1

წინასიტყვაობა

ვივარაუდეთ რა, რომ ჭეშმარიტება არის ქალი, - როგორ? ნუთუ ჩვენ არ

გვაქვს საფუძველი დავეჭვდეთ, რომ ყველა ფილოსოფოსს, რამდენადაც ისინი
დოგმატიკოსები იყვნენ, ცუდად ესმოდათ ქალების? რომ საზარელი
სერიოზულობა, მოუხერხებელი აბეზარობა, რომლითაც ისინი მიმართავდნენ
ჭეშმარიტებას, უსარგებლო და უხამსი საშუალება იყო იმისათვის, რათა საკუთარი
თავის მიმართ განეწყოთ სახელდობრ ქალი. ის ხომ არც ნებდებოდა ცდუნებას -
ყველა სახის დოგმატიკა კი დღეისათვის ნაღვლიანი და უსიცოცხლო
გამომეტყველებით დგას. თუკი ის ჯერ კიდევ საერთოდ დგას! რადგან არსებობენ
ცინიკოსები, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ ის დაემხო, რომ მთელი დოგმატიკა
დამარცხებულია, მეტიც, - რომ ის უკანასკნელი ამოსუნთქვის პირასაა.
სერიოზულად თუ ვიტყვით, საკმაოდ მყარი საფუძველი გვაქვს იმედისთვის, რომ
ყოველგვარი დოგმატიზება ფილოსოფიაში, რაოდენ საზეიმო იერსაც არ უნდა
იღებდეს ის, რაოდენ არ უნდა ცდილობდეს, თავი უკანასკნელ სიტყვად
მოგვაჩვენოს, მხოლოდ კეთილშობილი ბავშვური თამაში და წამოწყება იყო; და
შესაძლოა შორს აღარ არის ის დრო, როდესაც კვლავ მიხვდებიან, საკუთრივ რა
იყო უკვე საკმარისი იმისათვის, რომ ქვაკუთხედის ფუნქცია შეესრულებინა ისეთი
დიადი და უპირობო ფილოსოფიური ნაგებობებისა, რომლებსაც დღევანდელ
დღემდე აღმართავდნენ დოგმატიკოსები, - რაიმე სახის ხალხური ცრურწმენა
უხსოვარი დროიდან (როგორც, მაგალითად, სულის ცრურწმენა, რომელიც
დღემდე არ წყვეტს უხამსობას „სუბიექტისა“ და „მე“-ს ცრუმორწმუნე ცნებათა
სახით), შესაძლოა სიტყვათა რაიმე თამაში, რაიმე გრამატიკული ცდუნება ან
მეტისმეტად ვიწრო, მეტისმეტად პირადული, ადამიანური, ერთობ ადამიანური
ფაქტების თამამი განზოგადება. იმედი ვიქონიოთ, რომ დოგმატიკოსთა
ფილოსოფია იყო მხოლოდ დაპირება ათასწლეულებით ადრე, მსგავსად იმისა,
როგორც მანამდე ასტროლოგია, რომელზეც შესაძლოა მეტი შრომა, სახსრები,
მახვილგონიერება და მოთმინება იყო დახარჯული, ვიდრე რომელიმე ჭეშმარიტ
მეცნიერებაზე, - მას და მის „ზემიწიერ“ პრეტენზიებს უნდა უმადლოდეს აზია და
ეგვიპტე არქიტექტურის მაღალ სტილს. თითქოს ყოველივე დიდებული სამყაროში
თავდაპირველად უნდა გამოჩნდეს ჯოჯოხეთური, შიშის მომგვრელი
კარიკატურის სახით, რათა სამუდამოდ აღიბეჭდოს ადამიანთა გულებში: ასეთი
კარიკატურა იყო დოგმატური ფილოსოფია, მაგალითად, ვედანტას სწავლება
აზიაში და პლატონიზმი ევროპაში. ნუ ვიქნებით უმადურნი მის მიმართ, თუმცა კი
ჩვენ იმავდროულად უნდა ვაღიაროთ, რომ ცდომილებათაგან ყველაზე ურიგო,
ყველაზე მტანჯველი და სახიფათო იყო დოგმატიკოსთა ცდომილება, პლატონის
გამონაგონი წმინდა სულისა და თავისთავადი სიკეთის შესახებ. მაგრამ ახლა,
როდესაც ის დამარცხებულია, როდესაც ევროპა ამ კოშმარისგანაც გათავისუფლდა
და, სულ ცოტა, შეუძლია დატკბეს მეტად ჯანმრთელი... ძილით, ჩვენ, ვის
ამოცანას თვით სიფხიზლე წარმოადგენს, მთელი იმ ძალის შთამომავლები ვართ,
რომელიც ამ ცდომილებასთან ბრძოლამ აღზარდა. ისე საუბარი სულისა და
სიკეთის შესახებ, როგორც ამას პლატონი აკეთებდა, - ეს უდაოდ ნიშნავს
ჭეშმარიტების ამოყირავებას და თვით პერსპექტიულობის უარყოფას, ანუ
ადამიანის ცხოვრების ძირითადი პირობისა; მეტიც, ექიმის მსგავსადაც კი
შეგვიძლია ვიკითხოთ: „საიდან გაუჩნდა უძველესი დროის ამ უმშვენიერეს
ნაშიერს, პლატონს, ასეთი სენი? ბოროტმა სოკრატემ ხომ არ წაახდინა იგი? ხომ არ
 2

იყო სოკრატე ყმაწვილთა გამხრწნელი? და ხომ არ დაიმსახურა მან თავისი

ციკუტა?“ - მაგრამ ბრძოლამ პლატონთან, ან უფრო გასაგებად და „ხალხისთვის“
თუ ვიტყვით, ბრძოლამ ათასწლეულების ქრისტიანულ-საეკლესიო უღელთან -
რამეთუ ქრისტიანობა არის პლატონიზმი „ხალხისთვის“ - ევროპაში შვა სულის
დიდებული დაძაბულობა, როგორიც მანამდე დედამიწაზე არ არსებულა: ასეთი
ძლიერად დაჭიმული მშვილდით ყველაზე დაშორებული მიზნებისთვის
ტყორცნაა შესაძლებელი. რასაკვირველია, ევროპელი ამ დაძაბულობას განიცდის,
როგორც მძიმე მდგომარეობას; უკვე ორჯერ მიმართეს დიად მცდელობას ლარის
მოშვებისა, - ერთხელ იეზუიტობის მეშვეობით, მეორედ - დემოკრატიული
განმანათლებლობისა. ამ უკანასკნელს პრესისა და გაზეთების კითხვის გზით
მართლაც შეუძლია იმის მიღწევა, რომ სული აღარ „დაამძიმებს“ საკუთარ თავს!
(გერმანელებმა მოიგონეს დენთი - რასაც ვულოვაც მათ! მაგრამ კვლავ მოუწიათ
გაქვითვა - მათ გამოიგონეს პრესა). ჩვენ კი, არ ვართ რა არც იეზუიტები, არც
დემოკრატები, და არც გერმანელები საკმარისი ხარისხით, ჩვენ, კეთილი
ევროპელები და თავისუფალი, უკიდურესად თავისუფალი ტვინები, - ჩვენ
ვგრძნობთ მთელს სიმძიმეს სულისა და მთელს დაჭიმულობას მისი მშვილდის! ან
იქნებ ისარსაც, ამოცანასაც, ვინ იცის? მიზანი...

სილს მარია, ზემო ენგადინი, 1885 წლის ივნისი

 3

ნაწილი პირველი: ფილოსოფოსთა ცრურწმენების შესახებ

1
ნებამ ჭეშმარიტებისკენ, რომელმაც ჩვენ ჯერ კიდევ არაერთი გაბედული
ნაბიჯი უნდა გადაგვადგმევინოს, იმ სახელმოხვეჭილმა უტყუარობამ, რომლის
შესახებ ყველა ფილოსოფოსი დღემდე ღვთისმოსავად საუბრობდა, - რა კითხვები
არ წამოგვიყენა ასეთმა ნებამ ჭეშმარიტებისკენ! რაოდენ უცნაური, მზაკვრული და
ყურადღების ღირსი კითხვებია! დიდი ხანია უკვე ეს ისტორია გრძელდება - და
მაინც გვგონია, თითქოს ეს-ესაა დაიწყო. მაშინ რაღაა გასაოცარი, თუ ჩვენ
საბოლოოდ უნდობლები ვხვდებით, ვკარგავთ მოთმინებას და ზურგს ვაქცევთ?
თუკი ჩვენ, ჩვენის მხრივ, ამ სფინქსისგან ვსწავლობთ კითხვების დასმას?
საკუთრივ ვინ არის ის, ვინც აქ კითხვებს გვთავაზობს? საკუთრივ რა არის „ნება
ჭეშმარიტებისკენ“ ჩვენში? მართლაც, დიდი ხნით შევყოვნდით ამ სურვილის
მიზეზის კითხვის წინაშე, სანამ არ შევჩერდით მეორე, უფრო ფუნდამენტური
კითხვის წინაშეც. ჩვენ ამ სურვილის ღირებულება ვიკითხეთ. ვთქვათ,
ჭეშმარიტება გვსურს, რატომ არა სიცრუე? ეჭვი? სულაც უმეცრება? წარმოგვიდგა
ჭეშმარიტების ღირებულების პრობლემა თუ ჩვენ მივედით ამ პრობლემასთან?
რომელი ჩვენგანია აქ ოიდიპოსი? სფინქსი ვინ არის? ჭეშმარიტად, ეს ყველაფერი
კითხვებისა და კითხვის ნიშნების შეხვედრას ჰგავს. და დაიჯერებს ვინმე, რომ
ბოლოს და ბოლოს მოგვეჩვენება, თითქოს ეს პრობლემა არასოდეს ყოფილა
წამოჭრილი, თითქოს პირველებმა ჩვენ აღმოვაჩინეთ ის, მივაქციეთ ყურადღება,
და მისი წამოჭრა გავბედეთ? რამეთუ, ამაში არის რისკი, და შესაძლოა უფრო დიდი
რისკი არც არსებობდეს.

2
„როგორ შეიძლებოდა რაიმე შექმნილიყო მისი საწინააღმდეგოდან?
მაგალითად, ჭეშმარიტება ცდომილებიდან? ან ნება ჭეშმარიტებისკენ ნებიდან
სიცრუისკენ? ან უანგარო საქციელი ანგარებიდან? ან წმინდა, მზისდარი ჭვრეტა
ბრძენისა დაუოკებელი სურვილიდან? მსგავსი ქმნადობა შეუძლებელია; ვინც მის
შესახებ ოცნებობს, ბრიყვია, ბრიყვზე უარესიც; უმაღლესი ღირებულების საგნებს
სხვა, საკუთარი წარმოშობა უნდა გააჩნდეთ, - ამ წარმავალ, ცდუნებითა და
სიცრუით გამსჭვალულ უმნიშვნელო სამყაროში, შეშლილობისა და გულისთქმის
ამ გორგალში შეუძლებელია მათი წყაროს ძიება! პირიქით, ყოფიერების წიაღში,
წარუვალში, ფარულ ღვთაებაში, „საგანში თავისთავად“ - იქ არის მათი მიზეზი, და
სხვაგან არსად! - ამგვარი მსჯელობა წარმოადგენს ტიპიურ ცრურწმენას და მისით
შეიცნობა ყველა დროის მეტაფიზიკოსი; ღირებულების ამგვარი დამკვიდრება
მათთვის ყოველგვარი ლოგიკური პროცედურის უკანა ხედზეა; თავისი ამ
„რწმენიდან“ გამომდინარე მიისწრაფიან ისინი „ცოდნის“ დაუფლებისკენ, ისეთის
მიღებისკენ, რაც საბოლოოდ საზეიმოდ არის ხოლმე ნაკურთხი „ჭეშმარიტებად“.
მეტაფიზიკოსთა ძირითადი რწმენა არის რწმენა ღირებულებათა
დაპირისპირებულობისა. მათ შორის ყველაზე ფრთხილებსაც კი არ წვევიათ თავში
უკვე აქ, ზღურბლზე, სადაც ეს ყველაზე მეტად იყო საჭირო, დაეჭვებულიყვნენ, -
თუმცა კი დადებული ჰქონდათ აღთქმა, ერთგულნი ყოფილიყვნენ პრინციპისა „de
omnibus dubitandum[1]“. დაეჭვება კი აუცილებელი იყო, ამასთან, ორ პუნქტში:
პირველ რიგში, არსებობს თუ არა საერთოდ დაპირისპირებები, და მეორე, ხომ არ
წარმოადგენს ღირებულებათა სახალხო შეფასება და საპირისპირო ღირებულებები,
 4

რომლებსაც მეტაფიზიკოსებმა საკუთარი დაღი დაასვეს, მხოლოდ წინა ხედის

შეფასებას, მხოლოდ უახლოეს პერსპექტივას, თანაც, შესაძლოა, პერსპექტივას
კუთხიდან, იქნებ ქვევიდან ზევით, ერთგვარ „ბაყაყისებურ პერსპექტივას“, თუ
ფერმწერებს დავესესხებით გამოთქმას. მთელი ღირებულებისას, რომელიც
შესაძლოა ჭეშმარიტს, მართალს, უანგაროს მიეწერება, მაინც შესაძლებლად რჩება,
რომ ილუზიას, სიცრუისაკენ ნებას, ანგარებასა და გულისთქმას უფრო მაღალი და
მეტად უცილობელი ღირებულება მიენიჭოს მთელი ცხოვრებისთვის. ისიც
შესაძლებელია, რომ ამ რიგიანი და პატივცემული ფენომენების ღირებულება
სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ მათ ფატალური ნათესაობა აქვთ ამ ურიგო,
მოჩვენებითად დაპირისპირებულ ფენომენებთან, გადაჯაჭვულნი,
გაერთიანებულნი არიან, შესაძლოა იგივეობრივნიც კი მათთან არსობრივად.
შესაძლოა! - მაგრამ ვის ახალისებს საკუთარი თავის შეშფოთება ასეთი სახიფათო
„შესაძლოა“-თი! ამისათვის ფილოსოფოსთა ახალ მოდგმას უნდა ველოდოთ,
ისეთების, რომლებსაც რაიმე განსხვავებული, შექცეული გემოვნება და
მიდრეკილებები ექნებოდათ, ვიდრე უწინდელებს, - სახიფათო „შესაძლოა“-ს
ფილოსოფოსებისა ყველა აზრით. - და, სრული სერიოზულობით ვამბობ, რომ მე
ვამჩნევ ასეთ ახალ ფილოსოფოსთა გამოვლენას.

3
ფილოსოფოსებზე ხანგრძლივი დაკვირვებისა და მათ ქმნილებათა
სტრიქონებს შორის კითხვისას მე ვეუბნები საკუთარ თავს, რომ ცნობიერი
აზროვნების დიდი ნაწილი ჯერ კიდევ ინსტინქტის ფუნქციონირებას უნდა
მივაწეროთ, - ფილოსოფიური აზროვნების შემთხვევაშიც კი; აქ ხელახლა უნდა
ვისწავლოთ, როგორც სწავლობდნენ ხელახლა მემკვიდრეობითობისა და
„თანდაყოლილობის“ ნაწილში. რამდენად მცირე ანგარიშს უწევენ დაბადების აქტს
მემკვიდრეობითობის წინამორბედ და მომდევნო პროცესში, იმდენად ნაკლებად
საპირისპიროა „ცნობიერება“ რაიმე გადამწყვეტი აზრით ინსტინქტურისადმი, -
ფილოსოფოსის ცნობიერ აზროვნებას უმეტესწილად მისი ინსტინქტები მართავენ,
რომლებიც ამ აზროვნებას კონკრეტულ მიმართულებას ანიჭებენ. ლოგიკის მიღმაც
კი, რომელიც თვითმპყრობელად გვევლინება თავის მოძრაობაში, დგას
ღირებულებათა შეფასება, უფრო ზუსტად კი ფიზიოლოგიური მოთხოვნილებები,
მიმართული სიცოცხლის კონკრეტული სახეობის შენარჩუნებისკენ. მაგალითად,
ის, რომ განსაზღვრულს უფრო მაღალი ღირებულება აქვს, ვიდრე
განუსაზღვრელს, ილუზიას - ნაკლები ღირებულება, ვიდრე „ჭეშმარიტებას“, -
მსგავსი შეფასებები, მთელი მათი ხელმძღვანელი მნიშვნელობისას ჩვენთვის,
მაინც შესაძლებელია, რომ იყოს მხოლოდ სურათის წინა ხედის შეფასებები,
ერთგვარი niaiserie[2], რომელიც სწორედ ისეთ ქმნილებათა არსებობის
შენარჩუნებისთვისაა საჭირო, როგორებიც ჩვენ ვართ. ვიგულისხმებთ რა, რომ
ადამიანი სრულებითაც არ არის „საგანთა საზომი“...

4
შეხედულების მცდარობა ჯერ კიდევ არ წარმოადგენს ჩევნთვის
არგუმენტს შეხედულების წინააღმდეგ; შესაძლოა ეს ჩვენს პარადოქსებს შორის
ყველაზე უცნაური იყოს. კითხვა იმაში მდგომარეობს, რამდენად უწყობს ხელს
შეხედულება ცხოვრებას, რამდენად იცავს მას, იცავს ჯიშს, და შესაძლოა ჯიშის
აღზრდასაც კი უწყობს ხელს; ჩვენ მზად ვართ გაბედულად ვამტკიცოთ, რომ
 5

ყველაზე ყალბი შეხედულებები (რომლებსაც მიეკუთვნება სინთეტური

შეხედულებები а priori) - ჩვენთვის ყველაზე მეტად აუცილებელია, რომ
ლოგიკური ფიქციების დაშვების, უპირობოს, თვითიგივეობრივის წმინდად
გამოგონილ სამყაროსთან სინამდვილის შედარების, რიცხვების მეშვეობით
სამყაროს გამუდმებული ფალსიფიცირების გარეშე ადამიანი ვერ შეძლებდა
ცხოვრებას, რომ ცრუ შეხედულებების უარყოფა - სიცოცხლეზე უარის თქმა,
სიცოცხლის უარყოფა იქნებოდა. აღიარო სირცუე პირობად, რომელზეც
სიცოცხლეა დამოკიდებული, - ეს, რასაკვირველია, სარისკო საშუალებაა
იმისათვის, რომ წინააღმდეგობა გაუწიო საგანთა ღირებულების ჩვეულ გრძნობას,
ხოლო ფილოსოფია, რომელსაც ჰყოფნის ამის სითამამე, უკვე ამით ათავსებს
საკუთარ თავს სიკეთესა და ბოროტებას მიღმა.

