξ α‬اﺳﺖ‪ .‬وارون آن‪ ،∂xµ /∂ξ α ،‬ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫از ‪ ξ α‬ﺑﻪ ‪ xµ‬اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪∂ξ α ∂xµ‬‬ ‫‪∂ξ α ∂xν‬‬
‫‪= δβα ,‬‬ ‫‪= δµν .‬‬ ‫)‪(٧.۵‬‬
‫‪∂xµ ∂ξ β‬‬ ‫‪∂xµ ∂ξ α‬‬

‫‪٧١‬‬
‫‪٧٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ و ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎﻧﯽ دو رﺧﺪاد در دو ﭼﺎرﭼﻮب ﮐﻤﯿﺖ ﻧﺮدهای اﺳﺖ و ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫در ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻋﺎم از ‪ xµ‬ﺑﻪ ‪ ξ α‬و در وارون آن ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎوردا ﺑﻤﺎﻧﺪ‪:‬‬

‫‪∂ξ α ∂ξ β µ ν‬‬
‫‪ds٢ = ηαβ dξ α dξ β = ηαβ‬‬ ‫‪dx dx = gµν dxµ dxν ,‬‬ ‫)‪(٨.۵‬‬
‫‪∂xµ ∂xν‬‬
‫ﮐﻪ در آن ‪ gµν‬و وارون آن ‪ g µν‬ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪∂ξ α ∂ξ β‬‬ ‫‪∂xµ ∂xν‬‬

‫‪gµν = ηαβ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪g µν = η αβ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪gµν g νλ = δµλ ,‬‬ ‫)‪(٩.۵‬‬
‫‪∂xµ ∂xν‬‬ ‫‪∂ξ α ∂ξ β‬‬
‫ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی ‪ gµν‬و ‪ gµν‬را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺘﺮﯾﮏﻫﺎی ﻫﻢوردا و ﭘﺎدوردای ﻓﻀﺎی ﺧﻤﯿﺪه ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪ و ﻧﻘﺶ ‪ ηαβ‬و ‪ ηαβ‬را در ﻓﻀﺎی ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ ﺑﺎزی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٩.۵‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺘﺮﯾﮏ اﺳﺖ و دﺳﺘﻮر ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‪ ،‬ﺟﺪا از ﻣﻔﻬﻮم ﻫﻨﺪﺳﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺘﺮﯾﮏ ﯾﮏ ﺳﯿﺴﺘﻢ دﯾﻨﺎﻣﯿﮑﯽ اﺳﺖ و ﺗﺤﻮل آن را داﺷﺘﻪﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎن ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶﻫﺎی آﯾﻨﺪه ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﻪ آن ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ در ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ژﺋﻮدزﯾﮏ‬ ‫‪٢.٢.۵‬‬

‫در ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﮔﺮاﻧﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺟﺴﺎم‪ ‬ﺑﺎ اﺑﻌﺎد ﮐﻮﭼﮏ‬
‫در آن و در زﻣﺎنﻫﺎی ﮐﻮﺗﺎه ﺷﺘﺎب ﻧﺪارﻧﺪ‪:‬‬
‫‪d٢ ξ α /dτ ٢ = ٠.‬‬ ‫)‪(١٠.۵‬‬

‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ) ‪ (١٠.۵‬از ‪ ξ α‬ﺑﻪ ‪ xµ‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪dξ α‬‬ ‫‪dxµ ∂ξ α‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪dτ ∂xµ‬‬

‫‪d٢ ξ α‬‬ ‫‪d٢ xµ ∂ξ α‬‬ ‫‪dxµ dxν ∂ ٢ ξ α‬‬

‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪=٠‬‬
‫‪dτ ٢‬‬ ‫‪dτ ٢ ∂xµ‬‬ ‫‪dτ dτ ∂xµ ∂xν‬‬

‫از ﺿﺮب ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ در ‪ ∂xλ /∂ξ α‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪:‬‬

‫‪d٢ xλ‬‬ ‫‪µ‬‬

‫‪λ dx dx‬‬
‫‪ν‬‬ ‫‪∂xλ ∂ ٢ ξ α‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪Γ‬‬ ‫‪=٠‬‬ ‫= ‪Γλµν‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(١١.۵‬‬
‫‪dτ ٢‬‬ ‫‪µν‬‬
‫‪dτ dτ‬‬ ‫‪∂ξ α ∂xµ ∂xν‬‬

‫‪٧٢‬‬
‫‪٧٣‬‬ ‫‪ .٢.۵‬ﺑﺨﺸﯽ از اﺻﻞﻫﺎی ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﮔﻔﺘﺎر ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ) ‪ (١١.۵‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﯾﮏ ذره در ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﺎﻟﺨﺖ ‪ xµ‬در ﺣﻀﻮر ﮔﺮاﻧﺶ اﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم ﻣﻌﺎدﻟﻪ ژﺋﻮدزﯾﮏ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬واژهای ﮐﻪ از ﻧﻘﺸﻪﺑﺮداران‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ در روی زﻣﯿﻦ‪ ‬ﮐﺮهوار‪ ،‬وام ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ Γ .‬ﻫﺎ را ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎی ‪(Affine‬‬
‫)‪ connections‬ﻓﻀﺎی ﺧﻤﯿﺪه و ﮔﺎﻫﯽ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی ﮐﺮﯾﺴﺘﻮﻓﻞ )‪ (Christofel symbols‬ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای اﻣﻮاج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ و ذرهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺮم در ﺣﺎل ﺳﮑﻮن ﻧﺪارﻧﺪ ‪ dτ ٢ = ٠‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﻧﺸﺎﻧﻪﮔﺬاری ﻣﺴﯿﺮ آنﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎراﻣﺘﺮ دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﺟﺰ ‪ τ‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد و ﻣﺸﺘﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪τ‬‬
‫را ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺟﺪﯾﺪ ﺟﺎیﮔﺰﯾﻦ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺜﻼ )‪ ،xµ (σ‬ﮐﻪ در آن ‪ σ‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ‪ t‬ﯾﺎ‬
‫ﻫﺮ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺧﻄﯽ و ﻏﯿﺮﺧﻄﯽ از ﺧﻮد ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ژﺋﻮدزﯾﮏ ﺑﺮای‬
‫اﻣﻮاج و ذره ﻫﺎی ﺑﯽﺟﺮم‪ ‬ﺳﮑﻮن ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ در ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫‪d٢ xλ‬‬ ‫‪µ‬‬

‫‪λ dx dx‬‬
‫‪ν‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪Γ‬‬ ‫‪= ٠,‬‬ ‫‪dτ ٢ = gµν dxµ dxν = ٠.‬‬ ‫)‪(١٢.۵‬‬
‫‪dσ ٢‬‬ ‫‪µν‬‬
‫‪dσ dσ‬‬

‫ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺘﺮﯾﮏ‬ ‫‪٣.٢.۵‬‬

‫ﺟﺪا از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(١١.۵‬ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﺸﺘﻖﻫﺎی ﻣﺘﺮﯾﮏ ‪ gµν‬ﺑﻪ‬

‫دﺳﺖ آورد‪:‬‬

‫)‪( α β‬‬
‫‪∂gµν‬‬ ‫∂‬ ‫‪∂ξ ∂ξ‬‬
‫‪= ηαβ ρ‬‬
‫‪∂xρ‬‬ ‫‪∂x‬‬ ‫‪∂xµ ∂xν‬‬
‫‪( ٢ α‬‬ ‫)‬
‫‪∂ ξ ∂ξ β‬‬ ‫‪∂ξ α ∂ ٢ ξ β‬‬
‫‪= ηαβ‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪∂xρ ∂xµ ∂xν‬‬ ‫‪∂xµ ∂xρ ∂xν‬‬
‫‪= Γκρµ gκν + Γκρν gµκ ,‬‬ ‫)‪(١٣.۵‬‬

‫ﮐﻪ در آن ﺑﺮای ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﺸﺘﻖﻫﺎی دوم ‪ ξ α‬از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﻢوﺳﺘﺎر در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١١.۵‬ﯾﺎری‬
‫ﺟﺴﺘﻪاﯾﻢ‪:‬‬

‫‪∂٢ξα‬‬ ‫‪κ ∂ξ‬‬

‫‪α‬‬
‫=‬ ‫‪Γ‬‬ ‫‪µν‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪∂xµ ∂xν‬‬ ‫‪∂xκ‬‬

‫‪٧٣‬‬
‫‪٧۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ و ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٣.۵‬ﺑﺎ ﺟﺎیﮔﺸﺖ دادن زﯾﺮﻧﮕﺎﺷﺖﻫﺎی )‪ (ρ, ν, µ‬و ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﯾﻖ آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪:‬‬

‫‪∂gµν‬‬ ‫‪∂gρµ ∂gνρ‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫⇒ ‪= ٢gκρ Γκµν ,‬‬
‫‪∂xρ‬‬ ‫‪∂xν[ ∂xµ‬‬ ‫]‬
‫‪١‬‬ ‫‪∂gµν‬‬ ‫‪∂gρµ ∂gνρ‬‬
‫‪Γλµν = g λρ‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(١۴.۵‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪∂xρ‬‬ ‫‪∂xν‬‬ ‫‪∂xµ‬‬

‫ﭼﻨﺪ ﮐﺎرﺑﺮد از آﻧﭽﻪ ﺗﺎ اﯾﻦﺟﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‬ ‫‪۴.٢.۵‬‬

‫ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‪ ،‬ﻓﯿﺰﯾﮏ در ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی زﯾﺎد و ﮔﺮاﻧﺶﻫﺎی ﻗﻮی اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ‪ v‬ﺳﺮﻋﺖ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﺟﺴﻢ و ‪ Φ‬ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﺴﻢ در آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺮﻋﺖ زﯾﺎد و‬
‫ﮔﺮاﻧﺶ ﻗﻮی اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎی ﺑﯽﺑﻌﺪ ‪ (v/c)٢‬و ‪ Φ/c٢‬ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮی‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ در ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮐﻢ و ﮔﺮاﻧﺶﻫﺎی ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﺣﺪ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ ﻋﺎم‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺳﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫‪ds٢ ≈ [١ + h(x)]c٢ dt٢ − dx٢ ,‬‬ ‫‪h(x) ≪ ١.‬‬ ‫)‪(١۵.۵‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻋﻤﻼ‪ ‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ در ‪ g٠٠‬اﺧﺘﻼل ﮐﻮﭼﮏ )‪ h(x‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﺿﺮﯾﺐ ‪ c٢‬ﻟﺤﺎظ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دو ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺘﺮﯾﮏ ﺿﻌﯿﻒ ﺧﻮاﻫﯿﻢ آزﻣﻮد‪ :‬ﺣﺪ‬
‫ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ژﺋﻮدزﯾﮏ و اﺗﺴﺎع ﮔﺮاﻧﺸﯽ زﻣﺎن‪.‬‬

‫ﺣﺪ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ژﺋﻮدزﯾﮏ‬

‫در ﺳﻄﺢ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن رﯾﺰ و درﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ در ﻧﺰدﯾﮑﯽﻫﺎی ﺳﯿﺎهﭼﺎﻟﻪﻫﺎ و ﺳﺘﺎرهﻫﺎی‬
‫ﻧﻮﺗﺮوﻧﯽ‪ Φ/c٢ ،‬را ﺣﺴﺎب ﮐﻨﯿﺪ و ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ از ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ ١٠−٧ − ١٠−۶‬اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی‬
‫ﺳﯿﺎرات در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﻫﺎی ﺳﺘﺎرهای و ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﺳﺘﺎرﮔﺎن در ﻣﺪارﻫﺎی ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ از ﭼﻨﺪ‬
‫ده و ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﯽروﻧﺪ‪ .v/c ≈ ١٠−۵ − ١٠−۴ ،‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ژﺋﻮدزﯾﮏ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ‪ dx/dτ‬در ﺑﺮاﺑﺮ ‪ cdt/dτ‬ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯿﺪﻧﯽاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ) ‪ (١١.۵‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ‬

‫‪٧۴‬‬
‫‪٧۵‬‬ ‫‪ .٢.۵‬ﺑﺨﺸﯽ از اﺻﻞﻫﺎی ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﮔﻔﺘﺎر ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ‬

‫در ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫(‬ ‫‪)٢‬‬
‫‪٢‬‬‫‪d٢ t‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪d٢ xi‬‬ ‫‪dt‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪+ c٢ Γ٠٠٠ ( )٢ = ٠,‬‬ ‫‪+ c٢ Γi٠٠‬‬ ‫‪= ٠.‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪dτ‬‬ ‫‪dτ ٢‬‬ ‫‪dτ‬‬

‫ﻣﺸﺘﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ τ‬را ﺑﺎﻣﺸﺘﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ t‬ﺟﺎیﮔﺬاری ﮐﻨﯿﻢ‪:d/dτ = (dt/dτ )d/dt ،‬‬
‫(‬ ‫‪)٢‬‬ ‫(‬ ‫‪)٢‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪d٢ xi‬‬ ‫‪d٢ t dxl‬‬ ‫‪dt‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+ c٢ Γi٠٠‬‬ ‫‪= ٠.‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪dt٢‬‬ ‫‪dτ ٢ dt‬‬ ‫‪dτ‬‬

‫از ﻣﻌﺎدﻟﻪ ) ‪ ( ١۴.۵‬در ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ) ‪ ( ١۵.۵‬دارﯾﻢ‬

‫‪١‬‬
‫‪Γ٠٠٠ = ٠, Γi٠٠ = − ∂h/∂xi ,‬‬
‫‪٢‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫‪d٢ x i‬‬ ‫‪١ ∂h‬‬ ‫‪∂Φ‬‬ ‫‪٢Φ‬‬
‫‪t = τ,‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪= c٢ i = −‬‬ ‫‪, h=− ٢.‬‬ ‫)‪(١۶.۵‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪٢ ∂x‬‬ ‫‪∂xi‬‬ ‫‪c‬‬

‫در ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ اول زﻣﺎن ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽ ‪ t‬را ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ وﯾﮋهزﻣﺎن ذره ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫و ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺳﻮم ‪ Φ‬را ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮ آن را ﺑﺎ ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﮔﺮاﻧﺸﯽ‬
‫ﯾﮑﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ را ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫اﺗﺴﺎع ﮔﺮاﻧﺸﯽ زﻣﺎن ‪ -‬ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺧﻂﻫﺎی ﻃﯿﻔﯽ‬

‫ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١۵.۵‬اﯾﺴﺘﺎﺳﺖ‪ .‬دو ﺳﺎﻋﺖ ﯾﮑﺴﺎن در دو ﻧﻘﻄﻪ ‪ x١‬و ‪ x٢‬در ﺣﺎل ﺳﮑﻮن‬
‫ﻗﺮار دﻫﯿﻢ و ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ‪ ∆t١‬و ‪ ∆t٢‬آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ وﯾﮋهزﻣﺎن ‪ ،∆τ‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺎورداﯾﯽ ‪ ∆τ‬در ﻫﺮ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت و ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدن ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫‪∆τ‬‬ ‫‪= g٠٠ (x١ )١/٢ ∆t١ = g٠٠ (x٢ )١/٢ ∆t٢‬‬

‫[‬ ‫‪]١/٢‬‬
‫‪∆t٢ − ∆t١‬‬ ‫) ‪g٠٠ (x١‬‬ ‫‪١‬‬
‫=‬ ‫≈‪−١‬‬ ‫‪(Φ٢ − Φ١ ).‬‬ ‫)‪(١٧.۵‬‬
‫‪∆t١‬‬ ‫) ‪g٠٠ (x٢‬‬ ‫‪c٢‬‬

‫ﺗﻘﺮﯾﺐ آﺧﺮ در اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺮای ﻣﺘﺮﯾﮏ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ‪ ‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١۵.۵‬اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ دو‬
‫رﺧﺪاد را‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ‪ ٢‬ﮐﻪ در ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﺑﺎﻻﺗﺮ ‪ Φ٢ > Φ١‬ﻗﺮار دارد ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻧﺎﻇﺮ ‪ ١‬ﮐﻪ‬

‫‪٧۵‬‬
‫‪٧۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ و ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫در ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ اﻧﺪازه ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ را اﺗﺴﺎع ﮔﺮاﻧﺸﯽ زﻣﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴﺎﻣﺪ ﻧﻮر و ﻫﺮ ﻣﻮج دﯾﮕﺮ ﺑﺎ وارون زﻣﺎن ﺗﻨﺎوب آن ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ) ‪ν١ ∝ (∆t١‬‬
‫‪−١‬‬

‫ﺑﺴﺎﻣﺪ ﯾﮏ ﺧﻂ ﻃﯿﻔﯽ در ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ‪ Φ١‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻃﯿﻒ از ‪ Φ١‬ﺑﻪ ‪ Φ٢‬ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺴﺎﻣﺪ ∝ ‪ν٢‬‬
‫‪ (∆t٢ )−١‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬

‫‪ν٢ − ν١‬‬ ‫‪λ١ − λ٢‬‬ ‫‪Φ١ − Φ٢‬‬

‫=‬ ‫=‬ ‫)‪(١٨.۵‬‬
‫‪ν١‬‬ ‫‪λ١‬‬ ‫‪c٢‬‬

‫ﺑﺴﺎﻣﺪ ‪ ν١‬ﮐﻪ از ﮐﻒ اﺗﺎق )در ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﭘﺎﯾﯿﻦ ‪ (Φ١‬ﺑﻪ ﭘﺸﺖﺑﺎم )در ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﺑﺎﻻﺗﺮ ‪ (Φ٢‬ﻣﯽرود‬
‫‪ . ∆λ‬ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ ﮔﺮاﻧﺸﯽ‬ ‫ﺑﻪ ‪ ν٢‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺳﺮخﺗﺮ دﯾﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ν < ٠ ،‬و ‪λ > ٠‬‬
‫‪∆ν‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٨.۵‬در ‪ ١٩۶٠‬در ﺧﻂ ﻃﯿﻔﯽ آﻫﻦ ‪ ۵٧‬ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ‪ ٢٢.۵‬ﻣﺘﺮ در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺸﯽ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻮﻧﺪ و رﺑﮑﺎ )‪ (Pound & Rebka‬اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺷﺪ ]‪ .[١۶‬ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﻈﺮی‬
‫‪ ∆ν‬اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪازهﮔﯿﺮیﻫﺎی ﭘﻮﻧﺪ و‬ ‫‪ν = ٢/۴۶ × ١٠‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٨.۵‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل ﯾﺎد ﺷﺪه ‪−١۵‬‬

‫رﺑﮑﺎ ‪ (٢/۵٧ ± ٠/٢۶) × ١٠−١۵‬ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺣﺪ ﺧﻮد ﺷﺎهﮐﺎری در ﺗﮑﻨﯿﮏ اﻧﺪازهﮔﯿﺮیﻫﺎی‬

‫آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ در ﻃﯿﻒ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ در آزﻣﺎﯾﺶ‬
‫ﭘﻮﻧﺪ و رﺑﮑﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگﺗﺮ و از ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ ١٠−۶‬اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﺎﻣﻞﻫﺎی ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫ﺧﻂﻫﺎی ﻃﯿﻔﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن را ﭘﻬﻦ و ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‬
‫را ﻧﺎﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻔﺤﻪﻫﺎی آﯾﻨﺪه ﺑﻪ ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ ﮔﺮاﻧﺸﯽ در ﻣﻘﯿﺎس ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮدارﻫﺎ و ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪه‬ ‫‪٣.۵‬‬

‫در ﺑﺨﺶ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ راه ﺑﺮای دﯾﺪن ﻧﺎورداﯾﯽ آﺷﮑﺎر ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮏ‬
‫در ﺗﺒﺪﯾﻞ از ﯾﮏ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻦ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﺎرﺑﺮدارﻫﺎ‬
‫و ﭼﺎرﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎ در ﻓﻀﺎی ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﮕﺮد را در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎنﻫﺎی ﺧﻤﯿﺪه ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻌﺮﯾﻒ دﻗﯿﻘﯽ از ﭼﺎرﻧﺮدهایﻫﺎ‪ ،‬ﭼﺎرﺑﺮدارﻫﺎ‪ ،‬و ﭼﺎرﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎ در‬
‫ﻓﻀﺎی ﺧﻤﯿﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬

‫‪٧۶‬‬
‫‪٧٧‬‬ ‫‪ .٣.۵‬ﺑﺮدارﻫﺎ و ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪه‬

‫ﭼﻨﺪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬ ‫‪١.٣.۵‬‬

‫ﭘﯿﺶﺗﺮ )‪ dξ α (x‬و )‪ ،dξα (x‬در ﻓﻀﺎی ﺗﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ )ﻓﻀﺎی ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪه در‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ‪ (xµ‬را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮدار ﭘﺎدوردا و ﻫﻢوردا ﻧﺎﻣﯿﺪﯾﻢ‪ .‬ﺗﺒﺪﯾﻞﯾﺎﻓﺘﻪ آنﻫﺎ در ﻓﻀﺎی ﺧﻤﯿﺪه‪،‬‬
‫‪∂xµ α‬‬ ‫‪∂ξ α‬‬
‫= ‪dxµ‬‬ ‫‪dξ ,‬‬ ‫= ‪dxµ‬‬ ‫‪dξα ,‬‬ ‫)‪(١٩.۵‬‬
‫‪∂ξ α‬‬ ‫‪∂xµ‬‬

‫را ﻧﯿﺰ ﺑﺮدارﻫﺎی ﭘﺎدوردا و ﻫﻢوردا در ﻓﻀﺎی ﺧﻤﯿﺪه ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﺗﺒﺪﯾﻞ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺘﺮﯾﮏ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬

‫‪dxµ = gµν dxν ,‬‬ ‫‪dxµ = g µν dxν.‬‬ ‫)‪(٢٠.۵‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٢٠.۵‬ﺑﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١٩.۵‬ﺳﺎزﮔﺎرﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎی ‪ gµν‬ﯾﺎ ‪ g µν‬از‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(٩.۵‬ﺟﺎیﮔﺬاری ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪:‬‬

‫‪∂ξ α ∂ξ β ∂xν γ‬‬ ‫‪∂ξ α β‬‬ ‫‪∂ξ α‬‬

‫‪dxµ = ηαβ‬‬ ‫‪dξ‬‬ ‫=‬ ‫‪η‬‬ ‫‪αβ‬‬ ‫‪dξ‬‬ ‫=‬ ‫‪dξα‬‬
‫‪∂xµ ∂xν ∂ξ γ‬‬ ‫‪∂xµ‬‬ ‫‪∂xµ‬‬

‫ﺗﺒﺪﯾﻞ از ﭼﺎرﭼﻮب ‪ x‬ﺑﻪ ‪ x′‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪∂x′µ ν‬‬ ‫‪∂xν‬‬
‫= ‪dx′µ‬‬ ‫‪dx ,‬‬ ‫= ‪dx′µ‬‬ ‫‪dxν ,‬‬ ‫)‪(٢١.۵‬‬
‫‪∂xν‬‬ ‫‪∂x′µ‬‬

‫ﮐﻪ در آنﻫﺎ ‪ ∂x′µ /∂xν‬و ‪ ∂xν /∂x′µ‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی ﺗﺒﺪﯾﻞ از ‪ x‬ﺑﻪ )‪ x′ (x‬و وارون آن‬
‫از ‪ x′‬ﺑﻪ ) ‪ x(x′‬اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪∂x′µ ∂xν‬‬ ‫‪∂x′µ ∂xλ‬‬
‫‪= δλµ ,‬‬ ‫‪= δνλ .‬‬ ‫)‪(٢٢.۵‬‬
‫‪∂xν ∂x′λ‬‬ ‫‪∂xν ∂x′µ‬‬

‫‪x′ρ‬‬ ‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(٢٢.۵‬از ﻣﺸﺘﻖ راﺑﻄﻪ اول ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ xρ‬و از ﻣﺸﺘﻖ راﺑﻄﻪ دوم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪:‬‬

‫‪∂ ٢ x′µ ∂xν‬‬ ‫‪∂x′µ ∂x′κ ∂ ٢ xν‬‬

‫‪= −‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(٢٣.۵‬‬
‫‪∂xρ ∂xν ∂x′λ‬‬ ‫‪∂xν ∂xρ ∂x′κ ∂x′λ‬‬

‫‪∂xκ ∂ ٢ x′µ ∂x′λ‬‬ ‫‪∂x′µ ∂ ٢ xλ‬‬

‫‪= −‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(٢۴.۵‬‬
‫‪∂x′ρ ∂xκ ∂xν ∂x′µ‬‬ ‫‪∂xν ∂x′ρ ∂x′µ‬‬

‫‪٧٧‬‬
‫‪٧٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ و ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫از اﯾﻦ دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ در ﺻﻔﺤﻪﻫﺎی آﯾﻨﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻫﺮ ﮐﻤﯿﺖ )‪ Φ(x‬ﮐﻪ در ﺗﺒﺪﯾﻞ از ‪ x‬ﺑﻪ )‪ x′ (x‬ﻧﺎوردا ﺑﻤﺎﻧﺪ ﮐﻤﯿﺖ ﻧﺮدهای ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ‪:‬‬

‫)‪Φ′ (x′ (x)) = Φ(x‬‬ ‫)‪(٢۵.۵‬‬

‫ﻫﺮ ﭼﺎرﺗﺎﯾﯽ ‪ V µ‬ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ dxµ‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﺎﺑﺪ ﭼﺎرﺑﺮدار ﭘﺎدوردا ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫‪∂x′µ ν‬‬
‫= ‪V ′µ‬‬ ‫‪V‬‬ ‫)‪(٢۶.۵‬‬
‫‪∂xν‬‬

‫ﻫﺮ ﭼﺎرﺗﺎﯾﯽ ‪ Vµ‬ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ dxµ‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﺎﺑﺪ ﭼﺎرﺑﺮدار ﻫﻢوردا ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪:‬‬

‫‪∂xν‬‬
‫= ‪Vµ′‬‬ ‫‪Vν‬‬ ‫)‪(٢٧.۵‬‬
‫‪∂x′µ‬‬

‫ﻫﺮ ﮐﻤﯿﺖ ‪ n‬اﻧﺪﯾﺴﯽ ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺲﻫﺎی ﺑﺎﻻی آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ dxµ‬و اﻧﺪﯾﺲﻫﺎی ﭘﺎﯾﯿﻦ آن ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫‪ dxµ‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﺎﺑﻨﺪ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪) n‬ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻧﻮع اﻧﺪﯾﺲﻫﺎ( ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪:‬‬

‫‪∂x′µ ∂xσ‬‬
‫= ‪T ′µ... ...λ....‬‬ ‫‪.... ′λ ....T ν... ...σ...‬‬ ‫)‪(٢٨.۵‬‬
‫‪∂xν‬‬ ‫‪∂x‬‬

‫ﭼﻨﺪ ﻗﻀﯿﻪ و اﺛﺒﺎت‬ ‫‪٢.٣.۵‬‬

‫ﻣﺘﺮﯾﮏ ‪ gµν‬و وارون آن ‪ g µν‬ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻪ دو ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫‪ gµν‬و ‪ gµν‬را از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٩.۵‬ﺟﺎیﮔﺬاری ﮐﻨﯿﻢ و ﺗﺒﺪﯾﻞ از ‪ x′‬ﺑﻪ ‪ x‬را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫‪′‬‬

‫‪∂ξ α ∂ξ β‬‬ ‫‪∂xλ ∂ξ α ∂xρ ∂ξ β‬‬ ‫‪∂xλ ∂xρ‬‬

‫‪′‬‬
‫‪gµν‬‬ ‫‪= ηαβ‬‬ ‫=‬ ‫‪η‬‬‫‪αβ‬‬ ‫=‬ ‫‪gλρ .‬‬ ‫)‪(٢٩.۵‬‬
‫‪∂x′µ ∂x′ν‬‬ ‫‪∂x′µ ∂xλ ∂x′ν ∂xρ‬‬ ‫‪∂x′µ ∂x′ν‬‬

‫ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب دو ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ n‬و ‪ m‬ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ m + n‬اﺳﺖ و اﻧﺪﯾﺲﻫﺎی‬

‫ﭘﺎدوردا و ﻫﻢوردا ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب دو ﺑﺮدار‬
‫‪ ،V µ U ν‬را از ‪ x‬ﺑﻪ ‪ x′‬ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ‪:‬‬

‫‪∂x′µ ∂x′ν λ σ‬‬

‫= ‪V ′µ U ′ν‬‬ ‫‪V U .‬‬
‫‪∂xλ ∂xρ‬‬

‫‪٧٨‬‬
‫‪٧٩‬‬ ‫‪ .٣.۵‬ﺑﺮدارﻫﺎ و ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪه‬

‫در ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ n‬اﮔﺮ دو اﻧﺪﯾﺲ ﭘﺎدوردا و ﻫﻢوردا را ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﮕﺰارﯾﻢ و روی ﻣﻘﺪارﻫﺎی‬
‫ﻣﺠﺎز آنﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﺑﺰﻧﯿﻢ ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ n−٢‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺗﻨﺠﺶ و ﺗﻨﺠﯿﺪن‬
‫)‪ (Contraction‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎل‪:‬‬

‫‪T µλσ νλ = T µσ ν .‬‬ ‫)‪(٣٠.۵‬‬

‫ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ دو ﻃﺮف را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫دو ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻫﻢﻣﺮﺗﺒﻪ و ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺲﻫﺎی ﭘﺎدوردا و ﻫﻢوردای ﯾﮏﺳﺎن را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو ﻋﺪد‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﯾﺎ ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ a‬و ‪ b‬ﺿﺮب و ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﯾﻖ ﮐﺮد و ﺗﺎﻧﺴﻮر دﯾﮕﺮی ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺮﺗﺒﻪ و ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺎن اﻧﺪﯾﺲﻫﺎی ﭘﺎدوردا و ﻫﻢوردا ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﻣﺜﺎل‪:‬‬

‫‪T µ νλ = aRµ νλ + bS µ νλ .‬‬ ‫)‪(٣١.۵‬‬

‫ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ دو ﻃﺮف را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﺟﺎی اﻧﺪﯾﺲﻫﺎ در ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﺷﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻔﻆ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ دوِ زﯾﺮ ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪Fµν = Vµ Uν − Vν Uµ = −Fνµ .‬‬

‫ﻣﺸﺘﻖ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ و ﻣﺸﺘﻖ ﻫﻢوردا‬ ‫‪٣.٣.۵‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﮑﺘﻪﻫﺎی زﯾﺮ ﺧﻮب ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪:‬‬

‫• ﻣﺸﺘﻖﻫﺎی ﺟﺰﯾﯽ ﮐﻤﯿﺖ ﻧﺮدهای ‪ ،Φ‬ﺑﺮدار ﻫﻢوردا ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ )ﺗﻌﻤﯿﻢ ﮔﺮادﯾﺎن(‪ .‬ﮐﺎﻓﯽ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ آنﻫﺎ از ‪ x‬ﺑﻪ )‪ x′ (x‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫))‪∂Φ′ (x′ (x‬‬ ‫‪∂xν ∂Φ‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(٣٢.۵‬‬
‫‪∂x′µ‬‬ ‫‪∂x′µ ∂xν‬‬

‫• ﻣﺸﺘﻖﻫﺎی ﺟﺰﯾﯽ ﺑﺮدارﻫﺎی ﭘﺎوردا و ﻫﻢوردا‪ ،‬ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻪ دو ﻧﻤﯽﺳﺎزﻧﺪ! ﮐﺎﻓﯽ‬

‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ آنﻫﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪∂V ′µ‬‬ ‫∂ ‪∂xλ‬‬ ‫‪∂x′µ ρ‬‬ ‫‪∂x′µ ∂xλ ∂V ρ‬‬ ‫‪∂xλ ∂ ٢ x′µ ρ‬‬
‫=‬ ‫‪V‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪V .‬‬
‫‪∂x′ν‬‬ ‫‪∂x′ν ∂xλ‬‬ ‫‪∂xρ‬‬ ‫‪∂xρ ∂x′ν ∂xλ‬‬ ‫‪∂x′ν ∂xλ ∂xρ‬‬

‫‪٧٩‬‬
‫‪٨٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ و ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫اﮔﺮ در ﻃﺮف راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺟﻤﻠﻪ دوم ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ‪ ∂V ρ /∂xλ‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ‬
‫دو ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺲ ﭘﺎدوردای ‪ ρ‬و اﻧﺪﯾﺲ ﻫﻢوردای ‪ λ‬ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻮدن ﺟﻤﻠﻪ دوم‪،‬‬
‫آن را از ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺑﻮدن ﺑﯿﺮون ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬

‫• ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎ ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ! ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ آنﻫﺎ از ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١۴.۵‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪∂x′µ ∂ ٢ ξ α‬‬ ‫∂ ‪∂x′µ ∂xρ‬‬ ‫‪∂xσ ∂ξ α‬‬
‫‪Γ′µ‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪λν‬‬ ‫‪∂ξ α ∂x′λ ∂x′ν‬‬ ‫‪∂xρ ∂ξ α ∂x′λ‬‬ ‫‪∂x′ν ∂xσ‬‬
‫[‬ ‫‪٢‬‬
‫]‬
‫‪′µ‬‬
‫‪∂x ∂x‬‬ ‫‪ρ‬‬ ‫‪∂ x‬‬ ‫‪σ‬‬ ‫‪∂ξ α‬‬ ‫‪∂xσ‬‬ ‫‪∂xτ ∂ ٢ ξ α‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬
‫‪∂xρ ∂ξ α ∂x′λ ∂x′ν ∂xσ‬‬ ‫‪∂x′ν‬‬ ‫‪∂x′λ ∂xτ ∂xσ‬‬
‫‪∂x′µ ∂xσ ∂xτ ρ‬‬ ‫‪∂x′µ ∂ ٢ xσ‬‬
‫=‬ ‫‪Γ‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪∂xρ ∂x′ν ∂x′λ στ‬‬ ‫‪∂xσ ∂x′λ ∂x′ν‬‬

‫در ﻃﺮف راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ اول ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ اﻧﺪﯾﺲ‬
‫ﭘﺎدوردا و دو اﻧﺪﯾﺲ ﻫﻢوردا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺟﻤﻠﻪ دوم ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺑﻮدن ﻫﻢوﺳﺘﺎر را‬
‫از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬

‫• ﺗﺮﮐﯿﺐ ‪ ∂V µ /∂xν + Γµλν V λ‬ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ دو اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺒﺪﯾﻞ آن دوﺟﻤﻠﻪای ﮐﻪ‬
‫‪∂V µ /∂xν‬و ‪ Γµλν‬را از ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺑﻮدن ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪:‬‬

‫‪∂V ′µ‬‬ ‫‪∂x′µ ∂xλ ∂V ρ‬‬ ‫‪∂xλ ∂ ٢ x′µ κ‬‬

‫‪+ Γ′µ‬‬
‫‪λν V‬‬
‫‪′λ‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪V‬‬
‫‪∂x′ν‬‬ ‫‪∂xρ ∂x′ν ∂xλ‬‬ ‫‪∂x′ν ∂xλ ∂xκ‬‬
‫‪∂x′µ ∂xσ ∂xτ ρ ∂x′λ κ ∂x′µ ∂ ٢ xρ ∂x′λ κ‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪Γ‬‬ ‫‪V +‬‬ ‫‪V .‬‬
‫‪∂xρ ∂x′ν ∂x′λ στ ∂xκ‬‬ ‫‪∂xρ ∂x′λ ∂x′ν ∂xκ‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ) ‪ (٢٣.۵‬ﺟﻤﻠﻪﻫﺎی دوم و ﭼﻬﺎرم در ﺳﻮی راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ‬
‫را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﻣﺎﻧﺪه ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ دو ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺲ ﭘﺎدوردای ‪ µ‬و‬
‫ﻫﻢوردای ‪ ν‬اﺳﺖ‪:‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪∂V ′µ‬‬ ‫‪′µ ′λ‬‬ ‫‪∂x′µ ∂xλ‬‬ ‫‪∂V ρ‬‬ ‫‪ρ‬‬ ‫‪κ‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪Γ‬‬ ‫‪V‬‬ ‫=‬ ‫‪+ Γλk V‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪∂x′ν‬‬ ‫‪λν‬‬ ‫‪∂xρ ∂x′ν‬‬ ‫‪∂xλ‬‬

‫ﺗﺮﮐﯿﺐ ‪ ∂V µ /∂xν + Γµλν V λ‬را ﻣﺸﺘﻖ ﻫﻢوردای ﺑﺮدار ﭘﺎدوردای ‪ V µ‬ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای‬
‫ﮐﻮﺗﺎهﻧﻮﯾﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻖﻫﺎی ﻫﻢوردا را ﺑﺎ زﯾﺮﻧﮕﺎﺷﺖ »;« و ﻣﺸﺘﻖ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ را ﺑﺎ زﯾﺮﻧﮕﺎﺷﺖ‬

‫‪٨٠‬‬
‫‪٨١‬‬ ‫‪ .٣.۵‬ﺑﺮدارﻫﺎ و ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪه‬

‫»‪ «,‬ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد‪:‬‬

‫‪V µ ;ν = V µ ,ν + Γµνλ V λ .‬‬ ‫)‪(٣٣.۵‬‬

‫• ﺑﺎ روﺷﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻖ ﻫﻢوردای ﯾﮏ ﺑﺮدار ﻫﻢوردا ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ در ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫‪Vµ;ν = Vµ,ν − Γλµν Vλ .‬‬ ‫)‪(٣۴.۵‬‬

‫• در ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﻫﻢوردا از ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺮای ﻫﺮ اﻧﺪﯾﺲ ﭘﺎدوردا ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻢوﺳﺘﺎر ﺑﺎﻋﻼﻣﺖ ﻣﺜﺒﺖ و ﺑﺮای ﻫﺮ اﻧﺪﯾﺲ ﻫﻢوردا ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻢوﺳﺘﺎر ﺑﺎﻋﻼﻣﺖ‬
‫ﻣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﻟﮕﻮی دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣٣.۵‬و )‪ ،(٣۴.۵‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﻣﺜﺎل‪:‬‬

‫‪T µ ν ;λ = T µ ν ,λ + Γµλρ T ρ ν − Γρνλ T µ ρ .‬‬ ‫)‪(٣۵.۵‬‬

‫• ﻣﺸﺘﻖ ﻫﻢوردای ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی ﻣﺘﺮﯾﮏ‪ gµν ،‬و ‪ ،gµν‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪gµν;λ = gµν,λ − Γρµλ gρν − Γρνλ gµρ = ٠,‬‬ ‫)‪(٣۶.۵‬‬

‫‪g µν ;λ = g µν ,λ + Γµλρ g ρν + Γνλρ g µρ = ٠.‬‬ ‫)‪(٣٧.۵‬‬

‫ﺑﺮای دﯾﺪن درﺳﺘﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اول ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎ را از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١۴.۵‬ﺟﺎیﮔﺬاری‬
‫و ﺳﺎده ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮای دﯾﺪن درﺳﺘﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دوم ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ از ﻋﺒﺎرت ‪g µρ gρν = δνµ‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ xλ‬ﻣﺸﺘﻖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫• ﻣﺸﺘﻖ ﻫﻢوردا از ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب ﭼﻨﺪ ﭼﯿﺰ )ﻧﺮدهای‪ ،‬ﺑﺮدار‪ ،‬ﺗﺎﻧﺴﻮر‪ (... ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺸﺘﻖ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‪ ،‬از ﻗﺎﻋﺪه ﻻﯾﺐﻧﯿﺘﺲ )‪ (Leibniz‬ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎل‪:‬‬

‫‪(V µ T ν λ );ρ = V µ ;ρ T ν λ + V µ T ν λ;ρ .‬‬ ‫)‪(٣٨.۵‬‬

‫اﭘﺮاﺗﻮرﻫﺎی دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻠﯽ‬

‫• ﮔﺮادﯾﺎن‪ Φ(x) :‬ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﺮدهای‪ ∂Φ/∂xµ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣٢.۵‬ﯾﮏ ﺑﺮدار ﻫﻢورداﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٨١‬‬
‫‪٨٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ و ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫• دﯾﻮرژاﻧﺲ‪ V µ :‬ﭼﺎرﺑﺮدار ﭘﺎدوردا‪ ،‬دﯾﻮرژاﻧﺲ آن‪:‬‬

‫‪١ ∂ √ µ‬‬
‫√ = ‪V µ ;µ = V µ ,µ + Γµµλ V λ‬‬ ‫‪( gV ).‬‬ ‫)‪(٣٩.۵‬‬
‫‪g ∂xµ‬‬

‫در ﮔﺎم آﺧﺮ از ﻋﺒﺎرت زﯾﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﺮد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪Γµµλ = g − ٢ ∂g ٢ /∂xλ .‬‬

‫• ﮐ‪‬ﺮِل‪ Vµ :‬ﭼﺎرﺑﺮدار ﻫﻢوردا‪ ،‬ﮐﺮل آن‪:‬‬

‫‪Vµ;ν − Vν;µ = Vµ,ν − Vν,µ .‬‬ ‫)‪(۴٠.۵‬‬

‫ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎ ﻫﻢدﯾﮕﺮ را ﺣﺬف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﮐﺮل ﯾﮏ ﺑﺮدار ﻫﻢوردا در واﻗﻊ ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر‬

‫ﻣﺮﺗﺒﻪ دو ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫• ﻻﭘﻼﺳﯽ‪ Φ(x) :‬ﺗﺎﺑﻊ ﻧﺮدهای‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٣٢.۵‬و )‪:(٣٩.۵‬‬

‫(‬ ‫)‬
‫∂ ‪١‬‬ ‫‪√ µν ∂Φ‬‬
‫‪Φ‬‬ ‫‪,µ‬‬
‫‪;µ‬‬
‫‪µν‬‬
‫‪= [g Φ,ν ];µ‬‬ ‫√=‬ ‫‪gg‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(۴١.۵‬‬
‫‪g ∂xµ‬‬ ‫‪∂xν‬‬

‫ﻣﺸﺘﻖ ﻫﻢوردا در روی ﻣﻨﺤﻨﯽ‬ ‫‪۴.٣.۵‬‬

‫ﺑﻪﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪ :‬ذرهای در ﻣﺴﯿﺮ ) ‪ x(τ‬ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮدار )) ‪ ،Aµ (x(τ‬ﻣﺜﻼ ﺗﮑﺎﻧﻪ‬
‫و اﺳﭙﯿﻦ را‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﻣﺸﺘﻖ ‪ Aµ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ τ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪dAµ‬‬ ‫‪dxν µ‬‬
‫=‬ ‫‪A ,ν .‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪dτ‬‬

‫وﻟﯽ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﺮدار ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ‪ Aµ ,ν‬ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺎ ﺟﺎیﮔﺰﯾﻨﯽ ﻣﺸﺘﻖ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖ ﻫﻢوردا‪ ،‬آن را ﺑﺮدار ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮای ﭘﺮﻫﯿﺰ از اﺑﻬﺎم‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﯾﻦ ﺟﺎیﮔﺰﯾﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎی ‪ dAµ /dτ‬ﻧﻤﺎد ‪ DAµ /Dτ‬را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮد‪:‬‬

‫‪DAµ‬‬ ‫‪dxν ∂Aµ‬‬ ‫‪dAµ‬‬ ‫‪dxλ ν‬‬

‫=‬ ‫= ) ‪( ν + Γµνλ Aλ‬‬ ‫‪+ Γµνλ‬‬ ‫‪A .‬‬ ‫)‪(۴٢.۵‬‬
‫‪Dτ‬‬ ‫‪dτ ∂x‬‬ ‫‪dτ‬‬ ‫‪dτ‬‬

‫‪٨٢‬‬
‫‪٨٣‬‬ ‫‪ .٣.۵‬ﺑﺮدارﻫﺎ و ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪه‬

‫ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎ ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺲﻫﺎی ﻫﻢوردا و ﭘﺎدوردا آﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪:‬‬

‫‪DT µ ν‬‬ ‫‪dT µ ν‬‬ ‫‪dxλ ρ‬‬ ‫‪dxλ µ‬‬

‫=‬ ‫‪+ Γµλρ‬‬ ‫‪T ν − Γρλν‬‬ ‫‪T ρ.‬‬ ‫)‪(۴٣.۵‬‬
‫‪Dτ‬‬ ‫‪dτ‬‬ ‫‪dτ‬‬ ‫‪dτ‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ژﺋﻮدزﯾﮏ )‪ (١١.۵‬ﻧﻤﻮﻧﻪای از اﻧﺘﻘﺎل ﺑﺮدار ﭼﺎرﺳﺮﻋﺖ‪ ،U µ = dxµ /dτ ،‬در روی‬
‫ﻣﺴﯿﺮ ذره اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪DU µ‬‬ ‫‪D dxµ‬‬ ‫‪d٢ xµ‬‬ ‫‪ν‬‬
‫‪µ dx dx‬‬
‫‪λ‬‬
‫=‬ ‫(‬ ‫=)‬ ‫‪+‬‬ ‫‪Γ‬‬ ‫‪νλ dτ dτ = ٠.‬‬
‫‪Dτ‬‬ ‫‪Dτ dτ‬‬ ‫‪dτ ٢‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎ‬
‫• ﻣﺘﺮﯾﮏ ‪ gµν‬را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٩.۵‬از ‪ x‬ﺑﻪ ‪ x′‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﯿﺪ و ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺗﺎﻧﺴﻮر‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ ٢‬ﺑﺎ دو اﻧﺪﯾﺲ ﭘﺎدورداﺳﺖ‪.‬‬
‫• از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﻢوﺳﺘﺎر‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(١۴.۵‬درﺳﺘﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٣.۵‬را ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫• ﺳﺮﻋﺖ ﻓﺮار از ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ‪ ١١‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻂ ‪ D١‬ﺳﺪﯾﻢ ﺑﺎ ﻃﻮل ﻣﻮج ‪۵٨٩٫ ۶‬‬
‫ﻧﺎﻧﻮﻣﺘﺮ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﻧﺸﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺪ اﮐﺜﺮ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺳﺮخ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﻂ اﮔﺮ از ﺳﻄﺢ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺸﺮ ﺷﻮد ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺳﺮخ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟‬
‫• ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ‪ Φ/c٢‬و ‪ (vescape /c)٢‬را در ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ و ﺳﻄﺢ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺣﺴﺎب ﮐﻨﯿﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﺑﺎ ﭼﻪ دﻗﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪی اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮد‪.‬‬
‫• درﺳﺘﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٢٠.۵‬را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺮدارﻫﺎی ﭘﺎدوردا و ﻫﻢوردا‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی‬
‫)‪ ،(١٩.۵‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫• ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪ T µ µ‬ﯾﮏ ﮐﻤﯿﺖ ﻧﺮدهای اﺳﺖ‪ .‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‪ :‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ‪ T µν‬از ‪ O‬ﺑﻪ ‪ O′‬را‬
‫ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ و ﺗﻨﺠﺶ دﻫﯿﺪ‪.‬‬

‫‪٨٣‬‬
‫‪٨۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۵‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ‪ -‬ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ و ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫‪٨۴‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪۶‬‬

‫ﻓﻀﺎﻫﺎی ﺧﻤﯿﺪه‬

‫‪ ١.۶‬ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎر‬
‫ﯾﮏ ﺻﻔﺤﻪ ﮐﺎﻏﺬ‪ ،‬ﻓﻀﺎی دو ﺑﻌﺪی و ﻫﻨﺪﺳﻪ آن اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان در آن ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت دﮐﺎرﺗﯽ )‪ (x, y‬ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد و ﻓﺎﺻﻠﻪ دو ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت ﻣﺨﺘﺼﺎت )‪ (dx, dy‬را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت‬
‫‪dl٢ = dx٢ + dy ٢‬‬

‫ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺳﻄﺢ اﺳﺘﻮاﻧﻪ و ﻣﺨﺮوط و ﻫﺮ ورق ﮐﺎﻏﺬ ﻣﭽﺎﻟﻪ ﺷﺪه ﻧﯿﺰ ﻓﻀﺎﻫﺎی دو ﺑﻌﺪی ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﺧﻤﯿﺪه دارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را ﺑﺎز ﮐﺮد‪ ،‬روی ﺻﻔﺤﻪ ﺗﺨﺖ ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت دﮐﺎرﺗﯽ و ﻫﻨﺪﺳﻪ اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ در آن ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪ .‬روﯾﻪ ﮐﺮه و ﺗﺨﻢﻣﺮغ و زﯾﻦ اﺳﺐ را‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺷﮑﺎﻓﺖ و ﺑﯽآن ﮐﻪ ﭘﺎرهﻫﺎی ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه از ﻫﻢ دور ﺷﻮﻧﺪ و ﯾﺎ ﻫﻢدﯾﮕﺮ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‬
‫روی ﯾﮏ ﺻﻔﺤﻪ ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﺪﺳﻪ در اﯾﻦ ﻓﻀﺎﻫﺎ اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺨﺘﺼﺎت دﮐﺎرﺗﯽای ﮐﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻓﻀﺎ را ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ در آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻓﻀﺎﻫﺎ ذاﺗﺎ ﺧﻤﯿﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان در‬
‫آنﻫﺎ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺧﻤﯿﺪه ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﻫﺮ دو ﻧﻘﻄﻪ آنﻫﺎ ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ )ژﺋﻮدزﯾﮏ( ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬و ﻓﺎﺻﻠﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ dl٢ = gij dxi dxj‬ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ در آن ‪ gij‬ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ واﺣﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺮای ﯾﮏ ﻓﻀﺎی ﺧﻤﯿﺪه ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ آن ﻣﯽﺗﻮان ﯾﮏ ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻤﺎس ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ در ﺑﺨﺶ ﮐﻮﭼﮑﯽ‪ ،‬در دور‬

