See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/363798451

Khái niệm Văn hóa trong Khoa học Xã hội

Book · September 2022

CITATIONS READS

0 1,067

1 author:

Le Minh Tien
Ho Chi Minh City Open University
46 PUBLICATIONS 20 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Le Minh Tien on 24 September 2022.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

1
 Dẫn nhập

NHÀ XUẤT BẢN TRI THỨC - 2020

Cet ouvrage a bénéfìcié du soutien des Programmes d'aide à

la publication de l'Institut français.
Cuốn sách này được xuất bản trong khuôn khổ Chương trình
hỗ trợ xuất bản của Viện Pháp.

2
Bản dịch dành tặng cho con gái
Lê Nguyễn Nhã Tiên

3
Mụ c lụ c
Dẫn nhập 9

I/ Nguồn gốc xã hội của từ văn hóa và ý niệm văn hóa Error! Bookmark not
defined.
Sự tiến hóa của từ [văn hóa] trong tiếng Pháp
từ thời Trung Cổ đến Thế kỉ XIX Error! Bookmark not defined.
Tranh luận giữa Pháp và Đức về văn hóa, hay là phản đề
“văn hóa” >> - << “văn minh” (thế kỉ XIX - đầu thề kỉ XX)
Error! Bookmark not defined.

II/ Sự ra đời của khái niệm khoa học về văn hóa Error! Bookmark not
defined.
Tylor và quan niệm mang tính phổ quát về văn hóa Error!
Bookmark not defined.
Boas và quan niệm đặc thù về văn hóa Error! Bookmark not
defined.
Ý niệm về văn hóa của những nhà sáng lập dân tộc học Pháp
Error! Bookmark not defined.
Một ghi nhận: sự thiếu vắng khái niệm khoa học về văn
hóa trong nghiên cứu ở Pháp thời kì đầu Error! Bookmark
not defined.
Durkheim và lối tiếp cận đơn nhất
đối với các hiện tượng văn hóa Error! Bookmark not defined.
Lévy-Bruhl và lối tiếp cận [mang tính] khác biệt Error!
Bookmark not defined.

III/ Thắng lợi của khái niệm văn hóa Error! Bookmark not defined.

5
 Mục lục

Các lí do thành công Error! Bookmark not defined.

Di sản của Boas: lịch sử văn hóa Error! Bookmark not defined.
Malinowski và phân tích chức năng về văn hóa Error!
Bookmark not defined.
Trường phái “văn hóa và nhân cách” Error! Bookmark not
defined.
Ruth Benedict và các “kiểu loại văn hóa” Error! Bookmark
not defined.
Magaret Mead và sự truyền giao văn hóa Error! Bookmark
not defined.
Linton, Kardiner và “nhân cách cơ bản”Error! Bookmark not
defined.
Những bài học từ nhân học văn hóa Error! Bookmark not
defined.
Lévi-Strauss và phân tích cấu trúc về văn hóa Error! Bookmark
not defined.
Thuyết duy văn hóa và xã hội học:
các khái niệm “tiểu văn hóa” và “xã hội hóa” Error! Bookmark
not defined.
Tiếp cận tương tác luận về văn hóaError! Bookmark not defined.

IV/ Việc nghiên cứu các mối quan hệ giữa các nền văn hóa và
việc cách tân khái niệm văn hóa Error! Bookmark not defined.
“Sự mê tín với cái nguyên thủy” Error! Bookmark not defined.
Sự ra đời của khái niệm tiếp biến văn hóa Error! Bookmark not
defined.
Việc đào sâu lí thuyết Error! Bookmark not defined.
Lí thuyết về sự tiếp biến văn hóa và thuyết duy văn hóaError!
Bookmark not defined.

6
 Mục lục

Roger Bastide và các khuôn khổ xã hội

của tiếp biến văn hóa Error! Bookmark not defined.
Mối quan hệ giữa cái xã hội và cái văn hóa Error! Bookmark
not defined.
Loại hình các tình huống tiếp xúc văn hóa Error! Bookmark
not defined.
Nỗ lực giải thích các hiện tượng tiếp biến văn hóa Error!
Bookmark not defined.
Làm mới khái niệm văn hóa Error! Bookmark not defined.
Đổi mới các nghiên cứu về tiếp xúc văn hóa Error! Bookmark
not defined.