5
თუკი რაიმე გვიბიძგებს კიდეც, ფილოსოფოსებს ვუმზიროთ ნაწილობრივ
უნდობლად, ნაწილობრივ კი დამცინავად, ის არ არის, რომ ჩვენ გამუდმებით
გვიწევს იმაში დარწმუნება, თუ რაოდენ უცოდველნი არიან ისინი, რაოდენ
ხშირად და რა სიმსუბუქით აცდენენ მიზანს და უშვებენ შეცდომებს, მოკლედ რომ
მოვჭრათ, არა მათი ბავშვურობა და ბავშვური მიამიტობა, არამედ ის გარემოება,
რომ საქმეებს ისინი არასაკმარისად პატიოსნად უძღვებიან: როდესაც ისინი
ერთხმად აწყობენ დიად და სათნო ხმაურს ყოველ ჯერზე, როდესაც საქმე
ჭეშმარიტების პრობლემას ეხება, თუნდაც მხოლოდ შორიდან. ისინი ერთხმად
თავს აჩვენებენ ადამიანებად, რომლებიც თითქოს საკუთარ შეხედულებებამდე
მივიდნენ და აღმოაჩინეს ისინი ცივი, წმინდა, ღვთიურად უზრუნველი
დიალექტიკის თვითგანვითარების გზით (განსხვავებით ყველა ხარისხის
მისტიკოსისგან, რომლებიც მათზე პატიოსნები და ბრიყვები არიან, - ესენი
„შთაგონების“ შესახებ საუბრობენ), - როდესაც არსებითად ისინი შერყვნილი
საფუძვლით იცავენ რომელიმე წინასწარშექმნილ დებულებას, უეცარ აზრს,
„ჩაგონებას“, უმეტესწილად კი ეს არის აბსტრაგირებული და გაფილტრული
გულითადი სურვილი. - ყველა ისინი ადვოკატები არიან, რომლებსაც არ სურთ,
რომ ასე იწოდებოდნენ, უმეტესწილად კი გაქნილი ვექილები თავიანთი
ცრურწმენებისა, რომლებსაც ისინი „ჭეშმარიტებებს“ უწოდებენ, - უკიდურესად
შორს მყოფნი სინდისის სიმამაცისგან, რომელიც საკუთარ თავთან სახელდობრ
ამას აღიარებს; ძალიან შორს მყოფნი სიმამაცის სათანადო გემოვნებისგან, რაც ამას
სხვებსაც აგებინებს, სულ ერთია, იმისათვის, რომ მეგობარი ან არაკეთილმოსურნე
გააფრთხილო, თუ ქედმაღლობიდან გამომდინარე ან თვითქილიკისათვის.
მოხუცი კანტის ტარტიუფობა, იმდენადვე თავდაჭერილი, რამდენადაც
ზნეკეთილი, რომლითაც ის იდუმალ დიალექტიკურ გზაზე გვიტყუებს,
რომლებსაც მივყავართ, უფრო სწორად, გზას გვაცდენენ მისი „კატეგორიული
იმპერატივისკენ“ - ეს სანახაობა ჩვენში, განებივრებულ ადამიანებში, ღიმილს
იწვევს, რადგან ჩვენ მცირედ სიამოვნებასაც კი ვერ ვპოულობთ მოხუცი
მორალისტებისა და ზნეობის მქადაგებლების ნატიფ ხრიკებზე დაკვირვებიდან. ან
კიდევ, ეს ფოკუსი მათემატიკური ფორმით, რომელშიც სპინოზამ, ვითარცა
ჯავშანში, მოათავსა და შენიღბა საკუთარი ფილოსოფია, - ბოლოს და ბოლოს,
„საკუთარი სიბრძნის სიყვარული“, თუკი ამ სიტყვას სწორად და ზუსტად
განვმარტავთ, - რათა იმთავითვე შეერყია მოიერიშის სიმამაცე, რომელიც
გაბედავდა მზერა ეტყორცნა ამ დაუმარცხებელი ქალწულის, ათენა პალადასთვის:
 6

რაოდენ საკუთარ შიშსა და მოწყვლადობას ამჟღავნებს სნეული განდეგილის ეს

მასკარადი!

6
თანდათან ჩემთვის ნათელი გახდა, რას წარმოადგენდა დღემდე ყოველი
დიადი ფილოსოფია: სწორედ რომ მისი შემოქმედის თვითაღსარებას, რაღაცას,
მსგავსს memoires-ისა, რომელიც მისი ნების საწინააღმდეგოდაა დაწერილი და
საკუთარი თავისთვის შეუმჩნევლად; ასევე ნათელი გახდა, რომ ზნეობრივი (ან
უზნეო) მიზნები ყოველი ფილოსოფიის ცხოვრებისეულ მარცვალს წარმოადგენს,
საიდანაც ყოველ ჯერზე მთელი მცენარე იზრდება. მართლაც, რიგიანად (და
ბრძნულად) მოვიქცევით, თუ იმის გასარკვევად, საკუთრივ როგორ შეიქმნა
მოცემული ფილოსოფოსის ყველაზე დაშორებული მეტაფიზიკური
შეხედულებები, თავდაპირველად დავსვამთ კითხვას: რა მორალი იგულისხმება
(იგულისხმება მის მიერ)? ამიტომ მე არ ვფიქრობ, რომ „შემეცნების სურვილი“
იყოს ფილოსოფიის მამა, არამედ მიმაჩნია, რომ აქ, ისევე, როგორც სხვა
შემთხვევებში, რომელიმე სხვა ინსტინქტი შემეცნებას (და მცდარ შემეცნებას!)
მხოლოდ იარაღის სახით იყენებს. ხოლო ის, ვინც ადამიანის ძირითად
ინსტინქტებს დააკვირდება იმ მიზნით, რომ გამოიკვლიოს, რამდენად შორს
შეუძლიათ მათ საკუთარი გავლენის გავრცელება სახელდობრ მოცემულ
შემთხვევაში, შთამაგონებელი გენიების (ან დემონებისა და კობოლდების) სახით,
ის დაინახავს, რომ ოდესღაც უკვე ყველა ფილოსოფოსობდა და რომ ყოველ
მათგანს დიდი სურვილი აქვს წარმოადგენდეს არსებობის სასრულ მიზანს და
გამოსახავდეს ყველა დანარჩენი ინსტინქტის უფლებამოსილ ბატონს. რადგან
ყოველი ინსტინქტი ძალაუფლების მოყვარეა; და როგორც ასეთი,
ფილოსოფოსობას ცდილობს. რასაკვირველია, სწავლულებს, მეცნიერების
ჭეშმარიტ ადამიანებს შორის შესაძლოა სხვაგვარად იყოს - „უკეთ“, თუ გნებავთ, -
იქ შესაძლოა მართლაც არსებობდეს რაღაც, მსგავსი შემეცნების სურვილისა,
საათის მექანიზმის რომელიმე მცირე და დამოუკიდებელი რგოლი, რომელიც
სათანადოდ მომართვის შემდეგ მხნედ მუშაობს სწავლულის ყველა დანარჩენი
ინსტინქტის არსებითი მონაწილეობის გარეშე. ამ მიზეზით სწავლულის
ნამდვილი „ინტერესები“ ჩვეულებრივ ფოკუსირდება რაიმე სრულიად
განსხვავებულზე, მაგალითად, ოჯახზე, ან ანაზღაურებაზე, ან პოლიტიკაზე; და
თითქმის სულ ერთია, კვლევის რომელ საგანსაა მისადაგებული მისი პატარა
მანქანა და იმედის მომცემი ახალგაზრდა მუშაკი წარმოადგენს კარგ ფილოლოგს,
სოკოთა მცოდნესა თუ ქიმიკოსს: ის არ ხასიათდება იმით, რასაც ის წარმოადგენს.
პირიქით, ფილოსოფოსში სრულიად არაფერია უპიროვნო, განსაკუთრებით კი
მისი მორალი მოწმობს ცხადად და ურყევად, ვინ არის ის, ანუ როგორ რანგობრივ
დამოკიდებულებაში არიან ერთმანეთთან მისი ბუნების ფარული ინსტინქტები.

7
რაოდენ ღვარძლიანები შეიძლება იყვნენ ფილოსოფოსები! არაფერი ვიცი
იმ ხუმრობაზე მეტად შხამიანი, რომლის ნება ეპიკურემ მისცა საკუთარ თავს
პლატონისა და პლატონიკოსების მიმართ: მან მათ Dionysiokolakes უწოდა.
აზრობრივად ეს სიტყვა, უპირველეს ყოვლისა, „დიონისეს მოლაციცეებს“ ნიშნავს,
შესაბამისად, ტირანის შინაყმასა და მისი ფურთხის მლოკავს[3]; მაგრამ ეს სიტყვა
კიდევ იმას გვეუბნება, რომ „ყველა ესენი კომედიანტები არიან, რომ მათში
 7

არაფერია არაყალბი“ (რადგან სიტყვა Dionysiokolax მსახიობის პოპულარული

მეტსახელი იყო). ეს უკანასკნელი კი საკუთრივ არის ღვარძლიანი ისარი, ეპიკურეს
მიერ ნატყორცნი პლატონისთვის: მას აღიზიანებდა დიდებული მანერა, ეს
მიზანსცენური სტილი, რომლის ოსტატები იყვნენ პლატონი და მისი მოწაფეები
და რაც არ ესმოდა ეპიკურეს, ამ მოხუც მასწავლებელს კუნძულ სამოსიდან,
რომელიც თავის მცირე ბაღს იყო შეფარებული ათენში და რომელმაც სამასამდე
წიგნი დაწერა, - ვინ იცის, - იქნებ პლატონის მიერ მასში აღძრული მრისხანებისა
და პატივმოყვარეობის მიზეზით. საუკუნე დასჭირდა, რათa საბერძნეთი
მიხვედრილიყო, თუ ვინ იყო ბაღის ეს ღვთაება, ეპიკურე. ან კი მიხვდა საერთოდ?

8
ყოველ ფილოსოფიაში არის პუნქტი, სადაც სცენაზე ფილოსოფოსის
„მრწამსი“ გამოდის, ან, თუ ერთი ძველი მისტერიის სიტყვებით გამოვთქვამთ:

adventavit asinus
pulcher et fortissimus[4].

9
გსურთ იცხოვროთ „ბუნების შესაბამისად“?
ო, კეთილშობილო სტოიკოსებო, სიტყვათა როგორი გაყალბებაა!
წარმოიდგინეთ არსება, მსგავსი ბუნებისა, - უზომოდ გულუხვი, უზომოდ
გულგრილი, განზრახვებისა და წინდახედულების, სიბრალულისა და
სამართლიანობის გარეშე, ნაყოფიერი და უნაყოფო, და მერყევი ერთსა და იმავე
დროს, წარმოიდგინეთ გულგრილობა ძალაუფლებისა, - როგორ შეძლებდით
გეცხოვრათ ასეთი გულგრილობის შესაბამისად? იცხოვრო - ნუთუ არ ნიშნავს ეს,
გსურდეს იყო რაღაც სხვა, ვიდრე ბუნებაა? ნუთუ ცხოვრება არ შედგება
სურვილისგან შეაფასო, უპირატესობა მიანიჭო, იყო უსამართლო, იყო
შეზღუდული, იყო განსხვავებული? ხოლო თუ დავუშვებთ, რომ თქვენი
იმპერატივი „იცხოვროთ ბუნების შესაბამისად“ არსებითად იგივეს ნიშნავს, რაც
„იცხოვროთ ცხოვრების შესაბამისად“, როგორ მოახერხებდით ამას? რა საჭიროა
პრინციპის შექმნა იქიდან, რასაც თვით წარმოადგენთ და რაც უნდა იყოთ? -
სინამდვილეში საქმის ვითარება სრულიად განსხვავებულია: აღტაცებულები
ამტკიცებთ რა, რომ თქვენი კანონის წესი ბუნებაში ამოიკითხეთ, თქვენ რაღაც
საპირისპირო გსურთ, თქვენ, ახირებულო მსახიობებო და საკუთარი თავის
გამცურებლებო! თქვენს სიამაყეს ისიც კი სურს, რომ ბუნებასაც მიაწეროს თავისი
მორალი და თავისი იდეალი, მასში სურს მისი ჩანერგვა; თქვენ გსურთ, რომ ის
იყოს ბუნება, „სტოას შესაბამისად“, და გსურთ აიძულოთ მთელი ყოფიერება,
მხოლოდ თქვენი სახე და ხატი მიიღოს - სტოიციზმის უზომო, მარადი დიდებისა
და საყოველთაო გავრცელებისთვის. ჭეშმარიტების თქვენეული სიყვარულით
თქვენ საკუთარ თავს ისე ხანგრძლივად, ისეთი დაჟინებით, ისეთი ჰიპნოტური
სიმკაცრით აიძულებთ ბუნება ყალბად დაინახოთ, სანამ საბოლოოდ სხვაგვარი
მზერის უნარს არ ჰკარგავთ - ხოლო ერთგვარი ღრმად დაფარული ქედმაღლობა
ბოლოს და ბოლოს გინერგავთ შლეგურ იმედს იმისა, რომ ვინაიდან თქვენ
შეგიძლიათ საკუთარი თავის ტირანიზება (სტოიციზმი თვითტირანიაა), ბუნების
ტირანიზებაც შესაძლებელია, რადგან ნუთუ სტოიკოსი ბუნების ნაწილი არ არის?
მაგრამ ეს ძველი და მარადი ამბავია: რაც ოდესღაც სტოიკოსებს დაემართათ,
 8

ახლაც ხდება, როგორც კი რომელიმე ფილოსოფია საკუთარ თავს ირწმუნებს. იგი

სამყაროს ყოველთვის საკუთარ სახედ და ხატად ქმნის, სხვაგვარად მას არ ძალუძს;
ფილოსოფია თვით არის ეს ტირანული ინსტინქტი, სულის ნება ძალაუფლების,
„სამყაროს შექმნის“, causa prima-სკენ.

10
სიბეჯითე და სინატიფე, მეტიც, მსურს ვთქვა - მოხერხება, რომლითაც
დღეს ევროპაში ელოლიავებიან „რეალური და მოჩვენებითი სამყაროს“
პრობლემას, მოსმენისა და დაფიქრების საბაბს ქმნის; მას, ვისაც ამის მიღმა
არაფერი ესმის, გარდა „ჭეშმარიტებისკენ ნებისა“, მას, უეჭველია, არ აქვს
საფუძველი, მახვილი სმენა დაიკვეხოს. ცალკეულ და იშვიათ შემთხვევებში ამაში
მართლაც შეიძლება იღებდეს მონაწილეობას ნება ჭეშმარიტებისკენ, რაიმე სახის
ჭარბი და თავგადასავლების მაძიებელი სიმამაცე, ერთგვარი პატივმოყვარეობა
პოზოციადათმობილი მეტაფიზიკოსისა, რომელიც ბოლოს და ბოლოს
„უტყუარობის“ მისხალს ამჯობინებს შესანიშნავ შესაძლებლობათა მთელ
ხურჯინს; შესაძლოა ასევე არსებობდნენ ერთგვარი პურიტანები - სინდისის
ფანატიკოსები, რომლებიც უმალ მზად არიან სიცოცხლე გასწირონ უეჭველი
„არარასთვის“, ვიდრე საეჭვო „რაიმესთვის“. მაგრამ ეს არის ნიჰილიზმი და
სასოწარკვეთილი, სასიკვდილოდ დაქანცული სულის ნიშანი, სიმამაცის როგორი
ნიღაბიც არ უნდა აიკრას მსგავსმა სათნოებამ. მეტად ძლიერ, სიცოცხლით მეტად
სავსე მოაზროვნეებთან, რომლებსაც ჯერ კიდევ სწყურიათ სიცოცხლე, საქმის
ვითარება, როგორც ჩანს, განსხვავებულია: წარმოადგენენ რა მოჩვენებითობის
მოწინააღმდეგეებს და სიტყვას „პერსპექტიული“ უკვე ქედმაღლურად
გამოთქვამენ, რომლებიც დაახლოებით ისევე მცირედ აფასებენ საკუთარი
სხეულის უეჭველობას, როგორც უეჭველობას სიცხადისა, რომელიც გვეუბნება,
რომ „დედამიწა უძრავია“, და ამგვარად, როგორც ჩანს, ხალისით უსხლტებათ
ხელიდან ყველაზე სანდო მონაპოვარი (რადგან რა ითვლება დღეს მეტად
უეჭველად, ვიდრე საკუთარი სხეული?), - ვინ იცის, ხომ არ სურთ მათ არსებითად
რაიმე ისეთის დაბრუნება, რაც ოდესღაც მეტად უეჭველი მონაპოვარი იყო,
რაიმესი გარდასულ დღეთა რწმენის ძველი საკუთრებიდან, შესაძლოა „უკვდავი
სულისა“ ან „ძველი ღმერთის“, ერთი სიტყვით, იდეის, რომლის ხარჯზე ცხოვრება
უკეთესი იყო, სახელდობრ, მეტად სავსე და მხიარული, ვიდრე „თანამედროვე
იდეების“ ხარჯზე? ამაში ვლინდება უნდობლობა ხსენებული თანამედროვე
იდეებისადმი, ამაში ვლინდება უნდობლობა იმ ყველაფრისადმი, რაც გუშინ და
დღესაა აგებული; შესაძლოა ამავეს ეზავებოდეს მსუბუქი მოყირჭება და
ირონიული სიძულვილი, რომელიც უკვე ვეღარ უძლებს სრულიად მრავალგვარ
ცნებათა იმ bric-à-brac[5]-ს, რომელიც დღეს ბაზარზე ე.წ. პოზიტივიზმს აქვს
გამოტანილი, - ეზავება მეტად ნატიფი გემოვნების სიძულვილი ბაზრობის
სიჭრელისა და სინამდვილის ფილოსოფასტერთა[6] ძველმანებისადმი, რომლებშიც
არაფერია ახალი და უტყუარი თვით სიჭრელის გარდა. მე ვფიქრობ, რომ
სამართლიანობა უნდა მივუზღათ ანტისინამდვილის ამ სკეპტიკურ მსგავსებებსა
და ცნობიერების მიკროსკოპისტებს იმაში, რომ ინსტინქტი, რომელიც მათ
თანამედროვე სინამდვილიდან აძევებს, დაუძლეველია, - რა გვესაქმება მათ
რეტროგრადულ შემოვლით გზებამდე! არსებითი მათში ის კი არ არის, რომ მათ
„უკან“ სვლა სურთ, არამედ ის, რომ სურთ განზე გადგომა. ოდნავ მეტი ძალა,
 9

სიმამაცე, გზნება, არტისტიზმი - და ისინი სინამდვილიდან გარეთ ისურვებდნენ, -

და არა უკან!

