2.

1
Bασικό Κείμενο Μελέτης Συνεδρίας

ΕΙΔΙΚΉ ΑΓΩΓΉ & ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: 2η
«Μέθοδοι Ανίχνευσης Αναπτυξιακών Διαταραχών»

ΣΥΝΕΔΡΙΑ: 1η
«Η διάγνωση στην Αναπτυξιακή Ψυχοπαθολογία»

ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ
ΧΡΙΣΤΙΝΑ Φ. ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ
ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ - ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ © 2019 - 2020

1
 ΔΙΔΑΚΤΙΚΉ ΕΝΌΤΗΤΑ 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

ΖΗΤΉΜΑΤΑ ΠΑΡΑΠΟΜΠΉΣ

ΔΙΆΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΌΓΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΏΝ

ΔΙΑΤΑΡΑΧΏΝ

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΚΉΣ ΤΑΞΙΝΌΜΗΣΗΣ ΤΩΝ

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΏΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΏΝ

Η ΈΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΝΟΣΗΡΌΤΗΤΑΣ

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΠΑΡΑΓΟΝΤΙΚΉΣ ΤΑΞΙΝΌΜΗΣΗΣ ΤΩΝ

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΏΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΏΝ

ΒΑΣΙΚΆ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΆ ΜΊΑΣ ΈΓΚΥΡΗΣ ΚΑΙ ΑΞΙΌΠΙΣΤΗΣ

ΔΙΆΓΝΩΣΗΣ

ΠΙΘΑΝΆ ΠΡΟΒΛΉΜΑΤΑ ΤΗΣ ΔΙΆΓΝΩΣΗΣ

ΣΎΝΟΨΗ / ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΊΩΣΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΈΝΟΥ ΣΥΝΕΔΡΊΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ

2
 ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Φ. ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ - ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ - ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
papailiou@rhodes.aegean.gr

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

Το πρώτο βήμα για την αντιμετώπιση των προβλημάτων μάθησης Προσδοκώμενα μαθησιακά
και συμπεριφοράς ενός παιδιού είναι η αναγνώριση τους από αποτελέσματα
τους γονείς ή τους εκπαιδευτικούς και η παραπομπή του παιδιού
στον ειδικό. Ωστόσο, η αναγνώριση των αναπτυξιακών δυσκολιών Με τη λήξη της συνεδρίας, οι επιμορφούμενοι/ες θα γνωρίζουν
προϋποθέτει διάκριση της φυσιολογικής από την παθολογική απαραίτητα στοιχεία για τα ακόλουθα ζητήματα:
συμπεριφορά, η οποία όμως δεν είναι πάντα σαφής. Ακόμη όμως • τους παράγοντες που επηρεάζουν την παραπομπή ενός
και όταν οι γονείς ή οι εκπαιδευτικοί εντοπίζουν τις δυσκολίες, δε παιδιού στον/ην ειδικό
σημαίνει απαραίτητα ότι θα παραπέμψουν το παιδί στον ειδικό. • την έννοια της διάγνωσης
Επιπλέον, με βάση την ισχύουσα νομοθεσία ο εκπαιδευτικός • την έννοια της αξιολόγησης
προκειμένου να προχωρήσει στην παραπομπή του παιδιού, θα • τα συστήματα κατηγορικής και παραγοντικής ταξινόμησης
πρέπει να λάβει την έγγραφη συγκατάθεση των γονέων, οι οποίοι των αναπτυξιακών διαταραχών
συχνά διαφωνούν με τις διαπιστώσεις του εκπαιδευτικού. • τα βασικά χαρακτηριστικά μίας έγκυρης και αξιόπιστης
Όταν τελικά το παιδί παραπεμφθεί σε ειδικό αυτός/ή θα πρέπει, διάγνωσης
αφού συγκεντρώσει τις απαραίτητες πληροφορίες να αποφανθεί • τα προβλήματα που προκύπτουν από τη διάγνωση
ποιο είναι το πυρηνικό πρόβλημα του παιδιού. Η διττή αυτή
διαδικασία που ονομάζεται διάγνωση αποτελεί τη βάση για τον Έννοιες κλειδιά: διάγνωση, αξιολόγηση, κατηγορική ταξινόμηση,
σχεδιασμό ενός αποτελεσματικού προγράμματος παρέμβασης. παραγοντική ταξινόμηση
Ωστόσο, η διάγνωση δεν είναι πάντα μία αντικειμενική
διαδικασία, δεδομένου ότι επηρεάζεται τόσο από τις ίδιες
τις γνώσεις του/ης ειδικού όσο και από τις κοινωνικές του/ης Μέλη Συγγραφικής Ομάδας Βασικού Κειμένου Μελέτης
αντιλήψεις, οι οποίες σχετίζονται με τη φύση των δυσκολιών
του παιδιού και τους τρόπους διαχείρισής του. Ένα επιπλέον
πρόβλημα που συχνά ανακύπτει είναι ότι ο/η ειδικός καταλήγει ΧΡΙΣΤΙΝΑ Φ. ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ
ορισμένες φορές σε πολλαπλές διαγνώσεις οι οποίες σε ορισμένες ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ
περιπτώσεις μπορεί να αντανακλούν πραγματική συννοσηρότητα ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
μεταξύ δύο διαταραχών, ενώ σε άλλες αδυναμία του/ης ειδικού
να προσδιορίσει το πυρηνικό πρόβλημα του παιδιού και να το
διαχωρίσει από τις δευτερογενείς συνέπειες του.