‫‪٨۵‬‬
‫‪٨۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻓﻀﺎﻫﺎی ﺧﻤﯿﺪه‬

‫و ﺑﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﺗﻤﺎس‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﻀﺎی ﺧﻤﯿﺪه ﻣﺸﺘﺮک اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﺸﺘﺮک ﻣﺨﺘﺼﺎت‬
‫دﮐﺎرﺗﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻫﻤﻪ ﻓﻀﺎی ﺧﻤﯿﺪه را ﻧﻤﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ )ﻫﻢﭘﺎر ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺗﺨﺖ‬
‫ﻣﻮﺿﻌﯽ در ﻓﻀﺎی ﺧﻤﯿﺪه‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن در ﺣﻀﻮر ﮔﺮاﻧﺶ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ در ﯾﮏ ﻓﻀﺎ ﯾﺎ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ‪ n‬ﺑﻌﺪی ﮐﻪ در آن ﻓﺎﺻﻠﻪ دو ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ‪ dxµ‬ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮل زﯾﺮ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ds٢ = gµν dxµ dxν ,‬‬ ‫)‪(١.۶‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻌﻠﻮم ﮐﺮد ﻓﻀﺎ ﺗﺨﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﻤﯿﺪه؟ ﻣﺨﺘﺼﺎت دﮐﺎرﺗﯽ‪ ‬ﻫﻤﻪﺟﺎﭘﯿﻤﺎ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫در آن ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ﯾﺎ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻨﯿﺎدیﺗﺮ‪ ،‬ﺧﻤﯿﺪﮔﯽ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد و راﺑﻄﻪ آن ﺑﺎ‬
‫ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻓﻀﺎ ﯾﺎ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﭼﯿﺴﺖ؟ در ﺟﺴﺘﺠﻮی ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻓﻀﺎﻫﺎی دو ﺑﻌﺪی‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ‬
‫ﮐﺎﻏﺬ‪ ،‬روﯾﻪﻫﺎی ﮐﺮه‪ ،‬ﺗﺨﻢﻣﺮغ و زﯾﻦ اﺳﺐ ﺑﺮوﯾﻢ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ را در آنﻫﺎ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪ ‪ :١‬ﻣﺠﻤﻮع زاوﯾﻪﻫﺎی ﯾﮏ ﻣﺜﻠﺚِ ﺗﺨﺖ ‪ ١٨٠‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع زاوﯾﻪﻫﺎی ﯾﮏ‬
‫ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی ﺑﯿﺸﺘﺮ از ‪ ١٨٠‬درﺟﻪ‪ ،‬و ﯾﮏ ﻣﺜﻠﺚ در روی زﯾﻦ اﺳﺐ ﮐﻤﺘﺮ از ‪ ١٨٠‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﺎدآوری ﻣﯽﺷﻮد اﺿﻼع ﻣﺜﻠﺚ در ﻫﺮ ﮐﺪام از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻓﻀﺎ ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎ ﺑﯿﻦ رأسﻫﺎی‬
‫ﻣﺜﻠﺚاﻧﺪ و ژﺋﻮدزﯾﮏاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد در روی ﮐﺮه و زﯾﻦ اﺳﺐ ﻫﺮ اﻧﺪازه ﻣﺴﺎﺣﺖ‬
‫ﻣﺜﻠﺚﻫﺎ ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻔﺎوت ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﯽ ﻣﺠﻤﻮع ﺳﻪ زاوﯾﻪ از ‪ ١٨٠‬درﺟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺸﺎﻧﻪ ‪ :٢‬اﻧﺤﺮاف ژﺋﻮدزﯾﮏ‪ :‬در ﯾﮏ ﻓﻀﺎی ﺗﺨﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﯿﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ژﺋﻮدزﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬دو ژﺋﻮدزﯾﮏ ﻣﻮازی ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻮازی ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در روی ﮐﺮه‪ ،‬ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎرﻫﺎ‬
‫از ﻗﻄﺐ ﺗﺎ اﺳﺘﻮا ﯾﺎ از ﻗﻄﺐ ﺗﺎ ﻗﻄﺐ ژﺋﻮدزﯾﮏ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دو ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر در ﻗﻄﺐﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﯾﮑﯽاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻮا ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻤﯿﺪﮔﯽ روﯾﻪ ﮐﺮه از ﻫﻢ دور‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )اﻧﺤﺮاف ژﺋﻮدزﯾﮏﻫﺎ از ﻫﻢدﯾﮕﺮ(‪ .‬دور و ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ژﺋﻮدزﯾﮏﻫﺎ از ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﻧﺸﺎن‬
‫دﯾﮕﺮی از ﺧﻤﯿﺪﮔﯽ ﻓﻀﺎﺳﺖ‪ .‬اﻧﺤﺮاف ژﺋﻮدزﯾﮏ ﻫﻢﭘﺎری در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن در ﺣﻀﻮر ﮔﺮاﻧﺶ‬
‫دارد‪ :‬دو ﺳﻨﮓ را در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ زﻣﯿﻦ ﺑﺪون ﺳﺮﻋﺖ اوﻟﯿﻪ رﻫﺎ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ آزادی ﺳﻘﻮط‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﯿﺮ ﺳﻨﮓﻫﺎ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬از ﻧﻘﻄﻪ رﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮﻫﺎ ﺑﺨﺶ‬
‫ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻣﺴﯿﺮ ژﺋﻮدزﯾﮏ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آراﻣﯽ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )ﺧﻤﯿﺪﮔﯽ‬
‫ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮاﻧﺶ(‪.‬‬

‫‪٨۶‬‬
‫‪٨٧‬‬ ‫‪ .١.۶‬ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎر‬

‫ﺷﮑﻞ ‪) :١.۶‬اﻟﻒ( اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻮازی ﺑﺮدار در ﻣﺴﯿﺮ ﺑﺴﺘﻪ در ﻓﻀﺎی ﺗﺨﺖ‪ .‬ﺑﺮدار ﭘﺲ از ﯾﮏ دور ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪) .‬ب( اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻮازی ﺑﺮدار در ﻣﺴﯿﺮ ﺑﺴﺘﻪ در روی ﮐﺮه‪ .‬ﺑﺮدار ﭘﺲ از زدن ﯾﮏ دور ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻧﺸﺎﻧﻪ ‪ : ٣‬اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻮازی در ﻃﻮل ژﺋﻮدزﯾﮏ‪ :‬در ﺷﮑﻞ ‪) ١.۶‬اﻟﻒ(‪ ،‬ﺑﺮدار ‪ V‬را ﻣﻮازی ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮد از ‪ A‬ﺑﻪ ‪ B‬ﺑﻪ ‪ C‬ﺑﻪ ‪ D‬ﺑﺒﺮﯾﻢ و ﺑﻪ ‪ A‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﻢ‪ .‬اﺿﻼع ﭼﺎرﺿﻠﻌﯽ ﺧﻂﻫﺎی راﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻮازی ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ زاوﯾﻪ ﺑﺮدار ﺑﺎ اﺿﻼع ﭼﺎرﺿﻠﻌﯽ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮدار ﭘﺲ از زدن ﯾﮏ دور ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺎل در ﺷﮑﻞ ‪) ١.۶‬ب(‪ ،‬ﺑﺮدار ‪ V‬را در روی ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوی ‪ ABC‬ﻣﻮازی ﺑﺎ ﺧﻮد ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ زاوﯾﻪ ﺑﺮدار ﺑﺎ ژﺋﻮدزﯾﮑﯽ ﮐﻪ در ﻃﻮل آن ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﺷﻮد ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ AB .‬ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر‪ BC ،‬ﮐﻤﺎﻧﯽ از داﯾﺮه اﺳﺘﻮا‪ ،‬و ‪ CA‬ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﺧﻂ‬
‫ژﺋﻮدزﯾﮏاﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﺑﺮدار ‪ V‬در ‪ A‬ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ‪ AB‬ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺎ ‪ B‬ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬در ‪ B‬ﻋﻤﻮد ﺑﺮ داﯾﺮه اﺳﺘﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ ‪ C‬ﮐﻪ ﺑﺮﺳﺪ ﻣﻤﺎس ﺑﻪ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ‪ CA‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﻧﺘﻬﺎی ﻣﺴﯿﺮ از ‪ C‬ﺑﻪ ‪ A‬ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر ‪ CA‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ A‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﻪ روی ﺑﺮدار‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻦ ‪ V‬ﻧﻤﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬آن را ﺑﺎ ‪ V‬ﻧﻤﺎﯾﺶ دادهاﯾﻢ‪ .‬ﺗﻔﺎوت دو ﺑﺮدار‪ ∆V = V − V ،‬اﺳﺖ‬
‫‪′‬‬ ‫‪′‬‬

‫و ﻧﺸﺎن از ﺧﻤﯿﺪهﮔﯽ روﯾﻪ ﮐﺮوی دارد‪.‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻮازی ﺑﺮدار در ﻃﻮل ژﺋﻮدزﯾﮏ را ﺑﻪ ﺻﻮرت دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ .‬در‬
‫ﺷﮑﻞ ‪) ٢.۶‬اﻟﻒ( ﺑﺮدار ‪ V‬را ﺑﻪ ﻣﻮازات ﺧﻮدش از ‪ A‬ﺑﻪ ‪ B‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ‪ C‬ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮدار ‪V‬‬
‫‪′‬‬

‫‪٨٧‬‬
‫‪٨٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻓﻀﺎﻫﺎی ﺧﻤﯿﺪه‬

‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻫﻤﺎن ﺑﺮدار را از ﻣﺴﯿﺮ ‪ AC‬ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪ C‬ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﻢ‪ .‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ A‬ﺑﺮدار ‪ V‬ﺑﺎ‬
‫ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ‪ AC‬زاوﯾﻪ ‪ ∆φ‬ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬در رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪ C‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﯿﻦ زاوﯾﻪ را ﺑﺎ ﻣﻤﺎس ﺑﺮ ‪AC‬‬
‫در ﻧﻘﻄﻪ ‪ C‬ﻧﮕﺎه دارد‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺮدار ‪ V‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ‪ V‬زاوﯾﻪ ‪ ∆φ‬ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﮐﻪ‬
‫‪′‬‬ ‫‪′′‬‬

‫اﮔﺮ ﯾﮏ ﺑﺮدار از دو ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮازی ﺑﺎ ﺧﻮدش ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ دﯾﮕﺮی ﺑﺮﺳﺪ دو‬
‫ﺑﺮدار ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ روی ﻫﻢ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ اﻓﺘﺎد‪ .‬از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ در ﻧﺸﺎﻧﻪ ‪ ۴‬ﮐﻪ در زﯾﺮ ﻣﯽآﯾﺪ دوﺑﺎره ﯾﺎد‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪) :٢.۶‬اﻟﻒ( اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻮازی ﺑﺮدار از ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ دﯾﮕﺮ از دو ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ دو ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪) .‬ب( ﻧﺎﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺸﺘﻖﻫﺎ در ﻓﻀﺎﻫﺎی ﺧﻤﯿﺪه‪ :‬دو ﺿﻠﻊ ‪ AB‬و ‪ CD‬ﺑﺨﺸﯽ از دو داﯾﺮه ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎر‬
‫ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت زاوﯾﻪ ‪ ∆φ‬اﻧﺪ و ژﺋﻮدزﯾﮏاﻧﺪ‪ .‬اﻧﺪازه آنﻫﺎ ‪ ∆θ‬اﺳﺖ‪ .‬دو ﺿﻠﻊ دﯾﮕﺮ ‪ AD‬و ‪ BC‬ﻫﻢ ژﺋﻮدزﯾﮏاﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﻧﺪازه آنﻫﺎ ‪∆φ‬‬ ‫ﺑﺨﺸﯽ از دو داﯾﺮه ﻋﻈﯿﻤﻪای ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻘﻄﻪﻫﺎی )‪ (A,D‬و )‪ (B,C‬را ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺸﺎﻧﻪ ‪ :۴‬در ﺷﮑﻞ ‪) ٢.۶‬ب(‪ ،‬ﻣﯿﺪان ﺑﺮداری )‪ V(θ, φ‬را در روی ﮐﺮه در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬از‬
‫آن ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ θ‬و ﺳﭙﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ φ‬ﻣﺸﺘﻖ ﻫﻢوردا ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی‬
‫را ﻋﻮض ﮐﻨﯿﻢ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت رﯾﺸﻪ در اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻮازی ﺑﺮدارﻫﺎ در‬
‫ﻃﻮل ژﺋﻮدزﯾﮏﻫﺎ دارد‪ .‬در ﺷﮑﻞ ‪) ٢.۶‬ب( ﻣﺨﺘﺼﻪ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎی ﭼﺎرﺿﻠﻌﯽ ‪ ABCD‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ‬
‫از‪:‬‬

‫‪A(θ, φ), B(θ + ∆θ, φ), C(θ + ∆θ, φ + ∆φ), D(θ, φ + ∆φ).‬‬

‫‪٨٨‬‬
‫‪٨٩‬‬ ‫‪ .١.۶‬ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎر‬

‫دو ﺿﻠﻊ ‪ AB‬و ‪ CD‬روی ﻧﺼﻒاﻟﻨﻬﺎرﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ژﺋﻮدزﯾﮏاﻧﺪ‪ .‬اﻧﺪازه آنﻫﺎ ‪ ∆θ‬اﺳﺖ‪ .‬دو‬
‫ﺿﻠﻊ ‪ AD‬و ‪ BC‬ﻫﻢ ژﺋﻮدزﯾﮏاﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ∆φ‬ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﺑﺨﺸﯽ از دو داﯾﺮه ﻋﻈﯿﻤﻪای‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻘﻄﻪﻫﺎی )‪ A‬و ‪ (D‬و )‪ B‬و ‪ ( C‬را ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در روی ﻣﺪارﻫﺎی ‪ θ‬و‬
‫‪ θ + ∆θ‬ﻧﻤﯽاﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﻫﻢوردا ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ θ‬و ﺳﭙﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ φ‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺎمﻫﺎی زﯾﺮ را ﺑﺮدارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪ VA .١‬ﺑﻪ ‪ B‬ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ‪ VAB‬ﻧﻤﺎﯾﺶ دﻫﯿﻢ و از ‪ VB‬ﮐﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪.(VB − VAB ) ،‬‬

‫‪ VB − VAB .٢‬ﺑﺮداری در ‪ B‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ‪ C‬ﺑﯿﺎورﯾﻢ و ﺑﻪ ‪ (VB − VAB )C‬ﻧﻤﺎﯾﺶ دﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ VB .٣‬ﺑﻪ ‪ C‬ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ‪ VBC‬ﻧﻤﺎﯾﺶ دﻫﯿﻢ و از ‪ VC‬ﮐﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪. (VC − VBC ) ،‬‬

‫‪ (VC − VBC ) .۴‬ﺑﺮداری در ‪ C‬اﺳﺖ‪ .‬از آن ‪ (VB − VAB )C‬را ﮐﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫‪(VC − VBC ) − (VBC − VABC ) = VC − ٢VBC + VABC .‬‬

‫‪ .۵‬در ﮔﺎم ﻧﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮدار ‪ VC − ٢VBC + VABC‬را ﺑﻪ ‪ ∆θ∆φ‬ﺑﺨﺶ ﮐﻨﯿﻢ و ‪ ∆θ‬و ‪ ∆φ‬را‬
‫ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻣﯿﻞ دﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫= ‪V µ ;θ;φ‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪(VCµ − ٢VBC‬‬

‫‪µ‬‬ ‫‪µ‬‬
‫‪+ VABC‬‬ ‫‪)/∆θ∆φ.‬‬
‫‪(∆θ,∆φ)→٠‬‬

‫در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت زﺑﺮﻧﮕﺎﺷﺖ ‪ µ‬را ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ ﺑﻪ آﺷﮑﺎر آوردهاﯾﻢ‪ .‬ﯾﺎدآوری‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ‪ VABC‬ﺑﺮدار ‪ VA‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮازی ﺧﻮد از ‪ A‬ﺑﻪ ‪ B‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ‪ C‬آورده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی ﻋﻮض ﺷﻮد و ﺑﺮدار ‪ VA‬از ﻣﺴﯿﺮ ‪ ADC‬ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪C‬‬
‫ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪:‬‬

‫= ‪V µ ;φ;θ‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪(VCµ − ٢VDC‬‬

‫‪µ‬‬ ‫‪µ‬‬
‫‪+ VADC‬‬ ‫‪)/∆θ∆φ.‬‬
‫‪(∆θ,∆φ)→٠‬‬

‫آﺷﮑﺎر اﺳﺖ اﮔﺮ ﻓﻀﺎ ﺧﻤﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ ‪ VABC‬ﺑﺎ ‪ ،VADC‬و ‪ VBC‬ﺑﺎ ‪ ،VDC‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﺑﻮد و دو ﻣﺸﺘﻖ ﺑﺎ دو ﺗﺮﺗﯿﺐ واروﻧﻪ ﯾﮑﯽ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪V µ ;θ;φ − V µ ;φ;θ ̸= ٠.‬‬

‫‪٨٩‬‬
‫‪٩٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻓﻀﺎﻫﺎی ﺧﻤﯿﺪه‬

‫ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ‪ ‬رﯾﻤﺎن ـ ﮐﺮﯾﺴﺘﻮﻓﻞ‬ ‫‪٢.۶‬‬

‫ﻫﺮ ﮐﺪام از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی ﺑﺎﻻ را ﻣﯽﺗﻮان راﻫﻨﻤﺎ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﯾﮏ ﺗﻌﺮﯾﻒ رﯾﺎﺿﯽ ﺑﺮای ﺧﻤﯿﺪﮔﯽ‬
‫ﻓﻀﺎ ﯾﺎ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب راﻫﻨﻤﺎی ﻣﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪ ‪ ۴‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬از ﺑﺮدار‬
‫)‪ Vµ (x‬ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ ν‬و ﺳﭙﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ κ‬ﻣﺸﺘﻖ ﻫﻢوردا ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .Vµ;ν;κ ،‬ﺑﺎر دﯾﮕﺮ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺸﺘﻖﮔﯿﺮی را ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،Vµ;κ;ν ،‬و از ﻫﻢ ﮐﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﯾﺎری ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪(٣۵.۵‬‬
‫‪ (٣٣.۵) -‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫‪Vµ;ν;κ = ∂κ Vµ;ν − Γλνκ Vµ;λ − Γλµκ Vλ;ν‬‬

‫] ‪= ∂κ [∂ν Vµ − Γλνµ Vλ‬‬

‫] ‪−Γλνκ [∂λ Vµ − Γσµλ Vσ ] − Γλµκ [∂ν Vλ − Γσνλ Vσ‬‬

‫‪= ∂ν ∂κ Vµ − ∂κ Vλ Γλµν − Vλ ∂κ Γλµν‬‬

‫‪−∂λ Vµ Γλνκ + Γλνκ Γσµλ Vσ − ∂ν Vλ Γλµκ + Γλµκ Γσλν Vσ .‬‬

‫ﺣﺎل ﺟﺎی ‪ κ‬و ‪ ν‬را ﻋﻮض ﮐﻨﯿﻢ و از ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﻻ ﮐﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﺸﺘﻖﻫﺎی درﺟﻪ ﯾﮏ و دو ‪ Vµ‬از‬
‫ﻫﻢ ﻣﯽروﻧﺪ و ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫‪Vµ;ν;κ − Vµ;κ;ν = −Vλ Rλ µνκ‬‬ ‫)‪(٢.۶‬‬

‫ﮐﻪ در آن‬

‫‪Rλ µνκ = ∂κ Γλµν − ∂ν Γλµκ + Γσµν Γλκσ − Γσµκ Γλνσ .‬‬ ‫)‪(٣.۶‬‬

‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺑﺮدار ﻫﻢوردای ‪ ، Vµ‬از ﺑﺮدار ﭘﺎدوردای ‪ V λ‬ﯾﺎ از ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﺔ ﺑﺎﻻﺗﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫‪ ،T λ µ‬دو ﺑﺎر ﻣﺸﺘﻖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﯿﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺐ آنﻫﺎ را ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪﻫﺎی زﯾﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪﯾﻢ‪:‬‬

‫‪V λ ;ν;κ − V λ ;κ;ν‬‬ ‫‪= V σ Rλ σνκ‬‬ ‫)‪(۴.۶‬‬

‫‪T λ µ;ν;κ − T λ µ;κ;ν‬‬ ‫‪= T σ µ Rλ σνκ − T λ σ Rσ µνκ‬‬ ‫)‪(۵.۶‬‬

‫ﻋﺒﺎرت ‪ Rλ µνκ‬را ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ‪ ‬رﯾﻤﺎن ‪ -‬ﮐﺮﯾﺴﺘﻮﻓﻞ )‪ (Riemann-Christoffel‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬

‫ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺑﻮدن آن از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (۵.۶) - (٢.۶‬آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٩٠‬‬
‫‪٩١‬‬ ‫‪ .٢.۶‬ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ‪ ‬رﯾﻤﺎن ـ ﮐﺮﯾﺴﺘﻮﻓﻞ‬

‫‪Rσ µνκ‬‬ ‫ﻣﺜﻼ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(٢.۶‬ﻃﺮف ﭼﭗ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﻃﺮف راﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺗﻨﺠﯿﺪن ﺑﺎ ‪ Vσ‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭼﻬﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪.۶‬‬
‫‪ (٣‬را در ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻋﺎم ﻣﺨﺘﺼﺎت از ‪ x‬ﺑﻪ ‪ x′‬آزﻣﻮد و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﻧﺴﻮر رﯾﻤﺎن ‪ -‬ﮐﺮﯾﺴﺘﻮﻓﻞ‬
‫ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭼﻬﺎر ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ رﯾﻤﺎن ‪ -‬ﮐﺮﯾﺴﺘﻮﻓﻞ ﻣﺸﺘﻖﻫﺎی دوم ﻣﺘﺮﯾﮏ ﺑﺎ ﺗﻮان ﯾﮏ و ﻣﺸﺘﻖ اول‬
‫آن ﺑﺎ ﺗﻮان دو ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ در ﻓﻀﺎﻫﺎی ﺗﺨﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻔﺤﻪ‬
‫و روﯾﻪﻫﺎی ﻣﺨﺮوط و اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﯽﺗﻮان در ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻀﺎﻫﺎﯾﯽ ﭼﺎرﭼﻮب‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت دﮐﺎرﺗﯽ ﻫﻤﻪﺟﺎﭘﯿﻤﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ در آن ﻫﻤﻪ ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎ و ﻣﺸﺘﻖﻫﺎیﺷﺎن ﺻﻔﺮ اﺳﺖ؛‬
‫و اﮔﺮ ﯾﮏ ﻋﺒﺎرت ﺑﺮداری ﯾﺎ ﺗﺎﻧﺴﻮری در ﯾﮏ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت در ﻫﻤﻪ ﻧﻘﺎط ﻓﻀﺎ ﺻﻔﺮ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه آن در ﻫﺮ ﭼﺎرﭼﻮب دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻘﺎرنﻫﺎی ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ‬ ‫‪١.٢.۶‬‬

‫ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ را ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺲﻫﺎی ﻫﻤﻪ ﻫﻢوردا ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ρ‬‬
‫‪Rλµνκ = gλρ Rµνκ‬‬ ‫] ‪= gλρ [∂κ Γρµν − ∂ν Γρµκ + Γσµν Γρσκ − Γσµκ Γρνσ‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ) ‪ ،( ١۴.۵‬و راﺑﻄﻪ‬

‫‪∂κ (gλρ g ρσ ) = gλρ ∂κ g ρσ + g ρσ ∂κ gλρ = ٠.‬‬

‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪١‬‬
‫= ‪Rλµνκ‬‬ ‫] ‪[∂κ ∂µ gλν − ∂κ ∂λ gµν − ∂ν ∂µ gλκ + ∂ν ∂λ gµκ‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪+gρσ [Γρνλ Γσµκ − Γρκλ Γσµν ].‬‬ ‫)‪(۶.۶‬‬

‫ﺑﺎ ﯾﮏ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ) ‪ ( ۶.۶‬ﻣﯽﺗﻮان ﻗﺮﯾﻨﻪﮔﯽﻫﺎ و ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪﮔﯽﻫﺎی زﯾﺮ را ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫• ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺟﻔﺖ زﯾﺮﻧﮕﺎﺷﺖ اول ﺑﺎ ﺟﻔﺖ زﯾﺮﻧﮕﺎﺷﺖ دوم‪ ،‬ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ‬
‫ﻗﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪Rλµνκ = Rνκλµ‬‬ ‫)‪(٧.۶‬‬

‫‪٩١‬‬
‫‪٩٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻓﻀﺎﻫﺎی ﺧﻤﯿﺪه‬

‫• ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ دو زﯾﺮﻧﮕﺎﺷﺖ اول ﺑﺎ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﯾﺎ دو زﯾﺮﻧﮕﺎﺷﺖ دوم ﺑﺎ ﻫﻢدﯾﮕﺮ‬

‫ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪Rλµνκ = −Rµλνκ = −Rλµκν .‬‬ ‫)‪(٨.۶‬‬

‫• ﺑﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻦ ‪) λ‬ﯾﺎ ﻫﺮ ﮐﺪام از زﯾﺮﻧﮕﺎﺷﺖﻫﺎ( و ﺟﻤﻊ روی ﺟﺎیﮔﺸﺖﻫﺎی ﺳﻪ‬
‫زﯾﺮﻧﮕﺎﺷﺖ دﯾﮕﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪Rλµνκ + Rλκµν + Rλνκµ = ٠.‬‬ ‫)‪(٩.۶‬‬

‫اﺗﺤﺎد ﺑﯿﺎﻧﮑﯽ‬

‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺳﻪ وﻳﮋﮔﯽ ﺟﺒﺮی ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻠﯽ‪ ‬زﯾﺮ ﻧﯿﺰ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫‪Rλµνκ;ρ + Rλµρν;κ + Rλµκρ;ν = ٠.‬‬ ‫)‪(١٠.۶‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ) ‪ (١٠.۶‬را اﺗﺤﺎد ﺑﯿﺎﻧﮑﯽ )‪ (Bianchi‬ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻨﺠﺶﻫﺎی ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ‬ ‫‪٢.٢.۶‬‬

‫ﺗﻨﺠﺶ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ ﺑﯿﻦ دو اﻧﺪﯾﺲ اول ﯾﺎ دو اﻧﺪﯾﺲ دوم‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﮕﯽﻫﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫) ‪ ( ٨.۶‬ﺻﻔﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺗﻨﺠﺶ ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﺎﯾﺪ روی ﯾﮑﯽ از اﻧﺪﯾﺲﻫﺎی ﺟﻔﺖ اول و ﯾﮑﯽ از‬
‫اﻧﺪﯾﺲﻫﺎی ﺟﻔﺖ دوم ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪Rµκ = Rλ µλκ = −Rλ µκλ = −Rµ λ λκ = Rµ λ κλ .‬‬ ‫)‪(١١.۶‬‬

‫اﯾﻦ ﺗﺎﻧﺴﻮر را ﺗﺎﻧﺴﻮر رﯾﭽﯽ )‪ (Ricci‬ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ دو زﯾﺮﻧﮕﺎﺷﺖ ﻗﺮﯾﻨﻪ‬

‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪Rµν = Rνµ .‬‬

‫از ﺗﻨﺠﺶ دوﺑﺎره ﺗﺎﻧﺴﻮر رﯾﭽﯽ »ﺧﻤﺶ ﻧﺮدهای« ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫‪R = Rµ µ‬‬ ‫)‪(١٢.۶‬‬

‫‪٩٢‬‬
‫‪٩٣‬‬ ‫‪ .٢.۶‬ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ‪ ‬رﯾﻤﺎن ـ ﮐﺮﯾﺴﺘﻮﻓﻞ‬

‫از ﺗﻨﺠﺶ اﺗﺤﺎد ﺑﯿﺎﻧﮑﯽ روی اﻧﺪﯾﺲﻫﺎی ‪ λ‬و ‪ ν‬راﺑﻄﻪ زﯾﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫‪Rµκ;ρ − Rµρ;κ + Rλ µκρ;λ = ٠‬‬ ‫)‪(١٣.۶‬‬

‫ﺑﺎر دﯾﮕﺮ از ﺗﻨﺠﺶ روی اﻧﺪﯾﺲﻫﺎی ‪ µ‬و ‪ κ‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫‪١‬‬
‫= ‪R;ρ − Rµ ρ;µ − Rλ ρ;λ = ٠ ⇒ Rµ ρ;µ‬‬ ‫‪R,ρ ,‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪١ µν‬‬
‫‪(Rµν‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪g R);ν = Gµν ;ν = ٠,‬‬ ‫)‪(١۴.۶‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﮐﻪ در آن‪،‬‬
‫‪١‬‬
‫‪Gµν = Rµν‬‬ ‫‪− g µν R‬‬
‫‪٢‬‬

‫را ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﯿﺸﺘﻦ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺲ ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﯿﺸﺘﻦ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ و در ﺑﺨﺶﻫﺎی آﯾﻨﺪه‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ در ﺗﺪوﯾﻦ ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ و اﺻﻞ ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﯽ‬
‫دارد‪.‬‬

‫دراﯾﻪﻫﺎی ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی رﯾﻤﺎن ـ ﮐﺮﯾﺴﺘﻮﻓﻞ و رﯾﭽﯽ‬ ‫‪٣.٢.۶‬‬

‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ‪ Rλµνκ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ )‪ (λ, µ‬ﭘﺎدﻗﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﻓﻀﺎی ﭼﻬﺎر ﺑﻌﺪی‬
‫ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﺟﻔﺖ را ﺑﻪ ‪ ٢١ (۴ × ۴ − ۴) = ۶‬ﺟﻮر ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪ .‬ﺟﻔﺖ )‪ (ν, κ‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن دﻟﯿﻞ‬
‫ﺷﺶ ﮔﺰﯾﻨﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺪارد‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺟﻔﺖِ )‪ (λ, µ‬ﺑﺎ‬
‫ﺟﻔﺖ )‪ (ν, κ‬ﻗﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دراﯾﻪﻫﺎی ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از ﻫﻢ آنﻫﺎ ‪٢ (۶ × ۶ − ۶) + ۶ = ٢١‬‬
‫‪١‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺟﺒﺮی )‪ (٩.۶‬ﯾﮏ ﻗﯿﺪ دﯾﮕﺮ روی اﯾﻦ ﻋﺪد ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬و آن را ﺗﺎ ‪ ٢٠‬ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﻣﯽآورد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺎﻧﺴﻮر رﯾﻤﺎن در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﭼﻬﺎر ﺑﻌﺪی ﺣﺪ اﮐﺜﺮ ‪ ٢٠‬دراﯾﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ دارد‪.‬‬
‫ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی رﯾﭽﯽ و اﻧﺸﺘﯿﻦ از ﻣﺮﺗﺒﻪ دو و ﻗﺮﯾﻨﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و دراﯾﻪﻫﺎی ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از ﻫﻢ‪ ‬آنﻫﺎ ﺣﺪ‬
‫اﮐﺜﺮ ‪ ١٠‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻠﯽ‪ ،‬در ﻓﻀﺎی ‪ n‬ﺑﻌﺪی ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ﺗﺎﻧﺴﻮر رﯾﻤﺎن‬
‫ـ ﮐﺮﯾﺴﺘﻮﻓﻞ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ]‪:[٢٢‬‬
‫‪١ ٢ ٢‬‬
‫‪n (n − ١).‬‬ ‫)‪(١۵.۶‬‬
‫‪١٢‬‬

‫‪٩٣‬‬
‫‪٩۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .۶‬ﻓﻀﺎﻫﺎی ﺧﻤﯿﺪه‬

‫اﯾﻦ ﻋﺪد ﺑﺮای ﻓﻀﺎی ﯾﮏ ﺑﻌﺪی ﺻﻔﺮ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﻓﻀﺎی ﯾﮏ ﺑﻌﺪی )ﯾﮏ رﺷﺘﻪ ﻧﺦ ﻣﭽﺎﻟﻪﺷﺪه( را ﺑﺎز ﮐﺮد و روی ﯾﮏ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ‬
‫و ﺑﺮای آن ﻧﻮﺷﺖ ‪ .dl٢ = dx٢‬در ﻓﻀﺎی دو ﺑﻌﺪی ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﻣﻮﻟﻔﻪ وﺟﻮد دارد‪.R١٢١٢ = ،‬‬
‫‪ −R٢١١٢ = −R١٢٢١ = R٢١٢١‬در ﻓﻀﺎی ﺳﻪ ﺑﻌﺪی اﯾﻦ ﻋﺪد ‪ ۶‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎ‪:‬‬
‫• ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ را ﺑﺮای روﯾﻪ ﮐﺮوی ﺑﺎ ﻣﺘﺮﯾﮏ ‪ dl٢ = dθ٢ + sin٢ θdφ٢‬ﺣﺴﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫• ﺗﺎﺳﻮر ﺧﻤﺶ را در ﻓﻀﺎی دو ﺑﻌﺪی ﺑﺎ ﻣﺘﺮﯾﮏ ‪ dl٢ = dξ ٢ − sinh٢ ξdη ٢‬ﺣﺴﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫• ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ را در ﻓﻀﺎی ﺳﻪ ﺑﻌﺪی ﺑﺎ ﻣﺘﺮﯾﮏ ) ‪ dl٢ = dr٢ + r٢ (dθ٢ + sin٢ θdφ٢‬ﺣﺴﺎب‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﻫﻤﻪ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی آن ﺻﻔﺮ اﺳﺖ و ﻓﻀﺎی ﺳﻪ ﺑﻌﺪی اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ‪ ،‬اﮔﺮ در ﻣﺨﺘﺼﺎت‬
‫ﺧﻤﯿﺪه ﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺗﺨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٩۴‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪٧‬‬

‫داﺷﺘﻪﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎن ‪ :‬ﻣﺎده و ﺗﺎﺑﺶ ‪-‬‬

‫اﺻﻞﻫﺎی ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‬

‫در ﮐﯿﻬﺎن رﺻﺪﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎ دو ﭼﯿﺰ آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ :‬ﺗﺎﺑﺶ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ و ﻣﺎده‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺪام از اﯾﻦ‬
‫دو ﺑﻪ ﻫﻢراه ﺧﻮد اﻧﺮژی و ﺗﮑﺎﻧﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎﺑﺶ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﺟﺮم در ﺣﺎل ﺳﮑﻮن ﻧﺪارد و‬
‫در ﺑﺨﺶ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص دﯾﺪهاﯾﻢ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﺸﺮ آن‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر‪ ،‬ﯾﮏ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎده‪،‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ اﻧﺒﻮﻫﻪﻫﺎی ذرهﻫﺎی ﺑﻨﯿﺎدی‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﭘﺮوﺗﻮن‪ ،‬ﻧﻮﺗﺮون و اﻟﮑﺘﺮون‪ ،‬ﺟﺮم در ﺣﺎل‬
‫ﺳﮑﻮن دارﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﺮ ﺳﺮﻋﺘﯽ ﮐﻢﺗﺮ از ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ذرهﻫﺎی ﺑﻨﯿﺎدی‬
‫دﯾﮕﺮی ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺟﺮم ﺳﮑﻮن ﺑﺮای آنﻫﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮﺗﺮﯾﻨﻮﻫﺎ‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﻧﺮژی و ﺗﮑﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫در رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ‪ ،‬از ﮔﺴﺘﺮه ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ و اﻧﺮژی‬
‫ﺗﺎرﯾﮏ ﻫﻢ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ در ﺟﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﺮاﻧﺶ ﻣﺎده ﻣﺸﺎﻫﺪهﭘﺬﯾﺮ ﮐﻢ ﻣﯽآورد ﺟﺎی ﮐﻢآوریﻫﺎ‬
‫را ﭘﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ‪ ،‬ﻣﺎده و اﻧﺮژی ﺗﺎرﯾﮏ را ﺑﺎﯾﺪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎده دﯾﺪهﺷﺪﻧﯽ‬
‫اﻧﺪرﮐﻨﺶ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ روشﻫﺎی ﻣﻌﻤﻮل آﺷﮑﺎرﺳﺎزی‪ ،‬ﮐﻪ اﻟﺰاﻣﺎ ﻣﺒﺘﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ اﻧﺪرﮐﻨﺶﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽاﻧﺪ‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺗﻨﻬﺎ از دﯾﺪهﺷﺪﻧﯽﻫﺎ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫‪٩۵‬‬
‫‪٩۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬داﺷﺘﻪﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎن ‪ :‬ﻣﺎده و ﺗﺎﺑﺶ ‪ -‬اﺻﻞﻫﺎی ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‬

‫ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺷﻤﺎر ذرهﻫﺎ‬ ‫‪١.٧‬‬

‫در ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﻣﻌﻤﻮلِ زﻣﯿﻨﯽ و آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ذرهﻫﺎی ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه‪ ‬ﻣﺎده‪ ‬اﻧﺒﻮه ﺑﻪ ﻫﻢ ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺷﻤﺎر آنﻫﺎ ﭘﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺻﻮرت رﯾﺎﺿﯽ ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺷﻤﺎر ذرهﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮح زﯾﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ :‬ﺷﺎرهای از ذرهﻫﺎ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ ،x‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ‬
‫ﻣﻮﺿﻌﻲ ﺷﺎره‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺷﻤﺎر ذرهﻫﺎ )‪ n(x‬و ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺷﺎر آنﻫﺎ ‪ nU α‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‬
‫ﺷﻤﺎر ذرهﻫﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺲ ﺷﺎر ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫‪(nU α ),α = ٠.‬‬

‫ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺻﻮرت ﻫﻢوردای آن در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻋﺎم ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ دﯾﻮرژاﻧﺲ در ﻓﻀﺎی‬
‫ﺗﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺑﺎ دﯾﻮرژاﻧﺲ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪه ﻋﺎم ﺟﺎیﮔﺰﯾﻦ ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪(nU µ );µ = n,µ U µ + nU µ ;µ = ٠.‬‬ ‫)‪(١.٧‬‬

‫در ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮐﻢ و ﮔﺮاﻧﺶ ﺿﻌﯿﻒ اﮔﺮ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ‪،‬‬

‫‪U ٠ ≈ c, U i ≈ v i = dxi /dt‬‬

‫و ﻣﺸﺘﻖ ﻫﻢوردا را ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﺑﺮای ﺷﻤﺎر‬
‫ذرهﻫﺎ ﯾﺎ ﺟﺮم آنﻫﺎ ﻣﯽرﺳﯿﻢ‪:‬‬
‫‪∂n‬‬
‫‪+ ∇.(nv) = ٠.‬‬
‫‪∂t‬‬

‫ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ‬ ‫‪٢.٧‬‬

‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(٩.۴‬از ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻣﯿﺪان اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬ﺗﻌﻤﯿﻢ آن‬
‫ﺑﻪ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪١‬‬
‫‪µν‬‬
‫‪Tem‬‬ ‫=‬ ‫‪١‬‬
‫‪۴π‬‬ ‫‪(F µκ Fκ ν + g µν F λκ Fλκ ),‬‬ ‫)‪(٢.٧‬‬
‫‪۴‬‬
‫‪Fµκ‬‬ ‫=‬ ‫‪∂κ Aµ − ∂µ Aκ .‬‬

‫ﺑﺮای داﺷﺘﻪ ﻣﺎدی ﮐﯿﻬﺎن‪ ،‬ﮐﻬﮑﺸﺎن‪ ،‬ﺳﺘﺎره‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﺮ ﺳﯿﺴﺘﻢ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﺮژی‪-‬‬
‫ﺗﮑﺎﻧﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪ .‬در ﺑﺴﯿﺎری از ﺟﺎﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺎده را ﺷﺎره ﮐﺎﻣﻞ داﻧﺴﺖ و آن را ﭘﯿﻮﺳﺘﺎری‬

‫‪٩۶‬‬
‫‪٩٧‬‬ ‫‪ .٢.٧‬ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ‬

‫از اﺗﻢ و ﻣﻮﻟﮑﻮل و ذرهﻫﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﮑﻮن ﺷﺎره اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﺗﺎﻧﺴﻮر‬
‫اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻗﻄﺮی ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮای ﺷﺎره ﻫﻢﺳﺎنﮔﺮد‪ ،‬دراﯾﻪﻫﺎی ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ρc٢‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٠‬‬ ‫‪−p‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪αβ‬‬
‫‪Trest‬‬ ‫‪=‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(٣.٧‬‬
‫‪ ٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪−p ٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠ −p‬‬

‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(٣.٧‬در دراﯾﻪﻫﺎی ﻗﻄﺮی ﻣﮑﺎﻧﯽ‪ p ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻓﺸﺎر ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﻮد‪ ،‬و ‪ ρc٢‬ﭼﮕﺎﻟﯽ اﻧﺮژی‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺷﻮد‪ ρ ،‬ﺑﻌﺪ ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺟﺮﻣﯽ دارد وﻟﯽ اﻟﺰاﻣﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب ﺷﻤﺎر‬
‫ذرهﻫﺎ در ﺟﺮم ﺳﮑﻮن آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺻﻮرتﻫﺎی دﯾﮕﺮی از اﻧﺮژی‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺮژی ﺟﻨﺒﺸﯽ و‬
‫ﮔﺮﻣﺎﯾﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در آن ﺳﻬﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮق دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ‪ n‬ﯾﮏ ﮐﻤﯿﺖ ﻧﺮدهاﯾﺴﺖ‬
‫و ‪ ρ‬ﺑﺨﺸﯽ از ﯾﮏ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ دو اﺳﺖ و ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﮏﺳﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎرﯾﮏﺑﯿﻨﯽﻫﺎ در زﯾﺮ در ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﺷﺎرهﻫﺎ در ﺗﻘﺮﯾﺐ ﮐﻼﺳﯿﮏ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ اوﯾﻠﺮ‪،‬‬
‫ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺟﺮﻣﯽ و ذرهای را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺷﺎره در ﺣﺎل ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺮﻋﺖ آن در ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ )‪ v(x, t‬ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺗﺎﻧﺴﻮرِ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ‪ ‬ﺷﺎره‪ ‬در ﺣﺎل ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ از ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﮑﻮن ﺷﺎره‬
‫ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫‪αβ‬‬
‫‪Tlocal‬‬ ‫‪α‬‬ ‫‪β‬‬ ‫‪γδ‬‬
‫‪inertial = Λ γ Λ δ Trest ,‬‬ ‫)‪(۴.٧‬‬

‫ﮐﻪ در آن ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬

‫‪Λ٠ ٠ = γ,‬‬ ‫‪γ = (١ − β ٢ )−١/٢ ,‬‬ ‫‪β = v/c,‬‬ ‫)‪(۵.٧‬‬

‫‪Λ٠ i = Λi ٠ = −γβi ,‬‬ ‫‪βi = vi /c,‬‬ ‫)‪(۶.٧‬‬
‫‪βi βj‬‬
‫‪Λi j‬‬ ‫‪= Λj i = γδji − (γ − ١) ٢ .‬‬ ‫)‪(٧.٧‬‬
‫‪β‬‬

‫ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن اﯾﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ زﯾﺮﺑﺨﺶ ‪ ١.۵.٣‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪ .‬از‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺬاری ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٧.٧ - ۵.٧‬و )‪ (٣.٧‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۴.٧‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫‪αβ‬‬
‫‪Tlocal‬‬ ‫‪inertial = −pη‬‬
‫‪αβ‬‬
‫‪+ (p/c٢ + ρ)U α U β ,‬‬ ‫)‪(٨.٧‬‬

‫‪٩٧‬‬
‫‪٩٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬داﺷﺘﻪﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎن ‪ :‬ﻣﺎده و ﺗﺎﺑﺶ ‪ -‬اﺻﻞﻫﺎی ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‬

‫ﮐﻪ در آن )‪ U α = (γc, γv‬ﭼﺎرﺳﺮﻋﺖ ﺷﺎره در ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎم ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٨.٧‬از ﭼﺎرﭼﻮب ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺑﻪ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻋﺎم در ﺣﻀﻮر ﮔﺮاﻧﺶ‪،‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻣﺘﺮﯾﮏ ‪ η αβ‬ﺑﺎ ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻋﺎم ‪ gµν‬ﺟﺎیﮔﺰﯾﻦ ﺷﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎی ﭼﺎرﺳﺮﻋﺖ ‪ U α‬ﭼﺎرﺳﺮﻋﺖ ‪ U µ‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﻋﺎم ﺑﻪ ﮐﺎر رود‪:‬‬

‫‪T µν = −pg µν + (p/c٢ + ρ)U µ U ν .‬‬ ‫)‪(٩.٧‬‬

‫اﻧﺮژی و ﺗﮑﺎﻧﻪ ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎی دﯾﻨﺎﻣﯿﮑﯽ در ﮔﺬر زﻣﺎن ﭘﺎﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را ﺑﻮد ﯾﺎ ﻧﺎﺑﻮد‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻻزم اﺳﺖ ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺲ ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﺻﻔﺮ ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪١‬‬
‫‪T µν ;ν = ∂ν T µν + ∂ν ln (−g)T µν + Γµνλ T λν = ٠,‬‬ ‫)‪(١٠.٧‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ g‬دﺗﺮﻣﯿﻨﺎن ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺘﺮﯾﮏ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺪ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ‬ ‫‪١.٢.٧‬‬

‫ﺑﺮای اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ در ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ ﮔﻢ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺣﺪ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪(٩.٧‬‬
‫را در زﯾﺮ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮐﻢ‪:‬‬
‫‪U ٠ ≈ c, U i ≈ v i = dxi /dt, (v/c)٢ ≪ ١‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﺮاﻧﺶ ﺿﻌﯿﻒ و اﯾﺴﺘﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ دﯾﺪهاﯾﻢ‪،‬‬

‫‪g٠٠ ≈ ١ + ٢ϕ(x)/c٢ , g٠i = gi٠ ≈ ٠,‬‬

‫‪gij‬‬ ‫‪≈ −δij , g ≈ −(١ + ٢ϕ/c٢ ), ln(−g) ≈ ٢ϕ/c٢ .‬‬

‫ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎ ﻫﻤﻪ ﺻﻔﺮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺰ‪:‬‬

‫‪١ ∂ϕ‬‬
‫≈ ‪Γi٠٠‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪c٢ ∂xi‬‬
‫در ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ از ﻓﺸﺎر در ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ،ρc٢‬از ‪ ϕ/c٢‬در ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ،١‬و از ﺟﻤﻠﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫‪ p∂ϕ/∂xi‬و ‪ pv i‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻮﭼﮑﯽ آنﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﺬﺷﺖ ﮐﺮد‪:‬‬

‫‪T ٠٠ ≈ ρc٢ , T ٠i ≈ ρcv i , T ij ≈ pδ ij + ρv i v j .‬‬ ‫)‪(١١.٧‬‬

‫‪٩٨‬‬
‫‪٩٩‬‬ ‫‪ .٢.٧‬ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﺷﺎره ﮐﺎﻣﻞ‬ ‫‪٢.٢.٧‬‬

‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐﻫﺎی ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻔﻪ ‪ i‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٠.٧‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫) ‪∂(ρv i ) ∂(pδ ij‬‬ ‫∂‬ ‫‪∂ϕ‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪j‬‬
‫‪+ j (ρv i v j ) + ρ i = ٠.‬‬
‫‪∂t‬‬ ‫‪∂x‬‬ ‫‪∂x‬‬ ‫‪∂x‬‬

‫ﺑﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١.٧‬ﮐﻪ در آن ‪ ρ‬و ‪ n‬را ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪:‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪∂v i‬‬ ‫‪∂v i‬‬ ‫‪∂p‬‬ ‫‪∂ϕ‬‬
‫‪ρ‬‬ ‫‪+ vj j‬‬ ‫‪=−‬‬ ‫‪i‬‬
‫‪− ρ i.‬‬
‫‪∂t‬‬ ‫‪∂x‬‬ ‫‪∂x‬‬ ‫‪∂x‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎﻻ ﺣﺮﮐﺖ ﺷﺎره ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻌﺎدﻟﻪ اوﯾﻠﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٩٩‬‬
‫‪١٠٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٧‬داﺷﺘﻪﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎن ‪ :‬ﻣﺎده و ﺗﺎﺑﺶ ‪ -‬اﺻﻞﻫﺎی ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‬

‫‪١٠٠‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪٨‬‬

‫ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬
‫‪It is contrary to the mode of thinking in science to conceive of a thing (the space-time con-‬‬
‫‪tinuum) which acts itself, but which cannot be acted upon.‬‬
‫‪Einstein, The Meaning of relativity‬‬

‫ﺳﺨﻦ از ﭼﯿﺰی )ﭘﯿﻮﺳﺘﺎر ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن( ﮐﻪ روی ﭼﯿﺰﻫﺎی دﯾﮕﺮ اﺛﺮ ﮐﻨﺪ و ﺧﻮد از ﭼﯿﺰی اﺛﺮ ﻧﭙﺬﯾﺮد اﻧﺪﯾﺸﻪ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻧﯿﺸﺘﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎی ﻧﺴﺒﯿﺖ‬

‫ﺗﺤﻮل ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎی دﯾﻨﺎﻣﯿﮑﯽ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص ﻣﻄﻠﻖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎ اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺧﻮد از آنﻫﺎ اﺛﺮ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ را‬
‫اﻧﯿﺸﺘﻦ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬اﻧﺘﻈﺎر دارد ﮐﻨﺶ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن روی ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎی دﯾﻨﺎﻣﯿﮑﯽ واﮐﻨﺶ‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰد و روی ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن اﺛﺮ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻣﺎده و ﺗﺎﺑﺶ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪ ،‬و ﻣﺘﻘﺎﺑﻼ ﺗﺤﻮل ﻓﻀﺎﯾﯽ‪-‬زﻣﺎﻧﯽ اﻧﺮژی و ﺗﮑﺎﻧﻪ را ﻓﻀﺎ‪-‬‬
‫زﻣﺎن رﻗﻢ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﯿﺪان‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ‬
‫دﯾﻨﺎﻣﯿﮑﯽ‪ ،‬در ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ ﯾﮏ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺤﻮل ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪١٠١‬‬
‫‪١٠٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ‬ ‫‪١.٨‬‬

‫در ﺟﺴﺖوﺟﻮی ﭘﯿﻮﻧﺪی ﺑﯿﻦ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن و اﻧﺮژی‪-‬‬
‫ﺗﮑﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻧﯿﺸﺘﻦ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ وﯾﮋﮔﯽای از ﻓﻀﺎ‪-‬‬
‫زﻣﺎن ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪی از ﻣﺎده و ﺗﺎﺑﺶ ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻢ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪.۶‬‬
‫‪ ،(١۴‬و ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﺮژی ﺗﮑﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(٩.٧‬ﻫﺮ دو‬
‫ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺮﺗﺒﻪ دو و ﻗﺮﯾﻨﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺲ ﻫﺮ‬
‫دو ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫آﻟﺒﺮت اﻧﯿﺸﺘﻦ‪.١٩۵۵-١٨٧٩ :‬‬ ‫‪١‬‬