11
ასე მგონია, ახლა ყველგან ცდილობენ არ შეამჩნიონ ჭეშმარიტი გავლენა,
რომელიც კანტმა იქონია გერმანულ ფილოსოფიაზე, და კეთილგონივრულად
შეინარჩუნონ დუმილი სახელდობრ იმ ღირსების შესახებ, რომელსაც ის თვით
აღიარებდა. კანტი უპირველეს ყოვლისა თავისი კატეგორიათა ცხრილით ამაყობს;
ამ ცხრილით ხელში ის ამბობდა: „აი, ყველაზე რთული იქიდან, რისთვისაც
შესაძლოა ოდესმე მიემართათ მეტაფიზიკის მიზნებისათვის“. - ჩაწვდით ამ
„შესაძლოა“-ს! ის ამაყობდა იმით, რომ ადამიანში აღმოაჩინა ახალი უნარი, უნარი
სინთეტური მსჯელობისა а priori. დავუშვათ, რომ მან ამით საკუთარი თავი
მოატყუა, მაგრამ გერმანული ფილოსოფიის განვითარება და მალი აყვავება ამ
სიამაყესა და უმცროსი საძმოს შეჯიბრს უკავშირდება, რომელიც
შეძლებისდაგვარად ცდილობდა, ისეთი რამ აღმოეჩინა, რაც უფრო მეტ სიამაყეს
მოჰგვრიდა და, რასაკვირველია, აღმოეჩინა „ახალი უნარები“! თუმცა, მოდით
დავფიქრდეთ ამაზე: ეს დროული იქნება. როგორ არის შესაძლებელი სინთეტური
დასკვნა а priori? - დაუსვა კითხვა საკუთარ თავს კანტმა; და რა უპასუხა? უნარის
ძალით: მაგრამ, სამწუხაროდ, არა ორი სიტყვით, არამედ საფუძვლიანად, ისე
ღირსეულად, და გერმანული ღრმააზროვნებისა და მაღალფარდოვნების ისეთი
ნაჭარბით, რომ ადამიანებს მხედველობიდან გამორჩათ მხიარული niaiserie
allemande[7], რომელიც მსგავს პასუხში იყო დაფარული. ეს ახალი უნარი
განსაკუთრებული აღგზნების მიზეზადაც კი იქცა, ხოლო ზეიმმა თავის აპოგეას
მაშინ მიაღწია, როდესაც კანტმა ადამიანში დამატებით მორალური უნარიც
აღმოაჩინა, რადგან იმ დროს გერმანელები ჯერ კიდევ მორალურები იყვნენ და არა
„რეალურ-პოლიტიკურები“. - დადგა გერმანული ფილოსოფიის თაფლობის თვე;
ტიუბინგენის სკოლის ყველა ღვთისმეტყველი ბუჩქებში გადაბარგდა, - ყველა
ახალ „უნარებს“ ეძებდა. რას აღარ პოულობდნენ იმ უბიწო, მდიდარ, ჯერ კიდევ
ყმაწვილურ ასაკში გერმანული სულისა, რომელსაც რომანტიზმის ბოროტი ფერია
შთააგონებდა, იმ დროს, როდესაც ჯერ კიდევ ვერ ასხვავებდნენ ცნებებს
„მოიპოვო“ და „გამოიგონო“! უპირველეს ყოვლისა ნაპოვნი იქნა უნარი
„ზეგრძნობიერებისადმი“: შელინგმა იგი ინტელექტუალურ ჭვრეტად მონათლა და
ამით მისი თანამედროვე, არსებითად ღვთისმოსავი განწყობის მქონე
გერმანელების ყველაზე მწველ სურვილს აამა. მაგრამ რაოდენ თამამად არ უნდა
იმოსებოდეს ეს სახალისო და შლეგური მოძრაობა ბუნდოვანი და ბებრული
ცნებებით, ის მაინც სიყმაწვილის პერიოდი იყო, ხოლო მის მიმართ მეტ
უსამართლობას ვერ გამოვიჩენთ, თუ სერიოზულად განვიხილავთ მას და
განვმარტავთ ზნეობრივი გრძნობის თითქმის აღშფოთებით; როგორც არ უნდა
იყოს, ჩვენ გავიზარდეთ - სიზმარი განქარდა. დადგა დრო, როდესაც შუბლზე
გავისვით ხელი: დღემდე ამით ვართ დაკავებული. ყველა ოცნებობდა, უპირველეს
ყოვლისა კი თვით მოხუცი კანტი. „უნარის ძალით“ - ასე ბრძანა ან, სულ ცოტა, ასე
ფიქრობდა ის. მაგრამ ნუთუ ეს პასუხია? ეს განმარტებაა? ნუთუ ეს უმალ კითხვის
გამეორება არ არის? რატომ აქვს ოპიუმს ძილის მომგვრელი ეფექტი? „უნარის
ძალით“, სახელდობრ, virtus dormitiva, - პასუხობს ცნობილი ექიმი მოლიერთან:
 10

quia est in ео virtus dormitiva,

cujus est natura sensus assoupire[8].

მაგრამ ასეთი პასუხების ადგილი კომედიებშია, და, ბოლოს და ბოლოს,

დადგა დრო ჩავანაცვლოთ კანტის კითხვა: „რამდენად არის შესაძლებელი
სინთეტური დასკვნა а priori?“ - კითხვით: „რისთვის არის საჭირო ასეთი
დასკვნების რწმენა?“, ანუ დადგა დრო გავიგოთ, რომ ჩვენი გვარის არსებათა
სიცოცხლის შენარჩუნებისთვის მსგავსი დასკვნები ჭეშმარიტად უნდა
ითვლებოდეს; რისი გამოისობითაც, რასაკვირველია, ისინი ასევე შესაძლოა ყალბი
ყოფილიყო! ან, უფრო ზუსტად, - უხეშად და გაბედულად: სინთეტური დასკვნები
а priori საერთოდ არ უნდა იყოს „შესაძლებელი“; ჩვენ მათზე არანაირი უფლება არ
გაგვაჩნია. ჩვენს ბაგეთაგან ისინი ყალბად ჟღერს. მაგრამ, რასაკვირველია, საჭიროა
მათი ჭეშმარიტების რწმენა, როგორც რწმენა ავანსცენისა, და საჭიროა ილუზია,
რომელიც ცხოვრების პერსპექტიული ოპტიკის შემადგენლობაში შედის. თუ
საბოლოოდ საკადრისს მივუზღავთ იმ ვეებერთელა ზემოქმედებას, რომელიც
„გერმანულმა ფილოსოფიამ“ იქონია მთელ ევროპაში (ვიმედოვნებ, ყველასთვის
გასაგებია მისი უფლება ბრჭყალებზე), მიუხედავად ამისა, არ უნდა ვიეჭვოთ, რომ
ამაში მონაწილეობას ცნობილი virtus dormitiva იღებდა; კეთილშობილ უსაქმურთა,
კეთილისმყოფელთა, მისტიკოსთა, ხელოვანთა, სამი მეოთხედით ქრისტიანებისა
და ყველა ეროვნების პოლიტიკურ ობსკურანტთა გარემოში ერთობ სურდათ
გერმანული ფილოსოფიის სახით ჰქონოდათ შხამსაწინააღმდეგო საშუალება ჯერ
კიდევ მეტისმეტად მძლავრი სენსუალიზმის წინააღმდეგ, რომელიც ფართო
ნაკადად გადმოინთხა წარსული საუკუნიდან დღევანდელში, მოკლედ, - „sensus
assoupire“...

12
მატერიალისტურ ატომისტიკასთან მიმართებით შეიძლება ითქვას, რომ ის
ყველაზე იოლად უარსაყოფ თეორიათა რიცხვს ეკუთვნის და, სავარაუდოდ,
დღეისათვის ევროპაში ალბათ აღარ არსებობენ ისეთი უცოდინრები სწავლულთა
შორის, რომლებიც შინა მოხმარებისათვის მისი მოხერხებულობის (სახელდობრ,
ტერმინოლოგიის შემოკლების სახით) გარდა კიდევ რაიმე სერიოზულ
მნიშვნელობას ანიჭებდნენ მას - უპირველეს ყოვლისა პოლონელი ბოსკოვიჩის[9]
წყალობით, რომელიც პოლონელ კოპერნიკთან ერთად დღემდე სიცხადის
ყველაზე მძლავრი და ძლევამოსილი მოწინააღმდეგე იყო. სწორედ მაშინ, როდესაც
კოპერნიკმა დაგვარწმუნა დაგვეჯერებინა, რომ, ყველა გრძნობის საწინააღმდეგოდ,
დედამიწა არ დგას უძრავად, ბოსკოვიჩი გვასწავლიდა, რომ უარი უნდა ვთქვათ ამ
უკანასკნელის რწმენისგან, რაც „ურყევი“ რჩებოდა დედამიწისგან, რწმენისგან
„ნივთიერებაში“, „მატერიაში“, მიწიერის ნარჩენში, ნაწილაკში - ატომში. ეს იყო
უდიადესი ტრიუმფი გრძნობებზე მათ შორის, რისთვისაც კი ოდესმე მიუღწევიათ
დედამიწაზე. - მაგრამ კიდევ უფრო შორს უნდა წავიდეთ და დაუნდობელი,
სამკვდრო-სასიცოცხლო ომი უნდა გამოვუცხადოთ ასევე „ატომისტურ
მოთხოვნას“, რომელიც კიდევ უფრო უკეთ ნაცნობი „მეტაფიზიკური მოთხოვნის“
მსგავსად ჯერ კიდევ არსებობს სახიფათოდ განახლებული ისეთ სფეროებში,
სადაც მას ვერავინ გრძნობს; უპირველეს ყოვლისა, ბოლო უნდა მოვუღოთ იმ სხვა,
კიდევ უფრო საბედისწერო ატომისტიკას, რომელსაც ყველაზე წარმატებულად და
დიდხანს ასწავლიდა ქრისტიანობა - სულის ატომისტიკას. დაე, ნებადართულ
 11

იქნას, ეს სახელი ეწოდოს რწმენას, რომელიც სულს ამოუძირკვავად,

მარადიულად, განუყოფლად, მონადად, atomon-ად მიიჩნევს - ეს რწმენა უნდა
იქნას განდევნილი მეცნიერებიდან! ჩვენ შორის თუ ვიტყვით, ამ დროს სრულებით
არ არსებობს იმის საჭიროება, რომ თვით „სულისგან“ გავთავისუფლდეთ და
უარვყოთ ერთ-ერთი უძველესი და პატივისცემის ღირსი ჰიპოთეზა, რასთანაც
ჩვეულებრივ მივყავართ ნატურალისტთა მოუხერხებლობას, რომლებიც,
საკმარისია შეეხონ „სულს“, რომ მყისვე ჰკარგავენ მას. მაგრამ გზა სულის შესახებ
ჰიპოთეზის ახლებური გადმოცემისა და ნატიფი დამუშავებისკენ ღია რჩება;
ხოლო ისეთი ცნებები, როგორიცაა „მოკვდავი სული“, „სული, როგორც სუბიექტის
მრავლობითობა“ და „სული, როგორც ინსტინქტებისა და აფექტების
საზოგადოებრივი წყობა“, ამიერიდან მეცნიერებაში მოქალაქეობის უფლებას
მოითხოვს. ემზადებოდა რა იმ ცრურწმენისთვის ბოლოს მოღებას, რომელიც
სულის შესახებ წარმოდგენის გარშემო დღემდე ტროპიკული სიუხვით
იზრდებოდა, ახალმა ფსიქოლოგმა, რასაკვირველია, ასე ვთქვათ, საკუთარი თავი
განდევნა ახალ უდაბნოსა და უნდობლობის ახალ სფეროში, - შესაძლოა ძველი
ფსიქოლოგები უფრო მოხერხებულად და მხიარულად ცხოვრობდნენ, - მაგრამ
ბოლოს და ბოლოს მხოლოდ ამის წყალობით აცნობიერებს ის, რომ განწირულია
გამოგონებისთვის და - ვინ იცის? - იქნებ მოპოვებისთვისაც.

13
ფიზიოლოგები ხამს დაფიქრებულიყვნენ თვითგადარჩენის ინსტინქტის
შესახებ შეხედულებაზე, როგორც ორგანული არსების კარდინალური
ინსტინქტისა. უპირველეს ყოვლისა, რაღაც ცოცხალს სურს თავისი ძალის
გამოვლენა - თვით ცხოვრება არის ნება ძალაუფლებისკენ: თვითგადარჩენა არის
მხოლოდ ერთი - ირიბ და მრავალრიცხოვან შედეგთაგან. ერთი სიტყვით, აქ,
ისევე, როგორც სხვაგან, უნდა ვუფრთხოდეთ ზედმეტ ტელეოლოგიურ
პრინციპებს! - რომელთაგან ერთ-ერთს თვითგადარჩენის ინსტინქტი წარმოადგენს
(მას სპინოზას არათანმიმდევრულობას უნდა ვუმადლოდეთ). ასეთია სახელდობრ
მოთხოვნა მეთოდისა, რომელიც არსებითად პრინციპების ეკონომიას უნდა
წარმოადგენდეს.

14
შესაძლოა დღეს არსებობდეს ხუთი ან ექვსი ტვინი, რომლებშიც ციალებს
აზრი, რომ ფიზიკაც ასევე მხოლოდ სამყაროს ექსპოზიცია და მოწესრიგებაა (ჩვენს
შესაბამისად, თუ ნებას მომცემთ) და არა სამყაროს განმარტება; მაგრამ, ეყრდნობა
რა გრძნობათა რწმენას, ის რაღაც უფრო მეტად არის მიჩნეული და კიდევ დიდხანს
უნდა ჩაითვალოს მომავალში ასეთად, სახელდობრ, განმარტებად. მას აქვს თავისი
თვალები და ხელები, ის ცხადია და ხელშესახები: ეპოქაზე, რომელიც პლებეური
გემოვნებითაა გამსჭვალული, ეს მომაჯადოვებლად, დამარწმუნებლად,
დამაჯერებლად მოქმედებს - ის ხომ ინსტინქტურად მისდევს ოდინდელი
სახალხო სენსუალიზმის ჭეშმარიტების კანონს. რა არის ცხადი, რა არის
„განმარტებული“? მხოლოდ ის, რაც შეიძლება დავინახოთ და რასაც შეიძლება
შევეხოთ, - ასეთ ზღურბლამდე უნდა დავამუშავოთ ყოველი პრობლემა. პირიქით:
სწორედ გრძნობადობის წინააღმდეგობაში მდგომარეობდა პლატონის აზრთა
წყობის ხიბლი, ეს კი აზრთა კეთილშობილი წყობა იყო, და მას ადგილი ჰქონდა
გარემოში ადამიანებისა, რომლებიც, შესაძლოა, უფრო ძლიერ და მეტად მკაცრ
 12

გრძნობებს ფლობდნენ, ვიდრე ჩვენი თანამედროვენი, თუმცა, რომლებიც უზენაეს

სიხარულს იმაში ხედავდნენ, რომ ამ გრძნობათა ბატონ-პატრონებად
დარჩენილიყვნენ; ამას კი ისინი აღწევდნენ ცნებათა ფერმკრთალი, ცივი,
ნაცრისფერი ბადის მეშვეობით, რომელსაც გრძნობათა ჭრელ მორევს ესროდნენ,
გრძნობათა ბრბოს, როგორც პლატონი იტყოდა. სამყაროს ამგვარ გადალახვაში,
სამყაროს ამ პლატონისებურ განმარტებაში სხვა სახის სიამოვნება იყო, ვიდრე ის,
რომელსაც დღევანდელი ფიზიკოსები გვთავაზობენ, თანაბრად დარვინისტები და
ანტიტელეოლოგები ფიზიოლოგთა შორის - „ძალის მინიმალური დანახარჯისა“
და სიბრიყვის მაქსიმალური დანახარჯის პრინციპით. „იქ, სადაც ადამიანს
არაფრის დანახვა და ხელის წავლება არ შეუძლია, საძიებელიც არაფერი აქვს“ - ეს,
რასაკვირველია, პლატონისეულისგან განსხვავებული იმპერატივია, მაგრამ
მომავლის მემანქანეთა და ხიდების მშენებელთა უხეში და შრომისმოყვარე
თაობისთვის, რომლის დანიშნულება - მხოლოდ შავი სამუშაოს შესრულებაა, ის
შესაძლოა სათანადო იმპერატივი იყოს.

15
იმისათვის, რომ სუფთა სინდისით დაკავდე ფიზიოლოგიით, უნდა
ჩათვალო, რომ გრძნობის ორგანოები არ წარმოადგენენ მოვლენებს იდეალისტური
ფილოსოფიის აზრით: როგორც ასეთები, ისინი მიზეზები ვერ იქნებოდნენ!
ამგვარად, სენსუალიზმი არის, სულ ცოტა, ხელმძღვანელი ჰიპოთეზა, რომ არ
ვთქვათ - ევრისტიკის პრინციპი. - როგორ? ზოგიერთები იმასაც კი ამბობენ,
თითქოს გარე სამყარო ჩვენი ორგანოების ქმნილება იყოს. მაგრამ ასეთ
შემთხვევაში ხომ ჩვენი სხეული, როგორც ამ გარე სამყაროს ნაწილი, ჩვენივე
ორგანოების ქმნილება იქნებოდა! აი, ჩემი აზრით, სრული reductio ad absurdum, თუ
ვივარაუდებთ, რომ ცნება causa sui[10] სრული აბსურდია. შესაბამისად, გარე
სამყარო არ არის ჩვენი ორგანოების ქმნილება - ?