V / Thứ bậc xã hội và thứ bậc văn hóa Error! Bookmark not defined.
Văn hóa thống trị và văn hóa bị trị Error! Bookmark not defined.
Văn hóa bình dân Error! Bookmark not defined.
Khái niệm “nền văn hóa của sự nghèo đói” Error! Bookmark not
defined.
Khái niệm “văn hóa đại chúng”.
Hướng đến quá trình toàn cầu hóa văn hóa? Error! Bookmark
not defined.
Văn hóa giai cấp Error! Bookmark not defined.
Max Weber và sự ra đời của giai cấp doanh nhân tư bản
Error! Bookmark not defined.
Văn hóa công nhân Error! Bookmark not defined.
Văn hóa tư sản Error! Bookmark not defined.
Bourdieu và khái niệm “tập tính” Error! Bookmark not defined.

VI / Văn hóa và căn tính Error! Bookmark not defined.

7
 Mục lục

Các quan niệm khách quan luận

và chủ quan luận về căn tính văn hóa Error! Bookmark not
defined.
Quan niệm quan hệ [luận] và tình huống [luận] Error!
Bookmark not defined.
Căn tính, việc của Nhà nước Error! Bookmark not defined.
Căn tính đa chiều kích Error! Bookmark not defined.
Các chiến lược căn tính Error! Bookmark not defined.
Các “ranh giới” của căn tính Error! Bookmark not defined.

VII/ Mở rộng khái niệm văn hóa sang các lĩnh vực ứng dụng mới Error!
Bookmark not defined.
Phê bình “sinh thái học văn hóa” Error! Bookmark not defined.
Văn hóa, phát triển và kém phát triển Error! Bookmark not
defined.
Vấn đề về mối quan hệ giữa phát triển và văn hóa Error!
Bookmark not defined.
Việc “khám phá lao động” Error! Bookmark not defined.
Văn hóa và “dân số học thông hiểu” Error! Bookmark not
defined.
Sự ra đời của dân số học nhân học Error! Bookmark not
defined.
“Dân số học thông hiểu” Error! Bookmark not defined.
Khái niệm “văn hóa chính trị” Error! Bookmark not defined.

VIII/ Văn hóa doanh nghiệp và văn hóa nghề nghiệp Error! Bookmark not
defined.
Khái niệm “văn hóa doanh nghiệp” Error! Bookmark not defined.

8
 Mục lục

“Văn hóa doanh nghiệp” và quản lí Error! Bookmark not

defined.
Tiếp cận xã hội học về văn hóa doanh nghiệp Error!
Bookmark not defined.
Trường lớn và văn hóa Error! Bookmark not defined.
Một ví dụ về văn hóa nghề nghiệp: văn hóa quân sự Error!
Bookmark not defined.

IX/ Di dân quốc tế và biến chuyển văn hóa Error! Bookmark not defined.
“Văn hóa của người nhập cư” và “văn hóa gốc” Error!
Bookmark not defined.
Những mập mờ của khái niệm “liên văn hóa” Error! Bookmark
not defined.
Các cộng đồng di cư và văn hóa của cộng đồng di cư Error!
Bookmark not defined.
Vấn đề của chủ nghĩa đa văn hóa Error! Bookmark not defined.

Kết luận dưới dạng nghịch lí:

sử dụng đúng thuyết tương đối luận văn hóa
và [thái độ] vị chủng Error! Bookmark not defined.
Thư mục tham khảo Error! Bookmark not defined.

9
 Mục lục

Dẫ n nhậ p
“Vấn đề văn hóa hay đúng hơn là vấn đề về các nền văn hóa lại đang có tính thời sự, cả về mặt tư tưởng do
sức sống của thuyết duy văn hóa Mĩ, lẫn về mặt chính trị. Ít ra là tại Pháp, chưa bao giờ người ta nói về văn
hóa nhiều như bây giờ (về các phương tiện truyền thông, về giới trẻ, về người nhập cư) và việc sử dụng từ
này, ít nhiều không được kiểm soát, tự nó tạo thành một dữ kiện dân tộc học”.
Marc AUGÉ [1988]1