Σκοπός ΠΡΟΤΑΣΗ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ

Με βάση τα προαναφερθέντα σκοπός της παρούσας συνεδρίας
είναι να συζητήσει τα ακόλουθα θέματα:
• τους παράγοντες που επηρεάζουν την παραπομπή ενός
παιδιού στον/ην ειδικό
• την έννοια της διάγνωσης
• την έννοια της αξιολόγησης
• τα συστήματα κατηγορικής και παραγοντικής ταξινόμησης
των αναπτυξιακών διαταραχών
• τα βασικά χαρακτηριστικά μίας έγκυρης και αξιόπιστης
διάγνωσης
• τα προβλήματα που προκύπτουν από τη διάγνωση
ΜΕΛΕΤΗΣ ΜΕ
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Για την καλύτερη κατανόηση της συγκεκριμένης
εβδομαδιαίας συνεδρίας αλλά και της διδακτικής ενότητας
στο σύνολό της κρίνεται σκόπιμο να επαναλάβετε τα
κριτήρια διάκρισης της φυσιολογικής και παθολογικής
συμπεριφοράς που περιγράφονται αναλυτικά στο Βασικό
Κείμενο Μελέτης της 1ης Εβδομαδιαίας Συνεδρίας της 1ης
Διδακτικής Ενότητας.

3
 ΖΗΤΉΜΑΤΑ ΠΑΡΑΠΟΜΠΉΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Φ. ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ - ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ - ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
papailiou@rhodes.aegean.gr

ΖΗΤΉΜΑΤΑ
ΠΑΡΑΠΟΜΠΉΣ¹

Την πρωτοβουλία για την παραπομπή ενός παιδιού με Οι Poulou & Norwich (2002) διερεύνησαν μέσω ερωτηματολογίων
προβληματική συμπεριφορά στον ειδικό αναλαμβάνουν τις αντιδράσεις εκπαιδευτικών Α/βαθμιας εκπαίδευσης στα
συνήθως οι γονείς ή οι εκπαιδευτικοί. Όπως προαναφέρθηκε, ο συναισθηματικά προβλήματα και τα προβλήματα συμπεριφοράς
εκπαιδευτικός μπορεί να εισηγηθεί την παραπομπή του παιδιού, παιδιών σχολικής ηλικίας. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι
ωστόσο η τελική πράξη απαιτεί την έγγραφη συγκατάθεση του εκπαιδευτικοί εκδηλώνουν την πρόθεση να βοηθήσουν το παιδί,
γονέα. Ωστόσο, οι αντιδράσεις των γονέων και των εκπαιδευτικών όταν οι ίδιοι αισθάνονται υπεύθυνοι και ικανοί να το βοηθήσουν
εξαρτώνται όχι μόνον από την ένταση και την έκταση του και δεν έχουν αρνητικά συναισθήματα απέναντί του, ενώ τελικά
ίδιου του προβλήματος, αλλά και από τις στάσεις που έχουν αποφασίζουν την παραπομπή του, όταν θεωρούν ότι θα υπάρξει
διαμορφώσει για αυτό. Με τη σειρά τους οι στάσεις απέναντι αποτελεσματική βοήθεια από αρμόδιες υπηρεσίες.
στις δυσπροσαρμοστικές συμπεριφορές επηρεάζονται από τις
πεποιθήσεις της συγκεκριμένης κουλτούρας για την ανατροφή
των παιδιών και την ψυχοπαθολογία. Σύμφωνα με τους Poulou
& Norwich (2002), η παραπομπή ενός παιδιού στον ειδικό αλλά ΕΠΙΣΉΜΑΝΣΗ
και η επιλογή του πλαισίου παραπομπής (π.χ. λογοθεραπευτής,
ψυχολόγος, εργοθεραπευτής, διεπιστημονική ομάδα) εξαρτάται Σύμφωνα με τα όσα αναφέρθηκαν στην υποενότητα
τόσο από την πρόθεση των γονέων και των εκπαιδευτικών να Ζητήματα Παραπομπής οποιαδήποτε επιμόρφωση των
προσφέρουν βοήθεια, όσο και από τις αντιλήψεις τους για την εκπαιδευτικών σε ζητήματα Ειδικής Αγωγής θα πρέπει πέρα
ποιότητα και τη διαθεσιμότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών. από νέες γνώσεις, να δίνει και μία ευκαιρία τροποποίησης
Με τη σειρά της, η πρόθεση για βοήθεια επηρεάζεται από τα εσφαλμένων αντιλήψεων σχετικά με τις αναπτυξιακές
συναισθήματά τους απέναντι στο παιδί, από τις αντιλήψεις τους διαταραχές. Μόνο με αυτόν τον τρόπο θα ενισχυθεί
για τη φύση του προβλήματος, από το βαθμό στον οποίο οι η πρόθεσή τους να βοηθήσουν τα παιδιά με ειδικές
ίδιοι αισθάνονται ικανοί και υπεύθυνοι να αντιμετωπίσουν το εκπαιδευτικές ανάγκες και εν τέλει να αναλάβουν σχετικές
πρόβλημα αλλά και από το βαθμό στον οποίο πιστεύουν ότι οι πρωτοβουλίες.
άλλοι προσδοκούν από αυτούς να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα.
Επιπλέον, αυτού του είδους οι γνωστικές και συναισθηματικές
αντιδράσεις καθορίζονται σε σημαντικό βαθμό από το αίτιο στο
οποίο αποδίδεται το πρόβλημα (π.χ. προσωπικότητα του παιδιού,
υποκείμενη νευρολογική διαταραχή, οικογενειακό και κοινωνικό
περιβάλλον). Για παράδειγμα, εάν οι γονείς ή οι εκπαιδευτικοί
θεωρούν ότι τα προβλήματα στη γλώσσα είναι παροδικά και θα
ξεπεραστούν από μόνα τους καθώς το παιδί μεγαλώνει, τότε είναι
πιθανό να μην παραπέμψουν το παιδί σε κάποιον ειδικό. Εάν πάλι
οι γονείς ή οι εκπαιδευτικοί πιστεύουν ότι τα προβλήματα αυτά
είναι ανεξάρτητα από οποιαδήποτε άλλη αναπτυξιακή διαταραχή,
τότε είναι πιθανό να παραπέμψουν το παιδί σε λογοθεραπευτή
θεωρώντας ότι η αξιολόγηση από ψυχολόγο είναι περιττή.