16
ჯერ კიდევ არსებობენ ისეთი მიამიტი თვითმჭვრეტები, რომლებიც
ფიქრობენ, რომ არსებობს „უშუალო სიცხადენი“, მაგალითად, „მე ვაზროვნებ“ ან,
შოპენჰაუერის ცრურწმენის მსგავსად, „მე მსურს“ - თითქოს აქ ცნობიერებას
ევლინება შესაძლებლობა, თავისი საგანი წმინდა და გაშიშვლებული სახით
მოიხელთოს, როგორც „საგანი თავის თავში“, ხოლო არც სუბიექტის და არც
ობიექტის მხრიდან არ აქვს ადგილი სიყალბეს. მაგრამ მე ათასკეც გავიმეორებ, რომ
„უშუალო სიცხადე“, ზუსტად ისევე, როგორც „აბსოლუტური შემეცნება“ და
„საგანი თავის თავში“, შეიცავს contradictio in adjecto[11]-ს: ოდესღაც ხომ უნდა
გავთავისუფლდეთ სიტყვათცდუნებისგან! დაე, ხალხმა იფიქროს, რომ შეიმეცნო -
ნიშნავს გაიგო ბოლომდე - ფილოსოფოსმა უნდა უთხრას საკუთარ თავს: თუკი მე
გავაანალიზებ მოვლენას, რომელიც გამოხატულია ფრაზით „მე ვაზროვნებ“,
მივიღებ გაბედულ დასკვნათა მთელ რიგს, რომელთა დასაბუთება რთულია, იქნებ
შეუძლებელიც - მაგალითად, რომ ეს მე ვარ, ვინც აზროვნებს; და რომ საერთოდ
უნდა არსებობდეს რაღაც, რაც აზროვნებს; რომ აზროვნება არის რაიმე არსების
მოღვაწეობა და მოქმედება, რომელიც მიზეზის სახით განიაზრება; რომ არსებობს
ეგო; დაბოლოს, რომ დადგენილია მნიშვნელობა სიტყვისა „აზროვნება“; რომ მე
ვიცი, რა არის აზროვნება. რადგან, თუკი მე ეს ყველაფერი ჩემში არ მექნებოდა
გადაწყვეტილი, როგორ შევძლებდი მსჯელობას, რომ ის, რაც ახლა ხდება - არ
 13

არის „მსურს“ ან „ვგრძნობ“? ერთი სიტყვით, „მე ვაზროვნებ“ გულისხმობს, რომ მე

ჩემს მყისიერ მდგომარეობას ვადარებ ჩემს სხვა მდგომარეობებს, რომლებიც
ჩემთვის ცნობილია, რათა განსვაზღვრო, თუ რა არის ის; ხოლო თუ სხვა „ცოდნას“
ვეყრდნობი, მას არც ერთ შემთხვევაში არ გააჩნია ჩემთვის „უშუალო სიცხადე“. -
ნაცვლად ამ „უშუალო სიცხადისა“, რომლისაც, დაე, ამ შემთხვევაში, სწამდეს
ხალხს, ფილოსოფოსი ამგვარად იღებს მთელ რიგს მეტაფიზიკური კითხვებისა,
სინდისის ჭეშმარიტ კითხვებს ინტელექტისთვის, რომლებიც ამბობენ: „საიდან
ვიღებ მე აზროვნების ცნებას? რატომ მწამს მიზეზისა და მოქმედების? რა მანიჭებს
მე უფლებას, ვისაუბრო რაიმე ეგოს შესახებ, უფრო მეტიც, ეგოსი, როგორც
მიზეზის, დაბოლოს, ეგოს, როგორც აზროვნების მიზეზის შესახებ?“
მას, ვინც გაბედავს, მყისვე უპასუხოს ამ მეტაფიზიკურ კითხვებს,
დაიმოწმებს რა ამ დროს შემეცნების ერთგვარ ინტუიციას, როგორც ის აკეთებს,
ვინც ამბობს: „მე ვაზროვნებ და ვიცი, რომ ეს, სულ ცოტა, ჭეშმარიტი, ნამდვილი
და უტყუარია“, - მას დღევანდელ დღეს ფილოსოფოსი ღიმილითა და რამდენიმე
კითხვის ნიშნით უპასუხებს. „მოწყალეო ბატონო, - შესაძლოა უთხრა მას
ფილოსოფოსმა, - ეს წარმოუდგენელია, რომ თქვენ არ ცდებოდეთ, მაგრამ რა
საჭიროა გარდუვალად ჭეშმარიტება?“

17
რაც ლოგიკოსთა ცრურწმენას შეეხება, მე განვაგრძობ ერთი მცირედი
ფაქტის ხაზგასმას, რომელსაც უხალისოდ იღებენ ცრუმორწმუნეები, სახელდობრ,
რომ აზრი გვეწვევა, როცა „მას“ სურს, და არა როცა „მე“ მინდა ასე[12]; შესაბამისად,
საქმის ვითარების შერყვნა იქნება თქმა: სუბიექტი „მე“ არის პირობა პრედიკატისა
„ვაზროვნებ“. განიაზრება (Es denkt): მაგრამ რომ ეს „-ება“ არის ძველი და ცნობილი
ეგო, ეს, რბილად რომ ვთქვათ, მხოლოდ ვარაუდია, მხოლოდ მტკიცება, და არა
„უშუალო სიცხადე“. ბოლოს და ბოლოს ამ „განიაზრება“-თი უკვე ბევრია
გაკეთებული: უკვე ეს „-ება“ შეიცავს საკუთარ თავში მოვლენის განმარტებას და
თვით არ შედის მის შემადგენლობაში. როგორც წესი, დასკვნას აკეთებენ
გრამატიკული ჩვეულების მიხედვით: „აზროვნება არის აქტივობა; ყოველი სახის
აქტივობა მოითხოვს ვინმეს, ვინც აქტიურია, შესაბამისად...“ დაახლოებით მსგავსი
სქემით ეძებდა ძველი ატომისტიკა მატერიის ნაწილაკს მოქმედი „ძალისათვის“,
სადაც არის ის ჩამჯდარი და საიდანაც მოქმედებს, - ატომი. მეტად მკაცრმა
ტვინებმა საბოლოოდ ისწავლეს ფონს გასვლა ამ „მიწიერის ნაშთის“ გარეშე და,
შესაძლოა, ოდესმე ლოგიკოსებმაც ისწავლონ ამ მცირე „-ება“-ს გარეშე იოლად
გასვლა (რომლისკენაც გაუჩინარდა ძველი და ერთგული ეგო).

18
ყოველი მოცემული თეორიის საკმაო ხიბლს ის წარმოადგენს, რომ იგი
უკუგდებადია: სწორედ ამით იზიდავს ის მეტად ნატიფ ტვინებს. როგორც ჩანს,
ასკეც დამხობილი თეორია „თავისუფალი ნების“ შესახებ თავისი არსებობის
გაგრძელებას სწორედ ასეთ მომხიბვლელობას უნდა უმადლოდეს: გამუდმებით
მოიძებნება ვიღაც, ვინც საკმარისად ძლიერად თვლის საკუთარ თავს მის
უარსაყოფად.
 14

19
ფილოსოფოსებს ჩვეულებად აქვთ, ნების შესახებ ისაუბრონ, როგორც
სამყაროში უცნობილესი საგნისა; შოპენჰაუერმა კი განაცხადა, რომ მხოლოდ ნებაა
ჩვენთვის სრულყოფილად ცნობილი, რაიმეს დაკლების ან თანდართვის გარეშე.
მაგრამ მე გამუდმებით ვფიქრობ, რომ ამ შემთხვევაში შოპენჰაუერმაც ის გააკეთა,
რასაც ჩვეულებრივ აკეთებენ ფილოსოფოსები: აღიარა ხალხური ცრურწმენა და
კიდევ უფრო გააღრმავა ის. ჩემის აზრით, სურვება პირველ რიგში არის რაღაც
რთული, რასაც ერთიანობა აქვს მხოლოდ სიტყვის სახით - და სწორედ ერთი
სიტყვით მის გამოხატვაში ვლინდება ხალხური ცრურწმენა, რომელიც ყოველთვის
ბატონობდა ფილოსოფოსთა მუდამ უმნიშვნელო წინდახედულებაზე. ამგვარად,
მოდით, უფრო წინდახედულები გავხდეთ, ნუღარ ვიქნებით „ფილოსოფოსები“ -
ასე ვთქვათ: ყოველგვარ სურვებაში, უპირველეს ყოვლისა, არის მრავალი განცდა,
სახელდობრ: განცდა მდგომარეობისა, რომელსაც გვსურს, რომ თავი ავარიდოთ,
განცდა მდგომარეობისა, რომელსაც გვსურს, რომ მივაღწიოთ, თვით ამ სწრაფვათა
განცდა, შემდეგ კიდევ თანამდევი კუნთოვანი ძალა, რომელიც წარმოიქმნება,
რადგან „გვსურს“, ერთგვარი ჩვეულების წყალობით და ჩვენი „ხელებისა და
ფეხების“ მოძრაობაში მოყვანის გარეშე. მეორე, მსგავსად იმისა, როგორც
შეგრძნებები - სახელდობრ, არაერთგვაროვანი შეგრძნებები - ნების
ინგრედიენტად უნდა ვაღიაროთ, ასეთივეა საქმის ვითარება აზროვნების
შემთხვევაშიც: ყოველ ნებისმიერ აქტში არსებობს ხელმძღვანელი აზრი; მაგრამ
არც უნდა ვიფიქროთ, რომ შეგვიძლია ეს აზრი განვაშოროთ „სურვებას“, და რომ
კიდევ შენარჩუნებული იქნება ნება! მესამე, ნება არის არა მხოლოდ შეგრძნებისა
და აზროვნების კომპლექსი, მაგრამ უპირველეს ყოვლისა აფექტი - თანაც აფექტი
ბრძანების. ის, რასაც „ნების თავისუფლება“ ეწოდება, არსებითად არის უპირატესი
აფექტი იმასთან მიმართებით, რომელიც უნდა დაემორჩილოს: „მე თავისუფალი
ვარ, „ის“ უნდა დაემორჩილოს“, - ეს ცნობიერებაა დაფარული ყოველ ნებაში ისევე,
როგორც ყურადღების ის დაძაბულობა, ის უშუალო მზერა, რომელიც მხოლოდ
ერთს აფიქსირებს, ის უპირობო შეფასება მდგომარეობისა „ახლა საჭიროა ეს და
სხვა არაფერი“, ის შინაგანი თავდაჯერებულობა, რომ მორჩილება მიღწეული
იქნება, და ყველაფერი, რაც ჯერ კიდევ განეკუთვნება ბრძანების გამცემის
მდგომარეობას. ადამიანი, რომელსაც სურს, - რაღაცას უბრძანებს საკუთარ თავში,
რაც მორჩილებაშია ან რის შესახებ ის ფიქრობს, რომ მორჩილებაშია. მაგრამ
მოდით ახლა ყურადღება მივაქციოთ ნების ყველაზე გასაოცარ მხარეს, ესოდენ
მრავალსახოვან საგანს, რომლისათვის ხალხს ერთადერთი სიტყვა აქვს: ვინაიდან
მოცემულ შემთხვევაში ჩვენ ბრძანების გამცემებიც ვართ და ბრძანების
ამსრულებლებიც, ხოლო როგორც ამსრულებლებისთვის, ჩვენთვის ცნობილია
იძულების, წნეხის, წინააღმდეგობის, სწრაფვის განცდები, რომლებიც,
ჩვეულებრივ, ნების აქტს მოსდევს; მეორეს მხრივ, რამდენადაც ჩვენ მივეჩვიეთ არ
მივაქციოთ ყურადღება ამ გაორებას, მაცდუნებლად განვერიდოთ მას ეგოს
სინთეტური გაგების მეშვეობით, - სურვებას უერთდება მცდარ დასკვნათა მთელი
წყება, შესაბამისად კი თვით ნების მცდარი შეფასებისა, - იმგვარად, რომ მსურველს
სრულიად გულწრფელად სწამს, თითქოს სურვილი საკმარისი იყოს
მოქმედებისთვის. იმდენად, რამდენადაც შემთხვევათა დიდ უმრავლესობაში
სურვება იქ ვლინდება, სადაც უნდა ველოდოთ ბრძანების ზემოქმედებას,
შესაბამისად, მორჩილებას, შესაბამისად, მოქმედებას, გამოდის, რომ საქმის
ხილული არსი, თითქოს აქ მოქმედების აუცილებლობა არსებობდეს, გრძნობად
 15

იქცა; ერთი სიტყვით, მსურველი დამაჯერებლობის საკმარისი ხარისხით მიიჩნევს,

რომ ნება და მოქმედება გარკვეულწილად ერთსა და იმავეს შეადგენენ, - ის ასევე
ნებას მიაწერს წარმატებასა და სურვილის ასრულებას, და ამ დროს სიამოვნებას
იღებს ძალის იმ ნაზარდის განცდით, რომელიც ნებისმიერ წარმატებას სდევს თან.
„ნების თავისუფლება“ - აი სიტყვა მსურველის კმაყოფილების მრავალსახოვანი
მდგომარეობის აღსაწერად, რომელიც ბრძანებს და იმავდროულად ერთ არსებად
ერწყმის ამსრულებელს, - რომელიც ასეთის სახით მასთან ერთობლივად იღებს
სიამოვნებას დაბრკოლებების გადალახვით, მაგრამ იდუმალად ფიქრობს, თითქოს
არსებითად თვით მისი ნება ამარცხებდეს დაბრკოლებებს. ამგვარად, მსურველი
ბრძანების გამცემის სიამოვნების გრძნობას უზავებს ამსრულებელთა
კმაყოფილების გრძნობას, წარმატებით მოქმედი იარაღებისა, სამსახურებრივ „ქვე-
ნებათა“ ან ქვე-სულების - ჩვენი სხეული ხომ მრავალი სულის საზოგადოებრივი
წყობაა მხოლოდ. L’effet c’est moi[13]: აქ იგივე ხდება, რაც ნებისმიერ
კეთილმოწყობილ თემში, სადაც მმართველი კლასი საკუთარ თავს
საზოგადოებრივ წარმატებასთან აიგივებს. ყოველი სურვებისას საქმე უთუოდ
ეხება ბრძანებასა და მორჩილებას, როგორც ნათქვამია, მრავალი „სულის“
საზოგადოებრივი წყობის საფუძველზე, რისი მიზეზით ფილოსოფოსი თავს
უფლებას უნდა აძლევდეს სურვება თავისთავად განიხილოს მორალის კუთხით,
ამასთან, მორალის ქვეშ იგულისხმება სწავლება ხელისუფლების
დამოკიდებულებათა შესახებ, რომლის დროს იქმნება ფენომენი „სიცოცხლე“.

20
რომ ცალკეული ფილოსოფიური ცნებები არაფერს ნებისმიერს არ
წარმოადგენენ, არაფერს, მზარდს თავისთავად, არამედ ერთმანეთთან
ურთიერთობიდან და ნათესაობიდან იზრდებიან; რომ, მიუხედავად აზროვნების
ისტორიაში მათი გამოჩენის მთელი მოჩვენებითი მოულოდნელობისა და
ნებისმიერობის, ისინი ზუსტად ისევე ეკუთვნიან კონკრეტულ სისტემას, როგორც
ფაუნის ყველა გვარი - სამყაროს კონკრეტულ ნაწილს, ეს საბოლოოდ იმ რწმენაში
ვლინდება, რომლითაც განსხვავებული ფილოსოფოსები შეავსებენ შესაძლო
ფილოსოფიათა[14] ერთგვარ ძირითად სქემას. უხილავი უღლის ქვეშ გამუდმებით
უწყვეტად დარბიან ისინი ერთსა და იმავე წრიულ გზაზე, და რაოდენ
დამოუკიდებლადაც არ უნდა გრძნობდნენ თავს ერთმანეთისგან თავისი
კრიტიკული ან სისტემატური ნებით, რაღაცას არსებულს მათში მიჰყავს ისინი,
რაღაც დევნის მათ გარკვეული წესით ერთმანეთის უკან - თანდაყოლილი
სისტემატურობა და ცნებათა ნათესაობა. მათი აზროვნება სინამდვილეში
გაცილებით ნაკლები ხარისხითაა ახლის აღმოჩენა, ვიდრე ძველის ამოცნობა და
გახსენება, - საკუთარ ჭერქვეშ დაბრუნება, სულის დაშორებულ და ძველ მამულში,
რომელშიც ოდესღაც იშვა ეს ცნებები, - ამ გაგებით ფილოსოფოსობა არის
უმაღლესი თანრიგის ატავიზმის ნაირსახეობა. ყოველი ინდური, ბერძნული,
გერმანული ფილოსოფოსობის გასაოცარი გვაროვნული ნათესაობა უკიდურესად
მარტივად აიხსნება. სწორედ იქ, სადაც სახეზეა ენათა ნათესაობა, გრამატიკის
ზოგადი ფილოსოფიის წყალობით (ანუ მსგავს გრამატიკულ ფუნქციათა
გაუცნობიერებელი ძალაუფლებისა და ხელმძღვანელობის წყალობით) ყველაფერი
გარდუვალად და წინასწარაა გამზადებული ფილოსოფიურ სისტემათა
ერთგვაროვანი განვითარებისა და მიმდევრობისთვის; ზუსტად ისევე, როგორც
სამყაროს ზოგი განსხვავებული განმარტებისთვის გზა თითქოს დაკეტილია.
 16

სავსებით სავარაუდოა, რომ ურალ-ალტაური კილოკავის (სადაც ყველაზე

ცუდადაა განვითარებული „სუბიექტის“ ცნება) ფილოსოფოსები განსხვავებულად
ჩაიხედავენ „სამყაროს სიღრმეში“ და სხვა გზებით წავლენ, ვიდრე
ინდოგერმანელები და მუსულმანები[15]: კონკრეტულ გრამატიკულ ფუნქციათა
უღელი საბოლოოდ არის უღელი ფიზიოლოგიური შეხედულებებისა
ფასეულობათა და რასობრივ პირობათა შესახებ. - აი, რა შეიძლება ითქვას იდეათა
წარმოშობაზე ლოკის ზედაპირული თვალსაზრისის წინააღმდეგ.