Khái niệm văn hóa gắn liền với tư duy của các ngành khoa học xã hội. Bằng cách nào đó, các
ngành khoa học cần nó để suy tư về tính thống nhất trong sự đa dạng xét về mặt sinh học của
loài người. Có vẻ văn hóa mang lại câu trả lời thỏa đáng nhất cho câu hỏi về sự khác biệt giữa các
dân tộc, câu trả lời “mang tính chủng tộc” ngày càng tỏ ra mất giá trị trước sự tiến triển về di
truyền học nơi các nhóm người.
Xét về bản chất, con người là một hữu thể văn hóa. Quá trình dài tiến hóa thành người, được
bắt đầu trên dưới 15 triệu năm, đã chuyển từ sự thích nghi di truyền với môi trường tự nhiên
sang sự thích nghi văn hóa. Trong quá trình tiến hóa này, đã dẫn đến loài Người tinh khôn (Homo
sapiens), loài người đầu tiên, diễn ra một sự thoái triển tuyệt vời về bản năng, dần dần “được thay
thế” bằng văn hóa, tức là qua sự thích nghi có chủ ý và có kiểm soát của con người thể hiện sự
thích nghi mang tính chức năng nhiều hơn là sự thích nghi mang tính di truyền, bởi vì sự thích
nghi này linh hoạt hơn, chuyển giao dễ hơn và nhanh hơn. Văn hóa không chỉ cho phép con
người thích nghi với môi trường mà còn làm cho môi trường thích nghi với con người, với những
nhu cầu, những dự án của con người, nói cách khác, văn hóa làm cho việc biến đổi tự nhiên trở
nên khả dĩ.
Nếu mọi “quần thể” người sở hữu cùng một khối di truyền, các quần thể này phân biệt với
nhau qua những lựa chọn văn hóa, mỗi quần thể sáng tạo ra các giải pháp độc đáo cho những
vấn đề mà họ đối diện. Tuy nhiên, những khác biệt ấy không phải là không thể thỏa hiệp với
nhau, vì xét đến sự thống nhất về mặt di truyền của loài người, những khác biệt ấy thể hiện cách
sử dụng các nguyên tắc văn hóa phổ quát có khả năng tiến hóa và kể cả biến đổi.
Vì thế, khái niệm văn hóa tỏ ra là một công cụ thích hợp để kết thúc lối giải thích mang tính
tự nhiên đối với các hành vi của con người. Nơi con người, tự nhiên được giải thích hoàn toàn
bằng văn hóa. Những khác biệt có vẻ ít nhiều được gắn với các đặc tính sinh học như, sự khác
biệt về giới tính, tự nó không bao giờ được quan sát ở “tình trạng thô” (tự nhiên), bởi vì có thể
nói văn hóa được nhìn thấy “cách tức thì” trong sự khác biệt đó. Sự phân công vai trò giới và
trách nhiệm trong xã hội loài người chủ yếu xuất phát từ văn hóa, và vì thế nó thay đổi từ xã hội
này sang xã hội khác.
Không gì là thuần túy tự nhiên nơi con người. Ngay như những chức năng của con người
tương ứng với các nhu cầu sinh học của họ như đói ăn, ngủ, nhu cầu tình dục, v.v. cũng được
nhận biết qua văn hóa: các xã hội không đáp ứng một cách giống nhau những nhu cầu ấy. Tất
nhiên, trong những lĩnh vực không có sự cưỡng chế sinh học, các hành vi bị định hướng bởi văn