¹ Ορισμένες από τις υποενότητες της παρούσας συνεδρίας έχουν αναφερθεί και στην πρώτη εβδομαδιαία συνεδρία. Ωστόσο, επαναλαμβάνονται γιατί θεωρούνται εξαιρετικά σημαντικά και απολύτως

σχετικά.

4
 ΔΙΆΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΌΓΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΏΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΏΝ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Φ. ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ - ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ - ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
papailiou@rhodes.aegean.gr

ΔΙΆΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΌΓΗΣΗ ΤΩΝ

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΏΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΏΝ

Η διάγνωση είναι μία διττή έννοια, η οποία συνίσταται στις
ακόλουθες διαστάσεις:
1. τη διαδικασία συλλογής πληροφοριών για το είδος των
συμπτωμάτων που εκδηλώνει το παιδί, την έκτασή τους και
τις συνθήκες στις οποίες εμφανίζονται (εκλυτικοί παράγοντες)
αλλά και τον προσδιορισμό των δυνατοτήτων του παιδιού.
Επιπλέον, αναφέρεται στη διαμόρφωση υποθέσεων οι
οποίες βοηθούν περαιτέρω στην κατανόηση της φύσης μίας
συγκεκριμένης διαταραχής, ενώ ταυτόχρονα αποκλείουν άλλες
πιθανές διαταραχές σε μία συγκεκριμένη περίπτωση (διαφορική
διάγνωση).
Ο κλινικός ψυχολόγος μπορεί να συλλέξει πληροφορίες για την
κατάσταση του παιδιού με τις ακόλουθες μεθόδους:
1. κατά τη διάρκεια της συνέντευξης στο γραφείο του. Στο
σημείο αυτό χρειάζεται να τονιστεί ότι ο ειδικός πρέπει να έχει
την ικανότητα να προκαλεί την εκδήλωση των συμπτωμάτων,
ώστε να μπορεί να τα διερευνήσει, δεδομένου ότι τα παιδιά
πολλές φορές επιχειρούν (και συχνά καταφέρνουν) να καλύψουν
ορισμένα από τα συμπτώματά τους, και
2. με τη χορήγηση σταθμισμένων δοκιμασιών (π.χ. σχολικής
επίδοσης, νοημοσύνης, γλωσσικής ανάπτυξης, νευρολογικής
λειτουργικότητας).

ΟΡΙΣΜΟΣ 1
Διαφορική Διάγνωση: Η διαδικασία μέσω της οποίας μία
διαταραχή διαφοροποιείται από μία άλλη με την οποία ΕΠΙΣΉΜΑΝΣΗ
μοιράζεται παρόμοια χαρακτηριστικά.
Πολλές φορές κυριαρχεί εσφαλμένα άποψη ότι διάγνωση
2. την ταξινόμηση των συμπτωμάτων με βάση ένα κοινά αποδεκτό μπορεί (ή ζητείται) να γίνει από τους εκπαιδευτικούς και
σύστημα. Η διάγνωση είναι εξαιρετικά σημαντική, γιατί καθορίζει ιδιαίτερα από τους εκπαιδευτικούς ειδικής αγωγής. Ο ρόλος
σε πολύ μεγάλο βαθμό τη διαμόρφωση του προγράμματος των εκπαιδευτικών γενικής αλλά και ειδικής αγωγής είναι
αντιμετώπισης. να εντοπίζουν τα προβλήματα του παιδιού, να προωθούν
την παραπομπή του στον ειδικό και να συνδράμουν στη
Η αξιολόγηση είναι επίσης μία διττή έννοια, η οποία συνίσταται διαδικασία της διάγνωσης παρέχοντας πληροφορίες για τη
στις ακόλουθες διαστάσεις: λειτουργικότητά του.
1. συλλογή υλικού και έλεγχος των υποθέσεων που
διαμορφώθηκαν κατά τη διάγνωση ώστε τελικά να διατυπωθεί
η φύση του προβλήματος και οι συνθήκες που ευνοούν την
εκδήλωση των συμπτωμάτων.
2. οι μέθοδοι και τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται για την Όσον αφορά την ταξινόμηση των συμπτωμάτων, μέχρι σήμερα
συλλογή των παραπάνω πληροφοριών (π.χ. κλινική συνέντευξη, υπάρχουν δύο διαδεδομένα είδη συστημάτων ταξινόμησης:
παρατήρηση, ερωτηματολόγια). τα συστήματα κατηγορικής ταξινόμησης και τα συστήματα
παραγοντικής ταξινόμησης.
Η διάγνωση πραγματοποιείται από κλινικό ψυχολόγο, αλλά για
να είναι όσο το δυνατόν ακριβέστερη θα πρέπει να βασίζεται
σε πληροφορίες από πολλές και διαφορετικές πηγές, οι οποίες
μάλιστα συλλέγονται με διαφορετικές μεθόδους. Ειδικότερα, οι
πληροφορίες που προέρχονται από γονείς και εκπαιδευτικούς
μπορούν να συλεγούν με τις ακόλουθες μεθόδους²:
1. περιγραφή της συμπεριφοράς και των δυσκολιών του παιδιού
στο οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον,
2. σταθμισμένα ερωτηματολόγια και
3. δομημένη παρατήρηση της συμπεριφοράς του παιδιού με
βάση τις κατευθύνσεις που δίνει ο κλινικός ψυχολόγος.