21
Causa sui - ესაა ყველაზე აღმაშფოთებელი დღემდე გამოგონილ
თვითწინააღმდეგობათაგან, თავისებური ლოგიკური ძალადობა და
არაბუნებრიობა; მაგრამ უზომო სიამაყემ ადამიანი იქამდე მიიყვანა, რომ ის
საზარლად ჩაიხლართა სწორედ ამ შეუსაბამობაში. „ნების თავისუფლების“
სურვილი იმ მეტაფიზიკური, სუპერლატური აზრით, რომელიც სამწუხაროდ ჯერ
კიდევ სუფევს ზერელედ ნასწავლთა ტვინებში, სურვილი თვით ზიდო მთელი
პასუხისმგებლობა შენი ქმედებებისთვის, ჩამოხსნი რა მას ღმერთს, სამყაროს,
წინაპრებს, შემთხვევას, საზოგადოებას, - სხვა არაფერია, თუ არა ის, რომ იყო იგივე
causa sui და მიუნჰაუზენზე დიდი გამბედაობით ამოიყვანო საკუთარი თავი თმით
მყოფობაში არარას ჭაობიდან. მაგრამ დავუშვათ, რომ ვინმე ამოიცნობს „ნების
თავისუფლების“ ცნობილი ვნების გლეხურ სიმარტივეს და ამოიგდებს მას
თავიდან - ასეთ შემთხვევაში მე ვთხოვ მას, კიდევ ერთი ნაბიჯით წასწიოს წინ
თავისი „განმანათლებლობის“ საქმე და თავიდან ასევე ამოიგდოს ინვერსია ამ ცრუ
ცნებისა „თავისუფალი ნება“: მე ვგულისხმობ „არათავისუფალ ნებას“, რომელიც
მიზეზისა და მოქმედების ბოროტად გამოყენების შედეგს წარმოადგენს. „მიზეზი“
და „მოქმედება“ არ უნდა გავანივთოთ, როგორც ამას ნატურალისტები აკეთებენ
(და ისინი, ვინც დღეს მათ ბაძავს აზროვნების სფეროში), თანახმად
გაბატონებული მექანისტური უთავბოლობისა, რომელიც აიძულებს მიზეზს,
მიაწვეს და უბიძგოს, სანამ ის არ „ამოქმედდება“. „მიზეზი“ და „მოქმედება“ უნდა
გამოვიყენოთ, როგორც წმინდა ცნებები, ანუ როგორც საყოველთაოდ მიღებული
ფიქციები აღნიშვნის, შეთანხმებისა და განმარტების მიზნით. „საგანთა არსში“ (An-
sich) არანაირი „მიზეზობრივი კავშირი“, „აუცილებლობა“, „ფსიქოლოგიური
არათავისუფლება“ არ არსებობს: იქ „მოქმედება“ არ მოსდევს „მიზეზს“, იქ
არანაირი „კანონი“ არ მეფობს. ჩვენ, მხოლოდ ჩვენ გამოვიგონეთ მიზეზები,
თანმიმდევრულობა, ურთიერთკავშირი, ფარდობითობა, იძულება, რიცხვი,
კანონი, თავისუფლება, საფუძველი, მიზანი; ხოლო თუ ჩვენ ამ საგნებს ნიშნების
სამყაროს ვურთავთ, როგორც რაღაცას „თავისთავად“, ჩვენ კვლავ ისე ვიქცევით,
როგორც ყოველთვის, ანუ მითოლოგიურად. „არათავისუფალი ნება“ - ეს
მითოლოგიაა: ნამდვილ ცხოვრებაში საქმე ეხება მხოლოდ ძლიერ და სუსტ ნებას. -
თუ მოაზროვნე ყოველ „მიზეზობრივ კავშირსა“ და „ფსიქოლოგიურ
აუცილებლობაში“ უკვე გრძნობს იძულების, საჭიროების, შედეგის
აუცილებლობის, წნეხის, არათავისუფლების მცირედ ნაწილს მაინც, ეს თითქმის
ყოველთვის იმის სიმპტომია, რასაც თვითონ ის მოისაკლისებს. ასეთი გრძნობები
ღალატის ტოლფასია - ადამიანი საკუთარ თავს გასცემს. ზოგადად, თუ ჩემი
დაკვირვება საფუძვლიანია, „ნების არათავისუფლების“ გაგება ყოველთვის ხდება,
როგორც პრობლემისა ორი სრულიად საპირისპირო მხრიდან, მაგრამ ყოველთვის
ღრმად პირადი თვალსაზრისით: ერთ ნაწილს არაფრით არ სურს საკუთარი
 17

„პასუხისმგებლობის“ დათმობა, რწმენისა საკუთარ თავში, პირადი უფლებისა

საკუთარ დამსახურებაზე (ამ კატეგორიას ეკუთვნიან პატივმოყვრე რასები); მეორე
ნაწილს, პირიქით, არაფერზე სურს პასუხისგება, არ სურს იყოს დამნაშავე რაიმეში
და, შინაგანი სიძულვილიდან გამომდინარე, ისურვებდა ჰქონოდა შესაძლებლობა,
გასულიყო საქმიდან, არ აქვს მნიშვნელობა, სად. ეს უკანასკნელნი, თუ წიგნებს
წერენ, ჩვეულებად აქვთ დამნაშავეთა დაცვა; სოციალისტური თანაგრძნობის
სახეობა მათი საყვარელი ნიღაბია. და მართლაც, სუსტი ნებისყოფის მქონეთა
ფატალიზმი გასაოცრადაა მორთული, თუკი მას ძალუძს წარმოდგეს, როგორც „Lа
religion de la souffrance humaine[16]“: ეს მისი „მაღალი გემოვნებაა“.

22
მაპატიონ, ვითარცა მოხუც ფილოლოგს, რომელსაც ვერ მოუშორებია
ღვარძლიანი ჩვევა, დაგმოს განმარტების ბილწი ხრიკები - მაგრამ ეს
„კანონზომიერება ბუნებისა“, რომლის შესახებ თქვენ, ფიზიკოსები, იმგვარი
სიამაყით საუბრობთ, თითქოს... - არსებობს მხოლოდ თქვენი განმარტებისა და
ურიგო „ფილოლოგიის“ წყალობით, - ის არ არის საქმის არსი, არ არის „ტექსტი“,
არამედ უმალ გულუბრყვილოდ ჰუმანიტარული შესწორება და შერყვნა აზრისა,
რომლითაც თქვენ საკმარისად აამებთ თანამედროვე სულის დემოკრატიულ
ინსტინქტებს! „ყველგან არსებობს თანასწორობა კანონის წინაშე; ბუნებაში ამ
მიმართებით საქმის ვითარება არც სხვაგვარადაა და არც უკეთ, ვიდრე ჩვენთან“;
ზნეკეთილი უკანა აზრით, რომლითაც კიდევ ერთხელ ინიღბება ბრბოს მტრობა
ყოველივე პრივილეგირებულისა და თვითმპყრობელურისადმი, ინიღბება მეორე,
მეტად ნატიფი ათეიზმი. „Ni dieu, ni maitre[17]“ - თქვენც ეს გსურთ, - ამიტომაც,
„გაუმარჯოს ბუნების კანონს!“ - ასე არ არის? მაგრამ, როგორც უკვე ითქვა, ეს -
განმარტებაა და არა ტექსტი, ხოლო შესაძლოა გამოჩნდეს ვინმე ისეთი, ვინც
საპირისპირო განზრახვითა და განმარტების ხელოვნებით შეძლებს იმავე
ბუნებიდან იმავე მოვლენების მიმართ ამოიკითხოს სწორედ რომ ტირანულად
ულმობელი და უცილობელი მოთხოვნა ძალაუფლებისა; შესაძლოა გამოჩნდეს
განმმარტებელი, რომელიც ისეთი სახით წარმოგიდგენთ „ძალაულფლებისკენ
ნების“ განუხრელობასა და უპირობობას, რომ თითქმის ყოველი სიტყვა, თვით
სიტყვა „ტირანიაც“, ბოლოს და ბოლოს გამოუსადეგრად მოგეჩვენებათ,
მოგეჩვენებათ შემასუსტებელ და შემარბილებელ მეტაფორად, მეტისმეტად
ადამიანურად მოგეჩვენებათ; და ამ ყოველივესთან ერთად მან შესაძლოა ისე
დაასრულოს, რომ ამ სამყაროს შესახებ იგივეს მტკიცებას მოყვება, რისაც თქვენ,
სახელდობრ, რომ მას არ გააჩნია „აუცილებელი“ და „გამოთვლადი“ მდინარე,
მაგრამ არა იმიტომ, რომ მასში გამეფებულია კანონები, არამედ იმ მიზეზით, რომ
აბსოლუტურად არ არის კანონები და ყოველ ძალაუფლებას ყოველ წამს თავისი
უკანასკნელი დასკვნა გამოაქვს. დავუშვათ, რომ ესეც განმარტებაა - გეყოფათ
სიბეჯითე, შეეპასუხოთ ამას? - რას იზამ, მით უკეთესი.

23
ფსიქოლოგიამ დღემდე ვერ შეძლო მორალური ცრურწმენებისა და
საფრთხეების თავიდან არიდება: მან ვერ გაბედა სიღრმეში ჩახედვა. გავიგოთ ის,
როგორც მორფოლოგია და როგორც სწავლება ძალაუფლებისკენ ნების შესახებ,
როგორც ეს მე მესმის, - ეს დღემდე აზრადაც არავის ჰქონია; თუკი
ნებადართულია, რომ იმაში, რაც აქამდეა დაწერილი, ამოვიცნოთ სიმპტომი იმისა,
 18

რის შესახებ აქამდე დუმდნენ[18]. მორალურ ცრურწმენათა ძალამ მძლავრად

გაიდგა ფესვი ადამიანის გონებრივ სამყაროში, სადაც, თითქოს სიცივე და
ჰიპოთეზებისგან თავისუფლება უნდა იყოს გამეფებული, - და, თავისთავად
იგულისხმება, რომ მას მავნე მოქმედება აქვს, ამუხრუჭებს, აბრმავებს, ამახინჯებს.
ჭეშმარიტ ფიზიოფსიქოლოგიას არაცნობიერ წინააღმდეგობასთან უწევს ბრძოლა
მკვლევარის გულში, მის მოწინააღდეგეს „გული“ წარმოადგენს: უკვე მოძღვრება
„რიგიან“ და „ურიგო“ ინსტინქტთა ურთიერთგანპირობებულობის შესახებ
(როგორც მეტად ნატიფი უზნეობა) ძლიერ, უშიშარ სინდისსაც კი ამწუხრებს, -
კიდევ უფრო მეტად, დოქტრინა იმის შესახებ, რომ ყველა რიგიანი ინსტინქტი
ურიგოდან გამომდინარეობს. მაგრამ დავუშვათ, რომ ვიღაც სიძულვილის, შურის,
სიხარბის, ძალაუფლების სიყვარულის აფექტებსაც კი ისეთებად აღიქვამს,
რომლებიც სიცოცხლეს განაპირობებენ, რაღაცად, რაც პრინციპულად და
არსებითად აუცილებელია ცხოვრების ზოგად ეკონომიაში, და რამაც, შესაბამისად,
კიდევ უნდა განიცადოს პროგრესი, თუკი პროგრესი უნდა განიცადოს ცხოვრებამ,
- მაშინ ის თავისი აზრების ასეთი მიმართულობისგან, როგორც ზღვის
ავადმყოფობისგან გაიტანჯება. მაგრამ ეს ჰიპოთეზაც კი არ არის ყველაზე
მტანჯველი და ყველაზე უცნაური ამ საზარელ, თითქმის ჯერ კიდევ ახალ
სფეროში საშიში შემეცნებისა: მართლაც, ასობით საფუძვლიანი საბუთი არსებობს
იმის სასარგებლოდ, რომ თითოეული შორს დაიჭერს თავს ამ სფეროსგან, - ვინც
შეძლებს! მეორეს მხრივ: თუ ჩვენი გემი იქით წაიღო, რას ვიზამთ! გავმაგრდეთ!
ყურადღება არ მოვადუნოთ! მტკიცე ხელი ჩავავლოთ საჭეს! - ჩვენ მორალის
გამჭოლ მივცურავთ, ჩვენ ფეხქვეშ ვთელავთ, ვანადგურებთ, შესაძლოა, ჩვენი
მორალურობის ნარჩენებს, ვბედავთ რა ჩვენი გზა იქით მივმართოთ, - მაგრამ რა
აზრია ჩვენში! გაბედულ მოგზაურებსა და თავაგდასავალთა მაძიებლებს ჯერ
არასოდეს მოვლენიათ სიძულვილის მეტად ღრმა სამყარო: ხოლო ფსიქოლოგი,
ვინც ასე „სწირავს მსხვერპლს“ (მაგრამ ეს არ არის sacrifizio dell’ intelletto[19],
პირიქით), სულ ცოტა, იმას მაინც მოითხოვს ამის სანაცვლოდ, რომ ფსიქოლოგია
კვლავ იქნას აღიარებული მეცნიერებათა მბრძანებლად, რომლის სამსახურად და
სამზადისში არსებობს ყველა სხვა მეცნიერება. რადგან ფსიქოლოგია იქცა კვლავ
გზად ძირითადი პრობლემებისკენ.
 19

ნაწილი მეორე: თავისუფალი გონი

24
О sancta simplicitas! რაოდენ გაველურებულ სიმარტივესა და სიყალბეში
ცხოვრობს ადამიანი! საკმარისად ვერ გავიოცებთ, თუ ოდესმე თვალი აგვეხილება
ამ საოცრებაზე! რა ნათელი, და თავისუფალი, და მსუბუქი, და მარტივია ირგვლივ
ყველაფერი ჩვენი გამოისობით! - როგორ შევძელით ჩვენი გრძნობებისთვის
თავისუფლად საწვდომად გვექცია ყოველივე ზედაპირული, საკუთარი აზროვნება
- ღვთიური სწრაფვა მარდი ნახტომებისა და მცდარი დასკვნებისკენ! - როგორ
მოვახერხეთ თავიდანვე შეგვენარჩუნებინა ჩვენი უმეცრება, რათა ოდნავ
წვდომადი თავისუფლებით, უეჭველობით, გაუფრთხილებლობით, უშიშრობით,
სიცოცხლის სიხარულით დავმტკბარიყავით, - რათა დავმტკბარიყავით
ცხოვრებით! და უკვე მხოლოდ უმეცრების გრანიტის მყარ ფუნდამენტზე
შეიძლებოდა აგებულიყო მეცნიერება, ნება ცოდნისკენ, გაცილებით უფრო ძლიერი
ნების ფუნდამენტზე, უმეცრების, არასწორის, მცდარის ნებისა! და არა როგორც
მისი დაპირისპირება, არამედ როგორც მისი სინატიფე! თუნდაც მეტყველება,
რომელიც, როგორც მოცემულ, ისე სხვა შემთხვევებში, ვერ აღწევს თავს თავის
მოუქნელობას და წინააღმდეგობათა შესახებ განაგრძობს საუბარს ყველგან, სადაც
კი არსებობს ხარისხები და რაიმე სახის სინატიფე ელფერში; თუნდაც მორალის
განხორციელებული ტარტიუფობა, რომელიც დღეისათვის ჩვენი დაუმარცხებელი
„სისხლისა და ხორცის“ შემადგენელ ნაწილად იქცა, ჩვენში, მცოდნეებშიც რყვნის
ჩვენს ბაგეთაგან ამომავალ სიტყვებს - დროდადრო ჩვენ ვხვდებით ამას და
გვეცინება, როდესაც ვხედავთ, თუ როგორ სურს საუკეთესო მეცნიერებასაც,
მთელი ძალით შეგვაკავოს ამ გამარტივებულ, სრულიად ხელოვნურ,
გამართულად აგებულ და გამართულად გაყალბებულ სამყაროში, ვხედავთ რა,
რომ მასაც, ნებით თუ უნებლიედ, უყვარს ცდომილება, რადგან მას, ცოცხალს,
უყვარს სიცოცხლე!

25
ასეთი მხიარული შესავლის შემდეგ, დაე, გაგონილ იქნას სერიოზული
სიტყვა: იგი უსერიოზულესებს მიმართავს. ფილოსოფოსებო და შემეცნების
მეგობრებო, უფრთხილდით ტანჯვას! უფრთხილდით ტანჯვას „ჭეშმარიტების
სახელით“! თვით საკუთარ დაცვას უფრთხილდით! ეს არიდებს თქვენს სინდისს
ყოველგვარ უბიწობასა და ნატიფ ნეიტრალიტეტს, ეს გაქცევთ თქვენ
შუბლმაგრებად არგუმენტებისა და წითელი ნაჭრებისადმი, ეს ათაყვანებს,
აცხოველებს, გამსგავსებთ ხარებს, როდესაც საფრთხესთან, ლანძღვასთან, ეჭვთან,
განდევნასთან და მტრობის კიდევ უფრო უხეშ შედეგებთან ბრძოლისას თქვენ
ბოლოს და ბოლოს გიწევთ დედამიწაზე ჭეშმარიტების დამცველთა როლი
შეასრულოთ, - თითქოს „ჭეშმარიტება“ მიამიტი და უგერგილო ქალბატონი იყოს,
რომელიც დამცველს საჭიროებს! და სახელდობრ თქვენ, მწუხარე სახის რაინდებო,
ბატონო ბუზიყლაპიებო და გონების ქსელის მქსოველებო! ბოლოს და ბოლოს
თქვენთვის საკმაოდ კარგადაა ცნობილი, რომ სრულებით უმნიშვნელოა,
აღმოჩნდებით თუ არა მართლები სახელდობრ თქვენ, ისევე, როგორც ის იცით,
რომ დღემდე არც ერთი ფილოსოფოსი არ ყოფილა მართალი და რომ კითხვის
ყოველ ნიშანში, რომელსაც თქვენ სვამთ საყვარელი სიტყვებისა და საყვარელი
დოქტრინების შემდეგ (ხოლო თუ შემთხვევა მოგეცემათ, საკუთარი თავის
 20

შემდეგაც), მეტად ღირსეული გულმართლობა შეიძლება იყოს მოქცეული, ვიდრე

ყველა საზეიმო ჟესტიკულაციაში, რომლითაც ბრალმდებლებისა და სამსჯავროთა
წინაშე იწონებთ თავს! სჯობს განზე გადგეთ! დაიმალეთ! თქვენი ნიღბითა და
ცბიერებით შეიმოსეთ, რათა სხვა ეგონოთ! ან ოდნავ ეშინოდეთ! მხოლოდ ბაღი არ
დაგავიწყდეთ, ბაღი ოქროს ცხაურით! შემოიკრიბეთ გარშემო ადამიანები, მსგავსნი
ბაღისა, - ან მსგავსნი მუსიკისა საღამო ხანს წყლის პირას, როდესაც დღე უკვე
მოგონებად იქცევა, - შეარჩიეთ თქვენთვის რიგიანი მარტოობა, თავისუფალი,
მხიარული, მსუბუქი მარტოობა, რაც უფლებას მოგცემთ გარკვეული აზრით თქვენ
დარჩეთ რიგიანებად! რაოდენ შხამიანად, ცბიერად, ურიგოდ აქცევს ადამიანებს
ყოველგვარი ხანგრძლივი ომი, რომლის წარმოება ღიად არ შეიძლება! რაოდენ
პიროვნულებად აქცევს მათ ხანგრძლივი შიში, ხანგრძლივი დაკვირვება მტერზე,
შესაძლო მტერზე! ეს საზოგადოების დევნილები, ეს დიდხანს დევნილი და
დევნით ტანჯულები, - ასევე იძულებით განდეგილები, ეს სპინოზები და
ჯორდანო ბრუნოები - საბოლოოდ ყოველთვის რაფინირებულ
შურისმაძიებლებად და მომწამვლელებად იქცევიან, თუნდაც სულიერი
მასკარადის ნიღაბქვეშ და, შესაძლოა, საკუთარი თავისთვის გაუცნობიერებლად
(ერთხელ მაინც ჩააღწიეთ სპინოზას ეთიკისა და თეოლოგიის ფსკერამდე!), - არც
კი ღირს საუბარი მორალური აღშფოთების უაზრობაზე, რაც ყოველ
ფილოსოფოსთან იმის უტყუარ ნიშანს წარმოადგენს, რომ ის ფილოსოფიურმა
იუმორმა დატოვა. ფილოსოფოსის ტანჯვა, მისი „შეწირვა საკუთარი თავისა
ჭეშმარიტების მსხვერპლად“ იმას ამჟღავნებს, რაც მასში იყო დაფარული
აგიტატორისა და მსახიობისგან; ხოლო თუ დავუშვებთ, რომ აქამდე მას მხოლოდ
არტისტული ცნობისმოყვარეობით უმზერდნენ, სხვა ფილოსოფოსთან
მიმართებით, რასაკვირველია, გასაგები იქნება სახიფათო სურვილი, დავინახოთ
ის ოდესმე ასევე გადაგვარების მდგომარეობაშიც („მარტვილად“, სცენისა და
ტრიბუნის მყვირალად გადაგვარებულის). ოღონდ კი მსგავსი სურვილისას
უცილობელი სიცხადით გვესმოდეს, რისი ხილვა მოგვიწევს ყველა შემთხვევაში:
მხოლოდ სატირთა დრამისა, მხოლოდ საბოლოო ფარსის, მხოლოდ უწყვეტი
მტკიცებულებისა იმის, რომ ხანგრძლივი ჭეშმარიტი ტრაგედია დასრულდა, -
ვვარაუდობთ რა, რომ ყოველი ფილოსოფია თავისი წარმოშობისას ტრაგედია იყო.