1 Các tài liệu tham khảo nằm ở phần Thư mục tham khảo cuối sách.

10
 Mục lục

hóa. Chính vì vậy, mệnh lệnh: “Hãy theo tự nhiên”, thường dành cho trẻ con, đặc biệt là giới tư
sản, trên thực tế có nghĩa là: “Hãy [ứng xử] phù hợp với mô hình văn hóa mà đứa trẻ được chuyển
tải”.
Khái niệm văn hóa, được hiểu theo nghĩa rộng, hướng đến lối sống và tư tưởng, ngày nay đã
được chấp nhận một cách rộng rãi, dù đôi khi cũng dẫn đến những mơ hồ nào đó. Nhưng đó
không phải là vấn đề. Kể từ khi xuất hiện vào thế kỉ XVIII, ý niệm hiện đại về văn hóa đã không
ngừng gây ra những tranh luận rất gay gắt. Dù cho có được định nghĩa rõ ràng như thế nào - và
không thiếu các định nghĩa - những bất đồng vẫn luôn tồn tại trong cách hiểu về văn hóa cho
thực tại này hay thực tại khác. Đó là việc sử dụng khái niệm văn hóa vào trong lĩnh vực biểu
tượng, vào cái chạm đến ý nghĩa, tức là cái khó đồng thuận nhất.
Các ngành khoa học xã hội, mặc cho có sự lo ngại về tính tự trị nhận thức luận, không bao
giờ hoàn toàn độc lập với các bối cảnh học thuật và ngôn ngữ học mà trong đó chúng tạo dựng
những lược đồ lí thuyết và khái niệm của mình. Do đó, khảo cứu khái niệm văn hóa hàm chứa
việc nghiên cứu tiến hóa lịch sử của nó, mà bản thân sự tiến hóa này cũng được gắn trực tiếp với
nguồn gốc xã hội của ý niệm hiện đại về văn hóa. Cái nguồn gốc xã hội này cho biết rằng, đằng
sau những bất đồng về mặt ngữ nghĩa đối với định nghĩa đúng về một từ ngữ nào đó, ẩn giấu
những bất đồng xã hội và quốc gia. Trên thực tế, cuộc đấu tranh về định nghĩa chính là cuộc đấu
tranh xã hội, ý nghĩa được gán cho các từ thể hiện những thắng thua căn bản về xã hội (Chương
I).
Chương kế trình bày sự phát minh đúng nghĩa của khái niệm khoa học về văn hóa, bao gồm
bước chuyển từ định nghĩa mang tính chuẩn tắc sang định nghĩa mang tính miêu tả. Trái với khái
niệm về xã hội, vốn ít nhiều là khái niệm cạnh tranh với khái niệm văn hóa trong cùng lĩnh vực
ngữ nghĩa, khái niệm văn hóa chỉ được áp dụng cho loài người. Và khái niệm mang lại khả năng
hiểu được tính thống nhất của con người trong sự đa dạng ở lối sống và niềm tin của họ, tùy theo
người nghiên cứu, có thể nhấn mạnh nhiều hơn đến tính thống nhất hoặc tính đa dạng (Chương
II).
Ngay phần dẫn nhập vào khái niệm trong các ngành khoa học xã hội, người ta chứng kiến
sự phát triển đáng chú ý của các nghiên cứu về vấn đề biến thiên văn hóa, đặc biệt là các ngành
khoa học xã hội của Mĩ, vì những lí do hoàn toàn không mang tính ngẫu nhiên, sẽ được phân tích
trong sách này. Những cuộc khảo sát về các xã hội vô cùng khác biệt đã cho thấy sự gắn kết chặt
chẽ về mặt biểu tượng (tuy không bao giờ hoàn toàn tuyệt đối) trong toàn bộ những thực hành
(xã hội, kinh tế, chính trị, tôn giáo, v.v.) nơi một cộng đồng đặc thù hay một nhóm nào đó
(Chương III).
Việc nghiên cứu tỉ mỉ sự tiếp xúc giữa các nền văn hóa cho thấy điều này được thực hiện theo
những phương thức rất đa dạng và dẫn đến các kết quả vô cùng tương phản nhau tùy theo từng
tình huống tiếp xúc. Những nghiên cứu về sự “tiếp biến văn hóa” (acculturation) đã giúp vượt
qua nhiều ý niệm có trước đây về các đặc trưng của văn hóa và làm mới lại khái niệm văn hóa
một cách sâu sắc. Sự tiếp biến văn hóa tỏ ra không phải là một hiện tượng ngẫu nhiên, với những
hệ quả mang tính tàn phá, nhưng là những phương thức thông thường của sự tiến hóa văn hóa
nơi từng xã hội (Chương IV).
Việc bảo vệ sự tự trị văn hóa được gắn chặt với việc bảo tồn căn tính tập thể. “Văn hóa” và