² Τα εργαλεία ανίχνευσης και διάγνωσης των αναπτυξιακών διαταραχών θα αναλυθούν σε επόμενες εβδομαδιαίες συνεδρίες.

5
 ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΚΉΣ ΤΑΞΙΝΌΜΗΣΗΣ
ΤΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΏΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΏΝ
ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ
ΚΑΤΗΓΟΡΙΚΉΣ ΤΑΞΙΝΌΜΗΣΗΣ
ΤΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΏΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΏΝ
Τα συστήματα κατηγορικής ταξινόμησης προέρχονται από το
ιατρικό μοντέλο και βασίζονται στην υπόθεση ότι κάθε διαταραχή
έχει μία σαφή αιτία και είναι ριζικά διαφορετική από κάθε άλλη
διαταραχή. Συνεπώς, κάθε περίπτωση μπορεί να ταξινομηθεί σε
μία και μόνο κατηγορία. Τα πιο γνωστά συστήματα κατηγορικής
ταξινόμησης είναι το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των
Ψυχικών Διαταραχών (Diagnostic and Statistical Manual of Mental
Disorders – DSM) και η Διεθνής Ταξινόμηση των Νοσημάτων
(International Classification of Diseases – ICD).
ΕΠΙΣΉΜΑΝΣΗ
Παρόλο που η κατηγορική ταξινόμηση και τη διαφορική
διάγνωση που υιοθετήθηκαν από το ιατρικό μοντέλο
βοήθησαν σημαντικά στην πρόοδο της Αναπτυξιακής
Ψυχοπαθολογίας σε ερευνητικό αλλά και κλινικό επίπεδο,
θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι διαφορές μεταξύ των
σωματικών και των ψυχικών νοσημάτων επιβάλουν την
ιδιαίτερη προσοχή των ειδικών. Ειδικότερα, τα σωματικά
νοσήματα έχουν διακριτά όρια και είναι αμοιβαίως
αποκλειόμενα. Ωστόσο, τα ψυχικά νοσήματα συχνά
μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά δεν είναι πάντα
αμοιβαίως αποκλειόμενα, ενώ σε πολλές περιπτώσεις
τα όριά τους είναι λιγότερο σαφή και τείνουν να
αλληλοεπικαλύπτονται.
To DSM εκδίδεται από την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρία
και αναθεωρείται με βάση νέα ερευνητικά δεδομένα. Το 2013
εκδόθηκε το DSM 5 που αντικατέστησε την έκδοση DSM-IV (APA,
2000). Το DSM αποτελείται από 5 άξονες, καθένας από τους
οποίους αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο πεδίο πληροφοριών, το
οποίο είναι απαραίτητο στον κλινικό ψυχολόγο για το σχεδιασμό
του προγράμματος αντιμετώπισης. Οι άξονες αυτοί είναι οι
ακόλουθοι:
1. Κλινικές διαταραχές – ή άλλες συνθήκες που χρήζουν
παρέμβασης
2. Διαταραχές προσωπικότητας – νοητική αναπηρία
3. Γενική ιατρική κατάσταση
4. Ψυχοκοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα
5. Αξιολόγηση της συνολικής λειτουργικότητας.
Το ICD εκδίδεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ). Στο
εγχειρίδιο αυτό το κεφάλαιο V αφορά στις ψυχικές διαταραχές.
6
ΧΡΙΣΤΙΝΑ Φ. ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ - ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ - ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
papailiou@rhodes.aegean.gr
Στην τελευταία έκδοση του ICD (ICD-10. WHO, 1993) οι διαταραχές
που πρωτοεμφανίζονται κατά την παιδική ηλικία και την εφηβεία
ταξινομούνται σε τρεις ομάδες
1. αυτές που περιλαμβάνουν τη νοητική αναπηρία,
2. τις αναπτυξιακές διαταραχές και
3. τις διαταραχές συμπεριφοράς και συναισθήματος.
Ορισμένες διαταραχές που εντάσσονται σε άλλες κατηγορίες
και αφορούν άτομα όλων των ηλικιών μπορούν επίσης να
χρησιμοποιηθούν για τα παιδιά και τους εφήβους π.χ. διαταραχές
λήψης τροφής, διαταραχές ύπνου και διαταραχές της ταυτότητας
του φύλου.
ΕΠΙΣΉΜΑΝΣΗ
Στην Ελλάδα χρησιμοποιείται κυρίως το σύστημα DSM.
Παρόλο που το DSM και το ICD παρουσιάζουν σημαντικές
ομοιότητες, παρουσιάζουν και σημαντικές διαφορές. Για
παράδειγμα, η κατηγορία Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής
– Υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ) του DSM περιγράφει μία ευρύτερη
ομάδα συμπτωμάτων σε σύγκριση με την κατηγορία Διαταραχή
Υπερκινητικότητας του ICD, ενώ τα δύο συστήματα χρησιμοποιούν
διαφορετικές κατηγορίες για τις γλωσσικές διαταραχές.
Τα συστήματα κατηγορικής ταξινόμησης θεωρείται ότι
συμβάλλουν στην επικοινωνία μεταξύ των επαγγελματιών
ψυχικής υγείας διεθνώς καθώς και στη διαμόρφωση ερευνητικών
υποθέσεων. Ωστόσο, παρουσιάζουν σημαντικά μειονεκτήματα:
• Δε διαφοροποιούν τα συμπτώματα ανάλογα με το φύλο ή την
ηλικία του παιδιού
• Δεν ερμηνεύουν φαινόμενα συννοσηρότητας
Ως συννοσηρότητα ορίζεται η συνύπαρξη δύο ή περισσότερων
διαφορετικών διαταραχών σε ένα άτομο. Η συννοσηρότητα είναι
ένα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο στην παιδική ψυχοπαθολογία.
Για παράδειγμα, η ΔΕΠ-Υ παρουσιάζει συννοσηρότητα μεγαλύτερη
του 60% με τις γλωσσικές διαταραχές, τις μαθησιακές δυσκολίες,
την εναντιωματική προκλητική διαταραχή και τις διαταραχές
διαγωγής και περίπου 35% με τις αγχώδεις διαταραχές. Η
συννοσηρότητα μπορεί να αποτελεί «παραπροϊόν» του τρόπου
με τον οποίο είναι κατασκευασμένα τα συστήματα κατηγορικής
ταξινόμησης ή πραγματικό φαινόμενο.
 Η ΈΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΝΟΣΗΡΌΤΗΤΑΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Φ. ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ - ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ - ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
papailiou@rhodes.aegean.gr