26
ყოველი რჩეული ადამიანი ინსტინქტურად ისწრაფის თავისი
ციხესიმაგრისა და იდუმალი თავშესაფრისკენ, სადაც ის თავს არიდებს ბრბოს,
ბევრს, უმრავლესობას, სადაც მან შეიძლება დაივიწყოს „ადამიანი, ვინც არის
წესი“, როგორც მისი გამონაკლისი, - გარდა ერთადერთი შემთხვევისა, როდესაც
კიდევ უფრო ძლიერი ინსტინქტი უბიძგებს მას ამ წესისკენ, როგორც
შემმეცნებელს ფართო და განსაკუთრებული აზრით. ის, ვინც ადამიანებთან
ურთიერთობაში შემთხვევისას არ ამჟღავნებს ბედშაობის ფერთა მთელ გამას,
მწვანდება და შავდება რა სიძულვილის, მოყირჭების, თანაგრძნობის, მწუხარების,
განმარტოებისგან, ის დანამდვილებით არ არის მაღალი გემოვნების ადამიანი;
მაგრამ დავუშვათ, რომ ნებაყოფლობით არ იღებს საკუთარ თავზე მთელ ამ
სიმძიმესა და აბეზარობას, რომ ის გამუდმებით გაურბის მას და, როგორც ითქვა,
განაგრძობს ამაყად და მდუმარედ მიმალვას თავის ციხესიმაგრეში, - ასეთ
შემთხვევაში ერთადერთია მართებული: ის არ არის შექმნილი, არ არის
მოწოდებული შემეცნებისთვის. რადგან, როგორც ასეთს, მას ერთ დღეს უნდა
 21

ეთქვა საკუთარი თავისთვის: „ეშმაკსაც წაუღია ჩემი კარგი გემოვნება! მაგრამ წესი
უფრო საინტერესოა, ვიდრე გამონაკლისი - ვიდრე მე, გამონაკლისი!“ - და ქვევით
გაემართებოდა, უპირველეს ყოვლისა, „გარემოში“. მდარე ადამიანის შესწავლა
ხანგრძლივი და სერიოზულია, ამ მიზნით კი ტანისამოსის გამოცვლის,
თვითგადალახვის, ფამილარობის, ურიგო მოპყრობის (ყოველგვარი მოპყრობა
ურიგოა, გარდა მოპყრობისა შენს მსგავსთან) სიმრავლე - ყოველი ფილოსოფოსის
ბიოგრაფიის აუცილებელ ნაწილს წარმოადგენს, შესაძლოა ყველაზე უსიამოვნოს,
ყველაზე ავსურნელოვანს, იმედგაცრუებით ყველაზე მდიდარ ნაწილს. ხოლო თუ
მას წილად ხვდება ბედნიერება, როგორც ეს ცნობიერების ნებიერს შეჰფერის, ის
ხვდება ადამიანებს, რომლებიც ჭეშმარიტად შეკვეცენ და აიოლებენ მის ამოცანას, -
მე ე.წ. ცინიკოსებს ვგულისხმობ, ანუ ისეთ ადამიანებს, რომლებიც უბრალოდ
აღიარებენ საკუთარ თავში სიცხოველეს, უხამსობას, „წესს“ და ამასთან გონებისა
და ზვიადობის ის ხარსიხი გააჩნიათ, რომელიც აიძულებს მათ საკუთარი თავისა
და მსგავსთა შესახებ მოწმეთა წინაშე ისაუბრონ: ზოგჯერ წიგნებშიც კი თითქოს
საკუთარ პატივში გორავენ. ცინიზმი ერთადერთი ფორმაა, რომელშიც უხამსი
სულები იმასთან მოდიან შეხებაში, რასაც გულწრფელობა ჰქვია; უმაღლესმა
ადამიანმა კი ყურები უნდა ცქვიტოს ცინიზმის ყოველი მეტად მსხვილი და
ნატიფი გამოვლენისას და ყოველ ჯერზე მიულოცოს საკუთარ თავს, როდესაც მის
პირისპირ ურცხვი მასხარა და მეცნიერი სატირი დაილაპარაკებს. არსებობს ისეთი
შემთხვევებიც, როდესაც ამგვარ სიძულვილს ხიბლი ეზავება: სახელდობრ,
როდესაც ასეთ მოურიდებელ ვაცსა და მაიმუნს ბუნების ახირებით გენიოსი
უერთდება, როგორც აბატ გალიანის, თავისი საუკუნის ყველაზე ღრმააზროვანი,
ყველაზე გამჭრიახი და, შესაძლოა, ყველაზე ბინძური ადამიანის შემთხვევაში; ის
ვოლტერზე გაცილებით ღრმააზროვანი იყო და, შესაბამისად, მასზე გაცილებით
მდუმარეც. გაცილებით უფრო ხშირად ხდება, რომ, როგორც ნათქვამია,
სწავლული თავი მაიმუნის სხეულს ამშვენებს, განსაკუთრებით ნატიფი გონება
უხამს სულსაა შეუღლებული, - ექიმებსა და მორალის ფიზიოლოგებს შორის
მსგავსი შემთხვევები ხშირია. და სადაც ვინმე გაღიზიანების გარეშე, უმალ
გულთბილად საუბრობს ადამიანის შესახებ, როგორც მუცლისა ორი
მოთხოვნილებით და თავისა - ერთით; ყველგან, სადაც ვინმე ხედავს, ეძებს ან
სურს ადამიანთა ქმედებების ჭეშმარიტი ზამბარები შიმშილში, სქესობრივ
წადილსა და პატივმოყვარეობაში დაინახოს; ერთი სიტყვით, იქ, სადაც ადამიანის
შესახებ ურიგოდ საუბრობენ, მაგრამ სულაც არა ღვარძლიანად, - იქ შემეცნების
მოყვარულმა გულისხმიერად და მონდომებით უნდა მოისმინოს, და საერთოდაც,
ის იქ უნდა ისმენდეს, სადაც აღშფოთების გარეშე საუბრობენ. რადგან
აღშფოთებული ადამიანი და ის, ვინც საკუთარი კბილებით გამუდმებით გლეჯს
და ტანჯავს საკუთარ თავს (ან სამყაროს, ღმერთს ან საზოგადოებას - ამის
სანაცვლოდ), რასაკვირველია, შესაძლოა მორალური აზრით გაღიმებულ და
თვითკმაყოფილ სატირზე მაღლა იდგეს, მაგრამ ნებისმიერი სხვა აზრით ის მეტად
ბანალურ, ნაკლებად მნიშვნელოვან და ნაკლებად ყურადსაღებ შემთხვევას
წარმოადგენს. და, არავინ იმდენს არ ცრუობს, როგორც აღშფოთებული.

27
რთულია, იყო გაგებული: განსაკუთრებით, თუ ცხოვრობ და აზროვნებ
gangasrotogati ადამიანებს შორის, რომლებიც სრულიად განსხვავებულად
აზროვნებენ და ცხოვრობენ, სახელდობრ, kurmagati, ან, უკეთეს შემთხვევაში,
 22

„ბაყაყისებურად“, mandeikagati[20], - ყველაფერს ხომ არ ვაკეთებ იმისათვის, რომ

თვით ჩემი თავის „ესმოდეთ რთულად“?! - ამასთანავე, გულითადი მადლიერება
უნდა გამოხატო განმარტების ერთგვარი სინატიფისაკენ კეთილი ნებისთვის.
„კეთილ მეგობრებს“ რაც შეეხება, რომლებიც ყოველთვის მეტისმეტად ზარმაცები
არიან და მიაჩნიათ, რომ სწორედ მეგობრების სახით აქვთ სიზარმაცის უფლება, -
კარგად მოიქცევი, თუ წინასწარ შესთავაზებ მათ ვრცელ ასპარეზს
გაუგებრობებისთვის: მაშინ გაცინებაც კი შესაძლებელი იქნება; ან შეიძლება
სულაც თავიდან მოიშორო ეს კეთილი მეგობრები, - და მაინც გაიცინო!

28
ის, რაც ყველაზე ნაკლებად ექვემდებარება ერთი ენიდან მეორეზე
თარგმნას, ესაა მისი სტილის ტემპი, რომელსაც რასის ხასიათში აქვს ფესვი
გადგმული, ან, თუ ფიზიოლოგიურ გამოთქმას გამოვიყენებთ, მის „ნივთიერებათა
ცვლის“ საშუალო ტემპში. არსებობს თარგმანები, რომლებიც კეთილსინდისიერად
ითვლება, მაგრამ თითქმის დამახინჯებას წარმოადგენენ, როგორც ორიგინალის
უნებური შერყვნა, მხოლოდ იმ მიზეზით, რომ არ ძალუძთ მისი თამამი და
მხიარული ტემპის გადმოცემა, რომელიც მიექანება და გადაგვალახინებს ყველა
საფრთხეს, რომელიც საგნებსა და სიტყვებშია დაფარული. გერმანელს თავის
საუბარში თითქმის არ აქვს presto-ს უნარი, შესაბამისად კი, რაც თავისთავად
იგულისხმება, თავისუფალი, ნებიერი აზრის მრავალი სახალისო და თამამი
nuances-ისა. რამდენადაც უცხოა მისთვის ბუფონი და სატირი, სხეულითა და
სინდისით, იმდენადვე უთარგმნადია არისტოფანე და პეტრონიუსი. ყველაფერი
მნიშვნელოვანი, მოუქნელი, საზეიმოდ მძიმეწონიანი, ყველა გულის გამლევი და
მოსაწყენი სტილი გერმანელებთან გასაოცარი მრავალფეროვნებით განვითარდა -
დე, მაპატიონ ის ფაქტი, რომ გოეთეს პროზაც კი, რომელიც თავდაჭერილობისა და
სინატიფის ნაზავს წარმოადგენს, არ არის გამონაკლისი, როგორც ანარეკლი
„ძველი კარგი დროისა“, რომელსაც ის ეკუთვნის, და როგორც გამოხატულება
დროის გერმანული გემოვნებისა, მაშინ, როდესაც ჯერ კიდევ არსებობდა
„გერმანული გემოვნება“ - როკოკოს გემოვნება, in moribus et artibus[21]. ლესინგი
გამონაკლისს წარმოადგენს თავისი არტისტული ბუნებიდან გამომდინარე,
რომელსაც მრავალი ესმოდა და მრავალი შეეძლო, - ფუჭად არ იყო ის ბეილის
მთარგმნელი და ხალისით ეძებდა თავშესაფარს დიდროსა და ვოლტერთან, კიდევ
უფრო მეტი ხალისით კი რომაელ კომედიოგრაფებთან: ლესინგს ასევე უყვარდა
ტემპში თავისუფლება, გაქცევა გერმანიიდან. მაგრამ როგორ შეძლებდა
გერმანული ენა, თუნდაც რომელიმე ლესინგის პროზაში, მაკიაველის ტემპი
გადაეღო, რომელიც თავის principe[22]-ში გვაიძულებს ვისუნთქოთ ფლორენციის
სუფთა ჰაერი, და რომელიც იძულებულია უსერიოზულესი ამბები დაუოკებელი
allegrissimo-თი გადმოგვცეს - შესაძლოა არცთუ კონტრასტის ღვარძლიანად
არტისტული გრძნობის გარეშე, რომლის სითამამე მას ჰყოფნის: გრძელი, მძიმე,
სასტიკი, სახიფათო აზრები - და გალოპისა და უმხიარულესი განწყობის ტემპი.
დაბოლოს, ვინ გარისკავდა პეტრონიუსის თარგმნას გერმანულად, ვინც, როგორც
presto-ს ოსტატი გამონაგონში, ახირებასა და სიტყვებში, დღემდე არსებულ ყველა
მუსიკოსზე დიდია, - და, ბოლოს და ბოლოს, რა არის დასნეულებული, ტანჯული
სამყაროსა და „ძველი სამყაროს“ ჭაობი მისთვის, ვისაც, მის მსგავსად, ქარის
ფეხები, მისი ქროლა და სუნთქვა აქვს, ქარის განმათავისუფლებელი და დამცინავი
სიცილი, რომელიც ყველაფერს აჯანსაღებს, მოჰყავს რა ყველაფერი მოძრაობაში!
 23

რაც შეეხება არისტოფანეს, ამ გადამახალისებელ და შემავსებელ გენიოსს,

რომლისათვის მთელ ელინიზმს ეპატიება მისი არსებობა, - იმ პირობით, რომ
ადამიანებმა სრულყოფილად გაიგეს, სახელდობრ რა საჭიროებს პატიებას და
გადახალისებას, - მე სხვა არაფერი ვიცი, რაც მაიძულებდა მეოცნება პლატონის
გულჩახურულობისა და მისი სფინქსისეული ბუნების შესახებ მეტად, ვიდრე ის
ბედნიერი შემთხვევის წყალობით შემონახული petit fait[23], რომ მისი სასიკვდილო
სარეცლის თავთან ვერ ნახეს ვერანაირი ბიბლია, ვერაფერი ეგვიპტური,
პითაგორული, პლატონური, არამედ აღმოაჩინეს არისტოფანე. როგორ შეეძლო
თვით პლატონს აეტანა ცხოვრება - ბერძნული ცხოვრება, რომელსაც ის უარყოფდა,
- რომელიმე არისტოფანეს გარეშე!

29
დამოუკიდებლობა - მცირეთა ხვედრია: ეს ძლიერთა უპირატესობაა.
ხოლო ის, ვინც ხელს აღმართავს მასზე, თუნდაც სრული უფლებით, მაგრამ
საჭიროების გარეშე, ის ამტკიცებს, რომ ის სავარაუდოდ, არა მხოლოდ ძლიერია,
არამედ თავაშვებულობამდე თამამიც. ის შეაბიჯებს ლაბირინთში, ის ათასკეც
ზრდის საფრთხეთა რაოდენობას, რომელიც ცხოვრებას თავისთავად დააქვს;
მათგან ყველაზე მცირე არაა ის, რომ ვერავინ ხედავს, სად და როდის დაჰკარგავს
გზას, დაშორდება ადამიანებს და ნაკუწებად იქნება დაგლეჯილი სინდისის
რომელიმე მინოტავრის მიერ. თუ ასეთი ადამიანი იღუპება, ეს ადამიანური
მიხვედრილობის სფეროსგან იმდენად შორს ხდება, რომ ხალხი ამას ვერ ხვდება
და ამას არც თანაუგრძნობს, - მას კი უკან დაბრუნება აღარ შეუძლია. ის მეტად
ვეღარ ბრუნდება ადამიანთა თანაგრძნობასთან!

30
ჩვენი უზენაესი მიხვედრილობა უნდა - და სავალდებულოა! - ჰგავდეს
სიგიჟეს, ხოლო, ვითარებიდან გამომდინარე, დანაშაულსაც, თუ ისინი
აკრძალული გზით აღწევენ იმ ადამიანთა სმენას, რომლებიც ამისთვის არ არიან
შექმნილნი, არ არიან ამისთვის მოწოდებულნი. განსხვავება ეგზოთერულსა და
ეზოთერულს შორის, როგორც ის ადრე ესმოდათ ფილოსოფოსებს, ჰინდუებს,
ბერძნებს, სპარსელებსა და მუსულმანებს, ერთი სიტყვით, ყველგან, სადაც
კასტური წესრიგისა სწამდათ, და არა თანასწორობისა და
თანასწორუფლებიანობის, - ეს განსხვავება იმას არ ეფუძნება, რომ ეგზოთერიკოსი
გარეთ დგას და საგნებს აკვირდება, აფასებს და ზომავს არა შიგნიდან, არამედ
გარედან: - მეტად არსებითი აქ ის არის, რომ ის საგნებს ქვევიდან ზევით უმზერს, -
ეზოთერიკოსი კი ზევიდან ქვევით! არსებობს ისეთი სულიერი სიმაღლენი, საიდან
გადმოხედვისას ტრაგედიაც კი აღარ მოქმედებს ტრაგიკულად, ხოლო თუ მთელს
მსოფლიო მწუხარებას გავაერთიანებთ, ვის ეყოფა გამბედაობა ამტკიცოს, რომ ეს
სანახაობა აუცილებლად გვიბიძგებს თანაგრძნობისა და ამგვარად მწუხარების
გაორმაგებისკენ?.. ის, რაც საკვებსა და ტკბილეულს წარმოადგენს ადამიანთა
უმაღლესი სახეობისთვის, თითქმის შხამი უნდა იყოს მათგან მეტისმეტად
განსხვავებული უმდაბლესი კლასისთვის. მდარე ადამიანის სათნოება
ფილოსოფოსისთვის ალბათ ბიწისა და სისუსტის ტოლფასი იქნებოდა, და
შესაძლოა, რომ უმაღლესი თანრიგის ადამიანი, დაკნინებისა და დაღუპვისას,
მხოლოდ ამის წყალობით იძენს თვისებებს, რომლებიც აიძულებს უმდაბლეს
სამყაროს, რომელშიც იგი დაცემამ მოიყვანა, თაყვანი სცენ, როგორც წმინდანს.
 24

არსებობს წიგნები, რომლებსაც უკუფასეულობა აქვთ სულისა და

ჯანმრთელობისთვის, იმის მიხედვით, ვინ სარგებლობს ამ წიგნით: უმდაბლესი
სული, მდაბალი ცხოვრებისეული ძალა, თუ უმაღლესი და მძლავრი: პირველ
შემთხვევაში ეს სახიფათო, გამხრწნელი, გამრყვნელი წიგნებია, მეორეში -
ჰეროლდის მოწოდება, რომელიც ყველაზე მამაცებს მათი სიმამაცისკენ უხმობს.
საყოველთაოდ მიღებული წიგნები - ყოველთვის ავსურნელოვანია: ისინი პატარა
ადამიანთა სურნელს იკრავენ. იქ, სადაც ბრბო ჭამს და სვამს, და იქაც, სადაც
თაყვანს სცემს, - იქ, ჩვეულებრივ, ყარს. თუ სუფთა ჰაერის სუნთქვა გსურთ,
ეკლესიებს ერიდეთ.