‫‪Gµν = Rµν − g µν R = κT µν .‬‬ ‫)‪(١.٨‬‬
‫‪٢‬‬

‫در اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺿﺮﯾﺐ ﺗﻨﺎﺳﺐ ‪ κ‬ﺑﻌﺪ زﻣﺎن ﺑﺮﻃﻮل ﺑﺮﺟﺮم دارد و ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﺑﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮاﻧﺶ‬
‫ﻧﯿﻮﺗﻦ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪κ = ٨πG/c۴ .‬‬ ‫)‪(٢.٨‬‬

‫‪R = κT‬‬ ‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١.٨‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت دﯾﮕﺮی ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺗﻨﺠﺶ آن ﺑﺎ ‪ gµν‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و ﺟﺎیﮔﺬاری ‪ R‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١.٨‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫‪١‬‬
‫‪Rµν = κ(T µν − g µν T ).‬‬ ‫)‪(٣.٨‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٣.٨) - (١.٨‬را ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ‪ Rµν‬و ‪ R‬را ﺑﺮ‬
‫ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ‪ T µν‬ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﯿﺪان را ﺣﻞ ﮐﺮد‬
‫و ﺑﻪ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن در ﺣﻀﻮر اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺘﻘﺎﺑﻼ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺘﺮﯾﮏ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪای ﮐﻪ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن را ﻣﻌﻤﺎری ﮐﺮده اﺳﺖ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی ‪ Gµν ، T µν‬و ‪ g µν‬ﻣﺮﺗﺒﻪ دو و ﻗﺮﯾﻨﻪاﻧﺪ‪ .‬ده دراﯾﻪ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از ﻫﻢ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫)‪ (١.٨‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ده ﻣﻮﻟﻔﻪ دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺲ آن ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﭼﻬﺎر ﺷﺮط‬
‫دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻠﯽاﺳﺖ و ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﺑﻪ ﺷﺶ ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﺗﻌﯿﯿﻦ‬

‫‪١٠٢‬‬
‫‪١٠٣‬‬ ‫‪ .١.٨‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﺘﺮﯾﮏ ﭼﻬﺎر درﺟﻪ آزادی وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از آن‪ ،‬ﺣﺴﺐ ﻣﻮرد‪ ،‬ﺑﺮای ﺳﺎدهﺳﺎزی‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﯾﺎری ﺟﺴﺖ‪ .‬در ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‪ ،‬آزادی در ﮔﺰﯾﺪن ﻣﺨﺘﺼﺎت‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آزادی در ﮔﺰﯾﺪن‬
‫ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ در اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻫﺎرﻣﻮﻧﯿﮏ ﯾﮑﯽ از راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎﺳﺖ و در‬
‫ﺑﺨﺶ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ از آن ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ .‬در ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻫﺎرﻣﻮﻧﯿﮏ آﻣﯿﺰه ﺗﻨﺠﯿﺪهای از‬
‫ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎ ﺻﻔﺮ ﮔﺰﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪Γλ = g µν Γλµν = ∂κ [(−g)١/٢ g κλ ] = ٠.‬‬ ‫)‪(۴.٨‬‬

‫ﺛﺎﺑﺖ ﮐﯿﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪Λ ،‬‬ ‫‪١.١.٨‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ در ﻫﻤﺎن روزﻫﺎی ﻧﺨﺴﺖ ﭘﯿﺪاﯾﺶاش )‪ (١٩١۶‬ﺑﺮای ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﯿﻬﺎن‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺖ و ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪ ﮐﯿﻬﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آ ﮔﺎﻫﯽ از آﺳﻤﺎن و ﮐﯿﻬﺎن‬
‫در آن ﺳﺎلﻫﺎ اﻧﺪک ﺑﻮد‪ .‬ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻧﻈﺮ ﮐﯿﻬﺎن ﭘﺎﯾﺪار و ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﯾﮏﺣﺎل را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻧﯿﺸﺘﻦ ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﮐﯿﻬﺎن ﭘﺎﯾﺪار ﺷﮕﺮد دﯾﮕﺮی اﻧﺪﯾﺸﯿﺪ )‪ .(١٩١٧‬ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺲ ﺗﺎﻧﺴﻮر‬
‫ﻣﺘﺮﯾﮏ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﯿﺸﺘﻦ‪ ،‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،gµν ;ν = ٠ ،‬و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺿﺮﯾﺐ ‪ ،Λ‬ﮐﻪ‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﻮد و ﺿﺮﯾﺐ ﻃﻮری ﮔﺰﯾﺪه‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ از اﻧﺒﺴﺎط ﮐﯿﻬﺎن ﺟﻠﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪:‬‬
‫‪١‬‬
‫‪Rµν − g µν R + Λg µν = κT µν .‬‬ ‫)‪(۵.٨‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﺑﺎ اﻧﺒﺎﺷﺖ رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻫﺎﺑﻞ در ‪ ١٩٢٩‬اﻋﻼم ﮐﺮد ﮐﻪ ﮐﯿﻬﺎن ﺑﺰرگﻣﻘﯿﺎس ﺑﻪ راﺳﺘﯽ در‬
‫ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط اﺳﺖ‪ .‬اﻧﯿﺸﺘﻦ از ﮐﺮدهاش ﭘﺎ ﭘﺲ ﮐﺸﯿﺪ و دﯾﮕﺮان ﻫﻢ آن را ﺗﺎ ﺳﺎلﻫﺎ رﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ در دﻫﻪﻫﺎی ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺳﺪه ﺑﯿﺴﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﯿﻬﺎن ﺑﺰرگﻣﻘﯿﺎس ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺒﺴﺎط آن ﺷﺘﺎﺑﻨﺪه ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﺗﻮﺟﯿﻪ اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﺑﻪ ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﯿﺶ از آن ﭼﻪ‬
‫ﻣﺎده دﯾﺪهﺷﺪﻧﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻮد‪ .‬اﻧﺮژی و ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮد در ﮐﯿﻬﺎن ﺗﻨﻬﺎ ‪ ۵‬درﺻﺪ ﮔﺮاﻧﺶ ﻣﻮرد‬
‫ﻧﯿﺎز را ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮای ‪ ٩۵‬درﺻﺪ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﯾﺪ از ﭼﯿﺰ ﯾﺎ ﭼﯿﺰﻫﺎی دﯾﮕﺮی )اﮔﺮ ﺑﺘﻮان اﯾﻦ‬
‫ﮐﻠﻤﻪﻫﺎ را رﺳﺎ داﻧﺴﺖ(‪ ،‬ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻧﺎم اﻧﺮژی و ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪.‬اﻧﺮژی و ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ ﭼﯿﺰﻫﺎی ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪهای ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮای ﺗﺎﻣﯿﻦ ﮔﺮاﻧﺶ‪ ‬ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﭘﺎیﺷﺎن ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮض ﻣﯽﺷﻮد اﻧﺮژی ﺗﺎرﯾﮏ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎرهای ﻫﻤﻪ ﮐﯿﻬﺎن را‬
‫ﭘﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ آن ﻃﻮری ﮔﺰﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی رﺻﺪی ﮐﯿﻬﺎن‬

‫‪١٠٣‬‬
‫‪١٠۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫را ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺳﺎلﻫﺎی اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﻧﯿﺸﺘﻦ دوﺑﺎره ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪل ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ راﯾﺞ روز ﺑﻪ ﻧﺎم ‪(Lambda Cold Dark Matter) ΛCDM‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺣﺪ ﺿﻌﯿﻒ ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ ‪ -‬ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ‬ ‫‪٢.١.٨‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١.٨‬و )‪ (٣.٨‬ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺮای ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﺑﺴﯿﺎری از ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎی ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ را ﮐﻪ در آﻏﺎز ﺑﺨﺶ ‪ ۵‬ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﺷﺪ‬
‫ﭼﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ در ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪهﻫﺎی زﻣﯿﻨﯽ و آﺳﻤﺎﻧﯽ ﮐﺎراﯾﯽ‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰی داﺷﺘﻪ و دارد‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺣﺪ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ‪،‬‬
‫ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ژﺋﻮدزﯾﮏ در ﺣﺪ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮐﻢ‪ ،‬ﻣﺘﺮﯾﮏ‬
‫ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻧﻮﺷﺘﯿﻢ‪:‬‬
‫‪g٠٠ = ١ + ٢Φ/c٢ ,‬‬ ‫‪g٠i = gi٠ = ٠,‬‬ ‫‪gij = −δij ,‬‬

‫و ‪ Φ‬را ﺑﺎ ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ را ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺘﺮﯾﮏ‬
‫ﺿﻌﯿﻒ ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ‪ .‬از ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎ و دراﯾﻪﻫﺎی ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎی ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ‪ ،‬ﮐﻪ از‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ‪ Φ/c٢‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪١ ∂Φ‬‬ ‫‪١ ٢‬‬

‫= ‪Γi٠٠‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪R٠٠ = −‬‬ ‫‪∇ Φ.‬‬
‫‪c٢ ∂xi‬‬ ‫‪c٢‬‬

‫در ﻃﺮف راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١.٨‬ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ از ﻓﺸﺎر در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﮕﺎﻟﯽ و ﻓﺮض ﺳﮑﻮن‬
‫ﺷﺎره‪ ،‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪T ٠٠ = ρc٢ ,‬‬ ‫‪T ≈ ρc٢ .‬‬

‫از ﺟﺎیﮔﺬاری اﯾﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐﻫﺎ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١.٨‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫‪١ ۴‬‬
‫= ‪∇٢ Φ‬‬ ‫‪κc ρ.‬‬
‫‪٢‬‬

‫وﻟﯽ ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ از ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﻮاﺳﻮن ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .∇٢ Φ = ۴πGρ ،‬از ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ اﯾﻦ دو‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢.٨‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.κ = ٨πG/c۴ ،‬‬

‫‪١٠۴‬‬
‫‪١٠۵‬‬ ‫‪ .٢.٨‬ﭼﻨﺪ ﺟﻮاب ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان‬

‫ﭼﻨﺪ ﺟﻮاب ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان‬ ‫‪٢.٨‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻠﯽ درﺟﻪ دو و ﻏﯿﺮﺧﻄﯽ اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎری از‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪﻫﺎی ﻏﯿﺮﺧﻄﯽ راه آﺳﺎﻧﯽ ﺑﺮای دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﺟﻮابﻫﺎی آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻫﻤﻪ اﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺟﻮاب ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺑﺎ ﺗﻘﺎرن ﮐﺮوی و اﺳﺘﻮاﻧﻪای ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آنﻫﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫• ﻣﺘﺮﯾﮏ ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ در ﻓﻀﺎی ﺗﻬﯽ از اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ و ﺗﻘﺎرن ﮐﺮوی‪،‬‬
‫• ﻣﺘﺮﯾﮏ ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ در درون ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ ﮐﺮوی‪،‬‬
‫• ﻣﺘﺮﯾﮏ رﯾﺴﻨﺮ‪-‬ﻧﻮردﺳﺘﺮوم )‪ (Reissner-Nordstrom‬ﺑﺮای ﻓﻀﺎی ﺑﺎ ﺗﻘﺎرن ﮐﺮوی‪ ،‬ﺗﻬﯽ‬
‫از ﻣﺎده‪ ،‬وﻟﯽ دارای ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‪،‬‬
‫• ﻣﺘﺮﯾﮏ ﮐ‪‬ﺮ )‪ (Kerr‬ﺑﺮای ﻓﻀﺎی ﺗﻬﯽ ﺑﺎ ﺗﻘﺎرن اﺳﺘﻮاﻧﻪای‪،‬‬
‫• ﻣﺘﺮﯾﮏ ﮐ‪‬ﺮ‪-‬ﻧﯿﻮﻣﻦ )‪ (Kerr-Neumann‬ﺑﺮای ﻓﻀﺎی ﺗﻬﯽ از ﻣﺎده‪ ،‬ﺑﺎﺗﻘﺎرن اﺳﺘﻮاﻧﻪای‪ ،‬و‬
‫دارای ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ‪.‬‬

‫ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﻘﺎرن ﮐﺮوی‬ ‫‪١.٢.٨‬‬

‫در آﺳﻤﺎن از ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و ﺧﻮﺷﻪﻫﺎی ﺳﺘﺎرهای ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ و ﺧﻮﺷﻪﻫﺎی ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﮐﺮوی ﻓﺮاوان ﻣﯽﺗﻮان ﺳﺮاغ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ آﺳﻤﺎﻧﯽ اﮔﺮ‬
‫از ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﺪر ﮐﺎﻓﯽ دور رﺻﺪ ﺷﻮد در ﺗﻘﺮﯾﺐ اول ﮐﺮوی ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬در ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﺮوی و اﯾﺴﺘﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ds٢ = B(r)c٢ dt٢ − A(r)dr٢ − r٢ (dθ٢ + sin٢ θdφ٢ ),‬‬ ‫)‪(۶.٨‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٠‬‬ ‫‪−A‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪[gαβ ] = [g αβ ]−١‬‬ ‫‪=‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(٧.٨‬‬
‫‪ ٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪−r٢‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪−r٢ sin٢ θ‬‬

‫‪det g = −ABr۴ sin٢ θ.‬‬

‫‪١٠۵‬‬
‫‪١٠۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫‪A‬‬ ‫ﮐﻪ در آن ﻓﺮض ﺷﺪه اﺳﺖ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن در ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﯾﮏ ﺟﺮم ﻣﺮﮐﺰی ﺗﻘﺎرن ﮐﺮوی دارد‪ ،‬و‬
‫و ‪ B‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺎﺑﻌﯽ از ‪ r‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺨﺶ زاوﯾﻪایِ ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪن ﺿﺮﯾﺐ دﯾﮕﺮی از‬
‫‪ r‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫‪١ B′‬‬
‫= ‪Γttr = Γtrt‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪٢B‬‬
‫‪١ B′‬‬ ‫‪١ A′‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪r‬‬
‫= ‪Γrtt‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪Γrrr‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪Γrθθ = − ,‬‬ ‫‪Γrφφ = −‬‬ ‫‪sin٢ θ,‬‬
‫‪٢A‬‬ ‫‪٢A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪١‬‬
‫= ‪Γθrθ = Γθθr‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪Γθφφ = − sin θ cos θ,‬‬
‫‪r‬‬
‫‪١‬‬
‫‪Γφ‬‬ ‫‪φ‬‬
‫‪rφ = Γφr‬‬ ‫‪= ,‬‬ ‫‪Γφ‬‬ ‫‪φ‬‬
‫‪φθ = Γθφ = cot θ.‬‬ ‫)‪(٨.٨‬‬
‫‪r‬‬
‫ﻣﺎده ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه ﺑﺴﯿﺎری از ﺳﺘﺎرهﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان ﺷﺎره ﮐﺎﻣﻞ و اﯾﺴﺘﺎ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﺴﯿﺎری از‬
‫ﺧﻮﺷﻪﻫﺎی ﮐﺮوی ﺳﺘﺎرهای و ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﺷﺎره‪ ‬ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺪون ﻓﺸﺎر و اﯾﺴﺘﺎ ﻓﺮض ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮض‪ ،‬ﭼﺎرﺳﺮﻋﺖ ﺷﺎره‪ ،U µ = dxµ /dτ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﻟﻔﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪U t = cB −١/٢ ,‬‬ ‫‪Ut = cB ١/٢ ,‬‬ ‫‪U i = Ui = ٠,‬‬ ‫‪U µ Uµ = c٢ .‬‬ ‫)‪(٩.٨‬‬
‫از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٩.٧‬ﺑﺮای ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪Ttt = ρc٢ B,‬‬ ‫‪Trr = pA,‬‬ ‫‪Tθθ = pr٢ ,‬‬ ‫‪Tφφ = pr٢ sin٢ θ,‬‬

‫‪T tt = ρc٢ /B, T rr = p/A, Tθθ = p/r٢ , Tφφ = p/r٢ sin٢ θ,‬‬

‫‪T‬‬ ‫‪= T µ µ = ρc٢ − ٣p.‬‬ ‫)‪(١٠.٨‬‬

‫ﺟﺎیﮔﺬاری اﯾﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣.٨‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫‪B ′′‬‬ ‫‪B ′ A′ B ′‬‬ ‫‪B′‬‬ ‫‪۴πG‬‬
‫‪Rtt = −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪( +‬‬ ‫‪)−‬‬ ‫‪= ۴ (ρc٢ − ٣p)B,‬‬ ‫)‪(١١.٨‬‬
‫‪٢A ۴A A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪rA‬‬ ‫‪c‬‬

‫‪B ′′‬‬ ‫‪B ′ A′ B ′‬‬ ‫‪A′‬‬ ‫‪۴πG‬‬

‫‪Rrr = +‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪( +‬‬ ‫‪)−‬‬ ‫‪= ۴ (ρc٢ − p)A,‬‬ ‫)‪(١٢.٨‬‬
‫‪٢B ۴B A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪rA‬‬ ‫‪c‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪١‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪B ′ A′‬‬ ‫‪۴πG ٢‬‬
‫= ‪Rθθ‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‪−١‬‬ ‫‪(ρc − p)r٢ ,‬‬ ‫)‪(١٣.٨‬‬
‫‪A ٢A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪c۴‬‬

‫‪Rφφ = Rθθ sin٢ θ.‬‬ ‫)‪(١۴.٨‬‬

‫‪١٠۶‬‬
‫‪١٠٧‬‬ ‫‪ .٢.٨‬ﭼﻨﺪ ﺟﻮاب ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان‬

‫ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان ﺻﻔﺮاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺘﺮﯾﮏ ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ‬

‫در ﻓﻀﺎی ﺗﻬﯽ ﺑﯿﺮون از ﯾﮏ ﺟﺮم ﮐﺮوی ﻣﺮﮐﺰی‪ ،‬ﻃﺮف راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪.٨) - (١١.٨‬‬
‫‪ (١۴‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬از ﺗﺮﮐﯿﺐ دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪Rtt Rrr‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪B ′ A′‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪=−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪= ٠,‬‬ ‫‪⇒ BA = const.‬‬ ‫)‪(١۵.٨‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪rA‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬

‫در ﺣﺪ ∞ → ‪ r‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﮔﺮاﻧﺶ ﺟﺮم ﻣﺮﮐﺰی ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻣﯿﻞ ﮐﻨﺪ و ﻣﺘﺮﯾﮏ ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،A → ١ ، B → ١ :‬ﺑﺎﯾﺪ ‪ AB = ١‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺟﺎیﮔﺬاری اﯾﻦ‬
‫ﻋﺒﺎرتﻫﺎ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٣.٨‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪١‬‬ ‫‪A′‬‬ ‫‪d r‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪const.‬‬
‫= ‪−r ٢‬‬ ‫‪= ١,‬‬ ‫⇒‬ ‫=‪=B‬‬ ‫‪١+‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪dr A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬

‫وﻟﯽ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺣﺪ ﮔﺮاﻧﺶ ﺿﻌﯿﻒ در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١۵.۵‬و )‪ (١۶.۵‬دﯾﺪهاﯾﻢ‪:‬‬

‫) ‪g٠٠ = (١ + ٢Φ/c٢‬‬

‫و ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺑﺮای ﯾﮏ ﺟﺮم ﮐﺮوی ‪ M‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ‪ Φ = −GM/r‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪:‬‬

‫‪١‬‬ ‫‪rs‬‬ ‫‪٢GM‬‬
‫=‪B‬‬ ‫‪=١− ,‬‬ ‫= ‪rs‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(١۶.٨‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪c٢‬‬

‫ﻃﻮل ‪ rs‬را ﺷﻌﺎع ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ ﺟﺮم ‪ M‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﺣﺪود ‪ ٣‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ و ﺑﺮای‬
‫زﻣﯿﻦ در ﺣﺪود ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ‪ r = rs‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﺗﮑﯿﻨﻪ اﺳﺖ و ‪ r ≤ rs‬ﺟﻬﺎن دﯾﮕﺮی‬
‫ﺑﯽارﺗﺒﺎط و ﺑﯽآ ﮔﺎﻫﯽ از ﺟﻬﺎن ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﮑﯿﻨﮕﯽﻫﺎی ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽ و ذاﺗﯽ‪ ‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ ‪ -‬ﺳﯿﺎهﭼﺎﻟﻪ ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ‬

‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﺟﺮم ‪ M‬ﺗﺎ ﺷﻌﺎع ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ ﺧﻮد ﻓﺸﺮده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ‪ g٠٠ ،r → rs‬ﺑﻪ ﺻﻔﺮ‬
‫و ‪ grr‬ﺑﻪ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﯽﮔﺮاﯾﺪ‪ .‬ﺧﻂﮐﺶ ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ و ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪﺗﺮ و ﮐﻨﺪﺗﺮ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻧﺎﻇﺮی ﮐﻪ در ﻧﻘﻄﻪ )‪ (r, θ, φ‬ﺳﺎﮐﻦ اﺳﺖ‪،‬‬
‫‪(dr = dθ = dφ = ٠),‬‬

‫‪١٠٧‬‬
‫‪١٠٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫راﺑﻄﻪ زﻣﺎن ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽ‪ ،dt ‬و زﻣﺎن ﺧﺎص او‪ ،dτ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫√‬
‫= ‪dτ‬‬ ‫‪١ − rs /rdt > ٠.‬‬

‫ﺑﺎ ‪ dτ ، r → rs‬ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻣﯽﮔﺮاﯾﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﺖ ﻧﻮریای ﮐﻪ از ‪ r‬ﺑﻪ ﺑﯿﺮون ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ‬
‫‪ r → rs‬ﺳﺮخﺗﺮ و ﺳﺮخﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﯿﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬روﯾﻪ ﮐﺮوی ‪ rs‬روﯾﻪ ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ‬
‫ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‪ ،‬ﭼﻮن در درون اﯾﻦ روﯾﻪ ‪ grr‬ﻋﻼﻣﺖ ﻋﻮض ﻣﯽﮐﻨﺪ و ‪ r‬زﻣﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد روﻳﻪ ‪ rs‬ﻣﺮز ﺳﮑﻮن ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬در ‪ r < rs‬ﻫﯿﭻ ﻧﺎﻇﺮ و ﻫﯿﭻ ذره ﻣﺎدی و ﻏﯿﺮﻣﺎدی‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺎﮐﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺧﺘﺮﻓﯿﺰﯾﮏداﻧﺎن‪ ،‬ﺟﺮﻣﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ درون ﺷﻌﺎع ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ ﻓﺮورﯾﺨﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺳﯿﺎهﭼﺎﻟﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬روﯾﻪ ﮐﺮوی ‪ rs‬را اﻓﻖ رﺧﺪاد ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻋﺮﻓﯽ ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﮐﻪ اﻓﻖ ﻣﺮز‬
‫دﯾﺪﻧﯽﻫﺎﺳﺖ و ﻓﺮاﺗﺮ از آن را ﻧﻤﯽﺗﻮان دﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ در ﻣﺨﺘﺼﺎت )‪ (r, θ, φ‬ﺗﮑﯿﻨﮕﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در ‪ r → rs‬ﺿﺮﯾﺐ‬
‫‪ gtt‬ﺑﻪ ﺻﻔﺮ و ﺿﺮﯾﺐ ‪ grr‬ﺑﻪ ∞ ﻣﯽﮔﺮاﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺗﮑﯿﻨﮕﯽﻫﺎ ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽاﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎی ﻣﺨﺘﺼﺎت دﯾﮕﺮی ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﻧﺎﻇﺮی ﮐﻪ در ﻓﻀﺎ‪-‬‬
‫زﻣﺎن ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ ﺳﻘﻮط آزاد دارد‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻫﻢارزی‪ ،‬در ﻫﺮ آن در ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﺨﺖ‬
‫ﻣﻮﺿﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎن ﺑﺮای او ‪ τ‬و ﻓﯿﺰﯾﮏ ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﯿﺰﯾﮏ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﺎﻇﺮی ﺗﮑﯿﻨﮕﯽ در ‪ rs‬را ﻧﺨﻮاﻫﺪ دﯾﺪ و ﺗﺎ ‪ r = ٠‬ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﺮون‬
‫از ‪ rs‬ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ )ﻣﺨﺘﺼﺎت ﮐﺮاﺳﮑﺎل ‪ .([١٢] ،Kruskal‬ﺑﺎ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬‬
‫زﻣﺎن ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ در ‪ r = ٠‬ﺗﮑﯿﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺧﻤﺶ رﯾﻤﺎن‪-‬ﮐﺮﯾﺴﺘﻮﻓﻞ در ﻣﺨﺘﺼﺎت‬
‫ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ در ‪ rs‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و در ‪ r = ٠‬ﺗﮑﯿﻨﻪ اﺳﺖ و ﺗﮑﯿﻨﮕﯽ در ‪ r = ٠‬ذاﺗﯽ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﻫﯿﭻ ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را از ﻣﯿﺎن ﺑﺮداﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ﺑِﺮﮐﻬﻮف‬

‫ﺑﺴﯿﺎری از ﺳﺘﺎرهﻫﺎ در دوراﻧﯽ از ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻌﺎدل اﯾﺴﺘﺎی ﺧﻮد را از دﺳﺖ‬
‫ﺑﺪﻫﻨﺪ و در زﯾﺮ ﻧﯿﺮوی ﮔﺮاﻧﺶ ﺧﻮد و ﺑﺮ اﺛﺮ اﻧﺪرﮐﻨﺶﻫﺎی ﮔﺮﻣﺎﯾﯽ‪-‬ﻫﺴﺘﻪای‪ ،‬ﺑﻪ درون ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﺮون ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ در ﻓﺮآﯾﻨﺪ درونرﯾﺰی و ﺑﺮونرﯾﺰی‪ ،‬ﺗﻘﺎرن ﮐﺮوی ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺮﺟﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺘﺮﯾﮏ در ﻓﻀﺎی ﺗﻬﯽ‪ ‬ﺑﯿﺮون از ﺳﺘﺎره‪ ،‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﮐﺮوی و اﯾﺴﺘﺎی ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺮﮐﻬﻮف )‪ .(Birkhoff ،١٩٢٣‬دو ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺗﻮان از ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺮﮐﻬﻮف ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬

‫‪١٠٨‬‬
‫‪١٠٩‬‬ ‫‪ .٢.٨‬ﭼﻨﺪ ﺟﻮاب ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان‬

‫• ﺳﺘﺎره ﯾﺎ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﺳﺘﺎرهای ﮐﻪ ﻧﻮﺳﺎن ﮐﺮوی ﯾﺎ درونرﯾﺰی و ﺑﺮونرﯾﺰی ﮐﺮوی داﺷﺘﻪ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﻧﺸﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺨﺶ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﺑﺮای ﻧﺸﺮ‬
‫ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﻣﻤﺎن ﭼﻬﺎرﻗﻄﺒﯽ ﺟﺮم ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫• ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن در درون ﯾﮏ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﮐﺮوی‪ ،‬ﺗﺨﺖ و ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭘﺎر‬

‫اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ‪ ‬ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺮﮐﻬﻮف در ﮔﺮاﻧﺶ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﺻﻔﺮ ﺷﺪن ﻧﯿﺮوی ﮔﺮاﻧﺸﯽ در‬
‫درون ﭘﻮﺳﺘﻪﻫﺎی ﮐﺮوی ﺗﻬﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺘﺮﯾﮏ در درون ﯾﮏ ﺗﻮده ﮐﺮوی‬

‫اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺮای آنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺳﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٢.٨) ،(١١.٨‬و )‪ (١٣.٨‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫‪R٠٠‬‬ ‫‪Rrr‬‬ ‫‪Rθθ‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪rA′‬‬ ‫‪d ( r ) ٨πG ٢‬‬

‫‪+‬‬ ‫=‪+ ٢ = − ٢ −١‬‬ ‫‪= ٢ ρr ,‬‬ ‫⇒‬
‫‪٢B‬‬ ‫‪٢A‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪∫ rdr A‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪١‬‬ ‫)‪٢GM (r‬‬
‫‪= ١−‬‬ ‫‪, M (r) = ۴π‬‬ ‫‪ρr٢ dr.‬‬ ‫)‪(١٧.٨‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪c٢ r ٢‬‬ ‫‪٠‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٧.٨‬ﺑﺮای ‪ A‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١۶.٨‬اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﺟﺎی ﺟﺮم ﮐﻞ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺟﺮم‬

‫درون ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﯾﺎدآور ﺻﻔﺮ ﺷﺪن ﻧﯿﺮوی ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ در درون ﭘﻮﺳﺘﻪﻫﺎی‬
‫ﮐﺮوی ﺗﻬﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ‪ B‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻣﻮﻟﻔﻪ ‪ r‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﯽروﯾﻢ‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻪ ‪ r‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(١٠.٧‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺎﺑﻌﯽ از ‪ r‬ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻗﻄﺮی اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫∂ ‪١‬‬
‫‪T rν ;ν‬‬ ‫‪= T rr ,r +‬‬ ‫‪[ln (−g)] T rr‬‬
‫‪٢ ∂r‬‬
‫‪+ Γr٠٠ T ٠٠ + Γrrr T rr + Γrθθ T θθ + Γrφφ T φφ‬‬
‫[‬ ‫])‬
‫‪١ ′‬‬ ‫‪B′ ( ٢‬‬
‫=‬ ‫‪p +‬‬ ‫⇒= ‪ρc + p = ٠,‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪٢B‬‬
‫‪B′‬‬ ‫‪٢p′‬‬
‫‪= − ٢‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(١٨.٨‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪ρc + p‬‬

‫ﺣﺎل ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺎ ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١٧.٨‬و )‪ (١٨.٨‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ A ،(١٣.٨‬و ‪ B‬را‬

‫‪١٠٩‬‬
‫‪١١٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﺣﺬف ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﻢ‪:‬‬

‫(‬ ‫()‬ ‫()‬ ‫)‬
‫‪p′‬‬ ‫)‪GM (r‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪۴πpr٣‬‬ ‫‪٢GM (r) −١‬‬
‫‪=−‬‬ ‫‪١+ ٢‬‬ ‫‪١+ ٢‬‬ ‫‪١−‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(١٩.٨‬‬
‫‪ρ‬‬ ‫‪r٢‬‬ ‫‪ρc‬‬ ‫)‪c M (r‬‬ ‫‪c٢ r‬‬

‫ﺿﺮﯾﺐ ‪ GM (r)/r٢‬در ﻃﺮف راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ ﮐﻼﺳﯿﮏ اﺳﺖ و ﺗﻌﺎدل ﻫﯿﺪروﺳﺘﺎﺗﯿﮏ‬
‫ﺷﺎره را در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ‪ GM (r)/r٢ ‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺿﺮﯾﺐﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﺗﺼﺤﯿﺢﻫﺎی‬
‫ﻧﺴﺒﯿﺘﯽاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮای ﻣﺎده ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪.٨‬‬
‫‪ (١٩‬را ﺣﻞ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺮاﺑﺮی اﻧﺮژی از درون ﺑﻪ ﺑﯿﺮون از راه ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽﻫﺎی ﻫﻢرﻓﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﺘﺎره ﻫﻢآﻧﺘﺮوﭘﯽ‬
‫)‪ (Isoentropic‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .p(ρ) ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٩.٨‬آﺳﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ‪ ρ‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻌﯽ از ‪ r‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬ﺳﭙﺲ از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٨.٨‬اﻧﺘﮕﺮال‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ )‪ B(r‬دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺘﺮﯾﮏ ﮐ‪‬ﺮ )‪(Kerr‬‬

‫ﻗﺮارداد‪ :‬در ﻣﺎﻧﺪه اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﮐﻠﻤﻪ اﯾﺴﺘﺎ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ‪ Stationary‬و ﮐﻠﻤﻪ اﯾﺴﺘﺎده را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬
‫‪ Static‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺗﮑﺎﻧﻪ زاوﯾﻪای در ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎی ﺑﺴﺘﻪ و ﺟﺪا از‬
‫ﺟﻬﺎنِ ﺑﯿﺮون ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﺳﺘﺎرهای‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﻪای از ﺗﺤﻮل ﺧﻮد اﻧﺪک ﺗﮑﺎﻧﻪ زاوﯾﻪای‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺸﺎرش و درونرﯾﺰی‪،‬‬
‫ﮔﺸﺘﺎور ﻟﺨﺘﯿﺶ ﮐﻮﭼﮏ و ﺳﺮﻋﺖ دوراﻧﯽاش‬
‫ﺑﺰرگ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺳﺘﺎره ﺗﻘﺎرن ﻣﺤﻮری ﭘﯿﺪا‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوی از‬
‫ﺳﺘﺎره ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻘﺎرن ﻣﺤﻮری ﺑﯿﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ارﮔﻮﺳﻔﺮ و اﻓﻖ رﺧﺪاد در ﻣﺘﺮﯾﮏ ﮐﺮ‪.‬‬ ‫ﻣﺘﺮﯾﮏ ﮐ‪‬ﺮ )‪ [١١] (١٩۶٣‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺟﻮابﻫﺎی اﯾﺴﺘﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﻧﯿﺸﺘﻦ در ﻓﻀﺎی ﺗﻬﯽ از ﻣﺎده ﺑﺎ ﺗﻘﺎرن ﻣﺤﻮری اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻀﺎ‪-‬‬
‫زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪه ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﯾﮏ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﭼﺮﺧﺎن را ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎنِ ﺑﯿﺮون از ﯾﮏ ﺳﺘﺎره ﭼﺮﺧﺎنِ درونرﯾﺨﺘﻪ و ﺳﯿﺎهﭼﺎﻟﻪ ﺷﺪهای‬

‫‪١١٠‬‬
‫‪١١١‬‬ ‫‪ .٢.٨‬ﭼﻨﺪ ﺟﻮاب ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان‬

‫را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺻﻮرت رﯾﺎﺿﯽ ﻣﺘﺮﯾﮏ ﮐﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ρ٢ ٢‬‬
‫‪ds٢ = c٢ dt٢ −‬‬ ‫‪dr − ρ٢ dθ٢‬‬
‫∆‬
‫‪rrs‬‬
‫‪− (r٢ + a٢ ) sin٢ θdφ٢ − ٢ (cdt − a sin٢ θdφ)٢ .‬‬ ‫)‪(٢٠.٨‬‬
‫‪ρ‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪rrs ٢ ٢ ρ٢ ٢‬‬
‫=‬ ‫‪١ − ٢ c dt − dr − ρ٢ dθ٢‬‬
‫‪ρ‬‬ ‫∆‬
‫(‬ ‫‪٢‬‬
‫)‬
‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪rrs a‬‬ ‫‪rrs a‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪r +a +‬‬ ‫‪sin θ sin٢ θdφ٢ + ٢ ٢ sin٢ θcdtdφ.‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪ρ٢‬‬ ‫‪ρ‬‬
‫)‪(٢١.٨‬‬

‫ﮐﻪ در آن‪:‬‬

‫‪rs = ٢GM/c٢ ,‬‬

‫‪a = J/M c,‬‬ ‫‪J,‬‬ ‫ﺗﮑﺎﻧﻪ زاوﯾﻪای‬

‫‪ρ٢ = r٢ + a٢ cos٢ θ,‬‬

‫‪∆ = (r٢ − rrs + a٢ ).‬‬

‫آﺳﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ ﻣﺘﺮﯾﮏ ﺑﺎﻻ ﺟﻮاب‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ در ﻓﻀﺎی ﺗﻬﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﮐﺮ اﯾﺴﺘﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻫﯿﭻﮐﺪام‬
‫از ﺿﺮﯾﺐﻫﺎی ﻣﺘﺮﯾﮏ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪارد‪ .‬وﻟﯽ اﯾﺴﺘﺎده ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺘﺮﯾﮏ در ﻋﻤﻞ‪ ‬واروﻧﯽ‬
‫زﻣﺎن ﻧﺎوردا ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮﻓﻀﺎﻫﺎﯾﯽ دارد ﮐﻪ در آن رﺧﺪاد ﺳﺎﮐﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺮز اﯾﺴﺘﺎدﮔﯽ‬
‫ﮐﻪ درونﺗﺮ از آن ﻫﯿﭻ رﺧﺪادی ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻤﺎﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫(‬ ‫√‬ ‫)‬
‫‪١‬‬
‫‪grr → ∞, ∆ → ٠,‬‬ ‫‪±‬‬
‫‪rhor‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪= rs ١ ± ١ − ۴a /rs‬‬ ‫)‪(٢٢.٨‬‬
‫‪٢‬‬

‫‪ grr ، r < rhor‬ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ و ‪ r‬ﻣﮑﺎنﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان در‬ ‫‪−‬‬

‫‪ r > rhor‬و‬
‫‪+‬‬
‫در ﺑﺎزهﻫﺎی‬
‫‪ grr ،rhor‬ﻋﻼﻣﺖ‬‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪> r > rhor‬‬ ‫اﯾﻦ دو ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮد‪ .dr = dθ = dφ = ٠ ،‬در ﺑﺎزۀ‬
‫ﻋﻮض ﻣﯽﮐﻨﺪ و ‪ r‬زﻣﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦ ﺑﺎزه ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﯿﺮون ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫‪ rhor‬را اﻓﻖ رﺧﺪاد ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﮐﺮ ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬
‫‪+‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﺘﺎره ﺳﯿﺎهﭼﺎﻟﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎ دارد ﻣﺮز‬

‫‪١١١‬‬
‫‪١١٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﺑﺮﺧﻼف ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﮐﺮ اﻓﻖ رﺧﺪاد ﺑﺎ روﯾﻪ ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﯾﮑﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬روﯾﻪ ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ از ﺻﻔﺮ ﺷﺪن ‪ g٠٠‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫√‬
‫‪١‬‬
‫→ ‪g٠٠ = ٠‬‬ ‫‪±‬‬
‫‪rergo‬‬ ‫‪= rs (١ ±‬‬ ‫‪١ − ۴a٢ cos٢ θ/rs٢ ).‬‬ ‫)‪(٢٣.٨‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪θ = ٠, π‬‬ ‫‪ rergo‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﺑﯿﻀﻮیاﻧﺪ ﮐﻪ در دو ﻗﻄﺐ ﭘﻬﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ اﻓﻖ رﺧﺪاد در‬
‫‪±‬‬ ‫دو روﯾﻪ‬
‫ﻣﻤﺎس ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ‪:‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪+‬‬
‫‪rergo‬‬ ‫‪≥ rhor‬‬
‫‪+‬‬
‫‪≥ rergo‬‬ ‫‪≥ rhor‬‬ ‫‪.‬‬

‫‪ rhor‬ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯿﺎم ﺑﻪ ﺑﯿﺮون‬

‫‪+‬‬
‫‪ rergo‬و‬
‫‪+‬‬ ‫ﭘﻨﺮ‪‬ز )‪ [١۵] (Penrose‬ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ از ﺣﺠﻢ درون‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺳﯿﺎهﭼﺎﻟﻪ اﻧﺮژی ﭼﺮﺧﺸﯽ آن را ﺑﯿﺮون آورد ]‪ .[٣‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ روﯾﻪ‬
‫‪ rergo‬را ‪ Ergosphere‬ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ اﻧﺮژی ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﺨﺮاج ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪+‬‬

‫√‬
‫‪١‬‬
‫‪∆M c٢ = M c٢ [١ − {(١ +‬‬ ‫‪١ − ۴a٢ /rs٢ )٢ + ۴a٢ /rs٢ }٢ ].‬‬ ‫)‪(٢۴.٨‬‬
‫‪٢‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻓﺮآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺬار از ﺳﯿﺎهﭼﺎﻟﻪ ﮐﺮ ﺑﻪ ﺳﯿﺎهﭼﺎﻟﻪ ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫آزﻣﻮنﻫﺎی ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‬ ‫‪٣.٨‬‬

‫ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ﺑﺮ دو ﭘﺎﯾﻪ‪ ،‬اﺻﻞ ﻫﻢارزی و ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺘﯽ و‬
‫ﮐﺎراﯾﯽ ﻫﺮ دو ﺑﺎﯾﺪ در ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻫﺮ آن ﭼﻪ از ﭘﯿﺶ ﻣﯽداﻧﯿﻢ و ﻫﺮ آن ﭼﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫آزﻣﻮده ﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺮﮐﺖ ژﺋﻮدزﯾﮏ را در ﺣﺪ ﮔﺮاﻧﺶ ﺿﻌﯿﻒ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﻧﯿﻮﺗﻦ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬و ﺑﺎ آزﻣﺎﯾﺶ رﺑﮑﺎ‪-‬ﭘﻮﻧﺪ‪ ،‬از ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ ﺧﻂﻫﺎی ﻃﯿﻔﯽ اﺗﻢﻫﺎ و ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎ در ﻣﯿﺪان‬
‫ﮔﺮاﻧﺶ آﺳﻮدهاﯾﻢ‪ .‬ﻫﺮ دو ﻣﻮرد ﮔﻮاه درﺳﺘﯽ اﺻﻞ ﻫﻢارزیاﻧﺪ‪ .‬درﺑﺎره درﺳﺘﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان‬
‫ﻫﻢ دﯾﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ ﺣﺪ ﺿﻌﯿﻒ آن ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺎ در دﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﻣﺘﺮﯾﮏ‬
‫ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ ﭼﻨﺪ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺎﻧﯿﻮﺗﻨﯽ را ﺧﻮاﻫﯿﻢ آزﻣﻮد‪ :‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﻀﯿﺾ ﺗﯿﺮ )ﻋﻄﺎرد(‪ ،‬ﺧﻤﺶ‬
‫ﻣﺴﯿﺮ ﻧﻮر در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ‪ ،‬و درﻧﮓ در ﭘﮋواک رادار‪.‬‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﻀﯿﺾ ﺗﯿﺮ‬ ‫‪١.٣.٨‬‬

‫در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ و ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﮐﭙﻠﺮ‪ ،‬ﻣﺪار ﺳﯿﺎرهﻫﺎ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴﯽ ﺑﯿﻀﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺪار ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﻀﯽ در ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺪار ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻄﺮ ﺑﺰرگ و ﺧﺮوج‬

‫‪١١٢‬‬
‫‪١١٣‬‬ ‫‪ .٣.٨‬آزﻣﻮنﻫﺎی ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‬

‫از ﻣﺮﮐﺰ ﺑﯿﻀﯽ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان از ﮔﺮاﻧﺶ ‪ ١/r٢‬ﻧﯿﻮﺗﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورد‪ .‬اﮔﺮ در ﻧﯿﺮوی ‪ ١/r٢‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﭘﺮﯾﺸﯿﺪﮔﯽ ﭘﯿﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖﻫﺎی ﯾﺎد ﺷﺪه ﻧﯿﺰ ﭘﺮﯾﺸﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﺑﻪ ﺳﺒﺐﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﯿﺮو روی ﯾﮏ ﺳﯿﺎره دﻗﯿﻘﺎ ﻣﺮﮐﺰی‬
‫و ‪ ١/r٢‬ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﺮه ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺳﯿﺎرهﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﯿﺮو وارد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻏﯿﺮه‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﺮﯾﺸﯿﺪﮔﯽﻫﺎ ﮐﻮﭼﮏ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﯽ در رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﺳﺎﻟﻪ روی ﻫﻢ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻣﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را دﯾﺪ و ﻋﺎﻣﻞ آنﻫﺎ را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﺳﺪه ‪١٩‬‬
‫در ﻣﺪار اوراﻧﻮس‪ ،‬ﺟﺪا از ﮔﺮاﻧﺶ ﺑﺮﺟﯿﺲ و ﮐﯿﻮان‪ ،‬ﭘﺮﯾﺸﯿﺪﮔﯽ اﻓﺰودهای دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اداﻣﺰ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻟﻮورﯾﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﻫﻢزﻣﺎن‪ ،‬و ﺑﯽآ ﮔﺎﻫﯽ از ﻫﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﭘﺮﯾﺸﯿﺪﮔﯽ ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫ﯾﮏ ﺳﯿﺎره )ﺗﺎ آن زﻣﺎن( ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺰرﮔﯽ و ﺟﺎی آن را در آﺳﻤﺎن ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﻤﯽ‬
‫ﺑﻌﺪ ﻧﭙﺘﻮن در ﻫﻤﺎن ﺑﺨﺶ از آﺳﻤﺎن ﭘﯿﺪا ﺷﺪ )ﻟﻮورﯾﻪ‪ .(١٨۴۶ ،‬ﭘﯿﺮوزی ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮای ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﯿﺮ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﺎره ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮاﻧﺶ‬
‫ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آوردن ﻫﻤﻪ ﭘﺮﯾﺸﯿﺪﮔﯽﻫﺎی ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﻧﺎﺷﯽ از زﻣﯿﻦ و ﺑﻬﺮام و ﻧﺎﮐﺮوی‬
‫ﺑﻮدن ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻀﯽ ﻣﺪار ﺗﯿﺮ در ﻫﺮ ﺻﺪ ﺳﺎل ‪ ۴٣‬ﺛﺎﻧﯿﻪ ﮐﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮآﯾﻨﺪ‬
‫را ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﻀﯿﺾ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ )ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺪار ﺳﯿﺎره ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﺣﻀﯿﺾ و دورﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ آن را اوج ﺳﯿﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ(‪ .‬ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺗﻮﺟﯿﻪ آن را ﻧﺪارد‪ .‬در ﺗﻘﺮﯾﺐ‬
‫ﭘﺴﺎﻧﯿﻮﺗﻨﯽ‪ ‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﻀﯿﺾ ﺗﯿﺮ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﯿﻢ آورد‪ .‬وﻟﯽ ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﮐﭙﻠﺮ را ﺑﻪ ﯾﺎد ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدن ﺣﻀﯿﺾ ﺳﯿﺎره در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﮐﭙﻠﺮ‬

‫‪F = −GM r/r٣‬‬ ‫در ﻣﺨﺘﺼﺎت ﮐﺮوی )‪ ،(r, θ, φ‬ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﺣﺮﮐﺖ در ﻣﯿﺪان ﻧﯿﺮوی‬
‫ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪π‬‬
‫= ‪θ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(٢۵.٨‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪rφ̈ + ٢ṙφ̇ = ٠,‬‬ ‫)‪(٢۶.٨‬‬
‫‪GM‬‬
‫‪r̈ − rφ̇٢ − ٢‬‬ ‫‪= ٠.‬‬ ‫)‪(٢٧.٨‬‬
‫‪r‬‬

‫‪١١٣‬‬
‫‪١١۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫از ﺿﺮب ﻣﻌﺎدﻟﻪ دوم در ‪ r‬و ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺳﻮم در ̇‪ r‬و اﻧﺘﮕﺮال ﮔﯿﺮی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫‪r٢ φ̇ = J,‬‬ ‫‪const.,‬‬ ‫)‪(٢٨.٨‬‬
‫‪١ ٢‬‬ ‫‪J٢‬‬
‫‪(ṙ + ٢ ) = −E,‬‬ ‫‪const.‬‬ ‫)‪(٢٩.٨‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪r‬‬
‫ﮐﻪ در آن ‪ J‬ﺗﮑﺎﻧﻪ زاوﯾﻪای و ‪ −E‬اﻧﺮژیِ واﺣﺪ ﺟﺮم ﺳﯿﺎره ﻫﺮ دو ﺛﺎﺑﺖاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﺪار‪ ،r(φ) ،‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(٢٧.٨‬ﻣﺸﺘﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ t‬را ﺑﺎ‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ φ‬ﺟﺎیﮔﺰﯾﻦ ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪dφ d‬‬ ‫‪J d‬‬
‫=‬ ‫‪= ٢‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪dt dφ‬‬ ‫‪r dφ‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٧.٨‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ در ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪١ d‬‬ ‫‪١ dr‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪GM‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪٣‬‬
‫‪+ ٢ ٢ = ٠.‬‬ ‫)‪(٣٠.٨‬‬
‫‪r٢ dφ‬‬ ‫‪r٢ dφ‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪J r‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ u = ١/r‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺳﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪d٢ u‬‬ ‫‪GM‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪− u + ٢ = ٠.‬‬ ‫)‪(٣١.٨‬‬
‫‪dφ‬‬ ‫‪J‬‬
‫ﺟﻮاب ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(٣١.٨‬ﺑﯿﻀﯽ ﺑﺎ ﺧﺮوج از ﻣﺮﮐﺰ ‪ e‬و ﻧﯿﻢوﺗﺮ ‪ (Semi latus rectum) L‬اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬
‫=‪u‬‬ ‫‪= (١ + e cos φ).‬‬ ‫)‪(٣٢.٨‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪L‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣٢.٨‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣١.٨‬ﻣﯽﺗﻮان ‪ e‬و ‪ L‬را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ J‬و ‪ E‬ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﮑﺲ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪GM‬‬ ‫‪EJ ٢‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫‪(١ − e٢ ) = ٢‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(٣٣.٨‬‬
‫‪L‬‬ ‫‪J٢‬‬ ‫‪G٢ M ٢‬‬

‫‪١ GM‬‬ ‫‪L‬‬

‫‪J ٢ = LGM,‬‬ ‫=‪E‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‪a‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(٣۴.٨‬‬
‫‪٢ a‬‬ ‫) ‪٢(١ − e٢‬‬
‫در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﮐﭙﻠﺮ زاوﯾﻪ ‪ φ‬از ﺣﻀﯿﺾ ﺗﺎ اوج و از اوج ﺗﺎ ﺣﻀﯿﺾ ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ ٢π‬ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﯿﺎره‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎی اول ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﯿﻀﯽ در ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺪار ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺳﺒﺐ آن ﻧﯿﺮوی ﻣﺮﮐﺰی‬
‫‪ ١/r٢‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوی ﻣﺮﮐﺰی دﻗﯿﻘﺎ ‪ ١/r٢‬ﻧﯿﺴﺖ و ﺳﯿﺎره‬
‫از ﺣﻀﯿﺾ ﺗﺎ ﺣﻀﯿﺾ ﮐﻤﯽ ﺑﯿﺶ از ‪ ٢π‬ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﯿﻀﯽ ﻣﺪار در ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺪار ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪.‬‬

‫‪١١۴‬‬
‫‪١١۵‬‬ ‫‪ .٣.٨‬آزﻣﻮنﻫﺎی ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﻀﯿﺾ ﺳﯿﺎره در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ‬

‫آن ﭼﻪ در زﯾﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﻋﻤﺪﺗﺎ از واﯾﻨﺒﺮگ اﺳﺖ ]‪.[٢٢‬‬