Η ΈΝΝΟΙΑ ΤΗΣ
ΣΥΝΝΟΣΗΡΌΤΗΤΑΣ

Η συννοσηρότητα ως «παραπροϊόν» των 5. Μολονότι σε ορισμένες περιπτώσεις οι αιτιακοί παράγοντες

συστημάτων κατηγορικής ταξινόμησης δύο διαταραχών είναι ανεξάρτητοι, μπορεί να σχετίζονται
μεταξύ τους. Για παράδειγμα, η γονεϊκή κατάθλιψη συχνά
1. Στα συστήματα κατηγορικής ταξινόμησης παρατηρείται συχνά μεταβιβάζεται γενετικά και προκαλεί παιδική κατάθλιψη. Επίσης,
αλληλοεπικάλυψη διαγνωστικών κριτηρίων, με άλλα λόγια το η διαταραχή διαγωγής πολλές φορές προκαλείται από τη διάλυση
ίδιο σύμπτωμα αποτελεί διαγνωστικό κριτήριο διαφορετικών της οικογένειας, ενώ ο κίνδυνος για ένα τέτοιο γεγονός είναι
διαταραχών. Για παράδειγμα, η ευερεθιστότητα αποτελεί αυξημένος όταν ένας εκ των δύο γονέων παρουσιάζει κατάθλιψη.
διαγνωστικό κριτήριο για τη Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής
– Υπερκινητικότητα, την κατάθλιψη αλλά και την αγχώδη Τελικά οι ερευνητές θα πρέπει να αναζητήσουν αν συγκεκριμένα
διαταραχή. πρότυπα συννοσηρότητας αποτελούν ανεξάρτητες διαταραχές.
2. Μία διαταραχή μπορεί να υποδιαιρείται σε πολλές
υποκατηγορίες, ανάλογα με τις επιμέρους εκφάνσεις της. Για
παράδειγμα, η αγχώδης διαταραχή χωρίζεται σε υποκατηγορίες
ανάλογα με το αντικείμενο του άγχους π.χ. αγοραφοβία, ειδικές
φοβίες, γενικευμένη αγχώδης διαταραχή.