31
სიყმაწვილის წლებში ჩვენ პატივს ვცემთ და გვძულს ჩვენი გრძნობების
დაჩრდილვის იმ ხელოვნების გარეშე, რომელიც ცხოვრების საუკეთესო შენაძენს
წარმოადგენს, შემდგომში კი სამართლიანად გვიწევს საზღაურის გადახდა
იმისათვის, რომ ამგვარი უპირობო მტკიცებითა და უარყოფით ვესხმოდით თავს
ადამიანებსა და საგნებს. ყველაფერი ისეა მოწყობილი, რომ გემოვნებათა შორის
უარესი, უპირობოს გემოვნება, სასტიკ გაბრიყვებასა და ბოროტად გამოყენებას
განიცდის, სანამ ადამიანი არ ისწავლის საკუთარ გრძნობებს ხელოვნების მისხალი
მაინც დაურთოს, ხოლო კიდევ უკეთესია, სანამ არ გარისკავს ცდას ხელოვნურით,
როგორც ცხოვრების ჭეშმარიტი არტისტები იქცევიან. რისხვა და მოკრძალება, ორი
ელემენტი, რომელიც სიყმაწვილისთვისაა დამახასიათებელი, როგორც ჩანს, მანამ
არ მოიპოვებს სიმშვიდეს, სანამ იმგვარად არ დაამახინჯებს ადამიანებსა და
საგნებს, რომ საკუთარი ვნების მათზე გადმოღვრა შეძლოს: სიყმაწვილე
თავისთავად არის რაღაც შემრყვნელი და შეცდომაში შემყვანი. მოგვიანებით,
როდესაც ყმაწვილი სული, იმედგაცრუებათა მთელი რიგით გატანჯული,
საბოლოოდ საკუთარი თავისადმი არ გახდება უნდო, ჯერ კიდევ მგზნებარე და
ველური თავის უნდობლობასა და სინდისის ქენჯნაში, - როგორაა მაშინ ის
აღშფოთებული საკუთარ თავზე, რა მოუთმენლად ტანჯავს საკუთარ თავს, როგორ
იძიებს შურს თვითდაბრმავებისთვის, თითქოს ეს ნებაყოფლობითი სიბრმავე
ყოფილიყოს! ამ გარდამავალ მდგომარეობაში ჩვენ საკუთარ თავს ვსჯით
საკუთარი გრძნობის უნდობლობით, ჩვენ ვაწამებთ ჩვენს შთაგონებას მოგონებით,
ჩვენ უკვე სუფთა სინდისშიც ერთგვარ საფრთხეს ვგრძნობთ, ერთგვარ
თვითდაბურვასა და დაქანცვას უფრო ნატიფი პატიოსნების, უპირველეს ყოვლისა
კი ჩვენ მოწინააღმდეგენი ვხდებით, პრინციპული მოწინააღმდეგენი
„პატიოსნებისა“. - მაგრამ გადის ათიოდე წელი და ჩვენ ვხვდებით, რომ ესეც
მხოლოდ სიყმაწვილე იყო!

32
კაცობრიობის ისტორიის ყველაზე ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში,
რომელსაც წინაისტორიული ეწოდება, საქციელის ღირსება ან უღირსობა მისი
შედეგიდან გამოჰყავდათ: თვით საქციელს ისეთივე მცირე ყურადღება ექცეოდა,
როგორც მის წარმომავლობას. ისევე, როგორც დღევანდელ ჩინეთში შვილების
ღირსება ან შერცხვენა მშობლებზე გადადის, იმ დროშიც წარმატების ან
წარუმატებლობის უკუმოქმედი ძალა ხელმძღვანელობდა ადამიანს მოცემული
საქციელის მოსაწონ ან გასაკიცხ შეფასებაში. მას კაცობრიობის მორალამდელი
პერიოდი ვუწოდოთ: იმპერატივი „შეიცან თავი შენი!“ ჯერ კიდევ არ იყო
 25

ცნობილი. პირიქით, უკანასკნელი ათიათასი წლის განმავლობაში დედამიწის

ზედაპირის ზოგიერთ დიდ სივრცეში ადამიანები ნაბიჯ-ნაბიჯ მივიდნენ იქამდე,
რომ საქციელის ფასეულობის შესახებ გადამწყვეტი ხმა არა მის შედეგებს მიანიჭეს,
არამედ მის წარმომავლობას: მთლიანობაში დიადი მოვლენა, ყურადღების ღირსი
სინატიფე შეხედულებისა და მასშტაბის, არისტოკრატულ ღირსებათა და
„წარმომავლობის“ რწმენის ბატონობის არაცნობიერი შედეგი, ნიშანი პერიოდისა,
რომელსაც სიტყვის ყველაზე შეკვეცილი გაგებით შეგვიძლია მორალური
ვუწოდოთ, - თვითშემეცნების პირველი მცდელობა განხორციელებულია.
შედეგთა ნაცვლად წარმომავლობა: პერსპექტივის როგორი ამობრუნებაა! თანაც
ამობრუნება, რომელიც ალბათ ხანგრძლივი ბრძოლისა და მერყეობის შემდეგ იქნა
მიღწეული! რასაკვირველია, ახალმა საბედისწერო ცრურწმენამ, განმარტების
დამახასიათებელმა სიმწირემ სწორედ ამის წყალობით მოიპოვეს ბატონობა:
საქციელის წარმომავლობა განიმარტებოდა სრულიად კონკრეტული აზრით,
როგორც წარმომავლობა განზრახვიდან, ადამიანები მივიდნენ ერთიანობასთან
იმის რწმენისა, რომ საქციელის ფასეულობა მისი განზრახვის ფასეულობაში
მდგომარეობს.
განზრახვაში დაინახო ყველაფერი, რაც საქციელს განაპირობებს, მთელ მის
წინამორბედ ისტორიას - ეს ცრურწმენაა, რომელსაც ეფუძნებოდა თითქმის
დღევანდელ დღემდე დედამიწაზე ყოველგვარი მორალური შექება, გაკიცხვა,
მორალური სამსჯავრო, და თვით ფილოსოფოსობა. - მაგრამ ხომ არ მივედით
დღეს აუცილებლობასთან, კიდევ ერთხელ გავბედოთ გადატრიალება და ყველა
ფასეულობის რადიკალური გადასინჯვა, ადამიანის ახლებური თვითგანაზრებისა
და თვითჩაღრმავების წყალობით, - ხომ არ ვდგევართ იმ პერიოდის ზღურბლზე,
რომელიც ნეგატიურად უნდა განგვესაზღვრა, უპირველეს ყოვლისა, როგორც
გარეშემორალური, ახლა, როდესაც, სულ ცოტა, ჩვენს, იმორალისტთა, შორის,
ჩაისახა ეჭვი, რომ სახელდობრ იმაში, რაც წინასწარგანზრახულია მოცემულ
საქციელში, მდგომარეობს სწორედ მისი საბოლოო ფასეულობა და რომ მთელი
მისი განზრახულობა, ყველაფერი, რისი დანახვა, ცოდნა, „გაცნობიერებაა“ მასში
შესაძლებელი, მხოლოდ ზედაპირსა და საბურველს წარმოადგენს, რომელიც,
მსგავსად ყველა სხვა საბურველისა, ფარდას ხდის რაღაცას, მაგრამ კიდევ უფრო
მეტს ფარავს? ერთი სიტყვით, ჩვენ მიგვაჩნია, რომ განზრახვა არის მხოლოდ
ნიშანი, სიმპტომი, რომელიც ჯერ განმარტებულ უნდა იქნას, თანაც ნიშანი,
რომელიც მეტისმეტად ბევრს ნიშნავს, შესაბამისად კი თვით არანაირი
მნიშვნელობა არ გააჩნია, - რომ მორალი უწინდელი გაგებით, ანუ განზრახვათა
მორალი, წარმოადგენდა ცრურწმენას, წინდაუხედავობას, შესაძლოა რაღაცას
წინასწარს, რაღაცას, რაც იმავე რანგისაა, რაც ასტროლოგია და ალქიმია, მაგრამ
ნებისმიერ შემთხვევაში რაღაცას ისეთს, რაც გადალახულ უნდა იქნას. მორალის
გადალახვა, გარკვეული აზრით მორალის თვითგადალახვაც კი - დაე ეს იყოს
სახელწოდება იმ ხანგრძლვი იდუმალი შრომისა, რომელიც შეთავაზებულია
ყველაზე ნატიფი, ყველაზე პატიოსანი, იმავდროულად კი ყველაზე ღვარძლიანი
თანამედროვე სინდისის, როგორც სულის ცოცხალი სასინჯი ქვისათვის.

33
ვერაფერს ვიზამთ: გრძნობას საკუთარი თავის მსხვერპლად შეწირვისა
ახლობლისთვის, თვითგანდგომის მთელ მორალს პასუხი უნდა მოვთხოვოთ -
ზუსტად ისევე, როგორც „უანგარო ჭვრეტის“ ესთეტიკას, რომლის საფარველქვეშ
 26

ხელოვნების კასტრაცია საკმაოდ ცბიერად ცდილობს საკუთარი სინდისის

გაწმენდას. საკმარისზე მეტი ხიბლი და სიტკბოა ამ ფირნიშებში „სხვებისთვის“,
„არა ჩემთვის“, რათა საკუთარი უნდობლობის გაორმაგების საჭიროება არ დადგეს
და არ ვიკითხოთ: „ეს ცდუნებები ხომ არ არის?“ - რომ ისინი მოსწონს - მას, ვინც
მას ფლობს და ვინც მისი ნაყოფით სარგებლობს, ისევე, როგორც რიგით
მაყურებელს, - ეს ჯერ კიდევ არ წარმოადგენს არგუმენტს მათ სასარგებლოდ,
არამედ ჩვენ გვიბიძგებს სიფრთხილისკენ. ამგვარად, გავფრთხილდეთ!

34
რა ფილოსოფიური თვალსაზრისიც არ უნდა გაგვაჩნდეს ახლა, სიყალბე
სამყაროსი ყოველმხრივ, რომელშიც, როგორც ჩვენ გვგონია, ჩვენ ვცხოვრობთ,
ყველაზე სარწმუნოს წარმოადგენს იქიდან, რისი მოხელთებაც ჯერ კიდევ
შეუძლია ჩვენს მზერას, - ჩვენ საბუთს საბუთზე ვპოულობთ ამისათვის,
რომლებსაც, როგორც ჩანს, ძალუძთ გვაცდუნონ ვარაუდისკენ, რომ სიყალბის
პრინციპი „საგანთა არსში“ დევს. ხოლო ის, ვინც სამყაროს სიყალბისთვის
პასუხისმგებლობას თვით ჩვენს აზროვნებას, შესაბამისად კი „გონებას“ აკისრებს, -
საპატიო გამოსავალი, რომლითაც სარგებლობს ყოველი ცნობიერი ან არაცნობიერი
advocatus dei[24], - ვინც ამ სამყაროს ფორმასთან, სივრცესთან, დროსთან,
მოძრაობასთან ერთად არასწორ დასკვნად მიიჩნევს, ის, სულ ცოტა, შესანიშნავ
საბაბს ფლობს თვით აზროვნების მიმართ განიმსჭვალოს უნდობლობით: ნუთუ
ვერაგად არ გაგვეხუმრა ეს უკანასკნელი? და ვინ დადგება იმის თავდებად, რომ
იგივეს არ განაგრძობს, რასაც ყოველთვის აკეთებდა? ხუმრობის გარეშე, არის
რაღაც გულში ჩამწვდომი და ღრმა პატივისცემის მომგვრელი მოაზროვნეთა
უბიწობაში, რაც საშუალებას აძლევს მათ დღესაც მიმართონ ცნობიერებას
თხოვნით, რათა ამ უკანასკნელმა გულწრფელი პასუხები გასცეს: მაგალითად,
„რეალურია“ თუ არა ის და საკუთრივ რა მიზეზით განირიდებს თავისგან გარე
სამყაროს, და კიდევ მრავალ მსგავს კითხვაზე. „უშუალო სიცხადეთა“ რწმენა -
მორალური გულუბრყვილობაა, რაც სახელს გვძენს ჩვენ, ფილოსოფოსებს; მაგრამ,
ბოლოს და ბოლოს, „მხოლოდ მორალური“ ადამიანები ხომ არ უნდა ვიყოთ!
მორალისგან განყენებულად ეს რწმენა არის სიბრიყვე, რომელიც მცირე სახელს
თუ გვძენს! დაე ბიურგერულ ყოფაში გამუდმებული უნდობლობა „ურიგო
ხასიათის“ ნიშანი იყოს და, შესაბამისად, უგუნურის კატეგორიას ეკუთვნოდეს, აქ,
ჩვენს შორის, მათ კი-სა და არა-ს მიღმა, - რა დაგვაბრკოლებდა უგნურები
ვყოფილიყავით და გვეთქვა: საკუთრივ თუ ვიტყვით, ფილოსოფოსს ხომ აქვს
„ურიგო ხასიათის“ უფლება, როგორც არსებას, რომელიც დღემდე დედამიწაზე
გამუდმებით განიცდიდა უსასტიკეს გაბრიყვებას, - ახლა ის ვალდებულია, უნდო
იყოს და ირიბი მზერა ტყორცნოს ეჭვის ყოველი უფსკრულიდან. დე, მაპატიონ
ხუმრობა, რომელიც ესოდენ პირქუშ და კარიკატურულ ფორმაში გამოვხატე:
რადგან მე უკვე საკმაო ხანია ვისწავლე სხვაგვარად ვიფიქრო სიყალბისა და
გაყალბების შესახებ, სხვაგვარად შევაფასო ისინი და მზად ვარ რამდენიმიე
ალიყურით გავუმასპინძლდე ბრმა რისხვას, რომლითაც ფილოსოფოსები მთელი
ძალით ცდილობენ შეეწინააღმდეგონ იმას, რომ გაცურებულები არ აღმოჩნდნენ.
რატომაც არა? ის, რომ ჭეშმარიტება ილუზიაზე მეტად ღირებულია, - ეს სხვა
არაფერია, თუ არა მორალური ცრურწმენა; მეტიც, ეს ყველაზე ურიგოდ
დამტკიცებული ვარაუდია ყველა არსებულიდან. ხომ უნდა ვაღიაროთ საკუთარი
თავის წინაშე, რომ არანაირი სიცოცხლე არ იარსებებდა, თუ საძირკვლად
 27

პერსპექტიულ შეფასებებსა და მოჩვენებითობებს არ გამოიყენებდა; ხოლო თუ

თქვენ, ზოგი ფილოსოფოსის სათნო შთაგონებითა და განუაზრებლობით
აგზნებული, ისურვებდით „მოჩვენებითი სამყაროსგან“ სრულად
განთავისუფლებას, მაშინ, ასეთ შემთხვევაში, - იმ პირობით, რომ თქვენ ამას
შეძლებდით, - სულ ცოტა თქვენი „ჭეშმარიტებისგანაც“ არაფერი დარჩებოდა!
საერთოდაც რა გვიბიძგებს ვარაუდისკენ, რომ „ჭეშმარიტსა“ და „ყალბს“ შორის
არსებითი დაპირისპირება არსებობს? ნუთუ საკმარისი არ იქნებოდა იმის
ვარაუდი, რომ არსებობს მოჩვენებითობის ხარისხები, ასე ვთქვათ, ილუზიის
მეტად ნათელი და მეტად ბნელი ჩრდილები და ტონები – განსხვავებული
valeurs[25] - თუ ფერმწერთა ლექსიკით ვისარგებლებთ? რატომ არ შეიძლება, რომ
სამყარო, რომელსაც ჩვენთან გარკვეული შეხება აქვს, ფიქცია იყოს? ხოლო თუ
ასეთ დროს ვინმე იკითხავს: „ფიქციას ხომ მისი შემოქმედი უკავშირდება?“ - ნუთუ
ვერ შევძლებთ მას მოკლედ და გასაგებად ვუპასუხოთ: რატომ? ან იქნებ თვით ეს
სიტყვა „უკავშირდება“ უკავშირდება ფიქციას? ნუთუ ნებადართული არ არის
გარკვეული ირონიით მივმართოთ, როგორც სუბიექტს, ისე პრედიკატსა და
ობიექტს? ნუთუ ფილოსოფოსს არ ძალუძს დადგეს გრამატიკის ურყეობის
რწმენაზე მაღლა? სრული პატივისცემა გუვერნიორებს - მაგრამ ნუთუ დრო არ
არის, რომ ფილოსოფიამ უკუაგდოს გუვერნიორთა რწმენა?

35
ო ვოლტერი! ო ჰუმანურობა! ო ჭკუასუსტობა! „ჭეშმარიტება“,
ჭეშმარიტების ძიება ხომ ნიშნავს რაღაცას, ხოლო თუ ასეთ დროს ადამიანი ერთობ
ადამიანურად იქცევა - „il ne cherche le vrai que pour faire le bien[26]“ - სანაძლეოს
ჩამოვალ, რომ ის ვერაფერს იპოვის.