‫در ﻣﺨﺘﺼﺎت ﮐﺮوی ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎی ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٨.٨‬داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎیﮔﺬاری‬
‫آنﻫﺎ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ژﺋﻮدزﯾﮏِ )‪ (١٠.۵‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫‪d٢ t‬‬ ‫‪B ′ dr dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪+‬‬ ‫⇒ ‪=٠‬‬ ‫‪= ,‬‬ ‫)‪(٣۵.٨‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪B dτ dτ‬‬ ‫‪dτ‬‬ ‫‪B‬‬
‫) (‬ ‫) (‬
‫‪d٢ r‬‬ ‫‪١ A′ dr ٢ ١ ٢ B ′ dt ٢‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+ c‬‬
‫‪dτ ٢ ٢ A dτ‬‬ ‫‪٢ A dτ‬‬
‫‪( )٢‬‬ ‫) (‬
‫‪r dθ‬‬ ‫‪r sin٢ θ dφ ٢‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪= ٠,‬‬ ‫)‪(٣۶.٨‬‬
‫‪A dτ‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪dτ‬‬
‫‪( )٢‬‬
‫‪d٢ θ ٢ dr dθ‬‬ ‫‪dφ‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪− sin θ cos θ‬‬ ‫‪= ٠,‬‬ ‫)‪(٣٧.٨‬‬
‫‪dτ ٢‬‬ ‫‪r dτ dτ‬‬ ‫‪dτ‬‬
‫‪d٢ φ ٢ dr dφ‬‬ ‫‪dφ dθ‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+ ٢ cot θ‬‬ ‫‪= ٠.‬‬ ‫)‪(٣٨.٨‬‬
‫‪dτ ٢‬‬ ‫‪r dτ dτ‬‬ ‫‪dτ dτ‬‬
‫ﺟﻮابﻫﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ ،(٣٧.٨) ،(٣۵.٨‬و )‪ (٣٨.٨‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪١‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(٣٩.٨‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪π‬‬
‫= ‪θ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(۴٠.٨‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪dφ‬‬
‫‪r٢‬‬ ‫‪= J,‬‬ ‫‪const.‬‬ ‫)‪(۴١.٨‬‬
‫‪dτ‬‬
‫ﺟﺎیﮔﺬاری آنﻫﺎ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣۶.٨‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫(‬ ‫‪)٢‬‬
‫‪d٢ r‬‬ ‫‪١ J ٢ ١ ٢ B ′ ١ A′‬‬ ‫‪dr‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪+ c‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪= ٠.‬‬ ‫)‪(۴٢.٨‬‬
‫‪dτ ٢ A r٣‬‬ ‫‪٢ B‬‬ ‫‪٢A‬‬ ‫‪dτ‬‬
‫ﺿﺮب اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ در ‪ ٢Adr/dτ‬و اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ τ‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫(‬ ‫‪)٢‬‬
‫‪dr‬‬ ‫‪J ٢ c٢‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪= −E,‬‬ ‫‪const.‬‬ ‫)‪(۴٣.٨‬‬
‫‪dτ‬‬ ‫‪r٢‬‬ ‫‪B‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ ﯾﺎری ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۴١.٨‬ﻣﺸﺘﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ τ‬را ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ φ‬ﺟﺎیﮔﺰﯾﻦ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ و ‪ r = ١/u‬ﺑﮕﺬارﯾﻢ‪:‬‬
‫(‬ ‫‪)٢‬‬
‫‪du‬‬ ‫‪c٢‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪+ u٢ −‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪= − ٢.‬‬ ‫)‪(۴۴.٨‬‬
‫‪dφ‬‬ ‫‪B(u)J‬‬ ‫‪J‬‬

‫‪١١۵‬‬
‫‪١١۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫در دو ﻧﻘﻄﻪ ﺣﻀﯿﺾ و اوج‪ du/dφ = ٠ ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺨﺘﺼﻪ ‪ u‬آنﻫﺎ از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی زﯾﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫[‬ ‫]‬
‫‪c٢‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪u٢±‬‬ ‫= ) ‪= ٢ A± − ٢ , A± = A(u±‬‬ ‫)‪(۴۵.٨‬‬
‫‪J‬‬ ‫‪c‬‬ ‫) ‪B(u±‬‬

‫از اﯾﻦ دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪:‬‬

‫‪A+ u٢− − A− u٢+‬‬

‫‪E‬‬ ‫‪= −‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(۴۶.٨‬‬
‫‪u٢+ − u٢−‬‬
‫‪A+ − A−‬‬
‫= ‪J٢‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(۴٧.٨‬‬
‫‪u٢+ − u٢−‬‬

‫ﺣﺎل زاوﯾﻪ ﭘﯿﻤﻮدهﺷﺪه از ﺣﻀﯿﺾ ﺗﺎ ﺣﻀﯿﺾ را ﻣﯽﺗﻮان از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۴۴.٨‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪:‬‬
‫∫‬ ‫[‬ ‫‪]−١/٢‬‬
‫‪u+‬‬
‫‪١/٢‬‬ ‫‪c٢‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪٢[φ(u+ ) − φ(u− )] = ٢‬‬ ‫)‪A(u‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪− u٢ − ٢‬‬ ‫‪du.‬‬
‫‪u−‬‬ ‫‪B(u)J‬‬ ‫‪J‬‬

‫در ﺣﺪ ﮐﻼﺳﯿﮏ‪ ،B = A = ١ ،‬ﺟﻮاب اﻧﺘﮕﺮال ‪ ٢π‬اﺳﺖ و ﺑﯿﻀﯽ ﻣﺪار ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪ A(u)١/٢‬را ﺗﺎ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ و )‪ c٢ /B(u‬را‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ‪ ،c٢‬ﺗﺎ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﭘﺴﺎ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﺑﮕﺴﺘﺮﯾﻢ‪:‬‬

‫‪١‬‬ ‫‪c٢‬‬
‫‪A(u)١/٢ = ١ + rs u,‬‬ ‫‪= c٢ (١ + rs u + rs٢ u٢ ),‬‬
‫‪٢‬‬ ‫)‪B(u‬‬

‫]) ‪٢[φ(u+ ) − φ(u−‬‬

‫[‬ ‫‪] ∫ u+‬‬
‫‪١ rs‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪= ٢ ١+‬‬ ‫‪(١ +‬‬ ‫‪rs u)[(u− − u)(u − u+ )]−١/٢ du‬‬
‫‪٢ L u−‬‬ ‫‪٢‬‬
‫[‬ ‫]‬
‫‪GM‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪(١ − e٢ ) ١‬‬
‫‪= ٢π ١ + ٣ ٢‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬ ‫‪(u+ + u− ).‬‬ ‫)‪(۴٨.٨‬‬
‫‪c L‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪٢‬‬

‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎﻻ‪ a ،L ،‬و ‪ e‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻫﻢﭘﺎر ﻧﯿﻢوﺗﺮ‪ ،‬ﺷﻌﺎع ﺑﺰرگ‪ ،‬و ﺧﺮوج از ﻣﺮﮐﺰ ﻣﺪار‬
‫ﮐﭙﻠﺮیاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺳﯿﺎره ﺗﯿﺮ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی رﺻﺪی ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ‬

‫‪١١۶‬‬
‫‪١١٧‬‬ ‫‪ .٣.٨‬آزﻣﻮنﻫﺎی ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‬

‫از‪:‬‬

‫‪a = ۵٧٫ ٩١ × ١٠۶ km, e = ٠٫ ٢٠۵۶,‬‬ ‫‪period = ٠٫ ٢۴٠٨۵ yr ≃ ٨٨ day,‬‬

‫‪∆φ = ۶πGM (١ − e٢ )/c٢ a,‬‬

‫‪= ۵٫ ٠٢١٢ × ١٠−٧‬‬ ‫‪rad per period = ۴٣٫ ٠٢′′ per century.‬‬ ‫)‪(۴٩.٨‬‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﻀﯿﺾ ﺗﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﺑﯿﺶ از دو ﺳﺪه رﺻﺪ‪ ۴٣′′ ،‬در ﯾﮏﺻﺪ ﺳﺎل ﺗﻮﺳﻂ ﻧﯿﻮﮐﻮم‪،‬‬
‫‪ ١٨٨٢‬و ‪ ۴٣٫ ١١′′ ± ٠٫ ٠۵‬در ﯾﮏﺻﺪ ﺳﺎل ﺗﻮﺳﻂ ﮐﻠ‪‬ﻤ‪‬ﻨﺲ‪ [۴] ١٩۴٧ ،‬اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دو ﻋﺪد‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‪ ۴٣٫ ٠٢′′ ،‬در ﯾﮏﺻﺪ ﺳﺎل‪ ،‬اﺳﺖ و در زﻣﺎن ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺮای ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻤﺶ ﻧﻮر در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ‬ ‫‪٢.٣.٨‬‬

‫ﻧﻮر ﺟﺮم در ﺣﺎل ﺳﮑﻮن ﻧﺪارد و ﺑﺮای آن ‪ dτ ٢ = ٠‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﯿﺮ ﻧﻮر را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﭘﺎراﻣﺘﺮ دﯾﮕﺮی‬
‫ﺑﻪ ﺟﺰ ‪ τ‬ﻧﺸﺎﻧﻪﮔﺬاری ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ژﺋﻮدزﯾﮏ ﻧﻮر در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ذره ﺟﺮمدار اﺳﺖ ﮐﻪ در آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎی زﻣﺎن ﺧﺎص ‪ τ‬ﭘﺎراﻣﺘﺮ ‪ σ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭘﺎر‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٣٩.٨) - (۴٢.٨‬و )‪ (۴۴.٨‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪١‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(۵٠.٨‬‬
‫‪dσ‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪π‬‬
‫= ‪θ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(۵١.٨‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪dφ‬‬
‫‪r٢‬‬ ‫‪= J,‬‬ ‫‪const.‬‬ ‫)‪(۵٢.٨‬‬
‫‪dσ‬‬
‫‪( )٢‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪dr‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪c٢‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪+ ٢ −‬‬ ‫‪= −E,‬‬ ‫‪const.,‬‬ ‫)‪(۵٣.٨‬‬
‫‪dσ‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪( )٢‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪du‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪E‬‬
‫)‪A(u‬‬ ‫‪+ u٢ −‬‬ ‫‪= −‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(۵۴.٨‬‬
‫‪dφ‬‬ ‫‪B(u)J ٢‬‬ ‫‪J٢‬‬

‫)‪(dτ ٢ = ٠‬‬ ‫ﺟﺎیﮔﺬاری آنﻫﺎ در ﻣﺘﺮﯾﮏ ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(۶.٨‬ﺑﺮای ﯾﮏ ﺑﺎرﯾﮑﻪ ﻧﻮر‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬

‫‪٠ = dτ ٢ = −Edσ ٢ ,‬‬ ‫⇒‬ ‫‪E = ٠.‬‬ ‫)‪(۵۵.٨‬‬

‫‪١١٧‬‬
‫‪١١٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﺻﻔﺮ ﺷﺪن ‪ E‬در اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺗﺎﮐﯿﺪ دوﺑﺎره ﺑﺮ ﺑﯽﺟﺮم ﺑﻮدن ﻧﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل در ﺻﻔﺤﻪ آﺳﻤﺎن‬
‫ﺳﺘﺎرهای را در ﻧﺰدﯾﮑﯽﻫﺎی ﻗﺮص ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﮐﺎﻣﻞ‪،‬‬
‫ﺳﺘﺎره در روز دﯾﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮر ﺳﺘﺎره ﺗﺎ ﻣﺮﮐﺰ ﻗﺮص ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﺑﺎ‬
‫‪ r٠ = ١/u٠‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ du/dφ|r٠ = ٠‬اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (۵۴.٨‬و )‪٨‬‬
‫‪ (۵۵.‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫‪١‬‬ ‫‪u٢٠‬‬ ‫‪u٢٠‬‬ ‫‪٢GM‬‬

‫=‬ ‫‪B(u‬‬‫‪٠‬‬ ‫)‬ ‫=‬ ‫‪(١ − rs u٠ ),‬‬ ‫= ‪rs‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(۵۶.٨‬‬
‫‪J٢‬‬ ‫‪c٢‬‬ ‫‪c٢‬‬ ‫‪c٢‬‬

‫در اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ rs‬ﺷﻌﺎع ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎیﮔﺬاریِ دوﺑﺎره اﯾﻦ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎ در‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۵۴.٨‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫‪du ٢‬‬
‫(‬ ‫‪) + u٢ B(u) − u٢٠ B(u٠ ) = ٠.‬‬
‫‪dφ‬‬

‫ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﺪﻫﯿﻢ‪ ،x = u/u٠ ،‬دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻞ ‪ φ‬را ﺣﺴﺎب ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬و ﻧﺘﯿﺠﻪ را ﺗﺎ‬
‫ﺗﻮان اول ‪ rs‬ﺑﮕﺴﺘﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫[‬ ‫]‬
‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬ ‫) ‪(١ − x٣‬‬
‫= ‪dφ‬‬ ‫‪+ rs u٠‬‬ ‫‪dx.‬‬ ‫)‪(۵٧.٨‬‬
‫‪(١ − x٢ )١/٢ ٢‬‬ ‫‪(١ − x٢ )٣/٢‬‬

‫ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮر از ﺳﻮی = ‪φ = ٠, r‬‬ ‫در ﺷﮑﻞ ‪ ،١.٨‬در ﻣﺨﺘﺼﺎت داﯾﺮوی‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺮﮐﺰ ﻧﯿﺮوﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١.٨‬ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮر ازﺳﻮی ∞ = ‪ φ = ٠, r‬ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮی ∞ = ‪ φ = π + ∆φ, r‬ﻣﯽرود‪ .‬در ﮔﺬر از‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽﻫﺎی ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ ∆φ‬ﺧﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﮑﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ r٠‬ﻗﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻤﺶ از ∞‪ −‬ﺗﺎ ‪ r٠‬ﻧﺼﻒ‬
‫‪ ∆φ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫∞ ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮی ∞ = ‪ φ = π + ∆φ, r‬ﻣﯽرود‪ .‬در ﮔﺬر از ﻧﺰدﯾﮑﯽﻫﺎی ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازه ‪ ∆φ‬ﺧﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﮑﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ r٠‬ﻗﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻤﺶ از ∞‪ −‬ﺗﺎ ‪ r٠‬ﻧﯿﻢ ‪ ∆φ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ∞ = ‪ u = x = ٠ ، r‬اﺳﺖ و در ‪ x = ١ ،r٠ = ١/u٠‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺧﻤﺶ ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮر از‬

‫‪١١٨‬‬
‫‪١١٩‬‬ ‫‪ .٣.٨‬آزﻣﻮنﻫﺎی ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‬

‫ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﺗﺎ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫∫‬ ‫‪١‬‬ ‫∫‬ ‫‪١‬‬
‫‪dx‬‬ ‫) ‪(١ − x٣‬‬
‫‪∆φ = −π + ٢‬‬ ‫‪+ r s u٠‬‬ ‫‪dx = ٢rs u٠ .‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪(١ − x٢ )١/٢‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪(١ − x٢ )٣/٢‬‬
‫)‪(۵٨.٨‬‬

‫ﺷﻌﺎع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ‪ ۶٩۶‬ﻫﺰار ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ و ﺷﻌﺎع ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ آن ‪ ٢٫ ٩۵‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﺗﻮ‬

‫ﻧﻮری ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ r٠‬از ﻣﺮﮐﺰ ﻗﺮص ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﯽﮔﺬرد ﺑﻪ اﻧﺪازه‪:‬‬
‫⊙‪۴GM R‬‬ ‫⊙‪R‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪∆φ = ٢ ٢‬‬ ‫‪= ٨٫ ۴٧٧ × ١٠−۶‬‬ ‫⊙ ‪radian = ١٫ ۵٧′′‬‬
‫‪c R⊙ r٠‬‬ ‫‪r٠‬‬ ‫‪r٠‬‬
‫ﺧﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺗﻮان ﺳﺘﺎرهﻫﺎ را در آﺳﻤﺎن روز دﯾﺪ‬
‫و از آنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دور و ﺑﺮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻋﮑﺲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﺶ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ دوﺑﺎره ﻫﻤﺎن‬
‫ﺑﺨﺶ آﺳﻤﺎن را ﮐﻪ ﺷﺐ اﺳﺖ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ در آﻧﺠﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﻋﮑﺎﺳﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ دو ﻋﮑﺲ‬
‫را ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﺳﻨﺠﯿﺪ و ﺑﺎ آن ﭼﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫اﻧﯿﺸﺘﻦ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد‪ .‬در ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ‪ ١٩١٩‬اﯾﻦ ﻣﺎﻣﻮرﯾﺖ را ادﯾﻨﮕﺘﻦ‬
‫)‪ (Eddington‬و ﻫﻤﮑﺎران او در دو ﺟﺎ‪ ،‬ﺟﺰﯾﺮه ﺳﻮﺑﺮال در ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ ﺳﺎﺣﻞ ﺑﺮزﯾﻞ و در‬
‫ﺟﺰﯾﺮه ﭘﺮﯾﻨﺴﯿﭙﯿﻪ در ﺧﻠﯿﺞ ﮔﯿﻨﻪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮای ﺳﻮﺑﺮال ‪ ١٫ ٩٨′′ ± ٠٫ ١٠′′‬و ﺑﺮای‬
‫ﭘﺮﯾﻨﺴﯿﭙﯿﻪ ‪ ١٫ ۶١′′ ± ٠٫ ۴٩‬ﺑﻮد ]‪ . [۶‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻞﻫﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ رﺻﺪﻫﺎ را آﺷﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺷﺶ ﻣﺎﻫﻪ ﺑﯿﻦ دو رﺻﺪ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺿﺎﯾﺖﺑﺨﺶ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫و ﺑﺮای ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم اﻋﺘﺒﺎر ﺟﻬﺎﻧﯽ آوردﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺪﺳﯽ ﮔﺮاﻧﺸﯽ‬

‫در اﻧﺪازهﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﯾﮏ ﮐﻬﮑﺸﺎن ﯾﺎ ﺧﻮﺷﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ در ﻣﯿﺎن ﻧﺎﻇﺮ زﻣﯿﻨﯽ و ﯾﮏ‬
‫ﮐﻬﮑﺸﺎن ﯾﺎ ﺧﻮﺷﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ دور دﺳﺖﺗﺮی ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻮر ﮐﻬﮑﺸﺎن دورﺗﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺬر از‬
‫ﮐﻨﺎر ﯾﺎ ﻣﯿﺎن ﮐﻬﮑﺸﺎن ﻣﯿﺎﻧﯽ ﺧﻤﯿﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ زﻣﯿﻦ و دو ﮐﻬﮑﺸﺎن در آﺳﻤﺎن روی ﯾﮏ‬
‫ﺧﻂ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﮐﻬﮑﺸﺎن ﻣﯿﺎﻧﯽ ﮐﺮوی ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﻬﮑﺸﺎن دورﺗﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻠﻘﻪ در ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ دو ﺷﺮط ﺑﺮآورده ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از ﺣﻠﻘﻪ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺟﺪا از‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺷﮑﻞ ‪ ٢.٨‬ﺣﻠﻘﻪ اﻧﯿﺸﺘﻦ در ﺧﻮﺷﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ ‪SDSS-J1038+4849-20150210‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ‪ HST - Smiling‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪١١٩‬‬
‫‪١٢٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢.٨‬ﺣﻠﻘﻪ اﻧﯿﺸﺘﻦ‪.HST-Smiling-SDSS :‬‬

‫ﮐﻬﮑﺸﺎن ﻣﯿﺎﻧﯽ را ﻋﺪﺳﯽ ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻋﺪﺳﯽ اﭘﺘﯿﮑﯽ ﺗﻔﺎوت ﺑﻨﯿﺎدی دارد‪.‬‬
‫در ﻋﺪﺳﯽ اﭘﺘﯿﮑﯽ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎی ﻧﻮر ﻫﺮ اﻧﺪازه از ﻣﺤﻮر ﻋﺪﺳﯽ دورﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺧﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫و در ﮐﺎﻧﻮن ﻋﺪﺳﯽ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬در ﻋﺪﺳﯽ ﮔﺮاﻧﺸﯽ وﺿﻊ واروﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﺗﻮﻫﺎی ﻧﻮریِ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ﻋﺪﺳﯽ ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﻢ ﻣﯽﺷﻮد و در روی ﯾﮏ ﺣﻠﻘﻪ ﯾﺎ ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از‬
‫ﺣﻠﻘﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺣﻠﻘﻪای ﺗﻮﺳﻂ ‪ Chwolson‬در ‪ ١٩٢۴‬ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪ‪،‬‬
‫اﻧﯿﺸﺘﻦ در ‪ ١٩٣۶‬ﺷﺎر و ﺷﻌﺎع ﺣﻠﻘﻪ را ﺣﺴﺎب ﮐﺮد‪ ،‬و ‪ Zwicky‬در ‪ ١٩٣٧‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن‬
‫ﮔﺸﺖ وﻟﯽ ﭘﯿﺪا ﻧﮑﺮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ از ﻋﺪﺳﯽ ﮔﺮاﻧﺸﯽ در ‪ ١٩٧٩‬ﺗﻮﺳﻂ واﻟﺶ ‪ Walsh‬و‬
‫ﻫﻢﮐﺎران ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ ]‪ .[٢١‬ﺧﻤﯿﺪﮔﯽ ﮔﺮاﻧﺸﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۵٨.٨‬ﺑﻪ ﻓﺮﮐﺎﻧﺲ و ﻃﻮل ﻣﻮج‬
‫ﭘﺮﺗﻮ ﺗﺎﺑﻨﺪه ﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪارد و ﺑﺮای ﺗﻤﺎم ﻃﯿﻒ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﯾﮏﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬در رﺻﺪﻫﺎی‬
‫ﻧﺠﻮﻣﯽ ﭼﻨﺪ دﻫﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺣﻠﻘﻪ اﻧﯿﺸﺘﻦ در ﻃﻮل ﻣﻮجﻫﺎی ‪ x‬و رادﯾﻮﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫درﻧﮓ در ﭘﮋواک رادار‬ ‫‪٣.٣.٨‬‬

‫از زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﯿﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﭗ رادار ﻓﺮﺳﺘﺎد و زﻣﺎن ﺑﺮﮔﺸﺖ آن را اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﮔﺮ زﻣﯿﻦ و‬
‫ﺗﯿﺮ ﺑﻪ دور از ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن را اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺴﯿﺮ رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ‬
‫را ﺧﻂ راﺳﺖ داﻧﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ اﻋﻼ )‪ (Superior conjunction‬ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻣﯿﺎن دو‬
‫ﺳﯿﺎره ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﺗﭗﻫﺎی رادار ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر از ﻧﺰدﯾﮑﯽﻫﺎی ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮﯾﻦ راه‬

‫‪١٢٠‬‬
‫‪١٢١‬‬ ‫‪ .٣.٨‬آزﻣﻮنﻫﺎی ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‬

‫ﺧﻂ راﺳﺖ اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﻣﺎن رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ از آن ﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻧﺒﻮد ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﭘﯿﺮو )‪ [١٩] (١٩۶۴‬درﻧﮓ در ﭘﮋواک ﺗﭗ رادار را از ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ‬
‫ﻣﯿﮑﺮو ﺛﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ده ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ‪ ،‬ﺑﺮآورد ﮐﺮد و آن را آزﻣﻮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺮای درﺳﺘﯽ ﻧﺴﺒﯿﺖ‬
‫ﻋﺎم اﻋﻼم ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ درﻧﮓ‪ ،‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ ،(۵۴.٨) - (۵٠.٨‬ﮔﺎمﻫﺎی زﯾﺮ را‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٣.٨‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺮﮐﺰ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﯿﻦ و ﺗﯿﺮ از آن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ‪ r١‬و ‪ r٢‬اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻂ‬
‫ﻧﻘﻄﻪﭼﯿﻦ‪ ‬ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﯿﺎن زﻣﯿﻦ و ﺗﯿﺮ ﻣﺴﯿﺮ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﺗﭗ رادار اﺳﺖ‪ r٠ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﺗﺎ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ اﻋﻼ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺗﯿﺮ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ در ﯾﮏ اﻣﺘﺪاد ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮ رادار ﮐﻤﯽ ﺧﻤﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮﻣﯽدارﯾﻢ‪ :‬ﻣﺘﻐﯿﯿﺮ ‪ σ‬را ﺑﺎ ‪ t‬ﺟﺎیﮔﺰﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ E ،‬را ﺻﻔﺮ ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ‪ ،‬و ‪ J ٢‬را از ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫)‪ (۵۶.٨‬ﺟﺎیﮔﺰﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ را ﺗﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ )‪ (rs /r‬و ) ‪ (rs /r٠‬ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ dt ،‬را‬
‫ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ dr‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ و از ‪ r٠‬ﺗﺎ ‪ r‬اﻧﺘﮕﺮال ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫) ‪t(r, r٠ ) = t(r, r٠ )classic + ∆t(r, r٠‬‬

‫( ∫‬ ‫[ ‪)−١/٢‬‬ ‫(‬ ‫])‬
‫‪١ r‬‬ ‫‪r٠٢‬‬ ‫‪rs‬‬ ‫‪١ r٠‬‬
‫=‬ ‫‪١− ٢‬‬ ‫‪١+‬‬ ‫‪١+‬‬ ‫‪dr‬‬
‫‪c r٠‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪٢ r + r٠‬‬
‫‪١ ٢‬‬
‫=‬ ‫‪(r − r٢ )١/٢ +‬‬
‫‪c [ (٠‬‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫] )‬
‫‪rs‬‬ ‫‪r + (r٢ − r٠٢ )١/٢‬‬ ‫‪١ r − r٠ ١/٢‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪ln‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(۵٩.٨‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪r٠‬‬ ‫‪٢ r + r٠‬‬

‫‪r٠‬‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ اول در ﻃﺮف راﺳﺖ ﺗﺴﺎوی ﺳﻮم اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ زﻣﺎن ﮐﻼﺳﯿﮏ رﻓﺖ ﻣﻮج رادار از ‪ r‬ﺗﺎ‬
‫اﺳﺖ )ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﺮﮐﺰ ﻧﯿﺮو و ﻣﺒﺪأ ﻣﺨﺘﺼﺎت اﺳﺖ(‪ .‬ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ‪ rs‬درﻧﮓ‬
‫ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ اﻋﻼ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻣﯿﺎن ﺗﯿﺮ و زﻣﯿﻦ و ﻫﺮ ﺳﻪ در ﯾﮏ اﻣﺘﺪاد ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﭗ رادار ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﻣﻤﺎس ﺑﺮﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﮕﺬرد و ﺑﻪ ﺗﯿﺮ ﺑﺮﺳﺪ و ﻫﻤﯿﻦ راه را‬
‫ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪١٢١‬‬
‫‪١٢٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫• زﻣﯿﻦ ﺗﺎ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ‪ r⊕ = ١۴٩٫ ۶٣ × ١٠۶‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ‪،‬‬

‫• ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﺗﯿﺮ ‪ r♭ = ۵٧٫ ٩١ × ١٠۶‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ‪،‬‬

‫• ﺷﻌﺎع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ‪ R⊙ = ۶٫ ٩۵٩٨ × ١٠۵‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ‪،‬‬

‫• ﺷﻌﺎع ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ‪ rs = ٣٫ ٩۵٠‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ‪.‬‬

‫زﻣﺎن درﻧﮓ ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬

‫‪∆tGR = ٢[∆t(r⊕ , R⊙ ) + ∆t(R⊙ , r♭ )] = ٢۴٠ × ١٠−۶ sec = ٧٢‬‬ ‫‪km.‬‬

‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ زﻣﺎن رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺗﭗ رادار ﺑﻪ ﺗﯿﺮ ‪ ١١٫ ۵‬دﻗﯿﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺪازهﮔﯿﺮی درﻧﮓ ﭼﻨﺪ‬
‫ﺻﺪ ﻣﯿﮑﺮو ﺛﺎﻧﯿﻪ در ﺑﺎزه زﻣﺎﻧﯽ ﭼﻨﺪ دﻗﯿﻘﻪ آﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ دﺷﻮاریﻫﺎی دﯾﮕﺮی وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺣﺮﮐﺖ وﺿﻌﯽ ﺗﯿﺮ ﺑﻪ دور ﺧﻮد ‪ ۵۵‬روز‪ ،‬ﺷﻌﺎع آن ‪ ٢٢۴٠‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ‪ ،‬و ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻄﯽ ﺳﻄﺢ‬
‫آن ‪ ٣‬ﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ ﺳﻄﺢ ﺗﯿﺮ ﻧﺎﻫﻤﻮاری دارد‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﺗﭗ ﺑﺮﮔﺸﺘﯽ‬
‫از ﮐﺪام ﺑﺨﺶ از ﺳﻄﺢ ﺗﯿﺮ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻄﯽ آن در اﻣﺘﺪاد ﺧﻂ دﯾﺪ ﻧﺎﻇﺮ‬
‫زﻣﯿﻨﯽ ‪ ±٣‬ﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﯿﻪ ﻧﻮﺳﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ دﭘﻠﺮی ﭘﯿﺪا ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺷﯿﺪﮐﺮه و ﭘﻼﺳﻤﺎی ﺗﺎج ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﭗ رادار را‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺬر از ﮐﻨﺎر ﻗﺮص ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﭘﺮاﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺎﭘﯿﺮو و ﻫﻢﮐﺎراﻧﺶ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ از ﺗﺤﻠﯿﻞ آﻣﺎری‬
‫ﻣﻘﺪار زﯾﺎدی داده‪ ،‬درﻧﮓ را ﺑﺎ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ ]‪.[١٩‬‬

‫اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎنِ ﺧﻤﯿﺪه‬ ‫‪۴.٨‬‬

‫ﺑﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎنِ ﺗﺨﺖ ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺘﺮﯾﮏ ‪ ηµν‬اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﻧﺘﻈﺎر‬
‫ﻣﯽرود ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺧﻤﯿﺪه ﺑﺎ ﻣﺘﺮﯾﮏ ‪ gµν‬اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ از‬
‫ﺗﻔﺎوت دو ﻣﺘﺮﯾﮏ‪ ،hµν = gµν − ηµν ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد آﯾﺪ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﺎﻧﺴﻮر رﯾﭽﯽ‪ ،Rµν ،‬را ﺑﻪ ﯾﺎد‬
‫ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪ .‬در آن ‪ gµν = ηµν + hµν‬ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﻢ و ﺗﻮانﻫﺎی ‪ ١‬و ‪ hµν ٢‬را از ﻫﻢ ﺟﺪا ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫)‪(١‬‬
‫‪Rµν = Rµν‬‬ ‫‪(٢) ٢‬‬
‫‪(h) + Rµν‬‬ ‫‪(h ),‬‬ ‫)‪(۶٠.٨‬‬

‫‪١٢٢‬‬
‫‪١٢٣‬‬ ‫‪ .۵.٨‬ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١١.۶‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬

‫[‬ ‫]‬
‫‪١‬‬ ‫‪∂٢h‬‬ ‫‪∂ ٢ hλ µ‬‬ ‫‪∂ ٢ hλ ν‬‬ ‫‪∂ ٢ hµν‬‬
‫)‪(١‬‬
‫‪Rµν‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(۶١.٨‬‬
‫‪٢ ∂xµ ∂xν‬‬ ‫‪∂xµ ∂xλ ∂xν ∂xλ ∂xλ ∂xλ‬‬
‫‪[ ٢‬‬ ‫]‬
‫‪١‬‬ ‫‪∂ hλκ‬‬ ‫‪∂ ٢ hµκ‬‬ ‫‪∂ ٢ hλν‬‬ ‫‪∂ ٢ hµν‬‬
‫)‪(٢‬‬
‫‪Rµν‬‬ ‫‪= − hλκ‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪∂xµ ∂xν‬‬ ‫‪∂xν ∂xλ ∂xκ ∂xµ ∂xκ ∂xλ‬‬
‫[‬ ‫‪][ σ‬‬ ‫]‬
‫‪١ ∂h σ‬‬ ‫‪κ‬‬ ‫‪∂h‬‬ ‫‪∂h µ ∂hσ ν‬‬ ‫‪∂hµν‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪− σ‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪∂xκ‬‬ ‫‪∂x‬‬ ‫‪∂xν‬‬ ‫‪∂xµ‬‬ ‫‪∂xσ‬‬
‫[‬ ‫‪][ σ‬‬ ‫]‬
‫‪١ ∂hσν‬‬ ‫‪∂hσν‬‬ ‫‪∂hλν‬‬ ‫‪∂h µ ∂hσ λ ∂hσ µ‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪۴ ∂xλ‬‬ ‫‪∂xν‬‬ ‫‪∂xσ‬‬ ‫‪∂xλ‬‬ ‫‪∂xµ‬‬ ‫‪∂xσ‬‬
‫)‪(۶٢.٨‬‬
‫ﮐﻪ در آن ‪ h = hλ λ‬رد ‪ hµν‬اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ ،(۶١.٨) ،(۶٠.٨‬و )‪(۶٢.٨‬‬
‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ‪ ،(١۴.۶) ،‬و ﭘﺲ و ﭘﯿﺶ ﮐﺮدن ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪١‬‬
‫)‪(١‬‬
‫‪Rµν‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪ηµν R(١) = −٨πG(Tµν + tµν ),‬‬ ‫)‪(۶٣.٨‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪tµν‬‬ ‫=‬ ‫)‪(٢‬‬
‫‪[(Rµν‬‬ ‫‪− ηµν R(٢) ) − hµν (R(١) + R(٢) )].‬‬
‫‪٨πG‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬
‫)‪(۶۴.٨‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه‪ tµν ،‬ﺑ‪‬ﻌﺪ و ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ دارد )ﺑﺎ ‪ Tµν‬ﻣﺎده ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد(‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺲ آن ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎ‬
‫دارد آن را ﭼﮕﺎﻟﯽ و ﺷﺎرِ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻧﺎﺷﯽ از ﺧﻤﯿﺪﮔﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ .‬ﻻزم اﺳﺖ ﯾﺎدآوری ﺷﻮد در‬
‫ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﮐﻪ از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ دارﯾﻢ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ روﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ دﯾﺪهاﯾﻢ ‪ h٠٠ = Φ/c٢ , h٠i = hij = ٠‬اﺳﺖ‪ .‬از ‪ tµν‬ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻏﯿﺮﺻﻔﺮ ‪ t٠٠ =| ∇Φ |٢ /٨πG‬ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﺎﻟﯽ اﻧﺮژی ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ‬ ‫‪۵.٨‬‬

‫در آﻏﺎز ﮐﺘﺎب در ﺳﯿﺎﻫﻪ ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎی ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ‬
‫اﯾﺴﺘﺎﺳﺖ و ﺗﻐﯿﯿﺮات زﻣﺎﻧﯽ در آن ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﯿﺒﺮی ﭼﻨﯿﻦ اﻟﻘﺎ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫‪١٢٣‬‬
‫‪١٢۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﻧﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ‬
‫ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص و ﻋﺎم ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺳﺮﻋﺖ را ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﻣﯽداﻧﺪ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‪،‬‬
‫دﺳﺖﮐﻢ از ﻧﻈﺮ ﺗﺌﻮری‪ ،‬ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺘﺸﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮات ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﻮج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ رﯾﺎﺿﯽ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪،‬‬
‫دو ﻧﮑﺘﻪ ﯾﺎدآوری ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ -١‬از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻄﻖ رﯾﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮای ﮔﺮاﻧﺶ ﺿﻌﯿﻒ و در ﺗﻘﺮﯾﺐ‬
‫ﺧﻄﯽ ﻓﺮﻣﻮلﺑﻨﺪی ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﮔﺮاﻧﺶﻫﺎی ﻗﻮی و ﺑﺴﯿﺎر ﻗﻮی ﮐﻪ ﻏﯿﺮﺧﻄﯽ ﺑﻮدن آنﻫﺎ‬
‫ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺻﻮرتﺑﻨﺪی رﯾﺎﺿﯽ ﺗﻤﯿﺰی وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -٢‬آﺷﮑﺎر ﺳﺎزی ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺶ ﺿﻌﯿﻒ ﻫﻢ‪) ،‬ﮔﻮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم ﭼﺎرهای ﺟﺰ‬
‫ﭘﺬﯾﺮش آن ﻧﯿﺴﺖ( ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز )ژوﺋﻦ ‪ ،(٢٠١٧‬ﺗﻨﻬﺎ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﺑﺎر در ﭘﺮوژه ﻟﯿﮕﻮ‪ ،‬ﻫﻢﮐﺎری‬
‫ﻣﺸﺘﺮک امآیﺗﯽ و ﮐﻠﺘﮏ‪ ،‬ﮔﺰارش ﺷﺪه و ﺑﺮای اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺒﻮل ﻫﻤﻪﮔﺎﻧﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮ‬
‫ﺗﮑﺮار ﺑﯿﺸﺘﺮ آن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ زﯾﺮﻓﺼﻞ ‪ ٣.۵.٨‬و ﺷﮑﻞ ‪ ۴.٨‬ﻧﮕﺎه ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ رﯾﺎﺿﯽ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ‬ ‫‪١.۵.٨‬‬

‫ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻄﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ‪ ‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﭼﻨﺪ‬
‫ﺟﺮم در ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ از ﻓﻀﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﯿﺪانﻫﺎی ﻫﺮ ﮐﺪام از آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻨﯽ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻨﯽ در ﺧﻤﯿﺪﮔﯽ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﻏﻨﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻀﻮر ﭼﻨﺪ ﺟﺮم‪،‬‬
‫ﺧﻤﯿﺪﮔﯽ ﮐﻞ ﻣﺠﻤﻮع ﺧﻤﯿﺪﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﺎﻟﯽ از دﯾﺪﻧﯽﻫﺎی روزاﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آﻣﻮزﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ روی ﯾﮏ ﭘﺮده ﮐﺶﺳﺎن و‬
‫ﮐﺸﯿﺪهﺷﺪه‪ ،‬ﯾﮏ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺮده ﺧﻤﯿﺪﮔﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻮﻟﻪﻫﺎی ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺧﻤﯿﺪﮔﯽ را‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﮔﻠﻮﻟﻪ ﻫﺎ و ﺑﺰرﮔﯽ و ﮐﻮﭼﮑﯽ ﺟﺮم آنﻫﺎ‪ .‬ﺧﻄﯽ ﻧﺒﻮدن‬
‫ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻨﯽ را ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ .‬ﺳﺒﺐ ﺧﻤﯿﺪﮔﯽ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن‪ ،‬اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﺎده ﻣﻮﺟﻮد در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺧﻮد اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺧﻮد‬
‫در ﺑﻪ وﺟﻮد آوردن ﺧﻮد ﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽﻫﺎ و ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﮕﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬در ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی دور از ﺟﺮمﻫﺎی ﮔﺮاﻧﻨﺪه ﮔﺮاﻧﺶ ﺿﻌﯿﻒ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺠﻤﻮع ﭼﻨﺪ ﺿﻌﯿﻒ‬
‫ﻫﻨﻮز ﺿﻌﯿﻒ و ﺑﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺧﻄﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﮔﺮاﻧﺶ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ ﺑﻪ ﻋﻼوه ﯾﮏ‬

‫‪١٢۴‬‬
‫‪١٢۵‬‬ ‫‪ .۵.٨‬ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ‬

‫آﺷﻔﺘﮕﯽ ﮐﻮﭼﮏ ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬

‫‪gµν = ηµν + hµν ,‬‬ ‫‪| hµν |≪ ١.‬‬ ‫)‪(۶۵.٨‬‬

‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١۴.۵‬و )‪ (١١.۶‬ﻫﻢوﺳﺘﺎرﻫﺎ و ﺗﺎﻧﺴﻮر رﯾﭽﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﺘﺮﯾﮏ ﺷﺒﻪﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺎ ﺗﻘﺮﯾﺐ اول ‪ hµν‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از ‪:‬‬
‫[‬ ‫]‬
‫‪١ λρ ∂hρν‬‬ ‫‪∂hρµ ∂hµν‬‬
‫‪Γλµν‬‬ ‫=‬ ‫‪η‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(۶۶.٨‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪∂xµ‬‬ ‫‪∂xν‬‬ ‫‪∂xρ‬‬

‫‪∂Γλλµ‬‬ ‫‪∂Γλµν‬‬ ‫‪١‬‬

‫‪Rµν‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪= ∂ λ ∂λ hµν‬‬
‫‪∂x‬‬ ‫‪ν‬‬ ‫‪∂x‬‬ ‫‪λ‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪( λ‬‬ ‫)‬
‫∂ ‪١‬‬ ‫‪∂hν‬‬ ‫‪١ ∂hλλ‬‬ ‫∂ ‪١‬‬ ‫‪∂hλµ ١ ∂hλλ‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪٢ ∂xµ ∂xλ ٢ ∂xν‬‬ ‫‪٢ ∂xν ∂xλ ٢ ∂xµ‬‬
‫)‪(۶٧.٨‬‬

‫دوﺑﺎره ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ در ﺗﻘﺮﯾﺐ ﮔﺮاﻧﺶ ﺿﻌﯿﻒ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺮدن زﯾﺮ و زﺑﺮﻧﮕﺎﺷﺖﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در ﺑﺨﺶ ‪ ١.٨‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در ﮔﺰﯾﺪن ﻣﺨﺘﺼﺎت آزادی‬
‫ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻫﺎرﻣﻮﻧﯿﮏ در ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺳﺎده ﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪،(۴.٨) ،‬‬
‫‪∂hµ κ ١ ∂hκ‬‬
‫= ‪Γµ = ηµλ η κσ Γλκσ‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪= ٠.‬‬ ‫)‪(۶٨.٨‬‬
‫‪∂xκ‬‬ ‫‪٢ ∂xµ‬‬

‫ﺑﺎ ﮔﺰﯾﺪن اﯾﻦ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻫﺎرﻣﻮﻧﯿﮏ‪ ،‬دو ﺟﻤﻠﻪ آﺧﺮ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۶٧.٨‬ﺻﻔﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ در ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫‪١ ∂٢‬‬
‫‪∂ λ ∂λ hµν‬‬ ‫=‬ ‫‪hµν − ∇٢ hµν = −١۶πGSµν ,‬‬ ‫)‪(۶٩.٨‬‬
‫‪c٢ ∂t٢‬‬
‫‪١‬‬
‫‪Sµν‬‬ ‫‪= Tµν − ηµν T.‬‬
‫‪٢‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۶٩.٨‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻮج در ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺗﺨﺖ ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫آﺷﻔﺘﮕﯽﻫﺎی ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ )ﻫﻤﺎن ﮔﺮاﻧﺶ ﺿﻌﯿﻒ( ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﻧﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺟﻮاب‬
‫دﯾﺮﮐﺮده اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫∫‬
‫‪G‬‬
‫‪hµν (t, x) = ۴‬‬ ‫‪Sµν (x′ , t− | x − x′ |) | x − x′ |−١ d٣ x′ .‬‬ ‫)‪(٧٠.٨‬‬
‫‪c‬‬

‫‪١٢۵‬‬
‫‪١٢۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﺑﻪ ﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ‪ ،‬ﭼﺎردﯾﻮرژاﻧﺲ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ )در ﮔﺮاﻧﺶ‬
‫ﺿﻌﯿﻒ دﯾﻮرژاﻧﺲ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻧﻪ ﻫﻢوردا( ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪∂Tνλ‬‬ ‫‪∂Sνλ ١ ∂Sλλ‬‬
‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪= ٠.‬‬ ‫)‪(٧١.٨‬‬
‫‪∂xλ‬‬ ‫‪∂xλ‬‬ ‫‪٢ ∂xν‬‬
‫ﺑﺎ ﯾﺎری اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﻧﺸﺎن داد ﺟﻮاب دﯾﺮ ﮐﺮده ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٧٠.٨‬در ﺷﺮط‬
‫ﻫﺎرﻣﻮﻧﯿﮏ ﻧﯿﺰ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻮج ﺗﺨﺖ‬ ‫‪٢.۵.٨‬‬

‫در ﻓﻀﺎی ﺗﻬﯽ و ﺑﻪ دور از ﭼﺸﻤﻪ‪ ،‬ﺟﻮاب ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (۶٩.٨‬و )‪ (۶٨.٨‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮج ﺗﺨﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪hµν = eµν exp(ikλ xλ ) + c.‬‬ ‫‪c.,‬‬ ‫)‪(٧٢.٨‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ eµν‬داﻣﻨﻪ و ﻗﻄﺒﺶ ﻣﻮج‪ ،‬و )‪ kλ : (cω, k‬ﭼﺎرﺑﺮدار ﻓﺮﮐﺎﻧﺲ و ﺑﺮدار اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻮج‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٧٢.٨‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﻮج ﻫﻤﮕﻦ و ﺷﺮط ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻫﺎرﻣﻮﻧﯿﮏ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬

‫‪kλ k λ = c٢ ω ٢ − k ٢ = ٠,‬‬ ‫)‪(٧٣.٨‬‬

‫‪١‬‬
‫‪kν eµ ν −‬‬ ‫‪kµ eν ν = ٠.‬‬ ‫)‪(٧۴.٨‬‬
‫‪٢‬‬
‫ﭼﺎرﺗﺎﻧﺴﻮر ﻗﻄﺒﺶ ‪ eµν‬ﻗﺮﯾﻨﻪ اﺳﺖ و ‪ ١٠‬دراﯾﻪ دارد‪ .‬وﻟﯽ ﺟﻮاب ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٧۴.٨‬ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻫﺎرﻣﻮﻧﯿﮏ )‪ (٧۴.٨‬ﭼﻬﺎر ﺷﺮط ﺧﻄﯽ روی آنﻫﺎ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺷﻤﺎر دراﯾﻪﻫﺎی‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ را ﺑﻪ ‪ ۶‬ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻨﻮز در ﮔﺰﯾﻨﺶ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ آزادﯾﻢ‪ .‬اﮔﺮ ‪ eµν‬در ﺷﺮط ﻫﺎرﻣﻮﻧﯿﮏ‬
‫ﺻﺪق ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ‪ ϵλ‬ﯾﮏ ﭼﺎرﺑﺮدار ﺑﺎ ﭼﻬﺎر دراﯾﻪ دلﺧﻮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺎرﺗﺎﻧﺴﻮر زﯾﺮ ﻧﯿﺰ در آن ﺻﺪق‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪:‬‬

‫‪e′µν = eµν + ϵµ kν + ϵν kµ .‬‬

‫ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻬﺎر دراﯾﻪ ‪ ϵ‬را ﻃﻮری ﮔﺰﯾﺪ ﮐﻪ از ‪ ۶‬ﻣﻮﻟﻔﻪ ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻗﻄﺒﺶ ﭼﻬﺎرﺗﺎی دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺻﻔﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﻤﺎر ﻗﻄﺒﺶﻫﺎی ﻣﻌﻨﺎدار ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺗﺨﺖ ﺑﻪ ‪١٠−۴−۴ = ٢‬‬
‫ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪١٢۶‬‬
‫‪١٢٧‬‬ ‫‪ .۵.٨‬ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ‬

‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﻣﻮج در اﻣﺘﺪاد ﻣﺤﻮر ‪ z‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪k١ = k٢ = ٠, k٣ = k٠ = k = cω.‬‬

‫دو ﻗﻄﺒﺶ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻫﻢ را ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺰﯾﺪ‪:‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ٠ e‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ٠ ٠ e‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪١٢‬‬ ‫‪‬‬
‫‪[e(١) ] = ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪[e(٢) ] = ‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(٧۵.٨‬‬
‫‪ ٠ ٠ −e١١ ٠ ‬‬ ‫‪ ٠ e١٢ ٠ ٠ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠ ٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠ ٠‬‬ ‫‪٠ ٠‬‬

‫ﻗﻄﺒﺶﻫﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٧۵.٨‬را ﻗﻄﺒﺶ ﺧﻄﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬از ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺧﻄﯽ ﻣﺨﺘﻠﻂ آنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻗﻄﺒﺶﻫﺎی داﯾﺮوی ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)‪١ ( (١‬‬ ‫‪) ١ ٠ e‬‬ ‫‪±ie‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫‪١٢‬‬ ‫‪‬‬
‫= ‪e±‬‬ ‫‪e ± ie(٢) = ‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(٧۶.٨‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪٢ ٠ ±ie١٢ −e١١ ٠ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬

‫ﺑﺎ ﻗﻄﺒﺶ ﺧﻄﯽ‪ ،‬داﯾﺮوی‪ ،‬و ﺑﯿﻀﻮی ﻣﻮج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽ داﻧﯿﻢ از‬
‫ﺟﻤﻊ ﺧﻄﯽ ﺑﺮدارﻫﺎی ﻗﻄﺒﺶ‪ ،‬ﻗﻄﺒﺶ دﯾﮕﺮی ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﻫﺮ ﻗﻄﺒﺶ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬
‫را ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻗﻄﺒﺶ ﺧﻄﯽ ﯾﺎ داﯾﺮوی ﺗﺠﺰﯾﻪ ﮐﺮد‪ .‬در ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻫﻢﻧﻬﯽ ﺧﻄﯽ‪ ‬ﺣﻘﯿﻘﯽ‬
‫و ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی ﻗﻄﺒﺶ رواﺳﺖ‪.‬‬

‫رﻓﺘﺎر ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ در ﭼﺮﺧﺶ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت‬

‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٧٢.٨‬ﻣﺤﻮر ‪ z‬ﻫﻢﺳﻮ ﺑﺎﺑﺮدار اﻧﺘﺸﺎر‪ k ،‬ﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﺰﯾﻨﺶ ﻣﺤﻮرﻫﺎی‬
‫)‪ (x, y‬در ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻮج )ﺻﻔﺤﻪ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺑﺮدار اﻧﺘﺸﺎر( آزاد ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ )‪ (x, y‬را ﺑﻪ اﻧﺪازه‬
‫‪ θ‬در ﺟﻬﺖ ﻋﻘﺮﺑﻪﻫﺎی ﺳﺎﻋﺖ ﺑﭽﺮﺧﺎﻧﯿﻢ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﭼﺮﺧﺶ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ﻗﻄﺒﺶ را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ‬
‫)‪ ،(Passive rotation‬ﯾﺎ ﺧﻮد ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻗﻄﺒﺶ را ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ θ‬در ﺧﻼف ﺟﻬﺖ ﭼﺮﺧﺶ ﻋﻘﺮﺑﻪﻫﺎی‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﺑﭽﺮﺧﺎﻧﯿﻢ )‪ (Active rotation‬و ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی آن ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﻫﺮﺣﺎل ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮﺳﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮای ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﭘﺮﻧﻮﯾﺴﯽ‪ ،‬ﺳﻄﺮﻫﺎ و ﺳﺘﻮنﻫﺎی ﺗﻤﺎمﺻﻔﺮ ﻣﺎﺗﺮﯾﺲﻫﺎ را ﮐﻨﺎر‬