Η συννοσηρότητα ως πραγματικό
φαινόμενο
1. Μία διαταραχή μπορεί να αποτελεί πρώιμη εκδήλωση
μίας άλλης διαταραχής, η οποία θα εμφανιστεί αργότερα. Για
παράδειγμα, η εναντιωματική προκλητική διαταραχή συνήθως
αποτελεί πρώιμη εκδήλωση της διαταραχής διαγωγής, ενώ η
διαταραχή άγχους αποχωρισμού αποτελεί πρώιμη εκδήλωση της
γενικευμένης αγχώδους διαταραχής.
2. Μία διαταραχή δημιουργεί αυξημένο κίνδυνο για την
εμφάνιση μίας άλλης διαταραχής. Για παράδειγμα, σε μία
αναδρομική μελέτη οι Robins and McEvoy (1990) έδειξαν ότι
η διαταραχή διαγωγής αποτελεί ισχυρό προγνωστικό δείκτη
της κατάχρησης ουσιών, σε συνδυασμό βέβαια με παράγοντες,
όπως οι ψυχοπιεστικές συνθήκες ή η έκθεση σε ουσίες.
Επίσης, διαχρονικές μελέτες παιδιών με διαταραχή διαγωγής
καταδεικνύουν αυξημένα ποσοστά ανεργίας και διαζυγίων στην
ενήλικη ζωή. Οι συνθήκες αυτές με τη σειρά τους αποτελούν
συχνά παράγοντες επικινδυνότητας για την εμφάνιση
κατάθλιψης.
3. Μία διαταραχή μπορεί να αποτελεί μέρος ή δευτερογενή
εκδήλωση μίας άλλης διαταραχής. Για παράδειγμα, η διάσπαση
προσοχής συνιστά ένα από τα χαρακτηριστικά συμπτώματα της
διάχυτης αναπτυξιακής διαταραχής.
4. Δύο διαταραχές μπορεί να μοιράζονται τον ίδιο (ή τους
ίδιους) αιτιακούς παράγοντες.

7
 ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ ΠΑΡΑΓΟΝΤΙΚΉΣ ΤΑΞΙΝΌΜΗΣΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Φ. ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ - ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ - ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
ΤΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΏΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΏΝ papailiou@rhodes.aegean.gr

ΣΥΣΤΉΜΑΤΑ
ΠΑΡΑΓΟΝΤΙΚΉΣ ΤΑΞΙΝΌΜΗΣΗΣ
ΤΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΏΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΏΝ

Λαμβάνοντας υπόψη τις αδυναμίες των συστημάτων κατηγορικής
ταξινόμησης, πολλοί μελετητές υποστήριξαν ότι η διάκριση
μεταξύ φυσιολογικής και παθολογικής συμπεριφοράς δεν
είναι κατηγορική, αλλά προκύπτει από ποσοτικές διαφορές σε
συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τα οποία παρατηρούνται σε όλα
τα παιδιά. Τέτοιου είδους ποσοτικές διαφορές προκύπτουν
από έρευνες σε μεγάλα δείγματα και διαφοροποιούνται
ανάλογα με το φύλο ή την ηλικία. Έτσι, στα συστήματα
παραγοντικής ταξινόμησης μία διαταραχή ορίζεται ως ένα
σύνολο συγκεκριμένων αρνητικών χαρακτηριστικών τα οποία
εμφανίζονται σε αυξημένο βαθμό. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται
ορισμένα από τα χαρακτηριστικά αυτά ομαδοποιημένα σε
διαφορετικές διαστάσεις.
Τα συστήματα παραγοντικής ταξινόμησης έχουν τα ακόλουθα
πλεονεκτήματα:
• Ερμηνεύουν τη συννοσηρότητα.
• Λαμβάνουν υπόψη την ηλικία των παιδιών.
• Χρησιμοποιούν πολλές πηγές πληροφόρησης.
• Ερμηνεύουν αναπτυξιακά φαινόμενα όπως τα παρακάτω:
1. διαφορετικές αναπτυξιακές πορείες μπορεί να οδηγήσουν
σε παρόμοιες προβληματικές συμπεριφορές, εφόσον
διαφορετικοί παράγοντες επιδρούν με διαφορετικό τρόπο
σε κάθε άτομο,
2. η ίδια αναπτυξιακή πορεία μπορεί αργότερα να οδηγήσει
σε διαφορετικές διαταραχές ή επιτυχή προσαρμογή,
3. η μεταβολή της αναπτυξιακής πορείας προς
ψυχοπαθολογία ή επιτυχή προσαρμογή είναι δυνατή σε
οποιοδήποτε φάση της ανάπτυξης,
4. οποιαδήποτε μεταβολή της αναπτυξιακής πορείας
καθορίζεται από προγενέστερες επιτυχείς ή ανεπιτυχείς
προσπάθειες προσαρμογής.
Ωστόσο, τα συστήματα παραγοντικής ταξινόμησης
χαρακτηρίζονται από έντονο στοιχείο υποκειμενισμού και δεν
είναι καθολικά αποδεκτά.

Απόσυρση Κοινωνικά προβλήματα Άγχος / κατάθλιψη

• Προτιμά να είναι μόνο του • Συμπεριφέρεται σαν πιο μικρό από την ηλικία του • Είναι δυστυχισμένο και λυπημένο
• Αρνείται να μιλήσει • Είναι πολύ εξαρτημένο από τους άλλους • Είναι ανήσυχο
• Είναι μυστικοπαθές • Δεν έχει καλές σχέσεις με τους συνομηλίκους του • Αισθάνεται άχρηστο
• Είναι ντροπαλό • Οι συνομήλικοί του το πειράζουν • Είναι νευρικό και έχει υπερένταση