11
 Mục lục

“căn tính” là những khái niệm cùng chỉ một thực tại được nhìn dưới hai góc độ khác nhau. Một
quan niệm mang tính bản chất luận về căn tính hoàn toàn không đối nghịch với quan niệm bản
chất luận về văn hóa. Căn tính văn hóa của một nhóm nào đó chỉ có thể được hiểu thông qua việc
nghiên cứu các mối liên hệ của nó với các nhóm lân cận (Chương VI).
Ngày nay, phân tích văn hóa vẫn giữ được tính chính đáng của nó và có khả năng nắm bắt
được những logic biểu tượng đang hiện diện trong thế giới đương đại. Kể từ đây, toàn bộ các
ngành khoa học xã hội đều dựa vào khái niệm nhân học về văn hóa, nhưng đôi khi việc sử dụng
công cụ này được thực hiện theo cách gây tranh cãi. Khái niệm văn hóa dần lan tỏa sang các lĩnh
vực ứng dụng mới, nhất là những lĩnh vực liên quan đến môi trường, phát triển, các vấn đề về
dân số và cách ứng xử chính trị (Chương VII).
Mối quan hệ chặt chẽ giữa văn hóa và căn tính rất dễ nhận diện trong thế giới lao động. Tại
các doanh nghiệp cũng như trong một số ngành nghề, diễn ngôn về văn hóa và căn tính đã xuất
hiện trong những năm 1970, và diễn ngôn này cũng không tránh khỏi sự mơ hồ. Sự phổ biến của
khái niệm nhân học về văn hóa đã cho phép nó chiếm lĩnh các lĩnh vực nghề nghiệp. Nhưng cách
tiếp cận quản trị học và cách tiếp cận xã hội học về văn hóa doanh nghiệp lại khác biệt một cách
rõ rệt (Chương VIII).
Những cuộc di dân quốc tế gây ra những biến đổi văn hóa thường ở quy mô lớn, không một
nhóm di dân nào có thể tái tạo một cách chính xác “văn hóa gốc” của mình tại các quốc gia tiếp
nhận. Mọi nền văn hóa của người nhập cư không tiến hóa theo cùng cách thức, bởi vì tất cả các
cuộc di dân là không tương đương nhau. Từ những cuộc di dân nảy sinh ra các đặc trưng đặc
thù, những cộng đồng di cư (diasporas) đã tạo ra những nền văn hóa đặc biệt vốn củng cố cho ý
thức căn tính chung cho các thành viên bị phân tán trên thế giới. Mặt khác, câu hỏi về tương lai
cho nền văn hóa của người di dân đã là đối tượng của nhiều cuộc tranh luận, đôi khi bị thấm
nhiễm trong những toan tính chính trị và ý thức hệ, như là tranh luận về vấn đề “liên văn hóa”
(interculturel) và về “chủ nghĩa đa văn hóa” (multiculturalisme) (Chương IX).
Do vậy cuốn sách này, có mục tiêu trình bày khái niệm văn hóa như nó được định nghĩa và
được sử dụng trong các ngành khoa học xã hội, không phải là suy tư về văn hóa theo cách hiểu
hạn hẹp, tức văn hóa là cái mang tính hàn lâm, “có văn hóa” (cultivée) vốn [chỉ] đề cập các tác
phẩm được gọi là văn hóa và các thực hành gắn liền với chúng. Vì thế, người đọc không nên
mong đợi tìm thấy trong cuốn sách này việc trình bày những công trình xã hội học về sự sáng tạo
nghệ thuật và việc hưởng thụ văn hóa có liên quan đến sân khấu, điện ảnh, việc đọc, việc lui tới
các bảo tàng, v.v. vốn là một phần quan trọng của các nghiên cứu được gọi là xã hội học văn hóa
(la sociologie de la culture).
Trong khuôn khổ cuốn sách này, không thể trình bày hết mọi cách dùng khái niệm văn hóa
có thể có trong các ngành khoa học xã hội và nhân văn. Ở đây, xã hội học và nhân học được ưu
tiên, nhưng các lĩnh vực khác cùng dùng đến khái niệm văn hóa: tâm lí học và nhất là tâm lí học
xã hội, phân tâm học, ngôn ngữ học, lịch sử, kinh tế, v.v. Ngoài các ngành khoa học xã hội, khái
niệm này cũng được các nhà triết học sử dụng theo cách riêng biệt. Vì không thể nào bao hàm
toàn bộ được, nên thật chính đáng khi chỉ tập trung vào một số hiểu biết nền tảng trong phân tích
văn hóa.

12

View publication stats