‫‪١٢٧‬‬
‫‪١٢٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ و ﺑﻪ ﻣﺎﺗﺮﯾﺲﻫﺎی ‪ ٢ × ٢‬ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠ ١‬‬ ‫‪e١١‬‬ ‫‪±ie١٢‬‬
‫‪e(١) = e١١ ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪e(٢) = e١٢ ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪e± = ‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪٠ −١‬‬ ‫‪١ ٠‬‬ ‫‪±ie١٢‬‬ ‫‪−e١١‬‬

‫ﺑﺮای ﭼﺮﺧﺶ در ﺻﻔﺤﻪ )‪(x, y‬‬ ‫ﭼﺮﺧﺶ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺳﺒﺐ ﭼﺮﺧﺶ ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی ﻗﻄﺒﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ −θ‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪cos θ‬‬ ‫‪sin θ‬‬
‫‪R = ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪− sin θ cos θ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪′‬‬ ‫‪e١١‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪e١١‬‬
‫)‪e(١‬‬ ‫‪= +RT e(١) R = cos ٢θ ‬‬ ‫‪ + sin ٢θ ‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪−e١١‬‬ ‫‪e١١‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪(٢) ′‬‬ ‫‪e١٢‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪e١٢‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪= RT e(٢) R = − sin ٢θ ‬‬ ‫‪ + cos ٢θ ‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪−e١٢‬‬ ‫‪e١٢‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪e′± = RT e± R = exp(٢iθ)e± .‬‬ ‫)‪(٧٧.٨‬‬

‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﻫﺮ ﮐﺪام از ﻗﻄﺒﺶﻫﺎی ﺧﻄﯽ ﯾﺎ داﯾﺮوی ﭘﺲ از ‪ ١٨٠‬درﺟﻪ ﭼﺮﺧﺶ ﺑﻪ ﺟﺎی‬

‫ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻧﺎمﮔﺬاری‪ :‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ذرهﻫﺎی ﮐﻮاﻧﺘﻤﯽ ﺑﺎ اﺳﭙﯿﻦ ‪ ١٢‬ﭘﺲ از دو دور ﭼﺮﺧﺶ‪ ،‬و ﺑﺮدارﻫﺎ ﭘﺲ‬
‫از ﯾﮏ دور‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻗﻄﺒﺶ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﭘﺲ از ﻧﯿﻢ دور ﭼﺮﺧﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﯿﺪانﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻫﻠﯿﺴﯿﺘﯽ )‪ (Helicity‬ﻣﯿﺪانﻫﺎی‬
‫اﺳﭙﯿﻨﯽ ‪١/٢‬؛ ﻣﯿﺪانﻫﺎی ﺑﺮداری ‪١‬؛ و ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺸﯽ ‪ ٢‬اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﻔﺘﻤﺎن ﮐﻮاﻧﺘﻮﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺗﮑﺎﻧﻪﻫﺎی زاوﯾﻪای ذره ﺑﺎ اﺳﭙﯿﻦ ‪ ٢١ h̄ ١/٢‬؛ ﻓﻮﺗﻮن ̄‪١h‬؛ و ﮔﺮاوﯾﺘﻮن ̄‪ ٢h‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﮐﻠﯽ اﮔﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪای ﺑﻪ اﻧﺪازه ‪ ٢π/n‬ﺑﭽﺮﺧﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدد ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻫﻠﯿﺴﯿﺘﯽ ﯾﺎ اﺳﭙﯿﻦ‬
‫آن ‪ n‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﺮژی و ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻣﻮج ﺗﺨﺖ‬

‫ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ ،(۶١.٨) ،(۶۴.٨‬و )‪ ،(۶٢.٨‬ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺑﺮای ﻣﻮج ﺗﺨﺖ ‪ R(١) = ٠‬اﺳﺖ و ﺟﻤﻠﻪ )‪ hµν R(٢‬در ﻃﺮف راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۶۴.٨‬از ﻣﺮﺗﺒﻪ‬

‫‪١٢٨‬‬
‫‪١٢٩‬‬ ‫‪ .۵.٨‬ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ‬

‫ﮐﻮﭼﮑﯽ ‪ h٣‬و ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯿﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۶۴.٨‬ﺳﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪.٨‬‬
‫‪ (٧٢‬در اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺳﺎدهﺷﺪه ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪tµν‬‬ ‫=‬ ‫)‪(٢‬‬
‫‪[Rµν‬‬ ‫] )‪− ηµν R(٢‬‬
‫‪٨πG‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫∑ ‪١‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪١ λ ٢‬‬
‫=‬ ‫‪| Ae (k) | kµ kν e eλκ − | e λ | .‬‬
‫∗‪λκ‬‬
‫‪١۶πG e‬‬ ‫‪٢‬‬
‫)‪(٧٨.٨‬‬

‫ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ‬ ‫‪٣.۵.٨‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺧﻄﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﺘﮕﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﮔﺮاﻧﻨﺪه را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﯿﻒ ﻓﻮرﯾﻪ‬
‫آن ﺗﺠﺰﯾﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻮج ﻧﺎﺷﯽ از ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬و در ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺎﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ و ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫‪Tµν (x, ω) exp(−iωt),‬‬

‫‪١‬‬
‫‪Sµν (x, ω) = [Tµν (x, ω) − ηµν T (x.ω)] exp(−iωt),‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪∂ j‬‬
‫‪T ν − iωT ٠ ν = ٠.‬‬
‫‪∂xj‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٧٠.٨‬را ﻧﯿﺰ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻮج )ﺑﻪ دور از ﭼﺸﻤﻪ( ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺑﺰﻧﯿﻢ‪:‬‬

‫‪| x′ |≪| x |,‬‬ ‫‪| x − x′ |≈ r − x.x′ ,‬‬ ‫‪| x − x′ |−١ ≈ r−١ ,‬‬

‫ﮐﻪ در آن | ‪ r =| x‬اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎیﮔﺬاری اﯾﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٧٠.٨‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬

‫‪۴G‬‬
‫= )‪hµν (k, ω‬‬ ‫‪exp(ikλ xλ )Sµν (k, ω) + c.c.,‬‬ ‫)‪(٧٩.٨‬‬
‫∫‬‫‪r‬‬
‫= )‪Sµν (k, ω‬‬ ‫‪Sµν (x′ , ω) exp(−ik.x′ )dx′٣‬‬

‫)‪Sµν (x, ω‬‬ ‫ﮐﻪ درآن )‪ kλ : (ω/c, k‬ﻓﺮﮐﺎﻧﺲ و ﺑﺮدار اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻮج‪ ،‬و )‪ Sµν (k, ω‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻓﻮرﯾﻪ‬
‫از ̂‪ x‬ﺑﻪ ̂‪ k‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٧٩.٨‬ﻣﻮج ﺗﺨﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ داﻣﻨﻪ آن ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ‪ r−١‬ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﺿﺮﯾﺐ ‪ r−١‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٧٨.٨‬داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻪ ‪ t٠i‬آن‬

‫‪١٢٩‬‬
‫‪١٣٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺷﺎر اﻧﺮژی )ﺗﻮان ﺗﺎﺑﯿﺪه( در اﻣﺘﺪاد ﻣﺤﻮر ‪ ِi‬ﻣﺨﺘﺼﺎت اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺮژی ﺗﺎﺑﯿﺪه در اﻣﺘﺪاد‬
‫ﺑﺮدار ‪ k̂ = k/k‬در داﺧﻞ ﻣﺨﺮوط ‪ dΩ‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫[‬ ‫]‬
‫‪dP‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪kk٠‬‬ ‫∗‬ ‫‪١ λ‬‬ ‫‪٢‬‬
‫= ̂‪= r t٠k‬‬ ‫|)‪S (k, ω)S (k, ω) − |S λ (k, ω‬‬
‫‪µν‬‬
‫‪dΩ‬‬ ‫‪١۶πG µν‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪٢‬‬
‫[‬ ‫]‬
‫‪Gω‬‬ ‫‪١ λ‬‬
‫=‬ ‫∗‬ ‫‪٢‬‬
‫‪Tµν (k, ω)T (k, ω) − |T λ (k, ω)| ,‬‬
‫‪µν‬‬
‫)‪(٨٠.٨‬‬
‫‪πc٢‬‬ ‫‪٢‬‬
‫∫‬
‫‪Tµν (k, ω) = Tµν (x′ , ω) exp(−ik.x′ )dx′٣ ,‬‬ ‫)‪(٨١.٨‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ k = k٠ = ω/c‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و )‪ Tµν (k, ω‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻓﻮرﯾﻪ )‪ Tµν (x, ω‬اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯽﺗﻮان ‪ T ٠٠‬و ‪ T ٠i‬را ﺑﺎ ﯾﺎری ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻓﻮرﯾﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺑﺎ ‪ T ij‬ﺟﺎیﮔﺰﯾﻦ ﮐﺮد‪:‬‬

‫‪kν T µν‬‬ ‫‪= k٠ T µ٠ + ki T µi = ٠,‬‬

‫‪T ٠j‬‬ ‫‪= −k̂i T ij ,‬‬ ‫‪T ٠٠ = k̂i k̂j T ij .‬‬

‫ﺟﺎیﮔﺰﯾﻨﯽ اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٨٠.٨‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬

‫‪dP‬‬ ‫‪Gω ٢‬‬
‫=‬ ‫‪Λij,lm (k̂)T ij∗ (k, ω)T lm (k, ω),‬‬ ‫)‪(٨٢.٨‬‬
‫‪dΩ‬‬ ‫‪πc۵‬‬
‫‪١‬‬
‫‪Λij,lm (k̂) = δil δjm − ٢k̂j kˆm δil + k̂i k̂j k̂l k̂m‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪δij δlm + δij k̂l k̂m + δlm k̂i k̂j .‬‬ ‫)‪(٨٣.٨‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬

‫ﯾﺎدآوری ﻣﯽﺷﻮد ̂‪ k̂ = x‬ﺑﺮدار واﺣﺪ در ﻫﺮ اﻣﺘﺪاد دلﺧﻮاه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺟﺰ ﻓﺮض ﮔﺮاﻧﺶ ﺿﻌﯿﻒ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ در ﺑﺴﯿﺎری‬
‫ﻣﻮارد ﺳﺮﻋﺖﻫﺎ در ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎی ﮔﺮاﻧﻨﺪه ﮐﻨﺪ‪ ،‬و دورهﻫﺎی زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﺸﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫ﮔﯿﺮد در ﻃﻮلﻣﻮجﻫﺎی ﺑﻠﻨﺪ و ﻓﺮﮐﺎﻧﺲﻫﺎی ﭘﺎﯾﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺮض ﮐﺮد‬
‫‪ k.x ≪ ١‬و ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٨١.٨‬را ﺳﺎده ﮐﺮد‪:‬‬
‫∫‬
‫≈ )‪T ij (k, ω‬‬ ‫‪T ij (x, ω)d٣ x = Dij (ω).‬‬ ‫)‪(٨۴.٨‬‬

‫ﺑﺮای ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪ Dij‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﯾﺎری ﻣﯽﺟﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬

‫‪∂ ٢ T µν‬‬ ‫‪∂T lm‬‬
‫=‬ ‫‪− ω ٢ T ٠٠ = ٠.‬‬
‫‪∂xµ ∂xν‬‬ ‫‪∂xl ∂xm‬‬

‫‪١٣٠‬‬
‫‪١٣١‬‬ ‫‪ .۵.٨‬ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ‬

‫اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ را در ‪ xi xj‬ﺿﺮب ﮐﻨﯿﻢ و روی ﺣﺠﻢ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﮔﺮاﻧﻨﺪه اﻧﺘﮕﺮال ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪ij‬‬
‫= )‪D (ω‬‬ ‫‪ij‬‬ ‫‪٣‬‬
‫‪T (x, ω)d x = ω‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪xi xj T ٠٠ (x, ω)d٣ x.‬‬ ‫)‪(٨۵.٨‬‬

‫‪ω‬‬ ‫اﻧﺘﮕﺮال ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ در اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﭼﺎرﻗﻄﺒﯽ ﺗﻮزﯾﻊ اﻧﺮژی )ﺟﺮم( ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﮔﺮاﻧﻨﺪه در ﻓﺮﮐﺎﻧﺲ‬
‫و ﺗﺎﻧﺴﻮر اﯾﻨﺮﺳﯽ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎیﮔﺬاری اﯾﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٨٢.٨‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬

‫‪dP‬‬ ‫‪Gω ٢‬‬

‫=‬ ‫‪Λij,lm Dij (ω)Dij∗ (ω).‬‬ ‫)‪(٨۶.٨‬‬
‫‪dΩ‬‬ ‫‪πc۵‬‬

‫ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺗﻮان ﮐﻞ ﺗﺎﺑﺶ ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﻻزم اﺳﺖ روی زاوﯾﻪﻫﺎی ﻓﻀﺎﯾﯽ اﻧﺘﮕﺮال ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ﺑﺮدار ̂‪ k‬در ﻣﺨﺘﺼﺎت ﮐﺮوی ﻗﻄﺒﯽ ﭼﻨﯿﻦاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪k̂ : (sin θ cos φ, sin θ sin φ, cos θ),‬‬

‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫∫‬
‫‪۴π‬‬
‫= ‪k̂i kˆj dΩ‬‬ ‫‪δij ,‬‬
‫‪٣‬‬
‫∫‬
‫‪۴π‬‬
‫= ‪k̂i kˆj k̂l kˆm dΩ‬‬ ‫‪(δij δlm + δil δjm + δim δjl ) ,‬‬
‫‪١۵‬‬
‫∫‬
‫‪٢π‬‬
‫= ‪Λij,lm dΩ‬‬ ‫‪(١١δil δjm − ۴δij δlm + δim δjl ) ,‬‬
‫‪١۵‬‬
‫∫‬ ‫[‬ ‫]‬
‫‪dP‬‬ ‫‪٢Gω ٢‬‬ ‫‪١ i ٢‬‬
‫= )‪P (ω‬‬ ‫=‬ ‫∗‬
‫‪Dij D − |D i | .‬‬
‫‪ij‬‬
‫)‪(٨٧.٨‬‬
‫‪dΩ‬‬ ‫‪۵c۵‬‬ ‫‪٣‬‬

‫ﻣﻤﺎن ﭼﺎرﻗﻄﺒﯽ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﻤﻠﻪایﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺑﺘﺎﺑﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻤﺎن ﺻﻔﺮم‪،‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫‪ ، T ٠٠ d٣ x‬ﺟﺮم ﮐﻞ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ و ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﺎن اول‪ ، xT ٠٠ d٣ x ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺟﺮم ﮐﻞ‬
‫ﺿﺮب در ﺑﺮدار ﻣﮑﺎن ﮔﺮاﻧﯿﮕﺎه ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﻫﻢ در ﺗﻘﺮﯾﺐ ﮔﺮاﻧﺶ ﺿﻌﯿﻒ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‬
‫و ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪١٣١‬‬
‫‪١٣٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺑﺎ ﻣﻮج اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬

‫در ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺎر اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﯽ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ دو ﻗﻄﺒﯽ اﻟﮑﺘﺮﯾﮑﯽ ﯾﺎ ﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﯾﺎ ﻫﺮ دو ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد و‬
‫ﺗﺎﺑﺶ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ دو ﻗﻄﺒﯽ داﺷﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺟﺮم ﻣﺎدی ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺻﻮرت وﺟﻮد دارد و‬
‫آن ﻫﻢ ﻣﺜﺒﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دو ﻗﻄﺒﯽ اﻧﺮژی ﯾﺎ ﺟﺮﻣﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ ﺗﺎﺑﺶ‬
‫ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﻧﺎﺷﯽ از دو ﻗﻄﺒﯽ ﻫﻢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺎﺑﺶ ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﯾﮏ ﺟﺮم ﭼﺮﺧﻨﺪه‬

‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﺟﺮﻣﯽ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ زاوﯾﻪای ﺛﺎﺑﺖ ‪ Ω‬ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ .‬ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻧﺎﻇﺮ را ‪ x‬و‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﭼﺴﺒﯿﺪه ﺑﻪ ﺟﺴﻢ را ‪ x′‬ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﻣﺤﻮرﻫﺎی ‪ x٣‬و ‪ x′٣‬ﻧﯿﺰ ﻣﻮازی ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫‪x١ = x′١ cos Ωt − x′٢ sin Ωt,‬‬

‫‪x٢ = x′١ sin Ωt + x′٢ cos Ωt,‬‬

‫‪x٣ = x′٣ .‬‬ ‫)‪(٨٨.٨‬‬

‫ﺑﺮای ﺳﺎدﮔﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺤﻮرﻫﺎی ‪ x′‬را در اﻣﺘﺪاد ﻣﺤﻮرﻫﺎی اﺻﻠﯽ اﯾﻨﺮﺳﯽ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﮔﺮاﻧﻨﺪه ﺑﮕﺰﯾﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫∫‬
‫ﺗﺎﻧﺴﻮر اﯾﻨﺮﺳﯽ در ﻣﺨﺘﺼﺎت ‪ x′‬ﻗﻄﺮی ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫= ‪Iij‬‬ ‫‪ρ(x′ )x′i x′j d٣ x′ ,‬‬ ‫‪, I١١ , I٢٢ ≫ I٣٣ ,‬ﻗﻄﺮی‬

‫ﮐﻪ در آن ) ‪ ρ(x′‬ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺟﺮﻣﯽ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﭼﺮﺧﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ‪ Dij‬در ﭼﺎرﭼﻮب ‪ x‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪٨‬‬
‫‪ (٨٨.‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫‪١ ٢‬‬
‫= )‪D١١ (t‬‬ ‫‪ω [(I١١ + I٢٢ ) + (I١١ − I٢٢ ) cos ٢Ωt],‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪١ ٢‬‬
‫= )‪D١٢ (t‬‬ ‫‪ω (I١١ − I٢٢ ) sin ٢Ωt,‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪١ ٢‬‬
‫= )‪D٢٢ (t‬‬ ‫‪ω [(I١١ + I٢٢ ) − (I١١ − I٢٢ ) cos ٢Ωt],‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪D٢٢ = ω ٢ I٣٣ .‬‬

‫‪١٣٢‬‬
‫‪١٣٣‬‬ ‫‪ .۵.٨‬ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ‬

‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻓﻮرﯾﻪ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ‪ Dij‬ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪١ ٢‬‬ ‫‪١‬‬
‫= )‪D١١ (٢Ω) = −D٢٢ (٢Ω) = iD١٢ (٢Ω‬‬ ‫‪ω (I١١ − I٢٢ ) = ω ٢ Ie.‬‬
‫‪۴‬‬ ‫‪۴‬‬
‫ﮐﻪ در آن ) ‪ I = (I١١ + I٢٢‬و ) ‪ e = (I١١ − I٢٢ )/(I١١ + I٢٢‬ﺧﺮوج از ﻣﺮﮐﺰ اﺳﺘﻮاﯾﯽ ﺑﯿﻀﯽ‬
‫اﯾﻨﺮﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎیﮔﺬاری اﯾﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٨٧.٨‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫‪٣٢‬‬
‫= ‪P‬‬ ‫‪GΩ۶ I ٢ e٢ .‬‬ ‫)‪(٨٩.٨‬‬
‫‪۵c۵‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﯾﮏ ﺟﻔﺖ ﺳﺘﺎره ﻫﺮ ﮐﺪام ﺑﻪ ﺟﺮم ‪ M‬و ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ r‬از ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﺗﮏﺳﺘﺎره‬
‫ﺑﺎ ﺟﺮم ﮐﺎﻫﺶﯾﺎﻓﺘﻪ ‪ M/٢‬ﮐﻪ ﻧﯿﺮوی ‪ GM ٢ /r٢‬ﺑﺮ آن اﺛﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮای ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﻪای ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫⊙‪۴GM‬‬
‫= ‪Ω٢‬‬ ‫‪, I = I١١ = M r٢ , I٢٢ = ٠, e = ١,‬‬
‫‪r٣‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎیﮔﺬاری اﯾﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٨٩.٨‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫(‬ ‫‪)۵‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪۶۴c۵‬‬ ‫‪٢GM‬‬ ‫‪۶٠‬‬‫‪٢GM ۵‬‬
‫= ‪P‬‬ ‫‪= ۴٫ ۶ × ١٠‬‬ ‫‪c.g.s.‬‬
‫‪۵G‬‬ ‫‪c٢ r‬‬ ‫‪c٢ r‬‬
‫(‬ ‫()‬ ‫)‬
‫‪١٢‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪= ١٫ ۵ × ١٠‬‬ ‫‪k watt.‬‬
‫⊙‪M‬‬ ‫)‪r(a.u.‬‬
‫ﺟﻤﻠﻪ درون ﭘﺮاﻧﺘﺰ در ﺗﺴﺎوی اول ﻧﺴﺒﺖ ﺷﻌﺎع ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﺘﺎرهﻫﺎﺳﺖ و ﺑﯽﺑﻌﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺿﺮﯾﺐ ﻋﺪدی در ﺗﺴﺎوی دوم ﺑﺮای ﺟﺮم ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،M⊙ = ٢ × ١٠٣٢ gr ،‬و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﯾﮏ‬
‫واﺣﺪ ﻧﺠﻮﻣﯽ‪ ،١a.u. = ١٫ ۵ × ١٠١٣ cm ،‬ﺣﺴﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﯾﮏ ﺧﻮﺷﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺧﻮﺷﻪای از ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ ﮐﻪ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ وﯾﺮﯾﺎﻟﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺮﻣﻮل زﯾﺮ را ﺑﺮای ﺗﺨﻤﯿﻦ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﺗﺎﺑﺶ ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪،‬‬
‫‪M v̄ ٢ = M (r̄Ω̄)٢ = GM/r̄,‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ M‬ﺟﺮم ﺧﻮﺷﻪ و ̄‪ r‬ﺷﻌﺎع ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺧﻮﺷﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫آﺷﮑﺎر ﺷﺪن ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺟﻔﺖﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﯾﺎ ﺟﻔﺖﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭼﺮﺧﺶ دور ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﻣﻮج‬
‫ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﻧﺸﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در اﺛﺮ از دﺳﺖ دادن اﻧﺮژی ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺟﻔﺖ دو‬

‫‪١٣٣‬‬
‫‪١٣۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۴.٨‬ﺷﻤﺎی ﺗﺪاﺧﻞﺳﻨﺞ ﻟﯿﮕﻮ‪) :‬اﻟﻒ( ﻧﻮر ﻟﯿﺰر ﺑﻪ دو ﺑﺎرﯾﮑﻪ ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎرﯾﮑﻪﻫﺎ ﯾﮑﯽ در اﻣﺘﺪاد ‪ x‬و‬
‫‪y‬‬ ‫دﯾﮕﺮی در اﻣﺘﺪاد ‪ y‬ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﺷﮑﺎرﺳﺎز ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﻓﺮاﻧﮋ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪) .‬ب( اﮔﺮ از ﺑﺎزوی ‪ x‬ﯾﺎ‬
‫ﺗﺪاﺧﻞﺳﻨﺞ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺑﮕﺬرد‪ ،‬ﻃﻮل ﺑﺎزو ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻟﮕﻮی ﻓﺮاﻧﮋﻫﺎ ﻋﻮض ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﯿﺎهﭼﺎﻟﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﻨﺪ و ﯾﮑﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦﺻﻮرت‬
‫ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﻧﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ﻗﻮی ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ دور آﺷﮑﺎر‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﭼﻨﯿﻦ رﺧﺪادی در ﭘﺎﯾﯿﺰ ‪ ٢٠١۵‬رخ داده و ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ آﺷﮑﺎر ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﯿﮕﻮ )‪ (Laser Interferometer Gravitional Observatory - LIGO‬ﺗﻮﺳﻂ امآیﺗﯽ و ﮐﻠﺘﮏ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و اداره ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دو اﯾﺰار اﺻﻠﯽ آن ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از ﯾﮏ ﺗﺪاﺧﻞﺳﻨﺞ ﻟﯿﺰری در ﻫﺎﻧﻔﻮرد‬
‫در اﯾﺎﻟﺖ ﻟﻮﯾﺰﯾﺎﻧﺎ و ﺗﺪاﺧﻞﺳﻨﺞ دوﻗﻠﻮی دﯾﮕﺮ در ﻟﻴﻮﯾﻨﮕﺴﺘﻮن در اﯾﺎﻟﺖ واﺷﻨﮕﺘﻦ آﻣﺮﯾﮑﺎ‪.‬‬
‫دو ﺗﺪاﺧﻞﺳﻨﺞ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ٣٠٠٢‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ از ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻫﺮ ﺗﺪاﺧﻞﺳﻨﺞ دو‬
‫ﺑﺎزوی ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻫﻢ دارد‪ .‬ﻧﻮر ورودی ﺑﻪ ﯾﺎری ﯾﮏ ﺑﺎرﯾﮑﻪﺷﮑﻦ ﺑﻪ دو ﺑﺎزوی ﻋﻤﻮد ﺑﻪ ﻫﻢ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه و در آﺷﮑﺎرﺳﺎز ﻓﺮاﻧﮋﻫﺎی ﺗﺪاﺧﻠﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﺗﺪاﺧﻞﺳﻨﺞﻫﺎی ﻟﯿﮕﻮ ﻃﻮل ﺑﺎزوﻫﺎ ‪ ۴‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎرﯾﮑﻪﻫﺎی ﻧﻮر ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر آن را ﻣﯽروﻧﺪ‬
‫و ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود اﮔﺮ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ از ﺗﺪاﺧﻞﺳﻨﺞ ﺑﮕﺬرد‪ ،‬ﻃﻮل ﯾﮏ ﯾﺎ ﻫﺮ دو‬
‫ﺑﺎزوی ﺗﺪاﺧﻞﺳﻨﺞ ﮐﻢ و زﯾﺎد ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﺮاﻧﮋﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬و ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ آﺷﮑﺎر ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺪاﺧﻞﺳﻨﺞﻫﺎی دوﻗﻠﻮ در ‪ ١۴‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ ٢٠١۵‬در ‪ ٩:١۵‬ﺳﺎﻋﺖ ﮔﺮﯾﻨﻮﯾﭻ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮی را‬

‫‪١٣۴‬‬
‫‪١٣۵‬‬ ‫‪ .۵.٨‬ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ‬

‫آﺷﮑﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﻮﺷﺶ ﯾﮏﺻﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺟﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺑﻪ ﺑﺎر ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮﮔﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮ‬
‫اﻋﺘﺒﺎرﻧﺎﻣﻪ ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ اﻓﺰوده ﺷﺪ ]‪.[١‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺗﯿﻢ ﻟﯿﮕﻮ ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﯽزﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻔﺖ ﺳﯿﺎهﭼﺎﻟﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ١/٣‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد ﺳﺎل ﻧﻮری‬
‫ﺑﻮده و ﺟﺮﻣﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ٢٩‬و ‪ ٣۶‬ﺟﺮم ﺧﻮرﺷﯿﺪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﺑﺮﺧﻮرد اﻧﺮژیای ﺑﺮاﺑﺮ ‪٣‬‬
‫ﺟﺮم ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﮐﺴﺮی از ﺛﺎﻧﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﺷﮑﺎرﺳﺎز ﻟﻴﻮﯾﻨﮕﺴﺘﻮن‬
‫ﻣﻮج را ‪ ٧‬ﻣﯿﻠﯽﺛﺎﻧﯿﻪ زودﺗﺮ از آﺷﮑﺎرﺳﺎز ﻫﺎﻧﻔﻮرد درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮد و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﻔﺖ‬
‫ﺳﯿﺎهﭼﺎﻟﻪ در ﻧﯿﻢﮐﺮه ﺟﻨﻮﺑﯽ آﺳﻤﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١٣۵‬‬
‫‪١٣۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٨‬ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫‪١٣۶‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪٩‬‬

‫ﮐﯿﻬﺎن ‪ -‬آنﭼﻪ از رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ‬

‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬

‫اﮔﺮ ﮐﯿﻬﺎن را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺘﻮان ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﺎﻧﻌﯽ ﺑﺮای آن‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﮐﺲ اﺷﺮاف ﻻزم و ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ و ﻧﯿﺴﺖ ﻧﺪارد‪ .‬اﻧﺴﺎن اﻣﺮوز ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ اﺳﺒﺎب و اﺑﺰار اﺑﺪاﻋﯽاش آﺳﻤﺎن را از زﻣﯿﻦ و ﺑﯿﺮون از آن رﺻﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﯾﮏﺻﺪ‬
‫ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ آ ﮔﺎﻫﯽﻫﺎی ﮔﺴﺘﺮدهای ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻫﻨﻮز ﻧﻤﯽداﻧﺪ و ادﻋﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬
‫آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﻤﻪ ﮐﯿﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ از ﮐﯿﻬﺎن‪ ،‬ﯾﺎ اﻧﺪﮐﯽ از ﺟﻬﺎن ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﯾﺎ دﺷﻮاری ﯾﺎ ﻫﯿﭻوﻗﺖ ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫از اﺳﻄﻮرهﻫﺎی آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻗﻮام ﮐﻪ ﺑﮕﺬرﯾﻢ‪ ،‬از زﻣﺎن ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس )ﺣﺪود ‪ ١۶٨ - ٩٠‬ﻣﯿﻼدی(‬
‫ﺗﺎ ﮐﭙﺮﻧﯿﮏ )‪ ،(١۵۴٣ - ١۴٧٣‬زﻣﯿﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﻋﺎﻟﻢ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﭘﻨﺞ ﺳﯿﺎره ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه آن‬
‫زﻣﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺗﯿﺮ‪ ،‬ﻧﺎﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮام‪ ،‬ﺑﺮﺟﯿﺲ‪ ،‬و ﮐﯿﻮان ﻫﺮ ﮐﺪام ﻓﻠﮑﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻠﮏﻫﺎ دور زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﯿﺎرهﻫﺎ در ﻓﻠﮏ ﺧﻮد ﺣﺮﮐﺖﻫﺎی ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪ زﻣﯿﻦﻣﺮﮐﺰی‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻋﺎﻟﻢ از دﯾﺪ ﻧﺎﻇﺮ زﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ درﺳﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﻮال آﺳﻤﺎن را‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ آﻣﺪن و رﻓﺘﻦ‬
‫ﻓﺼﻞﻫﺎ‪ ،‬ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه و ﺳﺘﺎرهﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﯿﺪ را‪ ،‬ﺑﻪ درﺳﺘﯽ و‬
‫ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﺟﺎی زﻣﯿﻦ روی ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﺸﺴﺖ و‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺳﺎدهﺗﺮی از آﺳﻤﺎن دﯾﺪ‪.‬‬

‫‪١٣٧‬‬
‫‪١٣٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬ﮐﯿﻬﺎن ‪ -‬آنﭼﻪ از رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬

‫در ﮐﯿﻬﺎن ﺧﻮرﺷﯿﺪﻣﺮﮐﺰی ﻫﻤﻪ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺛﺎﺑﺖاﻧﺪ‪ .‬ﺳﯿﺎرهﻫﺎ‬
‫و زﻣﯿﻦ دور ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﻣﺎه دور زﻣﯿﻦ ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ .‬در ﻧﺠﻮم اﺳﻼﻣﯽ از اﺳﻄﺮﻻب‬
‫زورﻗﯽ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺳﺠﺰی )درﮔﺬﺷﺖ ‪ ۴١۴‬ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی(‪ ،‬ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻋﻀﺪاﻟﺪوﻟﻪ و اﺑﻮرﯾﺤﺎن‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮﭘﺎﯾﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪﻣﺮﮐﺰی ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮده‪ ،‬ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﺑﻮ رﯾﺤﺎن آن‬
‫را ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﻨﺠﻤﯿﻦ زﻣﺎن آن را ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﺷﮕﺮد ﺻﻨﻌﺘﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻪ واﻗﻌﯿﺖ از دﯾﺪ ﻧﺎﻇﺮ ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﺨﺖ ﺧﺎرج از زﻣﯿﻦ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﭙﺮﻧﯿﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻄﻔﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺠﻮم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﻣﺮﮐﺰ ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﻣﻘﺎم ﺧﻮد‬
‫را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و در ﮐﻨﺎر ﺳﯿﺎرات دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﭙﻠﺮ )‪ (١۶٣٠-١۵٧١‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی رﺻﺪﻫﺎی ﺧﻮد و‬
‫دﯾﮕﺮان ﺳﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﺳﯿﺎرهﻫﺎ دور ﺧﻮرﺷﯿﺪ را‬
‫ﻣﺪون ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﯿﻮﺗﻦ )‪ (١۶۴٣-١٧٢٧‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻗﻀﯿﻪﻫﺎی رﯾﺎﺿﯽ از ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮔﺮاﻧﺸﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽآورد‪ .‬در ﮐﺎرﺑﺮد ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻦ‪ ،‬ﺑﺮای‬
‫ﺑﯿﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﺳﯿﺎرهﻫﺎ دور ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺮض ﺑﺰرگ و ﺗﺎ‬
‫ﮐﭙﺮﻧﯿﮏ‪.١۵۴٣-١۴٧٣ :‬‬ ‫آن زﻣﺎن ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ و ﻧﺎآزﻣﻮدهای وﺟﻮد دارد‪ :‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎه و ﺳﯿﺎرهﻫﺎ ﺟﺮم دارﻧﺪ و اﯾﻦ ﺟﺮم ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫زﻣﯿﻦ ﻫﻢ از آن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﻫﯿﭻوﻗﺖ ﺳﺨﻨﯽ درﺑﺎره ﭼﯿﺴﺘﯽ روﺷﻨﺎن آﺳﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ آزﻣﻮدﻧﯽ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻠﺴﮑﻮپ و اﺳﭙﮑﺘﺮوﻣﺘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻨﺎب ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ‬
‫ﺑﯿﻨﺎب ﻋﻨﺼﺮﻫﺎی زﻣﯿﻨﯽ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻋﻼم ﻣﯽﺷﻮد ﻫﺮ آنﭼﻪ در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ از ﺟﻨﺲ‬
‫ﻋﻨﺼﺮﻫﺎی زﻣﯿﻨﯽ اﺳﺖ )وﯾﻠﯿﺎم و ﻣﺎرﮔﺎرت ﻫﺎﮔﯿﻨﺲ‪ .(١٨۶٠ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﺘﺎرﮔﺎن در‬
‫ردﯾﻒ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﺎری ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺪه ﻧﻮزده ﺗﻨﻬﺎ در روی زﻣﯿﻦ آزﻣﻮده ﺷﺪه ﺑﻮد زاده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در آنﭼﻪ ﮐﻪ در زﯾﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ از ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﺳﺘﺎرهﻫﺎ از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ دادهﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ‪،‬‬
‫ردهﺑﻨﺪی ﺑﯿﻨﺎﺑﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺪاﯾﺶ و ﻣﺮگ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﯾﺎد ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آراﯾﺶ ﺧﻮﺷﻪﻫﺎی‬

‫‪١٣٨‬‬
‫‪١٣٩‬‬ ‫‪ .١.٩‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن‬

‫ﺳﺘﺎرهای‪ ،‬ﮐﻬﮑﺸﺎن راه ﺷﯿﺮی‪ ،‬ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬و ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ و اﺑﺮ ﺧﻮﺷﻪﻫﺎی ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺎﺑﻞ و اﻧﺒﺴﺎط ﮐﯿﻬﺎن را آن ﭼﻨﺎن ﮐﻪ از رﺻﺪﻫﺎ درﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮای داﺷﺘﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ روﺷﻨﯽ از ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ آنﭼﻪ در آﺳﻤﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ از داﻧﺴﺘﻦ‬
‫دوریﻫﺎی ﻣﯿﺎنﺳﺘﺎرهای و ﻣﯿﺎنﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬راهﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دوریﯾﺎﺑﯽ در آﺳﻤﺎن‬
‫را‪ ،‬از ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ دورﺗﺮﯾﻦ ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺑﺰرگ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن آنﻫﺎ را‪ ،‬در اﻧﺪازهﻫﺎی ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﺑﺎ واﺣﺪ ﻧﺠﻮﻣﯽ‪ ،‬و‬
‫در اﻧﺪازهﻫﺎی ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﭘﺎرﺳﮏ )‪ (pc: Parallax second‬اﻧﺪازه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺮﯾﻒ و اﻧﺪازه‬
‫آنﻫﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫• ﯾﮏ واﺣﺪ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ زﻣﯿﻦ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪:‬‬

‫‪١au = ١۴٩, ۵٩٨, ٠٠٠km‬‬

‫• ﯾﮏ ﭘﺎرﺳﮏ ﻓﺎﺻﻠﻪایﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ واﺣﺪ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﺎ زاوﯾﻪ ﯾﮏ ﺛﺎﻧﯿﻪ ﻗﻮﺳﯽ دﯾﺪه ﺷﻮد‪:‬‬

‫‪١au‬‬ ‫‪١۴٩, ۵٩٨, ٠٠٠ km‬‬
‫= ‪١pc‬‬ ‫=‬
‫)‪١ (radian‬‬
‫‪′′‬‬
‫)‪(π/١٨٠ × ۶٠ × ۶٠‬‬
‫‪= ٣٫ ٠٩ × ١٠١٣‬‬ ‫‪km = ٣٫ ٢۶ light yr.‬‬

‫‪ ١.٩‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﯾﮏ ﺳﺘﺎره ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎی آن ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫• ﺟﺮم‪ M⊙ = ٢ × ١٠٣٠ :‬ﮐﯿﻠﻮﮔﺮم‪،‬‬

‫• ﺷﻌﺎع‪ R⊙ = ۶٫ ٩۶ × ١٠٨ :‬ﻣﺘﺮ‪،‬‬

‫• درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ‪ L⊙ = ٣٫ ٩٠ × ١٠٢۶ :‬ژول ﺑﺮﺛﺎﻧﯿﻪ‪،‬‬

‫• دﻣﺎی ﻓﺘﻮﺳﻔﺮ‪ ۵٨٠٠ :‬ﮐﻠﻮﯾﻦ‪،‬‬

‫• رده ﺑﯿﻨﺎﺑﯽ‪،G٢ :‬‬

‫‪١٣٩‬‬
‫‪١۴٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬ﮐﯿﻬﺎن ‪ -‬آنﭼﻪ از رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬

‫• ﻓﺮاواﻧﯽ ﻋﻨﺼﺮﻫﺎی ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ )ﻧﺴﺒﺖ ﺟﺮﻣﯽ(‪ :‬ﻫﯿﺪروژن ‪ ،٧١٪‬ﻫﻠﯿﻮم ‪ ،٢٧٪‬و ﻋﻨﺼﺮﻫﺎی‬

‫ﺳﻨﮕﯿﻦ ‪،١٫ ٩٪‬‬

‫• ﺳﻦ‪ ۵ × ١٠٩ :‬ﺳﺎل ‪ ،‬ﻋﻤﺮ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ‪ ١٠١٠‬ﺳﺎل‪.‬‬

‫ﺳﺘﺎرهﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮرﺷﯿﺪاﻧﺪ‪ .‬ﺟﺮم آنﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﺪ ده ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺰرگﺗﺮ ﯾﺎ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﺪﯾﻦ ده ﯾﺎ ﺻﺪ ﯾﺎ ﻫﺰار ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻢﺳﻮﺗﺮ ﯾﺎ درﺧﺸﻨﺪهﺗﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺟﻮانﺗﺮ ﯾﺎ ﭘﯿﺮﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻮﺗﺎهﻋﻤﺮ ﯾﺎ دﯾﺮزی ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫دﯾﺎﮔﺮام ﻫﺮﺗﺴﭙﺮاﻧﮓ ‪ -‬راﺳﻞ‬ ‫‪١.١.٩‬‬

‫ﺳﺘﺎره ﻫﺮﭼﻪ ﭘﺮﺟﺮمﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درون و ﺑﯿﺮون آن داغﺗﺮ‪ ،‬ﺳﻮﺧﺖ و ﺳﺎز آن ﺗﻨﺪﺗﺮ‪ ،‬روﺷﻨﺎﯾﯽ آن‬
‫درﺧﺸﻨﺪهﺗﺮ‪ ،‬و ﻋﻤﺮش ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﻣﺎده ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﻫﯿﺪروژن‬
‫اﺳﺖ و ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را در ﻓﺎز ﻫﯿﺪروژنﺳﻮزی ﻣﯽﮔﺬراﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﯿﻨﺎب ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫دﻣﺎی ﻓﺘﻮﺳﻔﺮ آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬در اﺗﻤﺴﻔﺮ ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎر داغ ﻣﻮﻟﮑﻮل ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎری از ﻋﻨﺎﺻﺮ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﯿﺪروژن و ﺗﺎ اﻧﺪازهای ﻫﻠﯿﻮم ﯾﻮﻧﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺧﻂﻫﺎی ﻧﺸﺮی و‬
‫ﺟﺬﺑﯽ آنﻫﺎ در ﺑﯿﻨﺎب ﺳﺘﺎره دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ در ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﺧﻨﮏﺗﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎی دواﺗﻤﯽ و ﺳﻪاﺗﻤﯽ ﻫﻢ ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﻂﻫﺎی ﻧﺸﺮی و ﺟﺬﺑﯽ اﺗﻢﻫﺎ‬
‫و ﻧﻮارﻫﺎی ﻧﺸﺮی و ﺟﺬﺑﯽ ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎ در ﺑﯿﻨﺎب ﺳﺘﺎره آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﺳﺘﺎرهﻫﺎ را‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺑﯿﻨﺎب آنﻫﺎ ﺧﻂﻫﺎ و ﻧﻮارﻫﺎی ﮐﺪام اﺗﻢﻫﺎ و ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ردهﻫﺎی ﺑﯿﻨﺎﺑﯽ از داغ و ﮔﺮم ﺑﻪ ﺧﻨﮏ و ﺳﺮد ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺳﺘﺎره ﻫﺎ را ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ از ﮐﻢﺳﻮ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﻮ روی ﻣﺤﻮر ﻗﺎﺋﻢ ‪ ،‬و دﻣﺎی ﻓﺘﻮﺳﻔﺮ ﯾﺎ‬
‫رده ﺑﯿﻨﺎﺑﯽ آنﻫﺎ را‪ ،‬از ﮔﺮم ﺑﻪ ﺳﺮد روی ﻣﺤﻮر اﻓﻘﯽ رﺳﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ آنﻫﺎ ﺑﺮ روی ﯾﮏ رﺷﺘﻪ‬
‫اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻪ از ﮔﻮﺷﻪ داغ و روﺷﻦ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪ ﺳﺮد و ﮐﻢﺳﻮ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﻫﯿﺪروژنﺳﻮز ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﺧﺖ ﻫﯿﺪروژﻧﯽ آنﻫﺎ در ﻻﯾﻪﻫﺎی دروﻧﯽ ﺳﺘﺎره‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ از رﺷﺘﻪ اﺻﻠﯽ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽروﻧﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎری از ﺳﺘﺎرهﻫﺎ در ﺑﺎﻻی رﺷﺘﻪ اﺻﻠﯽ‬
‫ﺟﺎ دارﻧﺪ‪ .‬ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ آنﻫﺎ روﺷﻦ و رده ﺑﯿﻨﺎﺑﯽﺷﺎن ﺳﺮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺰرگاﻧﺪ و ﻏﻮل و اﺑﺮﻏﻮل‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻏﻮلﻫﺎ و اﺑﺮﻏﻮلﻫﺎ ﻓﺎز ﻫﯿﺪروژنﺳﻮزی را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و از رﺷﺘﻪ اﺻﻠﯽ‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎﯾﺎن آنﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ درونرﯾﺰی ﻻﯾﻪﻫﺎی دروﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻨﻔﺠﺮ ﺷﺪه‬
‫و ﻧﻮاﺧﺘﺮ و اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎر اﻧﺪﮐﯽ از ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﻧﯿﺰ در ﮔﻮﺷﻪ داغ و ﮐﻢﺳﻮی دﯾﺎﮔﺮام ﺟﺎ‬

‫‪١۴٠‬‬
‫‪١۴١‬‬ ‫‪ .١.٩‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :١.٩‬دﯾﺎﮔﺮام ﻫﺮﺗﺴﭙﺮاﻧﮓ ‪ -‬راﺳﻞ‪.‬‬

‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﻫﻢ ﻫﯿﺪروژنﺳﻮزی را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺟﺮم ﮐﻢ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏ‬

‫وﻟﯽ داغ ﻣﺎﻧﺪه و ﮐﻮﺗﻮﻟﻪ ﺳﻔﯿﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ )ﺳﺮ ﻧﻮﺷﺖ ﻫﺮ ﺳﺘﺎرهای ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﻓﺎز ﻫﯿﺪرونﺳﻮزی‬
‫ﺟﺮﻣﯽ ﮐﻢﺗﺮ از ‪ ١٫ ۴‬ﺟﺮم ﺧﻮرﺷﯿﺪ )ﺣﺪ ﭼﺎﻧﺪراﺳﮑﺎر( داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻮﺗﻮﻟﻪ ﺳﻔﯿﺪ ﺷﺪن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺟﺮم و روﺷﻨﺎﯾﯽ‬

‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﭘﺮﺟﺮمﺗﺮ روﺷﻦﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺳﺘﺎرهﻫﺎی رﺷﺘﻪ اﺻﻠﯽ ﺑﯿﻦ ﺟﺮم و‬
‫(‬ ‫)‬ ‫درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ﺳﺘﺎره ﺑﺴﺘﮕﯽ زﯾﺮ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪a‬‬
‫⋆‪L‬‬ ‫⋆‪M‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫‪٢٫ ۵ ≥ a ≥ ۴.‬‬
‫⊙‪L‬‬ ‫⊙‪M‬‬

‫اﯾﻦ راﺑﻄﻪ آﻣﭙﯿﺮﯾﮏ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر از رﺻﺪ ﺳﺘﺎرهﻫﺎی دوﺗﺎﯾﯽ و ﺗﺨﻤﯿﻦ ﺟﺮم و روﺷﻨﺎﯾﯽ دو‬
‫ﻫﻢدم ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺪلﻫﺎی ﺳﺘﺎرهای ﻫﻢ آن را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎزه ‪ ٢٫ ۵ − ۴‬ﺑﺮای‬
‫ﭘﺎراﻣﺘﺮ ‪ a‬ﺑﻪ ﺟﺮم ﺳﺘﺎره و ﻓﺮاواﻧﯽ ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﻋﻨﺼﺮﻫﺎی ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻣﻮﺟﻮد در آن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬

‫‪١۴١‬‬
‫‪١۴٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬ﮐﯿﻬﺎن ‪ -‬آنﭼﻪ از رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬

‫ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ‬

‫ﺑﻪ ﺑﺎور ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ ﻋﻨﺼﺮﻫﺎ در ﮐﯿﻬﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﺛﺎﻧﯿﻪ ﭘﺲ از ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻫﯿﺪروژن )‪ ،(٧٣ − ٧۵٪‬ﺳﭙﺲ ﻫﻠﯿﻮم )‪ ،(٢٣ − ٢۵٪‬و ﺳﭙﺲ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﺒﮏ دﯾﮕﺮ‬
‫)‪ (١ − ٢٪‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻨﺼﺮﻫﺎی ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ ﭘﺲ از ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻓﺎز‬
‫ﻫﯿﺪروژنﺳﻮزی و ﻫﻠﯿﻮمﺳﻮزی در درون ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن ﺳﺘﺎرهﻫﺎ را در‬
‫دو ﺟﻤﻌﯿﺖ ‪ I‬و ‪ II‬دﺳﺘﻪﺑﻨﺪی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ‪ II‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻧﺴﻞ اول و ﭘﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻨﺼﺮﻫﺎی‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦ در آنﻫﺎ ﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺟﻤﻌﯿﺖ ‪ I‬ﺟﻮانﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم زاﯾﺶ از ﮔﺎز و ﻏﺒﺎر ﻣﯿﺎن‬
‫ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺪاری از ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﺟﻤﻌﯿﺖ ﭘﯿﺮ و از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫ﻋﻨﺼﺮﻫﺎی ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮی دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﯿﺰان ﻋﻨﺼﺮﻫﺎی ﺳﻨﮕﯿﻦ در ﭼﻪﮔﻮﻧﮕﯽ ﺗﺤﻮل ﺳﺘﺎره ﻧﻘﺶ‬
‫ﻣﻬﻢ دارد‪.‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪی‬

‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﺸﺖ ﺳﯿﺎره از ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ واﺣﺪ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﺪول ‪ ١.٩‬اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮاﺗﺮ از‬
‫ﻧﭙﺘﻮن ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ ﮐﻮﯾﭙﺮ )‪ ،(Kuiper‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﺳﯿﺎرکﻫﺎی رﯾﺰ و درﺷﺖ از ‪ ٣٠‬ﺗﺎ ‪ ۵٠‬واﺣﺪ‬
‫ﻧﺠﻮﻣﯽ ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻠﻮﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺳﯿﺎره ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﺪ در اﯾﻦ ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﯿﻢﻗﻄﺮ ﺑﺰرگ ﻣﺪار آن ‪ ۴٠‬واﺣﺪ ﻧﺠﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬آنﺳﻮﺗﺮ از ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ ﮐﻮﯾﭙﺮ ﻫﻨﻮز ﺗﻮدهﻫﺎی ﺑﺰرگ‬
‫و ﮐﻮﭼﮏ ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺎیﺑﻨﺪ ﮔﺮاﻧﺶ ﺧﻮرﺷﯿﺪاﻧﺪ در ﮔﺴﺘﺮه وﺳﯿﻌﯽ ﺗﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل ﻧﻮری و‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﺮﻫﺎی اورت )‪ (Oort‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻫﻢ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫آﻟﻔﺎ ﻗﻨﻄﻮرس در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ١٫ ٣‬ﭘﺎرﺳﮏ‪،‬‬
‫ﺳﺘﺎره ﺑﺎرﻧﺎرد در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ١٫ ٨‬ﭘﺎرﺳﮏ‪،‬‬
‫ﺷﺒﺎﻫﻨﮓ )ﺷﻌﺮای ﯾﻤﺎﻧﯽ‪ (Sirius ،‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ٢٫ ۶‬ﭘﺎرﺳﮏ‪.‬‬