Σωματικά προβλήματα Προβλήματα σκέψης Επιθετική συμπεριφορά

• Αισθάνεται ζαλάδες • Ακούει θορύβους που δεν υπάρχουν • Μαλώνει

• Αισθάνεται υπερβολική κούραση • Βλέπει πράγματα που δεν υπάρχουν • Είναι κακό με τους άλλους
• Έχει πόνους ή ενοχλήσεις • Έχει παράξενη συμπεριφορά • Επιτίθεται στους άλλους
• Έχει πονοκεφάλους • Έχει παράξενες ιδέες • Καταστρέφει τα πράγματα των άλλων

Προβλήματα προσοχής Παραβατική συμπεριφορά

• Είναι απρόσεκτο • Δεν έχει αίσθημα ενοχής

• Δεν μπορεί να συγκεντρωθεί • Κάνει κακές παρέες
• Δεν μπορεί να κάτσει σε μία θέση • Λέει ψέματα
• Βρίσκεται σε σύγχυση • Το σκάει από το σπίτι

Πίνακας 1: Χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν ψυχοπαθολογική συμπεριφορά. (Προσαρμογή από Achenbach, 1993).

8
 ΒΑΣΙΚΆ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΆ ΜΊΑΣ ΈΓΚΥΡΗΣ ΚΑΙ ΑΞΙΌΠΙΣΤΗΣ ΔΙΆΓΝΩΣΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Φ. ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ - ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ - ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
papailiou@rhodes.aegean.gr

ΒΑΣΙΚΆ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΆ ΜΊΑΣ

ΈΓΚΥΡΗΣ ΚΑΙ ΑΞΙΌΠΙΣΤΗΣ ΔΙΆΓΝΩΣΗΣ

Προκειμένου μία διάγνωση να είναι έγκυρη και αξιόπιστη, θα

πρέπει να έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
• Να διαχωρίζει το πυρηνικό πρόβλημα από τα συνoδά και
τα δευτερογενή προβλήματα. Η αντιμετώπιση του πυρηνικού
προβλήματος μπορεί να οδηγήσει σε πρόληψη των συνοδών και
των δευτερογενών προβλημάτων.
• Να περιγράφει τα χαρακτηριστικά του παιδιού αναλυτικά
ανά τομέα και όχι να δίνει γενικόλογες περιγραφές π.χ. μία
διάγνωση γλωσσικής διαταραχής δε θα πρέπει να εξαντλείται
σε όρους «γλωσσικά προβλήματα», αλλά να προσδιορίζει τη
γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού στους επιμέρους τομείς της
γλώσσας, δηλαδή τη φωνολογία, το λεξιλόγιο, το συντακτικό, τη
μορφολογία και την πραγματολογία.
• Να προσδιορίζει όχι μόνο τις αδυναμίες αλλά και τις
δυνατότητες του παιδιού.
• Να αποφεύγει προβλήματα υπερδιάγνωσης (overdiagnosis)
και υποδιάγνωσης (underdiagnosis). Όταν ο αριθμός των
συμπτωμάτων ή ο βαθμός της σοβαρότητάς τους που
προσδιορίζει μία διαταραχή είναι χαμηλός, τότε τα περισσότερα
παιδιά που παρουσιάζουν τη διαταραχή θα ταξινομηθούν
σωστά. Όμως στην ομάδα των παιδιών με τη διαταραχή θα
συμπεριληφθούν και πολλά τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά. Από
την άλλη πλευρά, αν ο αριθμός των συμπτωμάτων ή ο βαθμός
της σοβαρότητάς τους που προσδιορίζει μία διαταραχή είναι
υψηλός, τότε τα περισσότερα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά θα
ταξινομηθούν σωστά, αλλά πολλά παιδιά που παρουσιάζουν τη
διαταραχή θα ταξινομηθούν ως τυπικά αναπτυσσόμενα.
ΚΕΊΜΕΝΟ ΑΝΑΦΟΡΆΣ
«Αντίθετα με την ιδεαλιστική εικόνα του παντογνώστη
κλινικού, έρευνες καταδεικνύουν ότι η κρίση του
κλινικού μπορεί στην πραγματικότητα να αντανακλά
προσωπικές αντιλήψεις που σχετίζονται με το φύλο, το
κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, τη φυλή ή την ηλικία (Baker
& Bell, 1999; Von Bergen, Soper, Rosenthal, Cox & Fullerton,
1999). Επιπρόσθετα, οι κλινικοί ψυχολόγοι μπορεί να
διαφωνούν σχετικά με τη διάγνωση. Μολονότι εγχειρίδια
όπως το DSM παρέχουν λίστες συμπτωμάτων, οι κλινικοί
ψυχολόγοι καλούνται να ερμηνεύσουν τη φύση και την
έκταση των συμπτωμάτων αυτών καθώς και αν η εμφάνισή
τους οδηγεί τελικά σε «παθολογική» ή φυσιολογική»
συμπεριφορά. Ακόμη και μηχανισμοί που μπορεί να
αξιοποιηθούν, ώστε να διευκολύνουν την απόφαση
του ειδικού (π.χ. τα κριτήρια παθολογίας: απόκλιση,
δυσλειτουργία, δυσάρεστα συναισθήματα, κίνδυνος) μπορεί
να είναι ως ένα σημείο υποκειμενικά» (Walmsthurst, 2017).

ΟΡΙΣΜΟΣ 2
Υπερδιάγνωση: η διάγνωση μίας διαταραχής σε ένα άτομο το
οποίο στην πραγματικότητα δεν παρουσιάζει τη συγκεκριμένη
διαταραχή.