‫آراﯾﺶ اﺟﺮام ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ‪ -‬ردهﺑﻨﺪی ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ‬ ‫‪٢.٩‬‬

‫از دﻫﻪ ‪ ١٩٢٠‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻮ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﺑﻪ ﺟﺰ راه ﺷﯿﺮی‪ ،‬ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی دﯾﮕﺮی ﺑﯿﺮون از‬
‫راه ﺷﯿﺮی وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬ردهﺑﻨﺪی آنﻫﺎ از ﻧﻈﺮ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎی دﯾﮕﺮ آﻏﺎز ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪١۴٢‬‬
‫‪١۴٣‬‬ ‫‪ .٢.٩‬آراﯾﺶ اﺟﺮام ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ‪ -‬ردهﺑﻨﺪی ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ‬

‫ﺟﺪول ‪١.٩‬‬
‫ﻧﺎﻫﯿﺪ زﻣﯿﻦ ﺑﻬﺮام ﺑﺮﺟﯿﺲ ﮐﯿﻮان اوراﻧﻮس ﻧﭙﺘﻮن‬ ‫ﺗﯿﺮ‬
‫‪٣٠‬‬ ‫‪٢٠‬‬ ‫‪١٠‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪١٫ ۵‬‬ ‫‪١٫ ٠٠‬‬ ‫‪٠٫ ٧۵‬‬ ‫‪٠٫ ۴‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهﺗﺮﯾﻦ ردهﺑﻨﺪی ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز از آن ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد از آن ِ ﻫﺎﺑﻞ اﺳﺖ‬

‫)‪ .(١٩٢۶‬وی ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ را ﺑﻪ ﭼﻬﺎر رده ﺑﯿﻀﯽﮔﻮن‪ ،‬ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ‪ ،‬ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ ﻣﯿﻠﻪدار و ﺑﯽﻧﻈﻢ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﮑﻞ ‪ ،٢.٩‬ﺑﯿﻀﯽﮔﻮنﻫﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﺟﻪ ﺑﯿﻀﯽﮔﻮﻧﯽ از ‪ E٠‬ﺗﺎ ‪ E٧‬ردهﺑﻨﺪی ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ‪ E٧‬ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ‪ S٠‬و ‪ SB٠‬ﺟﺎ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﮐﺮوی ﺳﺎده ﯾﺎ ﮐﺮوی ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ در ﺑﯿﻀﯽﮔﻮنﻫﺎ و ‪ S٠‬ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﻫﻤﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮐﭙﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎزو‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺧﻮﺷﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬از اﺑﺮﻫﺎی ﮔﺎز و ﻏﺒﺎرِ ﺳﺘﺎرهزا ﻧﯿﺰ ﺗﻬﯽاﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﺘﺎرهﻫﺎیﺷﺎن ﭘﯿﺮ‬
‫و ﺟﻤﻌﯿﺖ ‪ II‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻ دو ﺑﺎزوی ﺑﺰرگ و ﺑﯿﺶﺗﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ دور ﺑﺮآﻣﺪﮔﯽ ﻣﺮﮐﺰی‬
‫ﮐﻬﮑﺸﺎن ﭘﯿﭽﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﺟﻪ ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﺑﺎزوﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﻤﺎدﻫﺎی ‪ ،Sb ،Sa‬و ‪ Sc‬ﻧﻤﻮده‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽﻫﺎی ﻣﯿﻠﻪدار‪ ،‬ﺑﺎزوﻫﺎ از دو ﺳﺮ ﯾﮏ ﻣﯿﻠﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و دور ﮐﻬﮑﺸﺎن‬
‫ﻣﯽﭘﯿﭽﻨﺪ‪ .‬در ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ در وﺳﻂ ﻣﯿﻠﻪ ﯾﮏ ﺑﺮآﻣﺪﮔﯽ ﻣﺮﮐﺰی ﻧﯿﺰ ﺟﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽﻫﺎی ﻣﯿﻠﻪدار را ﺑﺎ ﻧﻤﺎدﻫﺎی ‪ ،SBb ،SBa‬و ‪ SBc‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ‪ B‬ﻧﺸﺎن ﻣﯿﻠﻪ‬
‫و ‪ c ،b ،a‬ﻧﺸﺎن درﺟﻪ ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﺑﺎزوﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ﺑﯽﻧﻈﻢ ﺳﺎﺧﺘﺎر دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﻧﻈﻤﯽ در آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ‪ ،‬ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ ﻣﯿﻠﻪدار‪ ،‬و ﺑﯽﻧﻈﻢ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و اﺑﺮﻫﺎی ﮔﺎز و‬
‫ﻏﺒﺎر در ﺑﺎزوﻫﺎ و ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ ﺟﺎ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﺘﺎرهزاﯾﯽ دارﻧﺪ و ﺳﺘﺎرهﻫﺎﯾﺸﺎن ﺟﻮان و ﺟﻤﻌﯿﺖ‬
‫‪ I‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮐﻬﮑﺸﺎن راه ﺷﯿﺮی‬ ‫‪١.٢.٩‬‬

‫ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ از ‪ ٢ × ١٠١١‬ﺳﺘﺎره و ﻣﻘﺪار زﯾﺎدی ﮔﺎز و ﻏﺒﺎر ﻣﯿﺎنﺳﺘﺎرهای ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﮐﻬﮑﺸﺎن ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ ﻣﯿﻠﻪای اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎن از ﭼﻬﺎر ﺑﺎزوی ﺑﺰرگ و دو ﺑﺎزوی ﮐﻮﭼﮏ درﺳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ در‬

‫‪١۴٣‬‬
‫‪١۴۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬ﮐﯿﻬﺎن ‪ -‬آنﭼﻪ از رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٢.٩‬رده ﺑﻨﺪی ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ ‪ -‬ﻫﺎﺑﻞ ‪.١٩٢۶‬‬

‫ﺑﺎزوی ﮐﻮﭼﮏ اُرﯾﻮن )‪ (Orion‬ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ٨‬ﮐﯿﻠﻮﭘﺎرﺳﮏ از ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻬﮑﺸﺎن و ‪ ۶‬ﭘﺎرﺳﮏ ﺑﺎﻻی‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎن ﺟﺎ دارد‪ .‬ﻗﻄﺮ ﮐﻬﮑﺸﺎن راه ﺷﯿﺮی ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ‪ ٣٠‬ﮐﯿﻠﻮ ﭘﺎرﺳﮏ و ﺿﺨﺎﻣﺖ‬
‫آن ‪ ٣‬ﮐﯿﻠﻮﭘﺎرﺳﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻬﮑﺸﺎن راه ﺷﯿﺮی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﮐﻬﮑﺸﺎن ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ دور ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ .‬ﭼﺮﺧﺶ آن دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬دوره ﭼﺮﺧﺶ در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ ‪٢٣٠‬‬
‫ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺳﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫در وﺳﻂ ﮐﻬﮑﺸﺎن راهﺷﯿﺮی ﺑﺮآﻣﺪﮔﯽ ﮐﺮوی ﺑﺰرﮔﯽ ﺟﺎ دارد‪ .‬از اﻧﺒﻮﻫﯽ ﺳﺘﺎره ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎور ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺎهﭼﺎﻟﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺎ ﺟﺮم ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺑﺮآﻣﺪﮔﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬راه ﺷﯿﺮی‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﺑﺎزوﻫﺎ و ﺑﺮآﻣﺪﮔﯽ ﻣﺮﮐﺰی‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺎﻟﻪای ﮐﺮوی ﺑﺎ‬
‫ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻄﺮ ﺧﻮد ﮐﻬﮑﺸﺎن ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﻫﺎﻟﻪ ﭘﯿﺮ و ﺟﻤﻌﯿﺖ‬
‫‪ II‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺗﻮدهﻫﺎﯾﯽ از ﮔﺎز و ﻏﺒﺎر ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﯿﺰ در ﻫﺎﻟﻪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﺟﻤﻌﯿﺖ ‪ I‬ﺟﻮان ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﮔﺎز و ﻏﺒﺎر در ﺑﺎزوﻫﺎ و در ﺑﺮآﻣﺪﮔﯽ ﻣﺮﮐﺰی ﺟﺎ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎور ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﻮده ﮔﺎزی ﮐﺮوی ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از‬

‫‪١۴۴‬‬
‫‪١۴۵‬‬ ‫‪ .٢.٩‬آراﯾﺶ اﺟﺮام ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ‪ -‬ردهﺑﻨﺪی ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٣.٩‬ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺎزﺳﺎزی ﺷﺪه از راه ﺷﯿﺮی‪.‬‬

‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ از ﮔﺎز ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ‬ﺗﻬﯽ از ﻋﻨﺼﺮﻫﺎی ﺳﻨﮕﯿﻦ‪ ،‬ﮔﺎز ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه در زﯾﺮ‬
‫ﮔﺮاﻧﺶ ﺧﻮد ﻓﺸﺮده ﺷﺪه و ﺻﻔﺤﻪ و ﺑﺮآﻣﺪﮔﯽ ﻣﺮﮐﺰی ﮐﻬﮑﺸﺎن را ﺗﺸﮑﯿﻞ داده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺎز‬
‫ﻣﻘﺪاری از ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﭘﯿﺮ ﭘﯿﺸﯿﻦ را ﮐﻪ ﻋﻨﺼﺮﻫﺎی ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺘﺎرهﻫﺎی‬
‫ﻧﺴﻞ ﺑﻌﺪیِ ﺑﺎزوﻫﺎ و ﺑﺮآﻣﺪﮔﯽ ﻣﺮﮐﺰی داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺨﺸﯿﺪﮔﯽ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ در ﺑﺎزوﻫﺎ و ﻫﺎﻟﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎن ﻫﻤﮕﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺧﻮﺷﻪﻫﺎی ﺳﺘﺎرهای ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ده ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ده ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺳﺘﺎره در آن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ ﺷﮑﻞ ﮐﺮوی‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮﺷﻪﻫﺎی ﺳﺘﺎرهای ﮐﺮوی ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻫﺎﻟﻪ‬
‫ﮐﻬﮑﺸﺎن ﺟﺎ دارﻧﺪ و ﺟﻤﻌﯿﺖ ‪ II‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮﺷﻪﻫﺎی ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺻﻔﺤﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎن‪،‬‬
‫در ﺑﺎزوﻫﺎ و در ﺑﺮآﻣﺪﮔﯽ ﻣﺮﮐﺰی راه ﺷﯿﺮیاﻧﺪ‪ .‬ﺟﻮان و ﺟﻤﻌﯿﺖ ‪ I‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﮑﻞ ﻣﻨﻈﻤﯽ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮﺷﻪﻫﺎی ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ )ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎن راه ﺷﯿﺮیاﻧﺪ(‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ‪ ١٩٩۴‬رﺻﺪ در ﻃﻮلﻣﻮجﻫﺎی ﻓﺮوﺳﺮخ )‪ ٢٠‬ﻧﺎﻧﻮﻣﺘﺮ( ﻧﺸﺎن داد در ﭘﺸﺖ اﺑﺮﻫﺎی‬
‫ﮔﺎز و ﻏﺒﺎر در ﺻﻮرت ﻓﻠﮑﯽ ﻗﻮس )‪ (Sagittarius‬و در آن ﺳﻮی ﺑﺮآﻣﺪﮔﯽ ﻣﺮﮐﺰی راه ﺷﯿﺮی‬

‫‪١۴۵‬‬
‫‪١۴۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬ﮐﯿﻬﺎن ‪ -‬آنﭼﻪ از رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬

‫)ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ( ﯾﮏ ﮐﻬﮑﺸﺎن ﮐﻮﺗﻮﻟﻪ ﺑﯿﻀﯽﮔﻮن در درون راه ﺷﯿﺮی ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ]‪[٩‬‬
‫‪ .‬ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ آن ‪ ١٠‬ﻫﺰار ﺳﺎل ﻧﻮری ﺑﺮآورد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دور راه ﺷﯿﺮی در ﻣﺪاری ﻋﻤﻮد ﺑﺮ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎن و ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ ۵٠‬ﻫﺰار ﺳﺎل ﻧﻮری ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ .‬ﺳﺘﺎرهﻫﺎﯾﺶ ﺟﻤﻌﯿﺖ ‪ II‬اﻧﺪ و‬
‫ﮔﺎز و ﻏﺒﺎری در آن دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﻬﮑﺸﺎن راه ﺷﯿﺮی را ﭼﻨﺪ دور زده‪ ،‬و ﻫﺮ ﺑﺎر ﺗﻌﺪادی از‬
‫ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﺧﻮد را در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻬﮑﺸﺎن ﮐﻮﺗﻮﻟﻪ ﺑﯿﻀﯽﮔﻮن ‪SagDEG‬‬
‫ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ در ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎی دور ﺗﻮﺳﻂ راه ﺷﯿﺮی ﺑﻠﻌﯿﺪه ﺷﺪه و ﮐﻢ‬
‫ﮐﻢ در راه ﺷﯿﺮی ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫در ‪ ٢٠٠٣‬در ﺻﻮرت آﺳﻤﺎﻧﯽ ﮐﻠﺐ اﮐﺒﺮ ﮐﻬﮑﺸﺎن ﮐﻮﺗﻮﻟﻪ دﯾﮕﺮی آﺷﮑﺎر ﺷﺪ ]‪ .[١٣‬اﯾﻦ‬
‫ﮐﻮﺗﻮﻟﻪ ﺑﯽﻧﻈﻢ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ۴٢‬ﻫﺰار ﺳﺎل ﻧﻮری از ﻣﺮﮐﺰ راه ﺷﯿﺮی اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎر زﯾﺎدی ﻏﻮل ﺳﺮخ‬
‫در آن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﺎم )‪ Canis Majoris Dwarf (CMaD‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫‪ CMaD‬ﻧﯿﺰ ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ ﺑﯿﺮون از راه ﺷﯿﺮی ﺑﻮده و در ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎی دور ﺗﻮﺳﻂ راه ﺷﯿﺮی ﺑﻠﻌﯿﺪه‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن راه ﺷﯿﺮی‬ ‫‪٢.٢.٩‬‬

‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در درون راه ﺷﯿﺮی دو ﮐﻬﮑﺸﺎن ﮐﻮﺗﻮﻟﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﯿﻀﯽﮔﻮن و دﯾﮕﺮی ﺑﯽﻧﻈﻢ‪،‬‬
‫وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎی دور ﺗﻮﺳﻂ راه ﺷﯿﺮی ﺑﻠﻌﯿﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺰ اﯾﻦﻫﺎ دو ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫ﺳﺘﺎرهای ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﺮﻫﺎی ﻣﺎژﻻن ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮏ ﭘﺎیﺑﻨﺪ ﮔﺮاﻧﺶ راه ﺷﯿﺮیاﻧﺪ‪ .‬اﺑﺮﻫﺎی‬
‫ﻣﺎژﻻن را ﻣﯽﺗﻮان ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ﺑﯽﻧﻈﻢ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎژﻻنﻫﺎی ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ در‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی ‪ ۴٨‬و ‪ ۵٨‬ﮐﯿﻠﻮﭘﺎرﺳﮏ از ﻣﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻗﺪر ﻇﺎﻫﺮی آنﻫﺎ ‪ ٠/٨۶‬و ‪ ٢/٨۶‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺰ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺗﻮان از ‪ ٣٠ - ٢٠‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺘﺎرهای ﮐﻮﺗﻮﻟﻪ ﻧﺎم ﺑﺮد ﮐﻪ در‬
‫ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ راه ﺷﯿﺮیاﻧﺪ و ﻣﯽﺗﻮان اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ در ﺳﺎلﻫﺎی ﻧﻪ ﭼﻨﺪان دور‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫دادهﻫﺎی ﺗﻠﺴﮑﻮپﻫﺎی ﻓﻀﺎﯾﯽ و ﻣﮕﺎﺗﻠﺴﮑﻮپﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺪادﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﻪ اﻗﻤﺎر راه ﺷﯿﺮی اﻓﺰوده‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﻫﻢﺗﺮاز راه ﺷﯿﺮی و ﮐﻤﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ از راه ﺷﯿﺮی ﮐﻬﮑﺸﺎن ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ‬
‫اﻣﺮاةاﻟﻤﺴﻠﺴﻠﻪ )آﻧﺪروﻣﺪا‪ ،‬ﺑﺎﻧﻮی ﭘﺎی در زﻧﺠﯿﺮ( اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ٧٨٠‬ﮐﯿﻠﻮﭘﺎرﺳﮏ از زﻣﯿﻦ‬
‫ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻗﺪر ﻇﺎﻫﺮی و ﻣﻄﻠﻖ آن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ‪ ٣/۴۴‬و ‪ ٢١/۵-‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻟﮑﻪای در آﺳﻤﺎن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و در ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی در ﺻﻮراﻟﮑﻮاﮐﺐِ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬

‫‪١۴۶‬‬
‫‪١۴٧‬‬ ‫‪ .٢.٩‬آراﯾﺶ اﺟﺮام ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ‪ -‬ردهﺑﻨﺪی ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ‬

‫ﺻﻮﻓﯽ رازی ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺪروﻣﺪا ﻣﺎﻧﻨﺪ راه ﺷﯿﺮی اﻗﻤﺎر ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮏ ﻓﺮاوان دارد‪.‬‬

‫ﮔﺮوه ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ﻣﺤﻠﯽ‬

‫ﺑﻪ ﺟﺰ راه ﺷﯿﺮی و آﻧﺪروﻣﺪا‪ ،‬در ﮔﺴﺘﺮهای ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ‪ ٣/١‬ﻣﮕﺎﭘﺎرﺳﮏ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ‪۵۴‬‬
‫ﮐﻬﮑﺸﺎن دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ آنﻫﺎ ﮐﻮﺗﻮﻟﻪﻫﺎی ﺑﯽﻧﻈﻢ و ﺑﯿﻀﯽﮔﻮناﻧﺪ‪ ،‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫را ﮔﺮوه ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ﻣﺤﻠﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬اﻋﻀﺎی ﮔﺮوه ﻣﺤﻠﯽ در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫و »وﯾﺮﯾﺎﻟﯽ« ﺷﺪهاﻧﺪ )ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل دﯾﻨﺎﻣﯿﮑﯽ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ و ﻗﻀﯿﻪ وﯾﺮﯾﺎل در آنﻫﺎ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪:‬‬
‫دو ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺮژی ﺟﻨﺒﺸﯽ ‪ +‬اﻧﺮژی ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ = ‪.٠‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۴.٩‬ﮔﺮوه ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ﻣﺤﻠﯽ‪ .‬اﻋﻀﺎی ﮔﺮوه در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ”وﯾﺮﯾﺎﻟﯽ”‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪١۴٧‬‬
‫‪١۴٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬ﮐﯿﻬﺎن ‪ -‬آنﭼﻪ از رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬

‫ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ و اﺑﺮﺧﻮﺷﻪﻫﺎی ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ‬ ‫‪٣.٢.٩‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ‪ :‬ﻣﺮاد از ﺧﻮﺷﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺧﻮﺷﻪﻫﺎی‬
‫ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ ﯾﮑﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪ و ﻣﻨﻈﻮر از آنﻫﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﺳﺘﺎرهﻫﺎی‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻢ در ﺻﻔﺤﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎن راه ﺷﯿﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮐﯿﻬﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ در ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن‬
‫ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ در اﺑﺮﺧﻮﺷﻪﻫﺎ و ﻫﻨﻮز ﺟﻤﻊ ﺷﺪن اﺑﺮﺧﻮﺷﻪﻫﺎ در ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎی ﺑﺰرگﺗﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﻮارهﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرت آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺳﻨﺒﻠﻪ )‪ (Virgo‬وﯾﺮﮔﻮ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﭘﻨﺠﺎه ﺧﻮﺷﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ در‬
‫ﮔﺴﺘﺮهای ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﮕﺎﭘﺎرﺳﮏ ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و اﺑﺮﺧﻮﺷﻪ ﻣﺤﻠﯽ ﯾﺎ اﺑﺮ ﺧﻮﺷﻪ ﺳﻨﺒﻠﻪ‬
‫را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﭘﺮﺷﻤﺎرﺗﺮﯾﻦ ﻋﻀﻮ آن ﺧﻮﺷﻪ وﯾﺮﮔﻮ ﺑﺎ ‪ ٢٠٠٠‬ﮐﻬﮑﺸﺎن‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ٢٠‬ﻣﮕﺎﭘﺎرﺳﮑﯽ از ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﮐﻢﺷﻤﺎرﺗﺮﯾﻦ ﻋﻀﻮ آن ﺧﻮﺷﻪ ﻓﻮرﻧﺎﮐﺲ )‪ (Fornax‬در‬
‫ﺻﻮرت آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻓﻮرﻧﺎﮐﺲ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺮﺧﻮﺷﻪﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ دوری از ﻣﺎ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از ‪:‬‬
‫اﺑﺮ ﺧﻮﺷﻪ ﮔﯿﺴﻮ ‪ Coma‬ﺷﺎﻣﻞ دو ﺧﻮﺷﻪ ﮐﻮﻣﺎ و ﺧﻮﺷﻪ اﺳﺪ )‪(Leo‬؛‬
‫اﺑﺮﺧﻮﺷﻪ ﺷﺠﺎع )ﻣﺎر ﺑﺎرﯾﮏ( )‪ (Hydra‬ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺧﻮﺷﻪﻫﺎی ﻫﺎﯾﺪرا و آﻧﺘﯿﻞ )‪(Antila‬؛‬
‫اﺑﺮﺧﻮﺷﻪ ﻗﻨﻄﻮرس )‪ ،Centaurus‬آﺑﻞ ‪(٣۵٢۶‬؛‬
‫اﺑﺮ ﺧﻮﺷﻪ ﺑﺮﺳﺎووش‪-‬ﺣﻮت )‪ .(Perseus-Pices‬اﯾﻦ اﺑﺮﺧﻮﺷﻪ دﯾﻮاری از ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮل‬
‫‪ ٩٠‬ﻣﮕﺎﭘﺎرﺳﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﻀﻮ اﯾﻦ دﯾﻮاره‪ ،‬ﺧﻮﺷﻪ ﺑﺮﺳﺎووش )آﺑﻞ ‪ (۴٢۶‬اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در اﻧﺘﻬﺎی دﯾﻮاره در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ١۵٠‬ﻣﮕﺎﭘﺎرﺳﮏ از ﻣﺎ ﺟﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻬﯽﺟﺎﻫﺎ‪ ،‬رﺷﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺮهﻫﺎ و دﯾﻮارهﻫﺎ ‪ -‬ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺳﻔﻨﺠﯽ ﮐﯿﻬﺎن‬ ‫‪۴.٢.٩‬‬

‫در ﮐﯿﻬﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ و اﺑﺮﺧﻮﺷﻪﻫﺎ ﭘﺨﺶ ﻫﻤﮕﻦ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﮔﺴﺘﺮهﻫﺎی ﺑﺰرﮔﯽ از ﮐﯿﻬﺎن‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻬﯽ از ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ و ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻬﯽﺟﺎی ﺛﻮر )‪ (Taurus‬ﺑﺎ اﻧﺪازه ‪٣٠‬‬
‫ﻣﮕﺎﭘﺎرﺳﮏ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﮐﺮوی اﺳﺖ‪ .‬دﯾﻮاره آن را ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ و ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪،‬‬
‫و اﺑﺮﺧﻮﺷﻪ ﺑﺮﺳﺎووش ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ دﯾﻮاره اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻬﯽﺟﺎﻫﺎ اﻧﺪازهﻫﺎﯾﯽ ﻣﯿﺎن ‪١٠٠ - ١٠‬‬
‫ﻣﮕﺎﭘﺎرﺳﮏ دارﻧﺪ‪ .‬ﭼﮕﺎﻟﯽ ﻣﺎده در آنﻫﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻢﺗﺮ از ﭼﮕﺎﻟﯽ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﮐﯿﻬﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺗﺎﮐﯿﺪی ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﺑﺮ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺳﺘﺎرهﻫﺎ در ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ و ﮐﻬﮑﺸﺎنﻬﺎ در ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ‬
‫و اﺑﺮﺧﻮﺷﻪﻫﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮐﯿﻬﺎن در ﻣﻘﯿﺎس ﺻﺪﻫﺎ ﻣﯿﻠﯿﺎرد ﭘﺎرﺳﮏ ﻫﻤﮕﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﺳﻔﻨﺠﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ و ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ دﯾﻮارهﻫﺎی ﺣﺒﺎبﻫﺎی آن را ﺗﺸﮑﯿﻞ‬

‫‪١۴٨‬‬
‫‪١۴٩‬‬ ‫‪ .٣.٩‬ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ ‪ -‬ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺎﻟﯽ‪-‬ﻓﯿﺸﺮ‬

‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل اﺳﻔﻨﺞ در ﻣﻘﯿﺎس ﺑﺰرگﺗﺮ از اﻧﺪازه ﺣﺒﺎبﻫﺎ ﻫﻤﮕﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۵.٩‬ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺳﻔﻨﺠﯽ ﮐﯿﻬﺎن‪ .‬اﺳﻔﻨﺞ در ﺑﺰرگ ﻣﻘﯿﺎس ﻫﻤﮕﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ ‪ -‬ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺎﻟﯽ‪-‬ﻓﯿﺸﺮ‬ ‫‪٣.٩‬‬

‫در ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی ﺑﻪ ﻗﺪر ﮐﺎﻓﯽ دور از ﻣﺮﮐﺰ ﻫﺮ ﮐﻬﮑﺸﺎن اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﮐﻬﮑﺸﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ‬
‫ﺗﻮده ﮐﺮوی دﯾﺪه ﺷﻮد و ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﮔﺮاﻧﺸﯽ آن ﺑﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .−GM/r ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ‬
‫ﺗﻮده ﮔﺎز ﯾﺎ ﺳﺘﺎرهای در دور دﺳﺖﻫﺎی ﮐﻬﮑﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﺳﺮﻋﺖ ﭼﺮﺧﺶ آن دور‬
‫ﮐﻬﮑﺸﺎن از راﺑﻄﻪ زﯾﺮ ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪v ٢ (r) → GM/r.‬‬

‫رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰی را ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺳﺮﻋﺖ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و اﺑﺮﻫﺎی ﻫﯿﺪروژن‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی دور از ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪،‬‬

‫‪ v٢ (r) .١‬ﻣﺠﺎﻧﺐ اﻓﻘﯽ دارد‪،‬‬

‫‪١۴٩‬‬
‫‪١۵٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬ﮐﯿﻬﺎن ‪ -‬آنﭼﻪ از رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬
‫√‬ ‫√‬
‫∞‪.v ٢ → v‬‬
‫∝ ‪٢‬‬ ‫‪ .٢‬اﻧﺪازه ﻣﺠﺎﻧﺐ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ‪ GM‬اﺳﺖ‪GM :‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :۶.٩‬ﺳﺮﻋﺖ دوران ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و اﺑﺮﻫﺎی ﻫﯿﺪروژن دور ﮐﻬﮑﺸﺎن ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ ‪ .NGC 6503‬اﻧﺪازهﮔﯿﺮیﻫﺎ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺧﻄﺎی رﺻﺪی آنﻫﺎ ﺑﺎ داﯾﺮه ﺑﺮای ﺳﺘﺎرهﻫﺎ‪ ،‬و ﻣﺮﺑﻊ ﺑﺮای اﺑﺮﻫﺎی ﻫﯿﺪروژن ﻧﻤﻮده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺧﻂﭘﺮ‬
‫ﻧﻤﻮدار ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ اﻧﺤﺮاف ﻣﺮﺑﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻘﻄﻪﻫﺎی رﺻﺪی ﮔﺬراﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺧﻂﭼﯿﻦ و ﻧﻘﻄﻪﭼﯿﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻬﻢ ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﺻﻔﺤﻪ ﮐﻬﮑﺸﺎن و اﺑﺮﻫﺎی ﮔﺎز و ﻏﺒﺎر ﻣﻮﺟﻮد در ﮐﻬﮑﺸﺎن در ﺗﺎﻣﯿﻦ ﺳﺮﻋﺖ دوراﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺧﻂ‪-‬ﻧﻘﻄﻪﭼﯿﻦ ﺳﻬﻢ ﮔﻢ ﺷﺪه ﻋﺎﻣﻞ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮع دو ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺧﻂﭼﯿﻦ و ﻧﻘﻄﻪﭼﯿﻦ‬
‫اﻓﺰوده ﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﺤﻨﯽ ﺳﯿﺎه رﺻﺪی ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ]‪.[١٨‬‬
‫اﯾﻦ دو ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺎﻟﯽ‪-‬ﻓﯿﺸﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺎﻟﯽ‪-‬ﻓﯿﺸﺮ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﻣﺎده ﺑﺎرﯾﻮﻧﯽ ﮐﻬﮑﺸﺎن )ﻣﺎده ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و اﺑﺮﻫﺎی ﮔﺎز و ﻏﺒﺎر( ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ‬
‫از آن اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ را ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﺮاﻧﺶ ﻗﻮیﺗﺮی ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ .‬دو رﻫﯿﺎﻓﺖ‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .١‬ﭼﯿﺰی ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ‪ ،‬ﻫﻢزاد ﺑﺎ ﻣﺎده ﺑﺎرﯾﻮﻧﯽ‪ ،‬در درون و ﺑﯿﺮون ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ وﺟﻮد‬
‫دارد و ﮔﺮاﻧﺶ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻧﺪرﮐﻨﺶ ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺎده ﺑﺎرﯾﻮﻧﯽ ﮔﺮاﻧﺸﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز دﯾﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬

‫‪١۵٠‬‬
‫‪١۵١‬‬ ‫‪ .٣.٩‬ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ ‪ -‬ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺎﻟﯽ‪-‬ﻓﯿﺸﺮ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٧.٩‬ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺳﺮﻋﺖ دوران ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و اﺑﺮﻫﺎی ﻫﯿﺪروژن در ﭼﻨﺪ ﮐﻬﮑﺸﺎن ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ‪ .‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ]‪.[١٨‬‬

‫ﮔﺮﻓﺖ ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ اﻧﺪرﮐﻨﺶ اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد و ﻣﺎده ﺑﺎرﯾﻮﻧﯽ ﻧﺪارد‪ .‬در ﻏﯿﺮ‬
‫اﯾﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﮑﻨﯿﮏﻫﺎی رﺻﺪی دﻗﯿﻘﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪﺗﺎ ﺑﺎﯾﺪ دﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢‬ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ و اﻧﯿﺸﺘﻨﯽ در ﻣﻘﯿﺎس ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ دﻗﯿﻖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ ﯾﮏ‬

‫ﮔﺮاﻧﺶ ﺟﺎیﮔﺰﯾﻦ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪.‬‬

‫داﺳﺘﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎﻋﺪهای ﺑﺮ ﮔﺮاﻧﺶ ﮔﻢﺷﺪه ﻓﺮﺿﯽ ﯾﺎ ﻣﺎده دﯾﺪه ﻧﺸﺪه ﺗﺎرﯾﮏ‬
‫ﻓﺮﺿﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺘﻮان ﮔﺮاﻧﺶ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻧﯿﻮﺗﻨﯽ ﯾﺎ اﻧﯿﺸﺘﻨﯽ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺎﻋﺪهﻣﻨﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورد‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺎﻋﺪهای در دﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺎن را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ ﯾﺎ دﺳﺖﮐﺎری در‬
‫ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ دو ﻧﻈﺮ را ﯾﮑﯽ وﻟﯽ ﺑﻪ دو زﺑﺎن ﻣﺘﻔﺎوت داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫‪١۵١‬‬
‫‪١۵٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬ﮐﯿﻬﺎن ‪ -‬آنﭼﻪ از رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬

‫دوری و دوریﺳﻨﺠﯽ در اﻧﺪازهﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‬ ‫‪۴.٩‬‬

‫دوری ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ زﻣﯿﻦ از ﺧﻮرﺷﯿﺪ ‪ ١۴٩ ۵٩٨ ٠٠٠‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن آن را ﯾﮏ‬
‫واﺣﺪ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮای ﺳﻨﺠﯿﺪن دوریﻫﺎ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪی و ﻣﺎﻧﻨﺪﻫﺎی آن ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ دوریﻫﺎ در اﻧﺪازهﻫﺎی راه ﺷﯿﺮی‪ ،‬و ﺑﯿﺮون از راه ﺷﯿﺮی را ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺳﻨﺠﻨﺪ؟‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ دوری ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺗﮑﻨﯿﮏ دوریﺳﻨﺠﯽ در زﯾﺮ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ‬ ‫‪١.۴.٩‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ دو ﻧﺎﻇﺮ در روی زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ از ﻫﻢدﯾﮕﺮ‪ ،‬از ﺑﺨﺸﯽ از آﺳﻤﺎن‬
‫ﺷﺐ ﮐﻪ ﻧﺎﻫﯿﺪ در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﮑﺲ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﻋﮑﺲﻫﺎی ﺧﻮد را روی ﻫﻢ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻫﯿﺪ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ دﯾﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ را اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ )‪ (Parallax‬ﻧﺎﻫﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ از دو ﺟﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ رﺻﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﺎ زاوﯾﻪ ‪ α‬ﺑﺮﺣﺴﺐ رادﯾﺎن‬
‫ﺳﻨﺠﯿﺪ و ﺑﺎ داﺷﺘﻦ دوری ‪ D‬دو راﺻﺪ‪ ،‬دوری ‪ d‬ﻧﺎﻫﯿﺪ از زﻣﯿﻦ را ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬
‫=‪d‬‬ ‫≈‬ ‫)‪(١.٩‬‬
‫‪sin α‬‬ ‫)‪α(radian‬‬

‫ﺗﻠﺴﮑﻮپﻫﺎی اﻣﺮوزی ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮﻫﺎ را ﺑﺎ دﻗﺖ ﺻﺪم ﺛﺎﻧﯿﻪ و ﺑﻬﺘﺮ اﻧﺪازه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‬
‫)ﻣﺎﻫﻮاره ﮔﺎﯾﺎ )‪ (Gaia‬ﻫﻢاﮐﻨﻮن ﻗﺪرت ﺗﻔﮑﯿﮏ ﭼﻨﺪ ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﯿﻮم ﺛﺎﻧﯿﻪ دارد(‪ .‬ﻗﻄﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺰ‬
‫ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ‪ ١٣‬ﻫﺰار ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮﻫﺎی ﻣﺎه‪ ،‬ﻧﺎﻫﯿﺪ و ﺑﻬﺮام را ﺑﺎ‬
‫ﺗﻠﺴﮑﻮپﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ از ﻫﻢ دورﻧﺪ رﺻﺪ ﮐﺮد و دوری آنﻫﺎ را ﺑﺎ دﻗﺖﻫﺎی‬
‫ﭼﻨﺪﺻﺪ ﻣﺘﺮ اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی ﺳﯿﺎرهﻫﺎی دورﺗﺮ را ﺑﺎ ﻣﺜﻠﺚﺑﻨﺪی در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژیﻫﺎی رادار و ﻟﯿﺰر دوریﯾﺎﺑﯽ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﺑﺴﯿﺎر‬
‫آﺳﺎنﺗﺮ و دﻗﯿﻖﺗﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻮج رادار ﺑﻪ ﺗﯿﺮ و ﺑﻬﺮام و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻗﻤﺮﻫﺎی ﮐﯿﻮان‬
‫و ﺑﺮﺟﯿﺲ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬زﻣﺎن رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ آن را اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺖ و دوری را ﺑﺎ دﻗﺖ ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ و‬
‫ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎرﯾﮑﻪ ﻟﯿﺰر ﺑﻪ ﻣﺎه ﺗﺎﺑﺎﻧﺪ و ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ و دوری از ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ را‬
‫ﺑﺎ دﻗﺖ ﭼﻨﺪ ده ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در دوریﻫﺎی ﻣﯿﺎن ﺳﺘﺎرهای‪ ،‬رادار و ﻟﯿﺰر ﮐﺎراﯾﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﮑﻨﯿﮏ اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ ﺑﺎ‬
‫ﮔﺰﯾﺪن دوری زﻣﯿﻦ ﺗﺎ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎﯾﻪ ﮐﺎرﮔﺸﺎﺳﺖ‪ .‬زﻣﯿﻦ ﻫﺮ ﺷﺶ ﻣﺎه ﻧﯿﻤﯽ از ﻣﺪار‬

‫‪١۵٢‬‬
‫‪١۵٣‬‬ ‫‪ .۴.٩‬دوری و دوریﺳﻨﺠﯽ در اﻧﺪازهﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‬

‫ﺧﻮد دور ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ و دو واﺣﺪ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺳﺘﺎره ﺧﯿﻠﯽ دور‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺻﺪ آن ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی زﻣﺎﻧﯽ ﺷﺶ ﻣﺎﻫﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﺎرهﻫﺎی دورﺗﺮ اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ‬
‫ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬اﮔﺮ اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ ﺳﺘﺎره در آﺳﻤﺎن ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺷﺶ ﻣﺎﻫﻪ را ﺑﻪ ﺛﺎﻧﯿﻪ‬
‫ﮐﻤﺎﻧﯽ ﺑﺴﻨﺠﯿﻢ و آن را ﺑﺎ ‪ ٢α‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﺘﺎره ﺗﺎ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪١au‬‬
‫‪d(parsec) = ′′ .‬‬
‫‪α‬‬
‫ﺗﻠﺴﮑﻮپﻫﺎی اﻣﺮوزی زاوﯾﻪﻫﺎ را ﺑﺎ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺻﺪم ﺛﺎﻧﯿﻪ و ﺑﻬﺘﺮ اﻧﺪازه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٨.٩‬ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﺮ ﺷﺶ ﻣﺎه زﻣﯿﻦ ﻧﯿﻢ دور دور ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮدد و دو واﺣﺪ ﻧﺠﻮﻣﯽ در آﺳﻤﺎن ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ دوری و ﻧﺰدﯾﮑﯽﺷﺎن از ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی ﭼﻨﺪﺻﺪ ﭘﺎرﺳﮏ و ﺑﯿﺸﺘﺮ را اﻧﺪازه‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﯽ از ﮐﻬﮑﺸﺎن را در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ اﻧﺪازهﻫﺎی راه‬

‫‪١۵٣‬‬
‫‪١۵۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬ﮐﯿﻬﺎن ‪ -‬آنﭼﻪ از رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬

‫ﺷﯿﺮی از ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺻﺪ ﻫﺰار ﭘﺎرﺳﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﮑﻨﯿﮏ دﯾﮕﺮی ﺑﺮای دوریﯾﺎﺑﯽ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺪر ﻇﺎﻫﺮی و ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ ‪ -‬ﻣﺪول ﻓﺎﺻﻠﻪ‬ ‫‪٢.۴.٩‬‬

‫ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن ﻗﺪرﻫﺎی ﻇﺎﻫﺮی و ﻣﻄﻠﻖ روﺷﻨﺎن آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻟﮕﺎرﯾﺘﻢ ﻣﯿﺰان‬
‫درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ﮐﻪ از آنﻫﺎ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺳﻨﺠﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ﺑﺎ درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ذاﺗﯽ‬
‫)‪ (Lumosity, L‬روﺷﻦ آﺳﻤﺎﻧﯽ و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ وارون ﺗﻮان دوم دوری آن‪ ،d٢ ،‬از رﺻﺪﮐﻨﻨﺪه‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪر ﻇﺎﻫﺮی ‪ m‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪L‬‬
‫‪m = −٢٫ ۵ log١٠‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪٢٫ ۵ ≈ ١٠٠١/۵ .‬‬
‫)‪d٢ (pc‬‬

‫ﺿﺮﯾﺐ ‪ ،٢٫ ۵‬ﻗﺮارداد اﺳﺖ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ رﯾﺸﻪ ﭘﻨﺠﻢ ‪ ١٠٠‬اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ روﺷﻦ آﺳﻤﺎﻧﯽ‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ ١٠‬ﭘﺎرﺳﮏ ﻓﺮض ﺷﻮد ﻋﺪدی را ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﻮل ﺑﺎﻻ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ را ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫‪L‬‬
‫‪M = −٢٫ ۵ log١٠‬‬
‫( ‪١٠٢‬‬ ‫)‪pc‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒﻫﺎ از دو روﺷﻦ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻗﺪر ﺑﺎﻫﻢ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ ،‬روﺷﻦ ﭘﺮﺳﻮﺗﺮ‬
‫√‬
‫‪ ۵ ١٠٠ ≈ ٢٫ ۵١٢‬ﺑﺮاﺑﺮ روﺷﻦﺗﺮ از روﺷﻦ ﮐﻢﺳﻮﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ‪ m − M‬را ﻣﺪول ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ داﺷﺘﻦ آن ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺎﺻﻠﻪ روﺷﻨﺎن آﺳﻤﺎﻧﯽ‬
‫را ﺗﺎ رﺻﺪﮐﻨﻨﺪه ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪:‬‬

‫‪m − M = ۵ log١٠ d − ۵,‬‬ ‫‪d(pc) = ١٠(m−M +۵)/۵ .‬‬

‫ﺑﺎ ﯾﺎری اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮل ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی دور و ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ و ﻣﯿﺎنﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ را اﻧﺪازه‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل اﮔﺮ ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ ‪ −٢١‬ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻠﺴﮑﻮپ ده ﻣﺘﺮی ﮐ‪‬ﮏ )‪(Keck‬‬
‫ﻗﺪر ﻇﺎﻫﺮی آن را ‪ +٢۴‬اﻧﺪازه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪ آن ﺗﺎ ﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬

‫‪d = ١٠(٢۴+٢١+۵)/۵ = ١٠١٠ pc = ١٠Gpc.‬‬

‫وﻟﯽ ﻗﺪر ﮐﺪام روﺷﻦ آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺎ رﺻﺪ ﻗﺪر ﻇﺎﻫﺮی آن‪ ،‬دوریاش را‬
‫ﺣﺴﺎب ﮐﻨﯿﻢ؟‬

‫‪١۵۴‬‬
‫‪١۵۵‬‬ ‫‪ .۴.٩‬دوری و دوریﺳﻨﺠﯽ در اﻧﺪازهﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ :٩.٩‬ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ آرآر ﻟﯿﺮی‪.‬‬

‫ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻗﯿﻔﺎووﺳﯽ و آرآر ﻻﯾﺮی‬ ‫‪٣.۴.٩‬‬

‫ﺳﺘﺎرهﻫﺎی ﻗﯿﻔﺎووﺳﯽ )‪ (Cepheids‬دارای ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ روﺷﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ −١ ،‬اﻟﯽ ‪ −۶‬ﻗﺪر‪ .‬درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﻈﻢ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﻢ اﻟﯽ ﯾﮏ ﻗﺪر‪ .‬دوره ﺗﻨﺎوب ﺗﻐﯿﯿﺮات آنﻫﺎ از ﭼﻨﺪ روز‬
‫ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ اﻧﺪازه دوره ﺗﻨﺎوب ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ ﺳﺘﺎره ﻧﯿﺰ ﭘﺮﺳﻮﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬راﺑﻄﻪ دﻗﯿﻘﯽ ﺑﯿﻦ درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ذاﺗﯽ ﺳﺘﺎره و دوره ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﯿﻔﺎووﺳﯽﻫﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮﺟﺮمﺗﺮ و ﭼﻨﺪ ده ﺑﺮاﺑﺮ درﺧﺸﻨﺪهﺗﺮ از ﺧﻮرﺷﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻏﻮل و اﺑﺮ‬
‫ﻏﻮلاﻧﺪ‪ .‬از دوردﺳﺖﻫﺎ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻗﺪرﻇﺎﻫﺮی و دوره ﺗﻐﯿﯿﺮ آنﻫﺎ رﺻﺪ ﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ داﺷﺘﻦ دوره ﺗﻐﯿﯿﺮات روﺷﻨﺎﯾﯽ ﺳﺘﺎره‪ ،‬ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ آن را ﻣﯽﺗﻮان از راﺑﻄﻪ درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ‬
‫و دوره ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و ﺑﻪ ﻣﺪول ﻓﺎﺻﻠﻪ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﯾﺎری ﻗﯿﻔﺎووﺳﯽﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی ﭼﻨﺪ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﭘﺎرﺳﮏ را اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮐﺸﻒ راﺑﻄﻪ درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ و دوره‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻗﯿﻔﺎووﺳﯽﻫﺎ در دﻫﻪ ‪ ١٩١٠‬و ﮐﺎﻟﯿﺒﺮه ﺷﺪن آن در دﻫﻪ ‪ ١٩٢٠‬داﺳﺘﺎن دﻟﮑﺸﯽ در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﺧﺘﺮﻓﯿﺰﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ ﮐﺎﻟﯿﺒﺮاﺳﯿﻮن را ﻧﺎﺳﺎ در ‪ ٢٠٠٨‬اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺘﺎرهﻫﺎی آرآرﻻﯾﺮی )‪ (RR Lyrea‬ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﯿﻔﺎووﺳﯽﻫﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ روﺷﻨﺎﯾﯽ ﻣﻨﻈﻢ دارﻧﺪ‪ .‬ﺟﺰ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ دوره ﺗﻐﯿﯿﺮ آنﻫﺎ از دو ﺳﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﺗﺎ روز اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖﺷﺎن ﻧﯿﺰ از ﻗﯿﻔﺎووﺳﯽﻫﺎ‬
‫ﮐﻢﺳﻮﺗﺮ و در دور و ﺑﺮ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﯾﺎری ﻗﯿﻔﺎووﺳﯽﻫﺎ و آرآر ﻻﯾﺮیﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی‬
‫ﭼﻨﺪ ﻣﯿﻠﯿﻮن و ﭼﻨﺪﺻﺪ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﭘﺎرﺳﮏ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫‪١۵۵‬‬
‫‪١۵۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬ﮐﯿﻬﺎن ‪ -‬آنﭼﻪ از رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬

‫ﻧﻮاﺧﺘﺮان و اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮان‬ ‫‪۴.۴.٩‬‬

‫ﺑﺮای دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی ﻣﯿﻠﯿﺎرد و ﭼﻨﺪ ﻣﯿﻠﯿﺎرد ﭘﺎرﺳﮏ ﺑﻪ روﺷﻨﺎنِ ﻫﻨﻮز ﭘﺮﺳﻮﺗﺮی ﻧﯿﺎز‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮوﻫﯽ از ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﺮم و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ دارﻧﺪ در ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﻣﻨﻔﺠﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در ﯾﮏ ﺑﺎزه زﻣﺎﻧﯽ ﭼﻨﺪ روزه ﺑﻪ اﻧﺪازه ﭼﻨﺪ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺳﺘﺎره )ﻧﻮاﺧﺘﺮان( ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ‬
‫ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺳﺘﺎره )اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮان( ﻣﯽدرﺧﺸﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮآورد ﺷﺪه در ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ راه ﺷﯿﺮی و‬
‫آﻧﺪروﻣﺪا در ﻫﺮ ده ﺳﺎل ﭼﻨﺪ ﻧﻮاﺧﺘﺮ و در ﻫﺮ ﺻﺪﺳﺎل ﯾﮏ اﺑﺮ ﻧﻮاﺧﺘﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻗﺪر‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻮاﺧﺘﺮان و اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮان را ﻣﯽﺗﻮان از آﻣﺎرﻫﺎی رﺻﺪی ﯾﮏﺻﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺗﺨﻤﯿﻦ‬
‫زد‪ .‬ﺑﺎ ﯾﺎری اﯾﻦ آﻣﺎر ﮐﺎﻟﯿﺒﺮهﺷﺪه و رﺻﺪ ﻗﺪر ﯾﮏ ﻧﻮاﺧﺘﺮ ﯾﺎ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ﺗﺎزه ﭘﯿﺪاﺷﺪه ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی ﭼﻨﺪ ﻣﮕﺎﭘﺎرﺳﮏ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫اﻧﺒﺴﺎط ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‬ ‫‪۵.۴.٩‬‬

‫ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ دﭘﻠﺮ )‪ :(Doppler‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺲ اﮔﺮ ﭼﺸﻤﻪ ﻧﻮر و آﺷﮑﺎرﺳﺎزِ‬

‫آن از ﻫﻢ و ﺑﻪ ﻫﻢ دور و ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ ﻃﻮلﻣﻮج ‪ λ‬ﯾﺎ ﺑﺴﺎﻣﺪ ‪ ν‬ﻧﻮری ﮐﻪ در آﺷﮑﺎرﺳﺎز درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ ﻃﻮلﻣﻮج ‪ λ٠‬ﯾﺎ ﺑﺴﺎﻣﺪ ‪ ν٠‬ﻧﻮری ﮐﻪ از ﭼﺸﻤﻪ ﻧﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎوت آنﻫﺎ در ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮐﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﺴﺒﯽ ﭼﺸﻤﻪ و آﺷﮑﺎرﺳﺎز اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪λ − λ٠‬‬ ‫‪ν − ν٠‬‬ ‫‪ν − ν٠‬‬ ‫‪v‬‬
‫=‪z‬‬ ‫=‬ ‫≈‬ ‫‪= ,‬‬
‫‪λ٠‬‬ ‫‪ν‬‬ ‫‪ν٠‬‬ ‫‪c‬‬

‫ﮐﻪ درآن ‪ v‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﺴﺒﯽ ﭼﺸﻤﻪ و آﺷﮑﺎرﺳﺎز و ‪ c‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر اﺳﺖ‪ z .‬اﮔﺮ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ رﻧﮓ‬
‫ﻧﻮر ﺳﺮخﺗﺮ دﯾﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻧﺸﺎن دور ﺷﺪن ﭼﺸﻤﻪ و آﺷﮑﺎرﺳﺎز از ﻫﻢدﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻮر ﭼﺸﻤﻪ آﺑﯽﺗﺮ و ﻧﺸﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﭼﺸﻤﻪ و آﺷﮑﺎرﺳﺎز ﺑﻪ ﻫﻢدﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ z‬اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺷﺪه ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی دور ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ آن را ﭘﺎراﻣﺘﺮ‬
‫ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﺧﺘﺮﻣﺎران ﺑﺎ روشﻫﺎی ﺑﯿﻨﺎبﻧﮕﺎری ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ‪ z‬را ﺑﺎ دﻗﺖﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺧﻮب اﻧﺪازه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺳﺮﻋﺖ دور و ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﭼﺸﻤﻪ و آﺷﮑﺎر ﺳﺎز را‪ ،‬ﺑﺪون داﻧﺴﺘﻦ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪ .‬اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ و ﺑﻨﻔﺸﯿﺪﮔﯽ ﻣﻮج ﻫﺎی اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﭘﺮﮐﺎرﺑﺮدﺗﺮﯾﻦ ﺗﮑﻨﯿﮏﻫﺎ در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی اﺧﺘﺮﻓﯿﺰﯾﮑﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ در ﺑﺮرﺳﯽ اﻧﺒﺴﺎط‬
‫ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١۵۶‬‬
‫‪١۵٧‬‬ ‫‪ .۴.٩‬دوری و دوریﺳﻨﺠﯽ در اﻧﺪازهﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺎﺑﻞ‬

‫ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ ١٩١٧‬ﺳﯿﻠﻔ‪‬ﺮ )‪ (Silpher‬ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ دﭘﻠﺮی ﺷﻤﺎری از ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی دور دﺳﺖ را‬
‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﮐﺮده و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎری از آنﻫﺎ از ﻫﻢدﯾﮕﺮ دور ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ‪١٩٢٧‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﻟﻮﻣﺘﺮ )‪ (Le Maitre‬ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺪل ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ در ﺣﺎل‬
‫اﻧﺒﺴﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در ‪ ١٩٢٩‬ﻫﺎﺑﻞ ﺳﺮﻋﺖ دور ﺷﺪن ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی دوردﺳﺖ‬
‫را ﺑﺎ دوری آنﻫﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻢ ﮔﺬاﺷﺖ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﻋﺖ دور ﺷﺪن آنﻫﺎ از ﻣﺎ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫از ﻫﻢدﯾﮕﺮ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ دوری آنﻫﺎ از ﻣﺎ و از ﻫﻢدﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺳﺮﻋﺖ دور ﺷﺪن و‬
‫دوری ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪zc = v = H٠ d‬‬ ‫)‪(٢.٩‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ H٠‬ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺎﺑﻞ در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ زﻣﺎن ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻧﺪازه آن از ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺬﯾﺮش ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺎﺑﻞ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚﻫﺎی ﺟﺪی ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ و ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺪار ‪ H٠‬ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺮوژه ‪Sloan Digital Sky) SDSS‬‬
‫‪ (Survey‬اﻋﻼم ﺷﺪه ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪−٠٫۶ = km/sec/mpc = ٢٫ ٢ × ١٠‬‬
‫‪−٢٠‬‬
‫‪H٠ = ۶٧٫ ۶+٠٫٧‬‬ ‫‪sec−١‬‬

‫وارون ‪ H٠‬ﺑﻌﺪ زﻣﺎن دارد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان آن را ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﻋﻤﺮ ﮐﯿﻬﺎن از ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫داﻧﺴﺖ‪:‬‬
‫‪١‬‬
‫‪= ۴٫ ۵ × ١٠١٧ sec ≈ ١٫ ۴ × ١٠١٠ yr.‬‬
‫‪H٠‬‬
‫ﺑﺎور ﻏﺎﻟﺐ در ﻣﯿﺎن ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن ﺳﺪه ‪ ٢٠‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ )اﻧﻔﺠﺎر‬
‫ﺑﺰرگ ﮐﯿﻬﺎن اوﻟﯿﻪ( اﺳﺖ‪ .‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﺒﻮد ﻫﯿﭻ ﻧﺸﺎﻧﻪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫زﻣﺎن اﻧﺒﺴﺎط ﮐﯿﻬﺎن ﮐﻨﺪ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ ١٩٩٧ SN97‬اﯾﻦ ﺑﺎور را ﺑﻪ ﻫﻢ رﯾﺨﺘﻪ‬
‫و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﺷﺘﺎب ﮐﯿﻬﺎن ﺗﻨﺪﺷﻮﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬داﺳﺘﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎی دور‪ ،‬از ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﻣﮕﺎﭘﺎرﺳﮏ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان‬
‫از اﺑﺮ ﻧﻮاﺧﺘﺮﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻪ از روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ روﺷﻨﺎن آﺳﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎری ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺒﺴﺎط ﮐﯿﻬﺎن ﺷﺘﺎب ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺗﻨﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﺪر ﻇﺎﻫﺮی اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﭘﺮﺳﻮﺗﺮ‬
‫ﯾﺎ ﮐﻢﺳﻮﺗﺮ از آن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﮐﯿﻬﺎن ﻣﻨﺒﺴﻂ ﺷﻮﻧﺪه ﺑﯽﺷﺘﺎب ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﺮ ﻧﻮاﺧﺘﺮ‬
‫‪ SN ٩٧‬ﮐﻢ ﺳﻮﺗﺮ از اﻧﺘﻈﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ اﻧﺒﺴﺎط ﮐﯿﻬﺎن ﺷﺘﺎﺑﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١۵٧‬‬
‫‪١۵٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .٩‬ﮐﯿﻬﺎن ‪ -‬آنﭼﻪ از رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﻧﯿﺮوی ﮔﺮاﻧﺶ اﻧﯿﺸﺘﻨﯽ‪ ‬ﻣﺎده دﯾﺪهﺷﺪﻧﯽ ﺑﺮای ﺗﻮﺟﯿﻪ دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﮐﯿﻬﺎن ﺑﺎ‬
‫اﻧﺒﺴﺎط ﺷﺘﺎﺑﻨﺪه ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ دﯾﮕﺮی ﺑﺎﯾﺪ در ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺮاﻓﺖ ﻃﺒﻊ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت اﻧﺮژی ﺗﺎرﯾﮏ‪ ،‬ﻣﺪل ‪ ،ΛCDM‬و ‪ ...‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺼﻞ‬
‫ﺑﻌﺪ دوﺑﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺮﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‬ ‫‪۵.٩‬‬

‫در ﺳﺎل ‪ ١٩۶۵‬آرﻧﻮ ﭘﻨﺰﯾﺎس و روﺑﺮت وﯾﻠﺴﻮن در ﺑﺮرﺳﯽ آﺳﻤﺎن در ﻃﻮلﻣﻮجﻫﺎی ﻣﯿﮑﺮو )در‬
‫ﺣﺪود ‪ ٣‬ﻣﯿﻠﯽﻣﺘﺮ( ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﺼﺎدف ﺗﺎﺑﺶ ﯾﮏﻧﻮاﺧﺘﯽ از ﻫﻤﻪ ﺳﻮی آﺳﻤﺎن درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﻪ ﻣﻮج ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهای ارﺗﺒﺎط ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻧﺪازهﮔﯿﺮیﻫﺎ در ﻃﻮل ﻣﻮجﻫﺎی دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﺸﺎن داد ﺗﺎﺑﺶ ﺑﯿﻨﺎب ﮔﺮﻣﺎﯾﯽ دارد‪ .‬اﻧﮕﺎر از ﺟﺴﻢ ﺳﯿﺎﻫﯽ ﺑﺎ دﻣﺎی ﭼﻨﺪ ﮐﻠﻮﯾﻦ ﻧﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺎﺑﺸﯽ را ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و از دﻫﻪ ‪ ١٩۴٠‬ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮاﻧﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺎﻣﻒ‪ ،‬آﻟﻔﺮ‪ ،‬ﻫﺮﻣﺎن‪ ،‬دروﺷﮕﻮﯾﭻ‪ ،‬و ﻧﻮﯾﮑﻒ از آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎﻓﺘﻪ ﭘﻨﺰﯾﺎس و‬
‫وﯾﻠﺴﻮن ﻣﻬﺮ ﺗﺎﯾﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪﻫﺎی اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫داد‪ .‬اﻣﺮوزه ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ درﮐﻨﺎر اﻧﺒﺴﺎط ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﭘﺎﯾﻪﻫﺎی اﺻﻠﯽ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫و ﻣﺪلﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ‪ ۶٠ - ۵٠‬ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫• ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﮔﺮﻣﺎﯾﯽ اﺳﺖ و دﻣﺎی ‪ ٢/٧٢‬ﮐﻠﻮﯾﻦ دارد‪.‬‬

‫• ﻧﺎﻫﻤﺴﺎنﮔﺮدیِ ﯾﮏ در ﺻﺪ ﻫﺰار در ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ اﺧﺘﻼل ﮔﺮﻣﺎﯾﯽ ‪١٨‬‬

‫ﻣﯿﮑﺮوﮐﻠﻮﯾﻦ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١۵٨‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ‪١٠‬‬

‫ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬

‫در ﻓﺼﻞ ‪ ٩‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮﺑﯽ ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮد )اﯾﺰوﺗﺮوپ(‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺨﺶﺷﺪﮔﯽ ﻣﺎده ﻧﯿﺰ در ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ رﺻﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ‬
‫ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮد ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮد در ﭘﺨﺶﺷﺪﮔﯽ ﻣﺎده ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ آﺳﻤﺎن را‬
‫از درون ﯾﮏ ﻣﺨﺮوط ﺑﺎ زاوﯾﻪ ﮐﻮﭼﮏ ‪ ∆θ‬رﺻﺪ ﮐﻨﯿﻢ و ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی دور و ﻧﺰدﯾﮏ درون‬
‫ﻣﺨﺮوط را ﺑﺸﻤﺎرﯾﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﻤﺎر ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﻣﺘﺪاد ﻣﺨﺮوط اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﻧﺎﻇﺮ زﻣﯿﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﻇﺮﻫﺎی ﻓﺮﺿﯽ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺟﺎی ﮐﯿﻬﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫اﻣﺘﯿﺎزی ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﯽ اﺳﺖ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﯿﻬﺎن از ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ رﺻﺪ ﺷﻮد ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮد دﯾﺪه‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻻزﻣﻪ ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮدی از ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻫﻤﮕﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﮐﯿﻬﺎن‬
‫ﺑﺰرگﻣﻘﯿﺎس از ﻧﻘﻄﻪﻧﻈﺮ ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ و ﭘﺨﺶﺷﺪﮔﯽ ﻣﺎده ﻫﻤﮕﻦ و ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎده دﯾﺪهﺷﺪﻧﯽ در ﺳﺘﺎرهﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮﺷﻪﻫﺎی ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ‪ ،‬و ﺣﺘﯽ در‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎی ﺑﺰرگﺗﺮی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮﺷﻪﻫﺎی ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ و دﯾﻮارهﻫﺎی ﺗﻬﯽﺟﺎﻫﺎ ﭘﺨﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻤﮕﻨﯽ را ﺑﺎﯾﺪ در اﻧﺪازهﻫﺎی ﺑﺰرگ ﭼﻨﺪﺻﺪ و ﭼﻨﺪﻫﺰار ﻣﮕﺎﭘﺎرﺳﮏ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ‪.‬‬

‫اﺻﻞ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‬ ‫‪١.١٠‬‬

‫اﺻﻞ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ارﺗﻘﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﮐﻪ از رﺻﺪ آﺳﻤﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﯾﮏ‬
‫اﺻﻞ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﯿﻬﺎن ﺑﺰرگﻣﻘﯿﺎس از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﭘﺨﺶﺷﺪﮔﯽ اﻧﺮژی و ﺗﮑﺎﻧﻪ ﺗﺎﺑﺶ و ﻣﺎده‪،‬‬

‫‪١۵٩‬‬
‫‪١۶٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬

‫واژه زﻣﺎن ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ را ﺑﻪ زودی‬ ‫در ﻫﻤﻪ زﻣﺎنﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﻫﻤﮕﻦ و ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺪل ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽای ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ اﺻﻞ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬داﺷﺘﻪﻫﺎی آن ﮔﻮﻧﻪای‬
‫ﺷﺎره ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و از ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺪل‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪارد اﻟﺰاﻣﺎ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ از رﺻﺪﻫﺎ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ رویﻫﻢرﻓﺘﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ‬
‫ﺧﻮﺑﯽ از آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﻌﻀﯽ ﺷﻮاﻫﺪ رﺻﺪی‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺑﯿﻨﺎب ﺟﺴﻢ ﺳﯿﺎه ﺑﺎ دﻣﺎی ‪ ٢/٧‬ﮐﻠﻮﯾﻦ‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ‪ ٢٧‬درﺻﺪی ﻫﻠﯿﻮم در ﮐﯿﻬﺎن‬
‫آﻏﺎزﯾﻦ را ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎی دﯾﮕﺮی ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺒﺴﺎط ﺷﺘﺎﺑﻨﺪه ﮐﯿﻬﺎن ﯾﺎ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ )ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ و دﯾﻮارهﻫﺎی ﺗﻬﯽﺟﺎﻫﺎ( ﺑﺎ ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬رویﻫﻢرﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت رﺻﺪی اﻧﺪﮐﯽ ﮐﻪ از ﮐﯿﻬﺎن ﺑﺰرگ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﯿﺰان درﺳﺘﯽ ﯾﺎ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد را داوری ﮐﺮد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻣﺪل‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮای ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﯿﻬﺎن اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺷﻮاﻫﺪ رﺻﺪی ﺑﯿﺸﺘﺮی‬
‫ﺑﻮد ﺗﺎ راه و ﭼﺎه را ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‬ ‫‪٢.١٠‬‬

‫ﮐﯿﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط اﺳﺖ‪ .‬ﮐﯿﻬﺎن اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻓﺮﺿﯽ را ﻫﻢ در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ آن‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﺻﻞ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﮑﺎن‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﻢ‪:‬‬

‫‪c٢ dτ ٢ = c٢ dt٢ − a(t)٢ dσ ٢ ,‬‬ ‫)‪(١.١٠‬‬

‫‪dσ ٢ = B(r)٢ dr٢ + r٢ dθ٢ + r٢ sin٢ θdϕ٢ .‬‬ ‫)‪(٢.١٠‬‬

‫ﮐﻪ در آن )‪ a(t‬ﺿﺮﯾﺐ اﻧﺒﺴﺎط ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ و ‪ dσ٢‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻓﻀﺎی ﺳﻪﺑﻌﺪی ﻫﻤﮕﻦ و ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮد‬

‫و ﻣﺴﺘﻘﻞ از زﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮدی ‪ dσ٢‬آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﺖ دوران ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت‬
‫ﻓﻀﺎی ﺳﻪﺑﻌﺪی از )‪ (θ, ϕ‬ﺑﻪ ) ‪ (θ′ , ϕ′‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ‪ dσ٢‬ﻧﺎوردا ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای داﺷﺘﻦ ﻫﻤﮕﻨﯽ‬
‫)‪ B(r‬را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﺧﻤﺶ ﻧﺮدهای رﯾﭽﯽ‪ ،R = gij Rij ،‬ﺗﺤﺖ ﭼﺮﺧﺶ و ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻧﺎورداﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ در ﮐﯿﻬﺎن ﻫﻤﮕﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺴﺘﻘﻞ از ‪r‬‬

‫‪١۶٠‬‬
‫‪١۶١‬‬ ‫‪ .٢.١٠‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮای ﻣﺘﺮﯾﮏ ‪ dσ٢‬ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬

‫[‬ ‫]‬
‫)‪٢ d (r‬‬ ‫‪١‬‬
‫=‪R‬‬ ‫= )‪− ١ = −۶k, ⇒ B(r‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪r dr B‬‬ ‫‪١ − kr٢‬‬

‫ﮐﻪ در آن ﻣﻘﺪار ﺛﺎﺑﺖ ‪ R‬را ﺑﺮای ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻫﺎی آﯾﻨﺪه ‪ −۶k‬ﮔﺰﯾﺪهاﯾﻢ‪ .‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫)‪ (١.١٠‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ در ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪dr٢‬‬
‫‪c٢ dτ ٢ = c٢ dt٢ − a(t)٢‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪٢ ٢‬‬
‫‪dθ‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪sin‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪θdϕ‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪,‬‬
‫‪١ − kr٢‬‬
‫‪k = −١, ٠, + ١.‬‬ ‫)‪(٣.١٠‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣.١٠‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻦﻣﺎﯾﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﺪلﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣.١٠‬ﻣﯽﺗﻮان )‪ a(t‬را‬
‫ﺑﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﮑﺎن‪ ،‬و ‪ r‬و ‪ k‬را ﺑﯽﺑﻌﺪ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻘﯿﺎس ‪ r‬را ﻃﻮری ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫‪ k = −١, ٠, +١‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻓﻀﺎی ﺳﻪﺑﻌﺪی ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‬ ‫‪١.٢.١٠‬‬

‫در ﻧﻮﺷﺘﻦ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎب ﻫﺎﺑﺴﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪهاﺳﺖ ]‪.[٨‬‬
‫• ﺣﺎﻟﺖ ‪ k = ٠‬ﻓﻀﺎی آﺷﻨﺎی ﺳﻪﺑﻌﺪی ﺗﺨﺖ اﻗﻠﯿﺪﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰء ﺧﻂ آن را ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﻣﺘﻐﯿﺮ ‪ r = χ‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ‪:‬‬
‫‪a٢ dσ ٢ = a٢ [dχ٢ + χ٢ (dθ٢ + sin٢ θdϕ٢ )],‬‬ ‫)‪(۴.١٠‬‬
‫‪٠ ≤ χ < ١, ٠ ≤ θ ≤ π, ٠ ≤ ϕ ≤ ٢π.‬‬

‫ﻣﯽﺗﻮان در اﯾﻦ ﻓﻀﺎ ﻣﺨﺘﺼﺎت دﮐﺎرﺗﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮد و ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪x = aχ sin θ cos ϕ,‬‬

‫‪y = aχ sin θ sin ϕ,‬‬

‫‪z = aχ cos θ,‬‬

‫‪a٢ dσ ٢ = a٢ (dx٢ + dy ٢ + dz ٢ ), .‬‬

‫ﺣﺠﻢ ﻓﻀﺎی ﺳﻪﺑﻌﺪی ﺣﺠﻢ ﮐﺮه ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ a‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١۶١‬‬
‫‪١۶٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬

‫• ﺣﺎﻟﺖ ‪ k = ١‬ﻓﻀﺎی ﺳﻪﺑﻌﺪی ﺑﺎ ﺧﻤﺶ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰء ﺧﻂ آن ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ‬

‫‪ r = sin χ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪a٢ dσ ٢ = a٢ [dχ٢ + sin٢ χ(dθ٢ + sin٢ θdϕ٢ )].‬‬

‫‪٠ ≤ χ < π, ٠ ≤ θ ≤ π, ٠ ≤ ϕ ≤ ٢π.‬‬ ‫)‪(۵.١٠‬‬

‫اﯾﻦ ﻓﻀﺎی ﺧﻤﯿﺪه را ﻣﯽﺗﻮان در ﯾﮏ ﻓﻀﺎی ﭼﻬﺎرﺑﻌﺪی ﺗﺨﺖ ﺟﺎ داد‪:‬‬

‫‪x = a sin χ sin θ cos ϕ,‬‬

‫‪y = a sin χ sin θ sin ϕ,‬‬

‫‪z = a sin χ cos θ,‬‬

‫‪w = a cos χ,‬‬

‫‪w ٢ + x ٢ + y ٢ + z ٢ = a٢ .‬‬

‫اﻧﺪازه ﮐﯿﻬﺎن ﺳﻄﺢ ﮐﺮه ﭼﻬﺎر ﺑﻌﺪی اﺳﺖ‪:‬‬

‫∫‬ ‫‪π‬‬ ‫∫‬ ‫‪π‬‬ ‫∫‬ ‫‪٢π‬‬
‫‪adχ‬‬ ‫‪a sin χdθ‬‬ ‫‪a sin χ sin θdϕ = ٢π ٢ a٣ (t).‬‬ ‫)‪(۶.١٠‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﺠﻢ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان )‪ a(t‬را ﺷﻌﺎع ﮐﯿﻬﺎن در زﻣﺎن ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ‪ t‬ﻧﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬

‫‪r = sinh χ‬‬ ‫• ﺣﺎﻟﺖ ‪ k = −١‬ﻓﻀﺎی ﺳﻪﺑﻌﺪی ﺑﺎ ﺧﻤﺶ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫]) ‪a٢ dσ ٢ = a٢ [dχ٢ + sinh٢ χ(dθ٢ + sin٢ θdϕ٢‬‬

‫‪٠ ≤ χ < ∞, ٠ ≤ θ ≤ π, ٠ ≤ ϕ ≤ ٢π.‬‬ ‫)‪(٧.١٠‬‬

‫ﻓﻀﺎی ﺳﻪﺑﻌﺪی ﺑﺎ ﯾﮏ ﺧﻤﺶ ﻣﻨﻔﯽ را ﻣﯽﺗﻮان در ﯾﮏ ﻓﻀﺎی ﭼﻬﺎر ﺑﻌﺪی ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫ﺟﺎ داد‪ ،‬و آن را ﺳﻄﺢ ﺳﻪﺑﻌﺪی ﯾﮏ ﻫﺬﻟﻮﻟﻮی )‪ (Hyperbloid‬ﭼﻬﺎرﺑﻌﺪی داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮای‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن راﺑﻄﻪﻫﺎی ﻻزم ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ در ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎی ﺣﺎﻟﺖ ‪ k = ١‬ﺑﻪ ﺟﺎی ﺧﻄﻮط‬

‫‪١۶٢‬‬
‫‪١۶٣‬‬ ‫‪ .٢.١٠‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‬

‫ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊﻫﺎی ﻫﺬﻟﻮﻟﯽ ‪ χ‬را ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪x = a sinh χ sin θ cos ϕ,‬‬

‫‪y = a sinh χ sin θ sin ϕ,‬‬

‫‪z = a sinh χ cos θ,‬‬

‫‪w = a cosh χ,‬‬

‫‪w٢ − (x٢ + y ٢ + z ٢ ) = a٢ .‬‬

‫ﺣﺠﻢ اﯾﻦ ﻓﻀﺎ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﺮ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ را ﻣﯽﺗﻮان در ﯾﮏﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﮐﺮد و ﻣﺘﺮﯾﮏ ‪ FRW‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪c٢ dτ ٢ = c٢ dt٢ − a(t)٢ [dχ٢ + S ٢ (χ)(dθ٢ + sin٢ θdϕ٢ )].‬‬ ‫)‪(٨.١٠‬‬

‫ﮐﻪ در آن‪:‬‬

‫‪S(χ) = sin χ‬‬ ‫‪ k = +١,‬ﺑﺮای‬ ‫‪٠ ≤ χ ≤ π,‬‬

‫‪S(χ) = χ‬‬ ‫‪ k = ٠,‬ﺑﺮای‬ ‫‪٠ ≤ χ ≤ ١,‬‬

‫‪S(χ) = sinh χ‬‬ ‫‪ k = −١,‬ﺑﺮای‬ ‫‪٠ ≤ χ < +∞.‬‬

‫ﻧﺎﻇﺮﻫﺎی ﺑﻨﯿﺎدی و زﻣﺎن ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‬

‫ﺑﻪ ﮐﯿﻬﺎن ﻓﺮﺿﯽ ﻫﻤﮕﻦ و ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮد و در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط ﺑﺮﮔﺮدﯾﻢ‪ .‬ﻧﺎﻇﺮﻫﺎﯾﯽ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺛﺎﺑﺖ )‪ (r, θ, ϕ‬دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای آنﻫﺎ ‪ dr = dθ = dϕ = ٠‬و ‪ dt = dτ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﺎرﺳﺮﻋﺖ آنﻫﺎ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪U µ = dxµ /dt = (c, ٠, ٠, ٠).‬‬

‫ﺧﻂ ﺟﻬﺎﻧﯽ )‪ (World line‬ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻧﺎﻇﺮﻫﺎ در ﺻﻔﺤﻪ )‪ (t, r‬ﻣﻮازی ﺑﺎ ﻫﻢ و ﻣﻮازی ﺑﺎ ﻣﺤﻮر‬
‫‪t‬ﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻇﺮﻫﺎﯾﯽ را ﻧﺎﻇﺮﻫﺎی ﺑﻨﯿﺎدی )‪ (Fundamental observers‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻇﺮﻫﺎی ﺑﻨﯿﺎدی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎن ‪ t = τ‬را ﮐﻪ ﺑﺮای ﻫﻤﻪ ﻧﺎﻇﺮﻫﺎی‬
‫ﺑﻨﯿﺎدی ﯾﮏﺳﺎن اﺳﺖ »زﻣﺎن ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ« )‪ (Cosmological time‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﻧﺎﻇﺮﻫﺎی ﺑﻨﯿﺎدی‬
‫را در ﺑﺴﯿﺎری از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ‪ Comoving observers‬ﻫﻢ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫‪١۶٣‬‬
‫‪١۶۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬

‫ﭼﻨﺪ وﯾﮋﮔﯽ ﺳﯿﻨﻤﺎﺗﯿﮏ ﮐﯿﻬﺎن ‪FRW‬‬ ‫‪٢.٢.١٠‬‬

‫ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‬

‫ﮐﯿﻬﺎن ﻫﻤﮕﻦ و ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮد در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﻇﺮﻫﺎی ﻟﺨﺖ ﺑﻨﯿﺎدی در ﻋﯿﻦ داﺷﺘﻦ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺛﺎﺑﺖ )‪ (r, θ, ϕ‬در اﯾﻦ اﻧﺒﺴﺎط ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﺮ دو ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻨﯿﺎدی‪،‬‬
‫و ﻋﻠﯽاﻻﺻﻮل ﻫﺮ ﺟﺰء ﻃﻮل ‪ a(t)dσ‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎرﯾﮑﻪ‬
‫ﻧﻮری را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ‪ t‬ﺑﺎ ﻃﻮلﻣﻮج ‪ λ‬ﮔﺴﯿﻞ ﺷﺪه و در زﻣﺎن ‪ t٠‬ﺑﺎ‬
‫ﻃﻮلﻣﻮج ‪ λ٠‬ﺑﻪ ﻧﺎﻇﺮ زﻣﯿﻨﯽ ﻣﯽرﺳﺪ‪ λ .‬و ‪ λ٠‬ﻫﺮ دو ﻃﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ آنﻫﺎ‪:‬‬
‫‪λ٠‬‬ ‫) ‪a(t٠‬‬
‫=‬ ‫‪>١‬‬
‫‪λ‬‬ ‫)‪a(t‬‬

‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻧﻮر ﺑﻪ ﺳﺮﺧﯽ ﻣﯽﮔﺮاﯾﺪ‪ .‬ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪهاﺳﺖ‪:‬‬

‫‪λ٠ − λ‬‬ ‫) ‪a(t٠‬‬

‫=‪z‬‬ ‫=‬ ‫‪− ١.‬‬ ‫)‪(٩.١٠‬‬
‫‪λ‬‬ ‫)‪a(t‬‬

‫رﺻﺪﮐﻨﻨﺪه زﻣﯿﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ ﺧﻂﻫﺎی ﺑﯿﻨﺎﺑﯽ روﺷﻨﺎن آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ z ،‬را‬
‫اﻧﺪازه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬روﺷﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٩.١٠‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﯾﻢ ﯾﮏ ﺗﻮﺟﯿﻪ‬
‫ﺷﻬﻮدی اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻖ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ژﺋﻮدزﯾﮏ ﺑﺎرﯾﮑﻪ ﻧﻮر را در ﻓﻀﺎی ‪ FRW‬ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﻢ‪،‬‬
‫ﭼﺎرﺗﮑﺎﻧﻪ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻔﻪ ﺻﻔﺮ ﺗﮑﺎﻧﻪ اﻧﺮژی اﺳﺖ و‬
‫اﻧﺮژی ﻧﻮر ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻓﺮﮐﺎﻧﺲ آن اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٩.١٠‬ﺑﺮﺳﯿﻢ‪.‬‬

‫ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﻫﺎﺑﻞ و ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺷﺘﺎب ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‬

‫زﻣﺎن ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﻧﺎﻇﺮ زﻣﯿﻨﯽ را ‪ t٠‬ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﺿﺮﯾﺐ اﻧﺒﺴﺎط )‪ a(t‬در زﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ‪ t < t٠‬را ﺣﻮل‬
‫‪ t٠‬ﺑﺴﻂ دﻫﯿﻢ‪:‬‬

‫‪١‬‬
‫‪a(t) = a(t٠ ) − ȧ(t٠ )(t٠ − t) + ä(t٠ )(t٠ − t)٢ − · · · ,‬‬ ‫)‪(١٠.١٠‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪١‬‬
‫‪= a(t٠ )[١ − H(t٠ )(t٠ − t) − q(t٠ )H ٢ (t٠ )(t٠ − t)٢ − · · · ].‬‬
‫‪٢‬‬

‫‪١۶۴‬‬
‫‪١۶۵‬‬ ‫‪ .٢.١٠‬ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‬

‫ﮐﻪ در آن‪:‬‬

‫‪H(t) = +ȧ(t)/a(t),‬‬ ‫‪,‬ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﻫﺎﺑﻞ‬ ‫)‪(١١.١٠‬‬

‫‪q(t) = −a(t)ä(t)/ȧ٢ (t),‬‬ ‫‪.‬ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺷﺘﺎب‬ ‫)‪(١٢.١٠‬‬

‫ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻨﻔﯽ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ q‬رﯾﺸﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ دارد‪ .‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن ﺳﺪه ‪ ٢٠‬ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ اﻧﺒﺴﺎط‬
‫ﮐﯿﻬﺎن ﭘﺲ از ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻨﺪﺷﻮﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺷﺘﺎب را ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻨﻔﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﭘﺲ از رﺻﺪ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ ‪ SN ٩٧‬در ‪ ١٩٩٧‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ و اﻧﺒﺴﺎط ﺷﺘﺎﺑﻨﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٠.١٠‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٩.١٠‬و ﺑﺴﻂ آن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪:‬‬
‫‪١‬‬
‫‪١ + z = [١ − H٠ (t − t٠ ) − q٠ H٠٢ (t٠ − t)٢ + · · · ]−١‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪١‬‬
‫‪= ١ + H٠ (t − t٠ ) + (١ + q٠ )H٠ ٢ (t − t٠ )٢ .‬‬
‫‪٢‬‬
‫اﮔﺮ ‪ (t٠ − t) << t٠‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻌﺎدﻟﻪ را واروﻧﻪ ﮐﺮد و زﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪١‬‬
‫= )‪(t٠ − t‬‬ ‫‪[١ − (١ + q٠ )z + · · · ].‬‬ ‫)‪(١٣.١٠‬‬
‫‪H٠‬‬ ‫‪٢‬‬

‫ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٣.١٠‬و رﺻﺪ ‪ z‬ﯾﮏ روﺷﻦ آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان زﻣﺎﻧﯽ را ﻧﻮر روﺷﻦ آﺳﻤﺎﻧﯽ‬
‫در راه ﺑﻮده اﺳﺖ ﺣﺴﺎب ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺎراﻣﺘﺮ ‪ χ‬در ﺟﺰء ﺧﻂ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (۵.١٠‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﯿﺎر ﻓﺎﺻﻠﻪ ﯾﮏ روﺷﻦ آﺳﻤﺎﻧﯽ از‬
‫راﺻﺪ زﻣﯿﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻋﻼﻣﺖ ﻧﻮراﻧﯽای ﮐﻪ در اﻣﺘﺪاد ‪ χ‬ﺑﻪ ﻧﺎﻇﺮ زﻣﯿﻨﯽ ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫‪ dθ = dϕ = ٠‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪c٢ dτ ٢ = c٢ dt٢ − a(t)٢ dχ٢ = ٠‬‬

‫و ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫∫‬ ‫∫‬
‫) ‪χ(t٠‬‬ ‫‪t٠‬‬
‫‪cdt′‬‬
‫= ‪χ‬‬ ‫= ‪dχ‬‬
‫)‪χ(t‬‬ ‫‪t‬‬ ‫) ‪a(t′‬‬
‫∫‬
‫‪c‬‬ ‫‪t٠‬‬
‫‪١‬‬
‫=‬ ‫‪[١ + (t٠ − t)H٠ + (t٠ − t)٢ H٠٢ (١ + q٠ )]dt‬‬
‫‪a٠ t‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪١‬‬
‫=‬ ‫] · · · ‪[−(t٠ − t) + (t٠ − t)٢ H٠ +‬‬
‫‪a٠‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪١‬‬
‫=‬ ‫‪[z − (١ + q٠ )z ٢ + · · · ].‬‬ ‫)‪(١۴.١٠‬‬
‫‪a٠ H٠‬‬ ‫‪٢‬‬

‫‪١۶۵‬‬
‫‪١۶۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬

‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (١٣.١٠‬و )‪ (t٠ − t) ،(١۴.١٠‬زﻣﺎن رﺳﯿﺪن ﻧﻮر از روﺷﻦ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ راﺻﺪ‬
‫∫‬
‫زﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬و ‪ dχ‬ﻓﺎﺻﻠﻪ روﺷﻦ آﺳﻤﺎﻧﯽ از راﺻﺪ زﻣﯿﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای داﻧﺴﺘﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺪازهﮔﯿﺮی‬
‫‪ z‬و ‪ q٠‬ﺑﺎ روش ﻃﯿﻒﺳﻨﺠﯽ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ و ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺤﻮل )‪ a(t‬ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١۴.١٠‬ﺻﻮرت دﻗﯿﻖﺗﺮی از ﻗﺎﻧﻮن اﻧﺒﺴﺎط ﻫﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‬
‫را ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ دﭘﻠﺮی ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﻧﻮر از ﭼﺸﻤﻪای ﮐﻪ از ﻣﺎ دور ﻣﯽﺷﻮد ﮔﺴﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ در ﺳﺮﻋﺖﻫﺎی ﮐﻢ‪ ،‬ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﻢ ‪ . z = v/c‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﭼﺸﻤﻪ ﮔﺴﯿﻞﮐﻨﻨﺪه از‬
‫ﻣﺎ‪ d = a٠ χ ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺟﺎیﮔﺬاری اﯾﻦ دو ﻣﻘﺪار در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١۴.١٠‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪:‬‬
‫‪١‬‬
‫‪v = H٠ d‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪.‬‬
‫‪١−‬‬ ‫‪٢ (١‬‬ ‫‪+ q٠ )z‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺪون ﮐﺴﺮِ ﻃﺮف راﺳﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻫﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺶ ﮐﺴﺮ ﺗﺼﺤﯿﺢ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺘﺎب ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻓﺮﻣﻮل ﺳﻮدﻣﻨﺪ‪ :‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٩.١٠‬دارﯾﻢ‪:‬‬
‫‪a٠‬‬ ‫̇‪a٠ a‬‬
‫= ‪١+z‬‬ ‫‪,‬‬‫‪dz = − ٢ dt,‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪∫ t٠‬‬ ‫‪∫ z‬‬
‫‪dz‬‬
‫= ‪t٠ − t‬‬ ‫= ‪dt‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪t‬‬ ‫)‪٠ (١ + z)H(z‬‬
‫‪∫ t٠‬‬ ‫‪∫ z‬‬
‫‪cdt‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪dz‬‬
‫= ‪χ‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬
‫‪t‬‬ ‫)‪a(t‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪٠ ٠‬‬ ‫)‪H(z‬‬
‫‪( )−١‬‬
‫̇‪a‬‬ ‫‪١ da dz‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪dt‬‬
‫= ‪H‬‬ ‫=‬ ‫‪=−‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a dz dt‬‬ ‫‪(١ + z) dz‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺪون ﺗﻘﺮﯾﺐاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺟﺎیﮔﺬاری ‪ (dt/dz)−١‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٣.١٠‬و‬
‫ﮔﺴﺘﺮش آن ﺗﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ اول ‪ z‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫] · · · ‪H(z) = H٠ [١ + (١ + q٠ )z +‬‬ ‫)‪(١۵.١٠‬‬

‫دوریﺳﻨﺠﯽ در ﮐﯿﻬﺎن ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‬ ‫‪٣.٢.١٠‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٨.١٠‬دوری ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽ از ﻣﺒﺪأ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫∫‬
‫‪a٠‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪dz ′‬‬
‫= ‪dcoord = a(t)χ‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(١۶.١٠‬‬
‫‪١+z‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫) ‪(١ + z ′‬‬
‫وﻟﯽ رﺻﺪﮐﻨﻨﺪه زﻣﯿﻨﯽ اﯾﻦ دوری را رﺻﺪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬او دو راه در ﭘﯿﺶ دارد ‪:‬‬

‫‪١۶۶‬‬
‫‪١۶٧‬‬ ‫‪ .٣.١٠‬دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﮐﯿﻬﺎن ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‬

‫‪ .١‬اﮔﺮ روﺷﻨﺎﯾﯽ ذاﺗﯽ روﺷﻦ آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﻣﯽداﻧﺪ و ﺷﺎر ﻧﻮر درﯾﺎﻓﺘﯽ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻮرﺳﻨﺠﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬دوری ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ روﺷﻨﺎﯾﯽ‪ dL ،‬را از راﺑﻄﻪ‪:‬‬
‫‪F lux = Luminosity/۴πd٢L‬‬

‫ﺣﺴﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد‪:‬‬

‫‪dL = a٠ S(χ)(١ + z).‬‬ ‫)‪(١٧.١٠‬‬

‫‪ .٢‬اﮔﺮ ﻗﻄﺮ ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ‪ D ‬روﺷﻦ آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺨﻤﯿﻦ ﺑﺰﻧﺪ )ﻣﺜﻼ ﯾﮏ ﮐﻬﮑﺸﺎن‬
‫ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ در اﻧﺪازه آﻧﺪروﻣﺪا( و ﻗﻄﺮ زاوﯾﻪای‪ ،∆θ ،‬آن را اﻧﺪازه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬دوری ﻣﺒﺘﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ ﻗﻄﺮ ﻇﺎﻫﺮی‪ ،dA ،‬را از راﺑﻄﻪ‪:‬‬
‫‪∆θ = D/dA‬‬

‫ﺣﺴﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد‪:‬‬

‫‪dA = a٠ S(χ)/(١ + z).‬‬ ‫)‪(١٨.١٠‬‬

‫در ﻫﺮ ﺣﺎل در ﺣﺪ ‪z‬ﻫﺎی ﮐﻮﭼﮏ ‪ dL‬و ‪ dA‬ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺳﻮی ﻫﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮی ‪ dcoord‬ﻣﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﮐﯿﻬﺎن ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‬ ‫‪٣.١٠‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن را اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﮐﯿﻬﺎن ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺘﻘﺎﺑﻼ ﺗﺤﻮل اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ را‬
‫ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن رﻗﻢ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﻧﯿﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮطاﻧﺪ‪ .‬داﺷﺘﻪﻫﺎی‬
‫رﺻﺪﮐﺮدﻧﯽ ﮐﯿﻬﺎن ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ و ﻣﺎده ﺑﺎرﯾﻮﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و‬
‫در ﻓﻀﺎﻫﺎی ﻣﯿﺎن ﺳﺘﺎرهای و ﻣﯿﺎنﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ ﭘﺨﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺨﺖ ﺑﻮدن ﻣﻨﺤﻨﯽ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ در ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ﻣﺎرﭘﯿﭽﯽ )ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺗﺎﻟﯽ‪-‬ﻓﯿﺸﺮ‪ ،‬زﯾﺮﺑﺨﺶ ‪ (٣.٩‬و درﺳﺖ درﻧﯿﺎﻣﺪن‬
‫ﻗﻀﯿﻪ وﯾﺮﯾﺎل در ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ﺑﯿﻀﯽﮔﻮن ﻧﺸﺎن از ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺒﻮدن ﮔﺮاﻧﺶ داﺷﺘﻪﻫﺎی ﺑﺎرﯾﻮﻧﯽ و‬
‫ﺗﺎﺑﺸﯽ دارد‪ .‬اﺧﺘﺮﻓﯿﺰﯾﮏداﻧﺎن ﭼﺎره را در اﯾﻦ دﯾﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺰی ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ )ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺷﺎره ﮐﺎﻣﻞ( ﻫﻢ ﻓﺮض ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻧﺒﺴﺎط ﺷﺘﺎﺑﻨﺪه ﮐﯿﻬﺎن‪ ،‬ﮐﻪ در دﻫﻪ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺳﺪه‬
‫‪ ٢٠‬از ﯾﮏ در ﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﺎﻫﻤﺴﺎنﮔﺮدی در ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ و ﮐﻢﺳﻮﯾﯽ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮﻫﺎی‬
‫‪ Ia‬ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺠﺎب ﮐﺮده اﺳﺖ از ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ دﯾﮕﺮی ﺑﻪ ﻧﺎم اﻧﺮژی ﺗﺎرﯾﮏ در ﻣﻘﯿﺎس‬

‫‪١۶٧‬‬
‫‪١۶٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬

‫ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮض ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد ﮐﯿﻬﺎن دارای اﻧﺮژی‬
‫ﺗﺎﺑﺸﯽ‪ ،‬ﻣﺎده ﺑﺎرﯾﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ‪ ،‬اﻧﺮژی ﺗﺎرﯾﮏ‪ ،‬و اﺣﯿﺎﻧﺎ دارای ﻧﻮﺗﺮﯾﻨﻮ و داﺷﺘﻪﻫﺎی رﺻﺪ‬
‫ﻧﺸﺪه و ﻧﺎﺷﺪﻧﯽ دﯾﮕﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﻪ آنﻫﺎ آ ﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‬
‫اﯾﻦ داﺷﺘﻪﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ اﻧﺪرﮐﻨﺶ ﻧﺪارﻧﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ ﺗﺎﻧﺴﻮر اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﺧﻮد را دارﻧﺪ و‬
‫اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﮐﻞ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮع آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪١‬‬ ‫∑ ‪٨πG‬‬
‫‪Rµν − Rgµν + Λgµν = − ۴‬‬ ‫‪Ti,µν ,‬‬ ‫)‪(١٩.١٠‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪i‬‬

‫ﮐﻪ در آن ﻫﺮ ﯾﮏ از ‪ Ti,µν‬ﻫﺎ ﯾﮏ ﺷﺎره ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪Ti,µν = −pi gµν + (pi /c٢ + ρi )Ui,µ Ui,ν , Ti,µν ;ν = o.‬‬ ‫)‪(٢٠.١٠‬‬

‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ρi ،(٢٠.١٠‬و ‪ pi‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭼﮕﺎﻟﯽ و ﻓﺸﺎرِ ﻫﺮ آن ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮض ﮐﺮدﯾﻢ‬
‫ﮐﯿﻬﺎن را ﭘﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود در ﮐﯿﻬﺎن ﻫﻤﮕﻦ و ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮدِ ﻓﺮﺿﯽ‪ ρi ،‬و ‪ pi‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت )‪ (r, θ, ϕ‬ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ زﻣﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﺷﺎرهﻫﺎی‬
‫ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﺗﻨﻬﺎ در اﻧﺒﺴﺎط ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ﭼﺎرﺳﺮﻋﺖ ﺷﺎره )‪ (Uiµ = c, ٠, ٠, ٠‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺷﺎرهﻫﺎ ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻫﻢدﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٠.١٠‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد )ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﻓﺮض ﮐﺮدﯾﻢ ﺷﺎرهﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫اﻧﺪرﮐﻨﺶ ﻧﺪارﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ﻏﯿﺮ ﺻﻔﺮ ﺗﺎﻧﺴﻮر رﯾﭽﯽ ﺑﺮای ﻣﺘﺮﯾﮏ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣.١٠‬ﭼﻨﯿﻦاﻧﺪ‬

‫‪Rtt = ٣ä/c٢ a,‬‬

‫‪Rrr = −(aä + ٢a˙٢ + ٢c٢ k)/(١ − kr٢ )c٢ ,‬‬

‫‪Rθθ = −(aä + ٢a˙٢ + ٢c٢ k)r٢ /c٢ = Rϕϕ / sin٢ θ,‬‬

‫‪R = +۶(aä + ȧ٢ + c٢ k)/c٢ a٢ .‬‬

‫ﺑﺎ ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ﺗﺎﻧﺴﻮر رﯾﭽﯽ و ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎی اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﭼﻬﺎر ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮدی ﻓﻀﺎی ﺳﻪﺑﻌﺪی و داﺷﺘﻪﻫﺎی‬

‫‪١۶٨‬‬
‫‪١۶٩‬‬ ‫‪ .٣.١٠‬دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﮐﯿﻬﺎن ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‬

‫آن‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﻮﻟﻔﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﯿﺪان ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (١٩.١٠‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان دو‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ‪ tt‬و ‪ ، rr‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪:‬‬
‫∑‬
‫‪tt :‬‬ ‫‪٣ä/c٢ a = −۴πG‬‬ ‫‪(٣pi + ρi c٢ )/c۴ + Λ,‬‬
‫‪i‬‬
‫∑‬
‫‪rr :‬‬ ‫‪[aä + ٢ȧ + ٢c k]/c٢ a٢ = +۴πG‬‬
‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪(−pi + ρi c٢ )/c۴ .‬‬
‫‪i‬‬

‫از ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﯾﻖ اﯾﻦ دو‪ ،‬دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺳﺎدهﺗﺮ زﯾﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ä ١ ٢‬‬ ‫∑ ‪۴π‬‬
‫= ‪− Λc‬‬ ‫‪G‬‬ ‫) ‪(ρi + ٣pi /c٢‬‬ ‫)‪(٢١.١٠‬‬
‫‪a ٣‬‬ ‫‪٣‬‬
‫‪i‬‬
‫‪ȧ٢ + c٢ k ١ ٢‬‬ ‫∑ ‪٨π‬‬
‫= ‪− Λc‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪ρi .‬‬ ‫)‪(٢٢.١٠‬‬
‫‪a٢‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪٣‬‬
‫‪i‬‬

‫از ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ اﻧﺮژی‪-‬ﺗﮑﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺻﻔﺮ ﺑﻮدن ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﻟﻔﻪ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻌﻨﺎدار اﺳﺖ و ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫(‬ ‫̇‪pi ) ٣a‬‬
‫‪ρ̇i + ρi + ٢‬‬ ‫‪= ٠.‬‬ ‫)‪(٢٣.١٠‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬
‫وﻟﯽ ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی ﻣﯿﺪان ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪١٠‬‬
‫‪ (٢٢.‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﻖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺟﺎی ̈‪ a‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢١.١٠‬ﺟﺎیﮔﺬاری ﮐﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٣.١٠‬رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎره ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ از داﺷﺘﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﺎﻟﯽ و ﻓﺸﺎر ﺷﺎره را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺳﺎزد‪ .‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪pi = c٢ ρi wi .‬‬ ‫)‪(٢۴.١٠‬‬

‫ﺛﺎﺑﺖﻫﺎی ‪ wi‬را ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬در ﺟﺪول ‪ ١.١٠‬ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﺎیﮔﺬاری ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٣.١٠‬و ﻧﻮﺷﺘﻦ ‪ ρ̇i = ȧdρi /da‬ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽآورﯾﻢ‪:‬‬
‫(‬ ‫) ‪)−٣(١+wi‬‬
‫‪ρi‬‬ ‫‪a‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(٢۵.١٠‬‬
‫‪ρi,٠‬‬ ‫‪a٠‬‬

‫‪١۶٩‬‬
‫‪١٧٠‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬

‫ﺟﺪول ‪ :١.١٠‬ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل از ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺣﺎﻟﺖ‪.‬‬

‫‪wdust = ٠‬‬ ‫ﺑﺮای ﻏﺒﺎر ﮐﻪ ﻓﺸﺎر ﻧﺪارد‬
‫= ‪wrad‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪٣‬‬ ‫ﺑﺮای ﺗﺎﺑﺶ و ﻫﺮ ﺷﺎره ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮﺗﺮﯾﻨﻮﻫﺎ‬
‫< ‪٠ < wgas‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪٣‬‬ ‫ﺑﺮای ﮔﺎز ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﺟﺎت آزادی اﺗﻢﻫﺎ و ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎ‬
‫‪wΛ = −١‬‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‬

‫ﺟﺪول ‪ :٢.١٠‬ﭼﮕﺎﻟﯽﻫﺎی ﺑﯽﺑﻌﺪ‪.‬‬

‫‪Ωr (t) = ρr /ρc‬‬
‫‪Ωb (t) = ρb /ρc‬‬
‫‪Ωd (t) = ρd /ρc‬‬
‫)‪Ωm (t) = Ωb (t) + Ωd (t‬‬
‫‪ΩΛ (t) = ρΛ /ρc ,‬‬ ‫= ‪ρΛ‬‬
‫‪Ωk (t) = ρk /ρc = −c٢ k/a٢ H ٢‬‬
‫ﺑﺮای ﺗﺎﺑﺶ‬
‫ﺑﺮای ﻣﺎده ﺑﺎرﯾﻮﻧﯽ‬
‫ﺑﺮای ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ‬
‫ﻣﺤﻤﻮع ﺑﺎرﯾﻮﻧﯽ و ﺗﺎرﯾﮏ‬
‫‪Λc٢ /٨πG‬‬ ‫ﺑﺮای ﺛﺎﺑﺖ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‬
‫ﺑﺮای ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺧﻤﺶ‬

‫ﮐﻪ درآن ‪ ρi,٠‬و ‪ a٠‬ﺛﺎﺑﺖﻫﺎی اﻧﺘﮕﺮالﮔﯿﺮی ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭼﮕﺎﻟﯽ و اﻧﺪازه ﮐﯿﻬﺎن‬
‫در زﻣﺎن ﺣﺎل ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭼﮕﺎﻟﯽﻫﺎی ﺑﯽﺑﻌﺪ‬ ‫‪١.٣.١٠‬‬

‫ﻋﺒﺎرت زﯾﺮ ﺑﻌﺪ ﭼﮕﺎﻟﯽ اﻧﺮژی دارد و ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد )ﻧﺎمﮔﺬاری را ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ داد(‪:‬‬