ΟΡΙΣΜΟΣ 3
Υποδιάγνωση: Η αδυναμία διάγνωσης μίας διαταραχής σε
ένα άτομο το οποίο στην πραγματικότητα παρουσιάζει τη
συγκεκριμένη διαταραχή.

Επιπλέον, ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο σε μία έγκυρη και αξιόπιστη

διάγνωση διαδραματίζει όχι μόνο η επιστημονική κατάρτιση αλλά
και η προσωπικότητα του ειδικού.

9
 ΠΙΘΑΝΆ ΠΡΟΒΛΉΜΑΤΑ ΤΗΣ ΔΙΆΓΝΩΣΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Φ. ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ - ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ - ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
papailiou@rhodes.aegean.gr

ΠΙΘΑΝΆ ΠΡΟΒΛΉΜΑΤΑ
ΤΗΣ ΔΙΆΓΝΩΣΗΣ

Η διάγνωση είναι μία ιδιαίτερα σημαντική διαδικασία μέσω της
οποίας παρέχεται μία πλήρης εικόνα για τις δυνατότητες και τις
αδυναμίες του ατόμου, ενώ παράλληλα αποτελεί και την αφετηρία
για τη διαμόρφωση ενός αποτελεσματικού προγράμματος
παρέμβασης με στόχο τη βελτίωση της λειτουργικότητας του
ατόμου ή όπου αυτό είναι εφικτό και της ίασης της διαταραχής.
Ωστόσο, μία διάγνωση μπορεί να έχει και ορισμένες αρνητικές
επιπτώσεις. Ειδικότερα, πολλά άτομα έχουν αρνητικές αντιλήψεις
για τα άτομα με ψυχικές ασθένειες, οι οποίες επηρεάζουν και
τη συμπεριφορά τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί
η αντιμετώπιση ορισμένων παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές
ανάγκες στη σχολική τάξη³. Επιπλέον, η ίδια η λεκτική απόδοση
μίας διάγνωσης έχει συχνά ως αποτέλεσμα ο κοινωνικός
περίγυρος να εστιάζει στα προβλήματα του ατόμου, αγνοώντας
τις δυνατότητές του. Αναγνωρίζοντας το πρόβλημα αυτό η
Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρία συνιστά να αποφεύγεται
η διατύπωση της διάγνωσης με τη χρήση επιθέτων, όπως
«αυτιστικός» ή «νοητικά ανάπηρος» και να χρησιμοποιούνται
φράσεις όπως άτομο με «Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος» ή
«Νοητική Αναπηρία».
Τέτοιου είδους επισημάνσεις οπωσδήποτε φανερώνουν μία
αυξανόμενη ευαισθητοποίηση της κοινωνίας προς στα άτομα
που αντιμετωπίζουν αναπτυξιακές διαταραχές, αν και ακόμη
υπάρχουν πολλά που πρέπει να γίνουν προς την κατεύθυνση της
ισότιμης αντιμετώπισης και των κοινωνικών παροχών.

ΣΎΝΟΨΗ / ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΊΩΣΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΈΝΟΥ ΣΥΝΕΔΡΊΑΣ

Στην παρούσα συνεδρία συζητήθηκαν παράγοντες που επηρεάζουν την απόφαση κυρίως των εκπαιδευτικών να παραπέμψουν
ένα παιδί με προβλήματα συμπεριφοράς σε ειδικό και διαπιστώθηκε ότι σημαντικό ρόλο παίζει κατ’ αρχήν η γνώση του/ης
εκπαιδευτικού για τα αίτια των προβλημάτων και τα αντίστοιχα συναισθήματα που αυτά του/ης προκαλούν προς το παιδί. Επίσης,
προσδιορίστηκαν η έννοια της διάγνωσης και της αξιολόγησης και τονίστηκε η διαπίστωση ότι πολλές φορές οι πολλαπλές
διαγνώσεις μπορεί να υποδηλώνουν αδυναμία του ειδικού να προσδιορίσει το πυρηνικό πρόβλημα. Ακόμη, αναλύθηκαν τα
πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των κατηγορικών και των παραγοντικών συστημάτων ταξινόμησης. Τέλος, επισημάνθηκε ότι
απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή στην αντιμετώπιση των ατόμων που έχουν λάβει διάγνωση, προκειμένου να αποφευχθεί ο κοινωνικός
στιγματισμός.

³ Τα ζητήματα συμπερίληψης θα εξεταστούν διεξοδικά σε επόμενη διδακτική ενότητα.

10
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ

Κάκουρος, Ε. & Μανιαδάκη, Κ. (2002). Ψυχοπαθολογία παιδιών και

εφήβων. Αθήνα: Τυπωθήτω.

Wenar, C. & Kerig , P.K. (2008). Εξελικτική ψυχοπαθολογία: Aπό

τη βρεφική ηλικία στην εφηβεία. Μτφρ/Επιμ. Δ. Μαρκουλής & Ε.
Γεωργάκα. Αθήνα: Gutenberg.

Wilmshurst, L. (2009). Εξελικτική ψυχοπαθολογία: Μία αναπτυξιακή

προσέγγιση. Αθήνα: Gutenberg.

11
12
2.1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ - ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ © 2019 - 2020