‫)‪٣H ٢ (t‬‬
‫= )‪ρc (t‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(٢۶.١٠‬‬
‫‪٨πG‬‬

‫ﻣﻌﻤﻮل ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٢.١٠‬را ﺑﻪ ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﺑﺨﺶ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﺑﯽﺑﻌﺪ ﺳﺮ و ﮐﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ = ) ‪a(t٠‬‬
‫‪ a٠ = ١‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و )‪ a(t‬را از اﯾﻦ ﭘﺲ ﭘﺎراﻣﺘﺮ اﻧﺒﺴﺎط ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﺑﻬﻨﺠﺎرﺷﺪه ﺑﯿﺎﻧﮕﺎرﯾﻢ‪ .‬ﺑﺮای ﻫﺮ‬
‫ﮐﺪام از ﭼﮕﺎﻟﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺷﻤﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﯽﻫﺎی ﺑﯽﺑﻌﺪ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪول ‪ ٢.١٠‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫‪١٧٠‬‬
‫‪١٧١‬‬ ‫‪ .٣.١٠‬دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﮐﯿﻬﺎن ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‬

‫ﺟﺪول ‪ :٣.١٠‬ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی رﺻﺪ ﺷﺪه ﮐﯿﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﮔﺮوه ﻫﻢﮐﺎری ﭘﻼﻧﮏ‪.٢٠١۵ ،‬‬
‫‪۶٧٫ ٧۴ ± ٠٫ ۴۶km‬‬ ‫‪s−١ Mps−١‬‬ ‫‪H٠‬‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺎﺑﻞ‬
‫‪(١٣٫ ٧٩٩ ± ٠٫ ٠٢١) × ١٠٩ yrs‬‬ ‫‪t٠‬‬ ‫ﺳﻦ ﮐﯿﻬﺎن‬
‫‪(٨٫ ۶٢ ± ٠٫ ١٢) × ١٠−٢٧ kg m‬‬
‫‪−٣‬‬
‫‪ρcrit,٠‬‬ ‫ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺑﺤﺮاﻧﯽ )ﺑﺎﺑﻌﺪ(‬
‫ﭼﮕﺎﻟﯽﻫﺎی ﺑﯽ ﺑﻌﺪ‪:‬‬
‫‪٠٫ ٠۴٨٠ ± ٠٫ ٠٠١٠‬‬ ‫‪Ωb,٠‬‬ ‫ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺑﺎرﯾﻮﻧﯽ‬
‫‪٠٫ ٢۵٨٩ ± ٠٫ ٠٠۵٧‬‬ ‫‪Ωd,٠‬‬ ‫ﭼﮕﺎﻟﯽ ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ‬
‫‪٠٫ ٣٠٨٩ ± ٠٫ ٠٠۶٧‬‬ ‫‪Ωm,٠‬‬ ‫ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺑﺎرﯾﻮﻧﯽ‪+‬ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ‬
‫‪٠٫ ٠٠٠٠۵ ± ٠٫ ٠٠٠٠١‬‬ ‫‪Ωr,٠‬‬ ‫ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ‬
‫‪٠٫ ۶٩١١ ± ٠٫ ٠٠۶٢‬‬ ‫‪ΩΛ,٠‬‬ ‫ﭼﮕﺎﻟﯽ اﻧﺮژی ﺗﺎرﯾﮏ‬
‫‪٠٫ ٩٩٩۶ ≈ ١‬‬ ‫‪Ωtot٫٠‬‬ ‫ﭼﮕﺎﻟﯽ ﮐﻞ‬
‫‪≈٠‬‬ ‫‪Ωk,٠‬‬ ‫ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺧﻤﺶ ﻓﻀﺎ‬

‫ﺑﺮﺣﺴﺐ اﯾﻦ ﭼﮕﺎﻟﯽﻫﺎی ﺑﯽﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٢.١٠‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ در ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫‪Ωr + Ωb + ΩΛ + Ωk = ١.‬‬ ‫)‪(٢٧.١٠‬‬

‫ﺑﻌﻀﯽ از ﭼﮕﺎﻟﯽﻫﺎی ﺑﯽﺑﻌﺪ ﺑﺎﻻ را ﻣﯽﺗﻮان از رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪:‬‬

‫• ‪ Ωm = Ωb + Ωd‬را از ﺷﻤﺎرش ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ‪ ،‬از ﺗﺨﺘﯽ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺳﺮﻋﺖ‬

‫ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ و ﭘﯿﺮوی ﻧﮑﺮدن دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ﺑﯿﻀﯽﮔﻮن از ﻗﻀﯿﻪ وﯾﺮﯾﺎل‪.‬‬

‫• ‪ Ωr,٠‬را از ﺑﯿﻨﺎب ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‪.‬‬

‫• ‪ ΩΛ,٠‬را از اﻧﺒﺴﺎط ﺷﺘﺎﺑﻨﺪه ﮐﯿﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺎ رﺻﺪ ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎر دور ﺑﺎ ‪ z‬ﺑﺎﻻ‪،‬‬
‫اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮﻫﺎ‪ ،‬و ﻣﯿﮑﺮوﻟﻨﺰﯾﻨﮓ‪.‬‬

‫ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮلﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎدﯾﺮ رﺻﺪیِ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎن را ﮔﺮوه ﻫﻢﮐﺎری ﭘﻼﻧﮏ در ﺳﺎل ‪ ٢٠١۵‬داده‬
‫اﺳﺖ ]‪ .[٢‬ﺟﺪول ‪ ٣.١٠‬ﮐﻮﺗﺎه ﺷﺪهای از دادهﻫﺎی اﯾﻦ ﮔﺮوه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ :‬ﻣﺪلﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻣﺘﺮﯾﮏ ‪ FRW‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در ﮐﻨﺎر‬
‫ﻣﺎده ﺑﺎرﯾﻮﻧﯽ و اﻧﺮژی ﺗﺎﺑﺸﯽ ﻗﺎﺑﻞ رﺻﺪ‪ ،‬ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ ﺳﺮد )ﻧﺎﻧﺴﺒﯿﺘﯽ( و اﻧﺮژی ﺗﺎرﯾﮏ‬

‫‪١٧١‬‬
‫‪١٧٢‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬

‫‪ΛCDM (Λ Cold‬‬ ‫ﻧﺴﺒﯿﺘﯽ )در ﻗﺎﻟﺐ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ( ﻫﻢ ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎی‬
‫)‪ Dark Matter‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﮐﻪ در زﯾﺮ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﯿﺎز ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٢٢.١٠‬و )‪ (٢۵.١٠‬ﻣﯽﺗﻮان ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﻫﺎﺑﻞ را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫̇‪a‬‬
‫) ‪( )٢ = H ٢ = H٠٢ (Ωm,٠ a−٣ + Ωr,٠ a−۴ + ΩΛ,٠ + Ωk,٠ a−٢‬‬ ‫)‪(٢٨.١٠‬‬
‫‪a‬‬
‫‪= H٠٢ [Ωm,٠ (١ + z)٣ + Ωr,٠ (١ + z)۴ + ΩΛ,٠ + Ωk,٠ (١ + z)٢ )].‬‬

‫ﮐﻪ در آن ) ‪ Ωk,٠ = ١ − (Ωm,٠ + Ωr,٠ + ΩΛ,٠‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮای ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺷﺘﺎب اﻧﺒﺴﺎط ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢١.١٠‬را در ﻋﺒﺎرت = ‪(a/ȧ)٢‬‬
‫‪ H −٢‬ﺿﺮب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢۴.١٠‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪:‬‬

‫̈‪RR‬‬ ‫∑ ‪١‬‬
‫‪q = −‬‬ ‫‪=−‬‬ ‫‪ρi (١ + ٣wi ) i = m, r, Λ‬‬ ‫)‪(٢٩.١٠‬‬
‫‪Ṙ٢‬‬ ‫‪٢ρc‬‬
‫‪i‬‬
‫‪١‬‬
‫‪= − (Ωm + ٢Ωr + ٢ΩΛ ) = −[(Ωm,٠ (١ + z)٣ + ٢Ωr,٠ (١ + z)۴ + ٢ΩΛ )].‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﺑﺮاﺑﺮ دادهﻫﺎی ﺟﺪول ‪ ،٢.٩‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﯾﺪ ‪ q٠ = −٠٫ ۵٠٣۶‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ΛCDM‬‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﺨﺘﯽ ﻣﺪلﻫﺎیِ‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آنﭼﻪ در ﺟﺪول ‪ ٣.١٠‬آﻣﺪه‪،‬‬

‫‪Ωm,٠ + Ωr,٠ + ΩΛ,٠ = ١ ± ٠٫ ٠١,‬‬ ‫‪Ωk,٠ = ±٠٫ ٠١,‬‬

‫‪٣H٠٢‬‬
‫= ‪ρm,٠ + ρr,٠ + ρΛ,٠ = ρcrit,٠‬‬ ‫‪(١ ± ٠٫ ٠١).‬‬
‫‪٨πG‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮع ﭼﮕﺎﻟﯽﻫﺎی ﺑﯽﺑﻌﺪِ ﺗﺎﺑﺶ‪ ،‬ﻣﺎده ﺑﺎرﯾﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ‪ ،‬و اﻧﺮژی ﺗﺎرﯾﮏ ﺑﺎ دﻗﺖ‬
‫‪ ±٠٫ ٠١‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ،١‬و ﻣﺠﻤﻮع ﭼﮕﺎﻟﯽﻫﺎی ﺑﺎ ﺑﻌﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺑﺤﺮاﻧﯽ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺪازه ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺧﻤﺶ‪ Ωk = ±٠٫ ٠١ ،‬در ﺑﺎزه ﺧﻄﺎﻫﺎی رﺻﺪی ﻗﺮار دارد و ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ‬

‫‪١٧٢‬‬
‫‪١٧٣‬‬ ‫‪ .٣.١٠‬دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﮐﯿﻬﺎن ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‬

‫ﮐﻪ ﮐﯿﻬﺎن اﻣﺮوزی ﻋﻤﻼ ﺗﺨﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﮐﯿﻬﺎن زﻣﺎنﻫﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﮐﯿﻬﺎن آﻏﺎزﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﭼﻪ دﻗﺘﯽ ﺗﺨﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ در ﺟﺴﺖوﺟﻮی ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬از ﺗﻌﺮﯾﻒ )‪ ،Ωk (z‬ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﻢ‪:‬‬

‫‪c٢ k‬‬ ‫‪H٠٢‬‬

‫‪Ωk (z) = −‬‬ ‫=‬ ‫‪(١ + z)٢ .‬‬
‫)‪H ٢ (z)a٢ (z‬‬ ‫)‪H ٢ (z‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺟﺎی )‪ H ٢ (z‬از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٨.١٠‬ﺟﺎیﮔﺬاری ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﻢ‪:‬‬

‫‪Ωk,٠‬‬
‫= )‪Ωk (z‬‬ ‫‪.‬‬
‫] ‪Ωk (z)[Ωm,٠ (١ + z) + Ωr,٠ (١ + z)٢ + ΩΛ,٠ (١ + z)−٢ + Ωk,٠‬‬

‫در زﻣﺎنﻫﺎی ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ ‪ z‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ و ﺟﻤﻠﻪ درون‬
‫ﻗﻼب در ﻣﺨﺮج ﮐﺴﺮ ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﯿﻞ ﮐﻨﺪ )ﮐﯿﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت‪ ،‬ﻣﻘﺪار آن را از‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ ١٠۴٠ − ١٠۶٠‬ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﯽزﻧﻨﺪ(‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺮار اﺳﺖ در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ‪ Ωk,٠‬ﻣﻘﺪاری در ﺣﻮل‬
‫و ﺣﻮش ﭼﻨﺪ دﻫﻢ و ﭼﻨﺪ ﺻﺪم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ Ωk (z) ،‬در آﻏﺎز ﮐﯿﻬﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻘﺪاری ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﮐﻮﭼﮏ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮐﺪام ﺳﺎز و ﮐﺎر اﯾﻦ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻇﺮﯾﻒ آﻏﺎزﯾﻦ )‪ (Fine tuning‬اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﮐﯿﻬﺎن اﻣﺮوزی ﺗﺨﺖ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؟‬
‫ﭘﺮﺳﺶ‪ Fine tunning ‬را ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر دﯾﮑﯽ در ‪ ١٩۶٩‬ﻣﻄﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪلﻫﺎی‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪارد ‪ ΛCDM‬ﺟﻮاﺑﯽ ﺑﺮای آن ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭼﺎرهﻫﺎی زﯾﺎدی‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺪلﻫﺎی ﺗﻮرﻣﯽ‪،‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸﯿﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺴﻨﺪهای ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮش ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﯿﺪا ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﯽﻣﻮرد اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪه اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﻓﻀﺎی ﺳﻪﺑﻌﺪی ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ از آﻏﺎز ﺗﺨﺖ )‪ (k = ١‬ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺮﺳﺶ دﯾﮑﯽ ﺑﯽﻣﻮرد اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺪی‬ ‫‪٢.٣.١٠‬‬

‫از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٢٨.١٠‬دارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪ȧ = ±H٠ (Ωm,٠ a−١ + Ωr,٠ a−٢ + ΩΛ,٠ a٢ + Ωk,٠ )١/٢ .‬‬ ‫)‪(٣٠.١٠‬‬

‫در اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ Ωm,٠‬و ‪ Ωr,٠‬ﻣﺜﺒﺖاﻧﺪ‪ ΩΛ,٠ .‬و ‪ Ωk,٠‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ )‪ a(t‬ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ زﻣﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮده و ﮐﯿﻬﺎن ﭼﻪ آﻏﺎز و اﻧﺠﺎﻣﯽ داﺷﺘﻪ و ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازه و ﻋﻼﻣﺖ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﭘﺎراﻣﺘﺮ دارد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ در ﮐﯿﻬﺎن آﻏﺎزﯾﻦ‪،‬‬

‫‪١٧٣‬‬
‫‪١٧۴‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬

‫‪ ،a → ٠‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺎﺑﺶ ﺳﯿﻄﺮه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در زﻣﺎنﻫﺎی ﺑﻌﺪ ﮐﻪ ‪ a‬ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪،‬‬
‫ﺟﻤﻠﻪﻫﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺎده‪ ،‬ﺧﻤﺶ‪ ،‬و ﺛﺎﺑﺖ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺳﯿﻄﺮه ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل در دو‬
‫ﻋﺼﺮ ﺳﯿﻄﺮه ﺗﺎﺑﺶ و ﻣﺎده در زﻣﺎنﻫﺎیِ آﻏﺎزﯾﻦ‪ ‬ﮐﯿﻬﺎن ﺟﻮاب ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣٠.١٠‬را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻤﺎن ﺑﺮد‪:‬‬

‫‪a(t) ≈ ±(٢H٠ t)١/٢ ,‬‬ ‫ﻋﺼﺮ ﺳﯿﻄﺮه ﺗﺎﺑﺶ‬ ‫)‪(٣١.١٠‬‬

‫‪٢‬‬
‫‪a(t) ≈ ±( H٠ t)٢/٣ ,‬‬ ‫ﻋﺼﺮ ﺳﯿﻄﺮه ﻣﺎده‬ ‫)‪(٣٢.١٠‬‬
‫‪٣‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﮐﯿﻔﯽ‪ ،‬در ﺑﻌﻀﯽ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎی وﯾﮋه ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪(٣٠.١٠‬‬
‫ﺟﻮابﻫﺎی ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬در زﯾﺮ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﺎ از اﯾﻦ ﺟﻮابﻫﺎ ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺪلﻫﺎی ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‬ ‫‪٣.٣.١٠‬‬

‫ﺛﺎﺑﺖ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ در ﻣﺪلﻫﺎی ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن ﺻﻔﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد )‪ .(ΩΛ = ٠‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪(٣٠.١٠‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ در ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫‪ȧ = ±H٠ (Ωm,٠ a−١ + Ωr,٠ a−٢ + Ωk,٠ )١/٢ , Ωk,٠ = ١ − Ωm,٠ − Ωr,٠ .‬‬ ‫)‪(٣٣.١٠‬‬

‫ﭼﻨﺪ ﺟﻮاب وﯾﮋه آن ﭼﻨﯿﻦاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪.١‬‬
‫(‬ ‫‪)٢/٣‬‬
‫‪٣‬‬
‫= )‪k = ٠, Ωr,٠ = ٠, Ωm,٠ = ١ : a(t‬‬ ‫‪H٠ t‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‪(٣۴.١٠‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﮐﯿﻬﺎن ﺣﺎﻟﺖ ‪ ١‬ﺗﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺎز و ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪.٢‬‬

‫‪k = ١, Ωr,٠ = ٠, Ωm,٠ > ١ :‬‬

‫‪Ωm,٠‬‬
‫= )‪a(χ‬‬ ‫‪(١ − cos χ),‬‬
‫)‪٢(Ωm,٠ − ١‬‬
‫‪Ωm,٠‬‬
‫= )‪t(χ‬‬ ‫‪(χ − sin χ).‬‬ ‫)‪(٣۵.١٠‬‬
‫)‪٢H٠ (Ωm,٠ − ١‬‬

‫‪١٧۴‬‬
‫‪١٧۵‬‬ ‫‪ .٣.١٠‬دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﮐﯿﻬﺎن ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‬

‫ﮐﯿﻬﺎن ﺣﺎﻟﺖ ‪ ٢‬ﺧﻤﺶ ﻣﺜﺒﺖ دارد‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎوب و ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺤﻨﯽ )‪ a(t‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫زﻣﺎن ﺳﯿﮑﻠﻮﺋﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎن ﺗﻨﺎوب ﺑﻪ ازای ‪ χ = π‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪T = πΩm,٠ /[٢H٠ (Ωm, − ١)].‬‬

‫‪.٣‬‬

‫‪k = −١, Ωr,٠ = ٠, Ωm,٠ < ١ :‬‬

‫‪Ωm,٠‬‬
‫= )‪a(χ‬‬ ‫‪(cosh χ − ١),‬‬
‫) ‪٢(١ − Ωm,٠‬‬
‫‪Ωm,٠‬‬
‫= )‪t(χ‬‬ ‫‪(sinh χ − χ).‬‬ ‫)‪(٣۶.١٠‬‬
‫) ‪٢H٠ (١ − Ωm,٠‬‬

‫ﮐﯿﻬﺎن ﺣﺎﻟﺖ ‪ ٣‬ﺧﻤﺶ ﻣﻨﻔﯽ دارد و ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ آﻏﺎز ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﻫﺮ ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺗﻮان ‪ ،H(t) = ȧ/a ،ρm (t) = ρm,٠ a−٣‬و ‪ Ωm‬را ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آورد‪.‬‬

‫‪.۴‬‬

‫‪k = ٠, Ωr,٠ = ١, Ωm,٠ = ٠ : a(t) = (٢H٠ t)١/٢ .‬‬ ‫)‪(٣٧.١٠‬‬

‫‪.۵‬‬

‫‪k = ±١, Ωr,٠ ̸= ١, Ωm,٠ = ٠ :‬‬

‫(‬ ‫‪)١/٢‬‬
‫‪١/٢‬‬ ‫) ‪(١ − Ωr,٠‬‬
‫= )‪a(t‬‬ ‫‪(٢H٠ Ωr,٠ t)١/٢‬‬ ‫‪١+‬‬ ‫‪١/٢‬‬
‫‪H٠ t‬‬ ‫)‪. (٣٨.١٠‬‬
‫‪٢Ωr,٠‬‬

‫ﻣﺪل دوﺳﯿﺘﻪ‪-‬اﻧﯿﺸﺘﻦ‬

‫ﻣﺪلِ دوﺳﯿﺘﻪ‪-‬اﻧﯿﺸﺘﻦ )‪ ،(DeSitter-Einstein‬ﺗﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺎﺑﺶ و ﺑﺪون ﻣﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻮاب‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (٣٠.١٠‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮضِ‬
‫‪ΩΛ = ١, Ωm = Ωr = Ωk = ٠,‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪a(t) = a٠ exp[±H٠ (t − t٠ )].‬‬ ‫‪H٠ = (Λ/٣)١/٢ .‬‬ ‫)‪(٣٩.١٠‬‬

‫‪١٧۵‬‬
‫‪١٧۶‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬

‫ﻣﺪل دوﺳﯿﺘﻪ‪-‬اﻧﯿﺸﺘﻦ ﮐﯿﻬﺎن رﺻﺪﭘﺬﯾﺮی را ﮐﻪ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهﮔﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬

‫ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺠﺎﻧﺒﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺪلﻫﺎی ‪ ΛCDM‬در ﺣﺪ ∞ → ‪ t‬و ∞ → )‪ a(t‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺪل‬
‫دوﺳﯿﺘﻪ‪-‬اﻧﯿﺸﺘﻦ آﻏﺎز ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻣﺪلﻫﺎی ﻟﻮﻣﺘﺮ‬

‫اﯾﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺪلﻫﺎی ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن در ﺣﻀﻮر ﺛﺎﺑﺖ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﺣﺎﻟﺖﻫﺎی‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ]‪ [٨‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻓﻖ ذره‬ ‫‪۴.٣.١٠‬‬

‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﯿﻦ رﺧﺪادﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ‪-‬ﻣﮑﺎﻧﯽ‬
‫آنﻫﺎ ﻣﮑﺎنﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ‪ c٢ dt٢ < dx٢‬ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﭘﯿﺎم درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ رﺧﺪادﻫﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ راﺑﻄﻪ ﻋﻠّﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و از ﻫﻢدﯾﮕﺮ اﺛﺮ ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺪلﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‬
‫‪ FRW‬ﺑﺎ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻟﺤﻈﻪ ‪ t = ٠‬از ‪ a(٠) = ٠‬آﻏﺎز ﺑﻪ اﻧﺒﺴﺎط ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﭘﺮﺳﯿﺪ ﯾﮏ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻨﯿﺎدی در زﻣﺎن ‪ t‬ﺧﻮد دورﺗﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪای را ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ رﺻﺪ ﮐﻨﺪ‬
‫ﭼﻪ ﻗﺪر اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﺗﺨﺖ ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ ﺳﺮ و ﮐﺎر داﺷﺘﯿﻢ ﺟﻮاب روﺷﻦ ﺑﻮد‪،‬‬
‫‪ .d = ct‬در ﮐﯿﻬﺎن ‪ FRW‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻧﺒﺴﺎط‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﻣﯽرﺳﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ‬
‫∫‬
‫ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ )ذرهای( در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽ ‪ χ = ٠r dr/(١ − kr٢ )١/٢‬از ﻧﺎﻇﺮی ﮐﻪ در ﻣﺒﺪأ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت اﺳﺖ )ﻫﺮ ﻧﺎﻇﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد را در ﻣﺒﺪأ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﺪاﻧﺪ(‪ ،‬در زﻣﺎن ‪ t١‬ﯾﮏ ﭘﯿﺎم‬
‫ﻧﻮری ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﻧﺎﻇﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ در ﻣﺒﺪأ آن را در زﻣﺎن ‪ t‬درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪(١۴.١٠‬‬
‫∫‬
‫دوری ﮐﻬﮑﺸﺎن از ﻧﺎﻇﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪t‬‬
‫)‪d(t, t١ ) = a(t‬‬ ‫‪cdt′ /a(t′ ).‬‬
‫‪t١‬‬

‫دورﺗﺮﯾﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪای را ﮐﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ رﺻﺪ ﮐﻨﺪ آﻏﺎز ﮐﯿﻬﺎن در ‪ t١ = ٠‬اﺳﺖ‪:‬‬

‫∫‬ ‫‪t‬‬
‫‪dp (t) = a(t)c‬‬ ‫‪dt′ /a(t′ ).‬‬ ‫)‪(۴٠.١٠‬‬
‫‪٠‬‬

‫)‪ dp (t‬را اﻓﻖ ذره )‪ (Particle horizon‬ﺑﺮای ﻧﺎﻇﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ در ﻣﺒﺪأ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ذرهای‬
‫)ﮐﻬﮑﺸﺎﻧﯽ( ﮐﻪ در درون ﮐﺮهای ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ dp‬ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﭘﯿﺎم ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و‬

‫‪١٧۶‬‬
‫‪١٧٧‬‬ ‫‪ .٣.١٠‬دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﮐﯿﻬﺎن ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‬

‫اﺣﯿﺎﻧﺎ او را ﻣﺘﺎﺛﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﯽﺷﮏ در ﻣﺪلﻫﺎی ‪ FRW‬ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از ﮐﯿﻬﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺮون از‬
‫اﻓﻖ )‪ dp (t‬ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ آنﻫﺎ اﻧﺪرﮐﻨﺶ داﺷﺖ‪.‬‬

‫دﺷﻮاری اﻓﻖ‪:‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮی ﮐﻪ از اﻓﻖ ذره در ﮐﯿﻬﺎنﻫﺎی ﻣﻨﺒﺴﻂﺷﻮﻧﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﻪ ”دﺷﻮاری”‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرد‪ :‬ﺑﺮای ﻧﺎﻇﺮ زﻣﯿﻨﯽ در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،t٠ = ١٣٫ ۵ × ١٠٩ yr ،‬اﻓﻖ ذره = ) ‪dp (t٠‬‬
‫‪ ١٠٢٨ cm‬اﺳﺖ‪ .‬رﺻﺪﻫﺎی ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻗﻼ ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ ﺑﺎ دﻗﺖ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮﺑﯽ ﻫﻤﮕﻦ و ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮد اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺎﺑﺶ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﻻﯾﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻻﯾﻪ در اﻓﻖ ﻧﺎﻇﺮ ﭘﯿﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در زﻣﺎنﻫﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از آن در اﻓﻖ ﻧﺎﻇﺮ‬
‫ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ و راﺑﻄﻪ ﻋﻠّﯽ ﺑﺎ دور و ﺑﺮ او ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬دﻟﯿﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪای ﮐﻪ‬
‫اﻣﺮوز ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﻤﮕﻦ و ﻫﻤﺴﺎنﮔﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دﺷﻮاری اﻓﻖ در ﮐﻨﺎر دﺷﻮاری ﺗﺨﺘﯽ ﮐﯿﻬﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪیﻫﺎی ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬
‫‪ FRW‬اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺴﺖوﺟﻮی ﭘﺎﺳﺦ ﭘﯿﺶﻧﻬﺎدﻫﺎی زﯾﺎدی ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪهﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ‬
‫ﻣﺪلﻫﺎی ﺗﻮرﻣﯽاﻧﺪ‪ .‬در ﺧﻮش ﺑﯿﻨﺎﻧﻪﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎی ﺟﺎیﮔﺰﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ را از‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺑﻌﻀﺎ‪ ،‬در ﻧﺒﻮد ﺷﻮاﻫﺪ رﺻﺪی ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ‪ ،‬دﺷﻮاریﻫﺎی ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮای ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺪی ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی )‪ (٣٢.١٠) ، (٣١.١٠‬و )‪ (٣٩.١٠‬ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﺤﺚ ﺷﺪ‪ ،‬اﻓﻖ ذره ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪:‬‬

‫‪dp (t٠ ) = ٢ct٠ ,‬‬ ‫ﻋﺼﺮ ﺳﯿﻄﺮه ﺗﺎﺑﺶ‬

‫‪dp (t٠ ) = ٣ct٠ ,‬‬ ‫ﻋﺼﺮ ﺳﯿﻄﺮه ﻣﺎده‬
‫‪c‬‬
‫= ) ‪dp (t٠‬‬ ‫‪exp(−H٠ t٠ ),‬‬ ‫ﮐﯿﻬﺎن دوﺳﯿﺘﻪ‬
‫‪H٠‬‬

‫اﻓﻖ رﺧﺪاد‬ ‫‪۵.٣.١٠‬‬

‫ﭘﺮﺳﺶ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﭘﯿﺎمدﻫﻨﺪه زﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬در ﻣﺨﺘﺼﺎت )‪ ،(t٠ , r = ٠‬ﯾﮏ ﭘﯿﺎم‬
‫ﺑﻪ ﺑﯿﺮون ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﯿﺎم‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از دﺷﻮاریﻫﺎی ﻓﻨﺎوری‪ ،‬ﺗﺎ ﮐﺠﺎﻫﺎی ﮐﯿﻬﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﺮﺳﺪ؟ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ زﻣﯿﻨﯽ در زﻣﺎنﻫﺎی آﯾﻨﺪه ‪ t > t٠‬ﺗﺎ ﭼﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪای ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ روی‬

‫‪١٧٧‬‬
‫‪١٧٨‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ .١٠‬ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬

‫ﮐﯿﻬﺎن اﺛﺮﮔﺬار ﺑﺎﺷﺪ؟ در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ‪-‬ﻣﮑﺎﻧﯽ ﭘﯿﺎمدﻫﻨﺪه و ﭘﯿﺎمﮔﯿﺮﻧﺪه ﺑﺎﯾﺪ زﻣﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫∫‬ ‫‪t‬‬
‫)‪de (t) = a(t‬‬ ‫‪cdt′ /a(t′ ).‬‬ ‫)‪(۴١.١٠‬‬
‫‪t٠‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای اﻓﻖ ذره ﻧﻮﺷﺘﯿﻢ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺟﺎی ‪ t‬و ‪ t٠‬ﻋﻮض ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای‬
‫ﻣﺪلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ آﻏﺎز ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ دارﻧﺪ و ﺑﺮای ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ t ،‬ﻣﯿﺘﻮاﻧﺪ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﻓﻖ رﺧﺪاد )‪ (Event horizon‬در ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺮای ﻣﺪلﻫﺎی ﺑﺴﺘﻪ و ﻣﺘﻨﺎوب ﮐﻪ زﻣﺎن ﺑﯿﺸﯿﻨﻪ ﯾﺎ دوره ﺗﻨﺎوب دارﻧﺪ اﻧﺘﮕﺮال و ﺑﻪ‬
‫ﺗﺒﻊ آن‪ ،‬اﻓﻖ رﺧﺪاد ﮐﺮاندار ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﮐﯿﻬﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ ،(٣۵.١٠‬ﻣﺜﺎﻟﯽ از اﯾﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١٧٨‬‬
Bibliography

[1] B. P. Abbott, R. Abbott, T. Abbott, M. Abernathy, F. Acernese, K. Ackley,

C. Adams, T. Adams, P. Addesso, R. Adhikari, et al. Observation of grav-
itational waves from a binary black hole merger. Physical Review Letters,
116(6):061102, 2016.

[2] P. Ade, N. Aghanim, M. Arnaud, M. Ashdown, J. Aumont, C. Baccigalupi,

A. Banday, R. Barreiro, J. Bartlett, N. Bartolo, et al. Planck 2015 results-xiii.
cosmological parameters. Astronomy & Astrophysics, 594:A13, 2016.

[3] J. M. Bardeen, W. H. Press, and S. A. Teukolsky. Rotating black holes: locally

nonrotating frames, energy extraction, and scalar synchrotron radiation. The
Astrophysical Journal, 178:347–370, 1972.

[4] G. M. Clemence. The relativity effect in planetary motions. Reviews of Modern

Physics, 19(4):361, 1947.

[5] P. A. Dirac. Quantised singularities in the electromagnetic field. In Proceed-

ings of the Royal Society of London A: Mathematical, Physical and Engineering
Sciences, volume 133, pages 60–72. The Royal Society, 1931.

[6] F. W. Dyson, A. S. Eddington, and C. Davidson. A determination of the de-

flection of light by the sun’s gravitational field, from observations made at the
total eclipse of may 29, 1919. Philosophical Transactions of the Royal Soci-

١٧٩
١٨٠ BIBLIOGRAPHY

ety of London A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences, 220(571-

581):291–333, 1920.

[7] D. H. Frisch and J. H. Smith. Measurement of the relativistic time dilation using
µ-mesons. American Journal of Physics, 31(5):342–355, 1963.

[8] E. G. Hobson, M.R. and A. N. Lanseby. General relativity, an introduction for

physicists. Cambridge Univ Press, 2006.

[9] R. Ibata, G. Gilmore, and M. Irwin. A dwarf satellite galaxy in sagittarius.

Nature, 370(6486):194, 1994.

[10] J. Jackson. Classical Electrodynamics. Wiley, 1998.

[11] R. P. Kerr. Gravitational field of a spinning mass as an example of algebraically

special metrics. Physical Review Letters, 11(5):237, 1963.

[12] M. D. Kruskal. Maximal extension of schwarzschild metric. Physical Review,

119(5):1743, 1960.

[13] N. F. Martin, R. A. Ibata, M. Bellazzini, M. Irwin, G. Lewis, and W. Dehnen. A

dwarf galaxy remnant in canis major: the fossil of an in-plane accretion on to the
milky way. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 348(1):12–23,
2004.

[14] K. A. Milton. Theoretical and experimental status of magnetic monopoles. Re-

ports on Progress in Physics, 69(6):1637, 2006.

[15] R. Penrose and R. Floyd. Extraction of rotational energy from a black hole.
Nature, 229(6):177–179, 1971.

[16] R. Pound and G. Rebka Jr. Variation with temperature of the energy of recoil-
free gamma rays from solids. Physical Review Letters, 4(6):274, 1960.

١٨٠
١٨١ BIBLIOGRAPHY

[17] B. Rossi and D. B. Hall. Variation of the rate of decay of mesotrons with mo-
mentum. Physical Review, 59(3):223, 1941.

[18] R. Sanders and M. Verheijen. Rotation curves of ursa major galaxies in the
context of modified newtonian dynamics. The Astrophysical Journal, 503(1):97,
1998.

[19] I. I. Shapiro. Fourth test of general relativity. Physical Review Letters,

13(26):789, 1964.

[20] Y. Sobouti. Lorentz covariance ‘almost’implies electromagnetism and more.

European Journal of Physics, 36(6):065036, 2015.

[21] D. Walsh, R. F. Carswell, and R. J. Weymann. 0957+ 561 a, b- twin quasistellar

objects or gravitational lens. Nature, 279(5712):381–384, 1979.

[22] S. Weinberg. Gravitation and cosmology: principles and applications of the

general theory of relativity. John Wiley & Sons, 2004.

١٨١

‫ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪۴٢ ،٢۶ ،٢٢ ،٢١ ،‬‬
‫ﻣﻮﻟﺪﻫﺎی‪٣٩ ،‬‬
‫ﻧﺎورداﯾﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎﻧﯽ‪٢٧ ،‬‬
‫ﭼﺮﺧﺶﻫﺎی ﻣﺠﺎری‪٢۶ ،‬‬
‫ﭼﺮﺧﺶﻫﺎی ﻣﺠﺎزی‪۴١ ،‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﭘﻮاﻧﮑﺎره و ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪٣٣ ،‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﻀﯿﺾ ﺗﯿﺮ‪١٢۶ ،‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﮐﯿﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪١١۵ ،‬‬
‫ﺟﺮم ﭼﺎﻧﺪراﺳﮑﺎر‪١۵٧ ،‬‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺗﻘﺪﯾﻤﯽ ﺗﻮﻣﺎس‪۴٣ ،‬‬
‫ﺧﻤﺶ ﻧﻮر در ﻣﯿﺪان ﮔﺮاﻧﺶ‪١٣١ ،‬‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫اﻧﺪازهﻫﺎ‪١۵۶ ،‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ‪١۵٩ ،‬‬
‫درﻧﮓ در ﭘﮋواک رادار‪١٣۵ ،‬‬
‫دوری ﺳﻨﺠﯽ‪١٧٠ ،‬‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ‪١٧٠ ،‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺎﺑﻞ‪١٧۵ ،‬‬
‫ﻗﯿﻔﺎووﺳﯽ و آرآر ﻻﺑﺮی‪١٧٣ ،‬‬
‫ﻣﺪول ﻓﺎﺻﻠﻪ‪١٧١ ،‬‬
‫ﻧﻮاﺧﺘﺮ و اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ‪١٧۴ ،‬‬
‫دﯾﺎﮔﺮام ﻫﺮﺗﺴﭙﺮاﻧﮓ ‪ -‬راﺳﻞ‪١۵۶ ،‬‬
‫دﯾﮑﯽ‪٧٣ ،‬‬
‫زﻣﺎن ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‪١٨۴ ،‬‬
‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن‬
‫اﻧﺪازهﻫﺎ‪١۵۶ ،‬‬
‫ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺟﺮم و روﺷﻨﺎﯾﯽ‪١۵٧ ،‬‬
‫‪١٨٢‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻪ‬
‫آزﻣﻮنﻫﺎی ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‪١٢۵ ،‬‬
‫آﻣﭙﺮ‪١٠ ،١ ،‬‬
‫اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪١۵۴ ،‬‬
‫اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺳﺠﺰی‪١۵۴ ،‬‬
‫اﺗﺮ‪٢ ،‬‬
‫اﺗﺴﺎع زﻣﺎن‪٢٩ ،‬‬
‫اﺳﻄﺮﻻب زورﻗﯽ‪١۵۴ ،‬‬
‫اﺻﻞ ﻫﻢارزی‪٧٨ ،٧٧ ،٧۵ ،‬‬
‫اﺻﻞ ﭘﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‪١٠٧ ،‬‬
‫اﻧﺮژی و ﺗﮑﺘﻨﻪ‪١٠٩ ،‬‬
‫ﺣﺪ ﮐﻼﺳﯿﮏ‪١١١ ،‬‬
‫ﺷﻤﺎر ذرهﻫﺎ‪١٠٨ ،‬‬
‫اﻧﻘﺒﺎض ﻃﻮل‪٢٨ ،‬‬
‫اﻧﯿﺸﺘﻦ‪۴٩ ،۴ ،٣ ،‬‬
‫ﺗﺎﻧﺴﻮر‪١٠۴ ،‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﻀﯿﺾ ﺗﯿﺮ‪١٣١ ،‬‬
‫ﺣﻠﻘﻪ‪١٣۵ ،١٣۴ ،‬‬
‫ﺧﻤﺶ ﻧﻮر‪١٣٣ ،‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان‪١٩٠ ،١٨٨ ،١٢۵ ،١٢٣ ،‬‬
‫ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ‪١٣٩ ،‬‬
‫ﻣﯿﺪان‪١٣٨ ،‬‬
‫ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‪٧۴ ،‬‬
‫ﮔﺮاﻧﺶ‪١۶٩ ،١۵١ ،١٠۴ ،٧۴ ،‬‬
‫ﮔﺮاﻧﺶ ﻏﯿﺮ ﺧﻄﯽ‪١٣٩ ،‬‬
‫اٌﺗﯘش‪٧٣ ،‬‬
‫ﺑﺴﻞ‪٧٣ ،‬‬
‫ﺑﯿﻮ و ﺳﺎوار‪١٠ ،‬‬
 ‫‪١٨٣‬‬
‫ﻟﻮرﻧﺘﺲ ﻧﺎوردا‪۴٧ ،‬‬
‫ﻧﯿﺮوی ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪١۶ ،١١ ،١٠ ،‬‬
‫ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪٢٠ ،١۴ ،‬‬
‫ﮔﺮوه‪٣۴ ،‬‬
‫ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﮏ‪١۶۶ ،‬‬
‫ﻣﺎﯾﮑﻠﺴﻮن‪٣ ،‬‬
‫ﻣﺎﯾﮑﻠﺴﻮن ‪ -‬ﻣﻮرﻟﯽ‪٣ ،‬‬
‫ﻣﺘﺮﯾﮏ‬
‫ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ‪١١٩ ،‬‬
‫ﻓﺮﯾﻤﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‪١٨٠ ،‬‬
‫ﮐﺮ‪١٢٣ ،‬‬
‫ﻣﺘﺮﯾﮏ ﮐﺮ‬
‫ارﮔﻮﺳﻔﺮ‪١٢۵ ،‬‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻟﺨﺖ‪١۵۴ ،٧١ ،٢٢ ،۶–۴ ،٢ ،‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮی ﻧﺎﻇﺮﯾﻦ ﻟﺨﺖ‪٧۴ ،۴٩ ،٢٩ ،٢١ ،‬‬
‫ﻟﺨﺖ ﻣﻮﺿﻌﯽ‪،٩۶ ،٨٢ ،٧٨ ،٧٧ ،٧۴ ،٧٣ ،‬‬
‫‪١٢١ ،١١٠ ،١٠٨‬‬
‫ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻨﯿﺎدی‪١٨۴ ،‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﯿﺪان اﻧﯿﺸﺘﻦ‪١١۴ ،‬‬
‫ﻣﻮج ﮔﺮاﻧﺸﯽ‪١٣٩ ،‬‬
‫آﺷﮑﺎر ﺳﺎزی‪١۵٠ ،‬‬
‫اﻧﺮژی و ﺗﮑﺎﻧﻪ‪١۴۴ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﺶ ﭼﺎرﻗﻄﺒﯽ‪١۴٨ ،‬‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﻮج‪١۴۵ ،‬‬
‫در ﭼﺮﺧﺶ ﻣﺨﺘﺼﺎت‪١۴٣ ،‬‬
‫ﻗﻄﺒﺶ‪١۴٣ ،‬‬
‫ﻣﮑﺴﻮل‪١ ،‬‬
‫ﺗﺎﻧﺴﻮر ﺗﻨﺶ‪۵٢ ،١٧ ،‬‬
‫ﺗﺎﻧﺴﻮر ﻣﯿﺪان‪۵۶ ،۵١ ،‬‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ‪١٠ ،‬‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ ‪١٠ ،‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎی‪،٢١ ،١٩ ،١٧ ،١٣ ،١٠ ،٩ ،۴ ،٢ ،‬‬
‫‪۶٧ ،۵٢‬‬
‫ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ‪٩۵ ،٧٣ ،۵۶ ،‬‬
‫‪١٨٣‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻪ‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ‪١۵٩ ،‬‬
‫ﻗﯿﻔﺎووﺳﯽ و آرآر ﻻﯾﺮی‪١٧٣ ،‬‬
‫ﻧﻮاﺧﺘﺮ و اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮ‪١۵٧ ،‬‬
‫ﮐﻮﺗﻮﻟﻪ ﺳﻔﯿﺪ‪١۵٧ ،‬‬
‫ﺳﺮﺧﯿﺪﮔﯽ ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‪١٨۴ ،‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﺛﺎﺑﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪٢٢ ،‬‬
‫ﺷﺎره ﮐﺎﻣﻞ‪١٠٩ ،‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺮﮐﺖ‪١١١ ،‬‬
‫ﺷﻮارﺗﺴﺸﯿﻠﺪ‪١١٩ ،‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﻀﯿﺾ در ﻣﺘﺮﯾﮏ‪١٢٨ ،‬‬
‫ﺗﮑﯿﻨﻪﮔﯽ ﻣﺘﺮﯾﮏ‪١٢٠ ،‬‬
‫ﺳﯿﺎهﭼﺎﻟﻪ‪١٢٠ ،‬‬
‫ﺷﻌﺎع‪١٢٠ ،‬‬
‫ﻣﺘﺮﯾﮏ‪١١٩ ،‬‬
‫ﻋﺪﺳﯽ ﮔﺮاﻧﺸﯽ‪١٣۴ ،‬‬
‫ﻋﻀﺪاﻟﺪوﻟﻪ‪١۵۴ ،‬‬
‫ﻋﻤﻠﮕﺮﻫﺎی دﯾﻔﺮاﻧﺴﯿﻠﯽ‪٣٨ ،‬‬
‫ﻓﺎراده‪١٠ ،١ ،‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﻟﻘﺎ‪١٠ ،‬‬
‫ﻓﻀﺎ‪-‬زﻣﺎن ﻣﯿﻨﮑﻮﺳﮑﯽ‪۴٢ ،٣١ ،‬‬
‫ﻓﯿﺘﺰﺟﺮاﻟﺪ‪٢٢ ،‬‬
‫ﻓﯿﺰو‪٣ ،‬‬
‫ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺎﻟﯽ ﻓﯿﺸﺮ‪١۶۶ ،‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻤﻊ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎ‪٧٢ ،۵٣ ،٣ ،‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪٣٠ ،‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻤﻊ ﺳﺮﻋﺘﻬﺎ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪۴۶ ،‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ‪٣٠ ،‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺎﺑﻞ‪١٧۵ ،‬‬
‫ﻗﺪر ﻇﺎﻫﺮی و ﻣﻄﻠﻖ‪١٧١ ،‬‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺮﮐﻬﻮف‪١٢١ ،‬‬
‫ﻟﻨﺰ‪١٠ ،‬‬
‫ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪٢٢ ،١٠ ،‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی‪٧٢ ،۴٩ ،۴۴ ،٢۶ ،٢٢ ،۴ ،‬‬
 ‫‪١٨۴‬‬
‫ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ‪ ،‬دﯾﻮارهﻫﺎ ‪ ،‬ﺗﻬﯽﺟﺎﻫﺎ‪١۶۶ ،‬‬
‫دﺷﻮاری اﻓﻖ‪٢٠٠ ،‬‬
‫دﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﮐﯿﻬﺎن ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪-‬راﺑﺮﺗﺴﻮن‪-‬واﮐﺮ‪١٨٨ ،‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺳﻔﻨﺠﯽ‪١۶۶ ،‬‬
‫ﻋﺼﺮ ﺳﯿﻄﺮه ﺗﺎﺑﺶ‪١٩۶ ،‬‬
‫ﻋﺼﺮ ﺳﯿﻄﺮه ﻣﺎده‪١٩۶ ،‬‬
‫ﻣﺪل ‪١٩٣ ،ΛCDM‬‬
‫ﻣﺪل دوﺳﯿﺘﻪ‪ -‬اﻧﯿﺸﺘﻦ‪١٩٨ ،‬‬
‫ﻣﺪلﻫﺎی ﻓﺮﯾﺪﻣﺎن‪١٩٧ ،‬‬
‫ﻣﺪلﻫﺎی ﻟﻮﻣﺘﺮ‪١٩٩ ،‬‬
‫ﻣﺴ‪‬ﻠﻪ ﺗﺨﺘﯽ‪١٩٣ ،‬‬
‫ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی رﺻﺪ ﺷﺪه‪١٩۴ ،‬‬
‫ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎی ﻫﺎﺑﻞ و ﺷﺘﺎب ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‪١٨۵ ،‬‬
‫ﭼﮕﺎﻟﯽ ﺑﺤﺮاﻧﯽ‪١٩٢ ،‬‬
‫ﭼﮕﺎﻟﯽﻫﺎی ﺑﯽﺑﻌﺪ‪١٩٢ ،‬‬
‫ﮐﯿﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫اﺻﻞ ﮐﯿﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪١٨٠ ،‬‬
‫ﻣﺪل اﺳﺘﺎﻧﺪارد‪١٨٠ ،١٧٩ ،‬‬
‫ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ‪٧٣ ،‬‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞﻫﺎی‪٧٢ ،٧–٣ ،‬‬
‫ﮔﺮوه‪٣۵ ،٣۴ ،‬‬
‫آﺑﻠﯽ‪٣٧ ،‬‬
‫ﻟﻮرﻧﺘﺲ‪٣۴ ،‬‬
‫ﻟﯽ‪٣۶ ،‬‬
‫ﭘﻮاﻧﮑﺎره‪٣۴ ،‬‬
‫ﮔﺮوه ﻟﻮرﻧﺘﺲ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﺒﺮی‪۴٢ ،‬‬
‫‪١٨۴‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻪ‬
‫ﻣﺘﺮﯾﮏ‪١٢٠ ،٨۴ ،٣٢ ،‬‬
‫ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻨﯿﺎدی‪١٨۴ ،‬‬
‫ﻧﺴﺒﯿﺖ ﺧﺎص‪٢ ،‬‬
‫ﻧﺴﺒﯿﺖ ﻋﺎم‪٢ ،‬‬
‫ﻧﯿﻮﺗﻦ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮاﻧﺶ‪١١۴ ،‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺣﺮﮐﺖ‪،۵۶–۵٣ ،۴٩ ،١۶ ،۶ ،۴ ،٣ ،١ ،‬‬
‫‪٨۵ ،٨٣ ،٧٨ ،٧۶ ،٧٢‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺮاﻧﺶ‪،١١٧ ،١١۶ ،٧۵–٧١ ،۵۵ ،١ ،‬‬
‫‪،١٣٩ ،١٣٨ ،١٢٧ ،١٢۶ ،١٢٣ ،١٢٢‬‬
‫‪١۶٩ ،١۶٧ ،١۵۴‬‬
‫ﭘﺮﯾﻨﺴﯿﭙﯿﺎ‪١ ،‬‬
‫ﭘﺴﺎﻧﯿﻮﺗﻦ‪١٢٧ ،‬‬
‫ﻫﺮﺗﺰ‪٢ ،‬‬
‫ﻫﻢوﺳﺘﺎر‪٩٠ ،٨٣ ،٨٢ ،‬‬
‫واﺣﺪ ﻧﺠﻮﻣﯽ‪١۵۵ ،‬‬
‫ﭘﺎرﺳﮏ‪١۵۵ ،‬‬
‫ﭘﻮاﻧﮑﺎره‪٢٢ ،‬‬
‫ژﺋﻮدزﯾﮏ‪٨٢ ،‬‬
‫ﮐﻤﯿﺖﻫﺎی ﻫﻢوردا و ﭘﺎدورا‪٣٧ ،٣١ ،‬‬
‫ﮐﻬﮑﺸﺎنﻫﺎ‪١۵۵ ،‬‬
‫آﻧﺪروﻣﺪا‪ ،‬ﺑﺎﻧﻮی ﭘﺎی در زﻧﺠﯿﺮ‪١۶۴ ،‬‬
‫ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ و اﺑﺮﺧﻮﺷﻪﻫﺎ‪١۶۴ ،‬‬
‫راه ﺷﯿﺮی‪١۶١ ،‬‬
‫ردهﺑﻨﺪی‪١۶٠ ،‬‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن راه ﺷﯿﺮی‪١۶٣ ،‬‬
‫ﮔﺮوه ﻣﺤﻠﯽ‪١۶۴ ،‬‬
‫ﮐﻮﻟﻦ‪١٠ ،١ ،‬‬
‫ﮐﭙﺮﻧﯿﮏ‪١۵۴ ،‬‬
‫ﮐﭙﻠﺮ‪١۵۴ ،‬‬
‫ﮐﯿﻬﺎن‬
‫اﻓﻖ ذره‪١٩٩ ،‬‬
‫اﻓﻖ رﺧﺪاد‪٢٠١ ،‬‬
‫ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺲزﻣﯿﻨﻪ‪١٧٧ ،‬‬