36
დავუშვათ, რომ სხვა რეალური „მონაცემები“ არ გაგვაჩნია, გარდა ვნებისა
და ჟინის ჩვენი სამყაროსი, რომ ჩვენ არ ძალგვიძს დავეშვათ ან ავმაღლდეთ
რომელიმე სხვა „რეალობასთან“, გარდა ჩვენი ინსტინქტების რეალობისა - რადგან
აზროვნება არის მხოლოდ ამ ინსტინქტთა ურთიერთდამოკიდებულება - ნუთუ
დასაშვები არ იქნება ასეთ დროს ცდის ჩატარება და კითხვა: ნუთუ საკმარისი არ
არის ეს „მონაცემები“, რათა შევიცნოთ მათ მსგავსთაგან ე.წ. მექანიკური (ანუ
„მატერიალური“) სამყარო? ვგულისხმობ: გავიგოთ ის არა როგორც სიყალბე,
„ილუზია“, „წარმოდგენა“ (ბერკლისა და შოპენჰაუერის აზრით), არამედ როგორც
რაღაც, რაც რეალობის იმავე ხარისხს ფლობს, რასაც თვით ჩვენი აფექტები, -
როგორც აფექტთა სამყაროს მეტად პრიმიტიული ფორმა, რომელშიც ჯერ კიდევ
ჩაკეტილია მძლავრ ერთობაში ყოველივე ის, რაც შემდეგ, ორგანულ პროცესში,
განიტოტება და ყალიბდება (ასევე, იგულისხმება, რომ მეტად ნაზი და სუსტი
ხდება), როგორც სახეობა ინსტინქტთა ცხოვრებისა, რომელშიც ყველა ორგანული
ფუნქცია, თვითრეგულირების, ასიმილაციის, კვების, გამოყოფის, ნივთიერებათა
ცვლის ჩათვლით ჯერ კიდევ სინთეტურადაა გადაწნული ერთმანეთს, - როგორც
ცხოვრების პრაფორმა? - ბოლოს და ბოლოს, არა მხოლოდ დაშვებულია ასეთი
ცდა, არამედ ეს მეთოდის სინდისის მოთხოვნაცაა. არ ვივარაუდოთ მიზეზის
რამდენიმე სახეობის არსებობა, სანამ ერთით შემოფარგვლის მცდელობა არ იქნება
მიყვანილი უკიდურეს ზღვრამდე (უაზრობამდე, თუ ნებას დამრთავთ) - აი,
მორალი მეთოდისა, რომლისგანაც დღეს გადახრას ვერ ბედავენ; ეს „მისი
 28

განსაზღვრებიდან“ გამომდინარეობს, როგორც მათემატიკოსი იტყოდა. საკითხი

საბოლოოდ იმაში მდგომარეობს, მართლაც გვწამს თუ არა ნების ქმედითობა,
გვწამს თუ არა ნების მიზეზობრიობა: თუ ეს ასეა, - არსებითად კი ამის რწმენა არის
ჩვენს მიერ რწმენა მიზეზობრიობისა - მაშინ ჩვენ უნდა ვეცადოთ, რომ
ჰიპოთეტურად დავადგინოთ ნების მიზეზობრიობა, როგორც ერთადერთი ასეთი
მოვლენა. „ნებას“, ბუნებრივია, მოქმედება მხოლოდ „ნებაზე“ შეუძლია, და არა
„ნივთიერებებზე“ (მაგალითად, არა „ნერვებზე“); ერთი სიტყვით, უნდა გავრისკოთ
ჰიპოთეზის წამოყენება - ყველგან ხომ არ ხდება ისე, რომ სადაც „მოქმედებას“
ვაღიარებთ, ნება მოქმედებს ნებაზე, და ხომ არ არის ყველა მექანიკური მოვლენა,
რამდენადაც მათში ერთგვარი ძალა მოქმედებს, სახელდობრ ნებისყოფა -
ნებისმიერი მოქმედება. - დაბოლოს, დავუშვათ, რომ ჩვენ შევძელით საკუთარ
ინსტინქტთა ერთობლივი ცხოვრების განმარტება, როგორც ნების ერთი ძირითადი
ფორმის ჩამოყალიბებისა და განტოტების - კერძოდ, ძალაუფლებისკენ ნებისა,
როგორც ამას ჩემი დებულება გადმოსცემს; დავუშვათ, რომ შეიქმნა
შესაძლებლობა, ყველა ორგანული ფუნქცია ძალაუფლებისკენ ამ ნებისთვის
დაგვემროჩილებინა და მასშივე გვეპოვნა ჩასახვისა და კვების პრობლემის (ეს
ერთი პრობლემაა) გადაწყვეტა, - მაშინ ჩვენ ამით მოვიპოვებდით უფლებას,
მთელი მოქმედი ძალა განგვესაზღვრა, როგორც მხოლოდ ძალაუფლებისკენ ნება.
სამყარო, განხილული შიგნიდან, სამყარო, განსაზღვრული და მონიშნული მისი
„ინტელიგიბელური ხასიათიდან“ გამომდინარე, იქნებოდა „ნება
ძალაუფლებისკენ“, და სხვა არაფერი.

37
„როგორ! გამოდის, თუ პოპულარული ენით ვიტყვით: ღმერთი
დამხობილია, ხოლო ეშმაკი - არა?“ პირიქით! პირიქით, ჩემო მეგობრებო! და,
საერთოდაც, ეშმაკმა დალახვროს, ვინ გაიძულებთ, ისაუბროთ პოპულარული
ენით!

38
ის, რადაც საფრანგეთის რევოლუცია წარმოდგა ახალი დროის მთელ
შუქზე, ეს საზარელი და, თუ ახლოდან განვიხილავთ, გადამეტებული ფარსი,
რომელსაც მთელი ევროპის შორიდან მომზირალი აღფრთოვანებული და
კეთილშობილი მაყურებლები განმარტებებთან ერთად საკუთარ აღშფოთებასა და
აღტაცებას უზავებდნენ, სანამ ტექსტი არ გაქრა განმარტების მიღმა: ამგვარად
შესაძლოა კეთილშობილ შთამომავლობას კიდევ ერთხელ ყალბად გაეგო
წარსული, რომელიც მხოლოდ მაშინ იქცა ასატანად. - ან უმჯობესია ვთქვათ: ხომ
არ მომხდარა ეს უკვე? ჩვენ ხომ არ ვიყავით ეს „კეთილშობილი შთამომვალობა“?
და ხომ არ დაინთქა ეს ყოველივე, რადგან ჩვენ ვერ შევძელით გაგება?

39
არავინ ჩათვლის რაიმე მოძღვრებას ჭეშმარიტად მხოლოდ იმ მიზეზით,
რომ ის ბედნიერებას ან სათნოებას ანიჭებს - შესაძლოა მხოლოდ სანდომიან
„იდეალისტთა“ გამოკლებით, რომლებსაც გზნებით უყვართ კეთილი, ჭეშმარიტი,
მშვენიერი და ნებას რთავენ საკუთარ ტბორში იცუროს ყველა სახის ჭრელმა,
მოუქნელმა და გულკეთილმა სურვილმა. ბედნიერება და სათნოება არგუმენტებს
არ წარმოადგენს. მაგრამ მრავალი წინდახედული გონებაც ხალისით ივიწყებს, რომ
 29

უბედურად და ბოროტად ქცევა ასევე არ წარმოადგენს კონტრარგუნენტებს. რაღაც

შეიძლება ჭეშმარიტი იყოს, თუნდაც ის უკიდურესად საზიანოსა და საფრთხის
შემცველს წარმოადგენდეს: შესაძლოა არსებობის ერთ-ერთი ძირითადი
თავისებურება იმაშიც მდგომარეობდეს, რომ მისი სრულყოფილი შემეცნება
დაღუპვას იწვევს, ასე რომ, გონების ძალა, სავარაუდოდ, „ჭეშმარიტების“ იმ
ულუფით იზომება, რომლის ატანა მას ჯერ კიდევ ძალუძს, უფრო ზუსტად თუ
ვიტყვით, - რამდენად უნდა იყოს ჭეშმარიტება მისთვის გაჯერებული,
შენიღბული, დამტკბარი, დაბლაგვებული და დამახინჯებული. მაგრამ ეჭვს არ
იწვევს ის, რომ ჭეშმარიტების კონკრეტულ ნაწილთა აღმოჩენისთვის ბოროტები
და უბედურები მეტად ხელსაყრელ პირობებში იმყოფებიან და წარმატების მეტი
შანსი აქვთ; რომ აღარაფერი ვთქვათ ბოროტებზე, რომლებიც ბედნიერები არიან, -
სახეობა ადამიანთა, რომელთა შესახებ მორალისტები დუმან. შესაძლოა, სიმტკიცე
და მოხერხებულობა მეტად ხელსაყრელი პირობებია ძლიერი, დამოუკიდებელი
გონებისა და ფილოსოფოსის წარმოსაშობად, ვიდრე ის თვინიერი, ნატიფი,
დამთმობი, ზედაპირული კეთილგონიერება, რომელსაც სწავლულში აფასებენ, და
სამართლიანადაც აფასებენ. რასაკვირველია, უპირველეს ყოვლისა, ვგულისხმობ,
რომ „ფილოსოფოსის“ ცნება არ იქნება შემოფარგლული მისი გამოყენებით
ფილოსოფოსისადმი, რომელიც წიგნებს წერს და შესაძლოა საკუთარ
ფილოსოფიასაც კი გადმოსცემს წიგნებში! - უკანასკნელ თვისებას თავისუფლად
მოაზროვნე ფილოსოფოსის პორტრეტს სტენდალი ურთავს, მე კი არ შემიძლია
ხაზი არ გავუსვა მას გერმანული გემოვნებისათვის - რადგან ის ეწინააღმდეგება
გერმანულ გემოვნებას. „Pour être bon philosophe, - ამბობს ეს უკანასკნელი დიდი
ფსიქოლოგი. - il faut être sec, clair, sans illusion. Un banquier, qui a fait fortune, a une
partie du caractére requis pour faire des découvertes en philosophie, c’est-à-dire pour voir
clair dans ее qui est[27]“.

40
ყოველივე სიღრმისეულს ნიღაბი უყვარს: ყველაზე ღრმა საგნები
სიძულვილსაც კი განიცდიან ხატისა და მსგავსებისადმი. მხოლოდ საწინააღმდეგო
ხომ არ უნდა იყოს ჭეშმარიტი ნიღაბი, რომელსაც რომელიმე ღვთაების
მოკრძალება ირგებს? ყურადღების ღირსი კითხვაა, - გასაკვირი იქნებოდა,
რომელიმე მისტიკოსს უკვე რომ არ გაებედა რაღაც მსგავსი. არსებობს იმდენად
ნატიფი თვისების მოვლენები, რომ სასარგებლოა მათზე უხეშობის მობნევა და
ვერსაცნობად ქცევა; არსებობს სიყვარულისა და უზომო სულგრძელობის
ქმედებები, რომელთა შემდეგ არაფერია იმაზე უკეთესი, რომ ჯოხი აიღო და
კარგად მიბეგვო თვითმხილველი: ეს დაუბნელებს მას მეხსიერებას. ზოგმა იცის
მხოლოდ საკუთარი მეხსიერების დაბნელება, რათა ამ ერთადერთ მოწმეზე მაინც
იძიოს შური: მოკრძალება გამომგონებელია. ყველაზე ურიგო არ არის ის საგნები,
რომლებისაც გვრცხვენია: არა მხოლოდ ვერაგობა იმალება ნიღბის ქვეშ -
ცბიერებაში ბევრი სიკეთეა. მე შემიძლია წარმოვიდგინო, რომ ადამიანი,
რომელმაც რაღაც ძვირფასი და ადვილად მოწყვლადი უნდა შენიღბოს, ცხოვრების
გზაზე გაგორდებოდა უხეშად და მრგვალად, როგორც ძველი, მწვანე, მძიმედ
შემოსალტული კასრი: მისი მოკრძალების სინატიფე მოითხოვს ამას. ადამიანი,
რომელიც მოკრძალების სიღრმეს ფლობს, თავისი ბედისწერის ბრძანებებსა და
საკუთარ დელიკატურ გადაწყვეტილებებსაც ისეთ გზებზე ხვდება, რომლებსაც
მცირედნი თუ აღწევენ ოდესმე და რომელთა არსებობის შესახებ არ უნდა იცოდნენ
 30

მისმა ყველაზე ახლო და ერთგულმა მეგობრებმა: საფრთხე, რომელიც მის

სიცოცხლეს ემუქრება, ისევეა დამალული მათი მზერისგან, როგორც სიცოცხლის
კვლავ მოპოვებული უსაფრთხოება. ასეთ გულჩახვეულ ადამიანს, რომელიც
ინსტინქტურად იყენებს მეტყველებას დუმილისა და მიჩქმალვისათვის, და
რომელიც დაუშრეტელია კომუნიკაციისთვის გვერდის ავლის საშუალებებში,
სურს და ხელს უწყობს იმას, რომ მისი მეგობრების გულებსა და თავებში არა მის
ხატს, არამედ მის ნიღაბს ეკავოს ადგილი: მაგრამ თუ დავუშვებთ, რომ ასეთ
ადამიანს ეს არ სურს, მას ერთხელ მაინც აეხილება თვალები და დაინახავს, რომ იქ
მაინც არის მისი ნიღაბი - და რომ ეს კარგია. ყველა სიღრმისეული გონება
საჭიროებს ნიღაბს, - მეტიც, ყოველი ღრმა გონების გარშემო თანდათან
ამოიზრდება ნიღაბი, მისი ყოველი სიტყვის, ყოველი ნაბიჯის, სიცოცხლის
ყოველი ნიშნის ყოველთვის ყალბი, სახელდობრ ბრტყელი განმარტების
წყალობით.

41
საკუთარ თავს უნდა წარვუდგინოთ ბრძანებისათვის მოწოდებისა და
დამოუკიდებლობის მტკიცებულებები; და ეს დროულად უნდა გაკეთდეს. არ
უნდა გავექცეთ თვითგამოცდას, თუმცა ეს შეიძლება ყველაზე სახიფათო თამაში
იყოს, რომლის წარმართვაც შესაძლებელია, საბოლოოდ კი მხოლოდ გამოცდა,
რომელიც მხოლოდ ჩვენს წინაშე მოწმობს და არა რომელიმე სხვა მსაჯულისა. არ
მივერჩილოთ რომელიმე პიროვნებას, თუნდაც ყველაზე საყვარელს, - ყოველი
პიროვნება ციხეა, და ასევე ორმო. არ მივერჩილოთ სამშობლოს, თუნდაც ყველაზე
დიდ გასაჭირში მყოფსა და დახმარების მთხოვნელს, - მეტად იოლია, გული
შეაქციო ძლევამოსილ სამშობლოს. არ მივერჩილოთ თანაგრძნობას, თუნდაც ის
უმაღლეს ადამიანებთან იყოს შეხებაში, რომელთა განსაკუთრებული ტანჯვა და
უსუსურობა ჩვენ შემთხვევით ვიხილეთ. არ მივერჩილოთ მეცნიერებას, თუნდაც
ის იზიდავდეს ადამიანს უძვირფასესი და, როგორც ჩანს, ჩვენთვის შემონახული
აღმოჩენებით. არ მივერჩილოთ ჩვენს საკუთარ გათავისუფლებას, ამ სანუგეშო
შორეთსა და უცნობ ქვეყანას ფრინველისა, რომელიც სულ უფრო ზევით და ზევით
მიიწევს, რათა რაც შეიძლება მეტი იხილოს ქვევით, - საფრთხე მისი, ვინც
დაფრენს. არ მიერჩილო შენს საკუთარ სათნოებას და არ იქცე სრულად
მსხვერპლად შენი რომელიმე თვისების, მაგალითად, „გულითადობისა“, - ასეთია
საფრთხეთა საფრთხე კეთილშობილი და მდიდარი სულებისთვის, რომლებიც
საკუთარ თავს ხელგაშლილად ეპყრობიან, თითქმის უდარდელად და
ბიწიერებამდე მიჰყავთ ლიბერალობის სათნოება. უნდა იცოდე საკუთარი თავის
შენახვა - დამოუკიდებლობის საუკეთესო გამოცდა.

42
იბადება ფილოსოფოსთა ახალი სახეობა: გავბედავ, მათ არცთუ უსაფრთხო
სახელი ვუწოდო. რამდენადაც მე ძალმიძს მათი ამოცნობა, რამდენადაც ისინი
მაძლევენ ამოცნობის უფლებას, - რადგან მათთვის დამახასიათებელია სურვილი,
რაიმეში მაინც დარჩნენ ამოცანად, - მომავლის ეს ფილოსოფოსები სრული
უფლებით ან უუფლებოდ ისურვებდნენ, რომ მაცდუნებლებად იწოდებოდნენ. ეს
სახელი საბოლოოდ არის მხოლოდ მცდელობა და, თუ გნებავთ, ცდუნება.
 31

43
ჭეშმარიტების „ახალი“ მეგობრები არიან ეს მომავალი ფილოსოფოსები?
სავსებით სავარაუდოა, რომ დღემდე ყველა ფილოსოფოსს უყვარდა საკუთარი
ჭეშმარიტება. მაგრამ ისინი დანამდვილებით არ იქნებიან დოგმატიკოსები. მათი
სიამაყისა და გემოვნებისათვის შეუფერებელი უნდა იყოს, რომ მათი ჭეშმარიტება
იმავდროულად იქცეს ჭეშმარიტებად ყველასთვის, რაც დღემდე ყველა
დოგმატური სწრაფვის იდუმალი აზრი იყო. „ჩემი შეხედულება არის ჩემი
შეხედულება: არცთუ ყველას გააჩნია მასზე უფლება“, - შესაძლოა ასე თქვას
მომავლის ფილოსოფოსმა. უნდა ჩამოვრჩეთ უხამს გემოვნებას - სხვებთან
თანამოაზრეობის სურვილს. „სიკეთე“ აღარ არის სიკეთე, თუ მის შესახებ უკვე
მეზობელიც საუბრობს! როგორღა შეიძლება არსებობდეს „საზოგადო სიკეთე“!
სიტყვებით საკუთარ თავს ეწინააღმდეგებიან: იმას, რაც შესაძლოა საერთო იყოს,
ყოველთვის დაბალი ღირებულება აქვს. ბოლოს და ბოლოს საქმის ვითარება
ისეთი უნდა იყოს, როგორიც ის არის და როგორიც ყოველთვის იყო: დიადი
საგნები - დიადი ადამიანებისთვის, უფსკრულები - ღრმა ადამიანებისთვის,
სინაზე და საზარლობის თრთოლა - მგრძნობიარეთათვის, ყოველივე იშვიათი კი
იშვიათებისთვის.

44
მომიწევს თუ არა ყოველივე ნათქვამის შემდეგ იმის დამატება, რომ ისინი
თავისუფალი, უკიდურესად თავისუფალი გონებები იქნებიან, ეს მომავლის
ფილოსოფოსები, - გარდა ამისა, უდაოა ისიც, რომ ისინი იქნებიან არა მხოლოდ
თავისუფალი გონებანი, არამედ რაღაც უფრო მეტი, უმაღლესი და განსხვავებული
საფუძველში, რასაც ვერც იცნობთ და არც შეგეშლებათ სხვაში. მაგრამ, ვამბობ რა
ამას, თითქმის იმდენადვე ვგრძნობ მათ მიმართ, როგორც ჩვენი, მათი
ჰეროლდებისა და წინამორბედებისადმი, ჩვენი, თავისუფალი გონებებისადმი! -
ვალდებულებას განვირიდოთ ჩვენგან ძველი და ბრიყვული ცრურწმენა და
გაუგებრობა, რომელიც მეტისმეტად დიდხანს, ბინდის მსგავსად, თვალშეუვალად
ნიღბავდა „თავისუფალი გონების“ ცნებას. ევროპის ყველა ქვეყანაში, ისევე,
როგორც ამერიკაში არის რაღაც, რაც ბოროტად იყენებს ამ სახელს, ერთგვარი
სახეობა ვიწრო, შეზღუდული, ჯაჭვით დაბმული გონებებისა, რომლებსაც
ზუსტად იმის საპირისპირო სურთ, რაც ჩვენს განზრახვებსა და ინსტინქტებში
დევს, - იმის შესახებ რომ აღარაფერი ვთქვათ, რომ მომავლის ახალი
ფილოსოფოსების მიმართ ისინი უნდა წარმოადგენდნენ მხოლოდ ყრუდ
დახურულ ფანჯრებსა და ურდულით დაკეტილ კარებს. ერთი სიტყვით, ისინი
გამთანაბრებელთა რიცხვს ეკუთვნიან, ეს ყალბად სახელდებული „თავისუფალი
გონებანი“, როგორც დემოკრატიული გემოვნებისა და მის „თანამედროვე იდეათა“
სიტყვისმოყვარე და მალემწერი მონები: ესენი არიან ადამიანები მარტოობის
გარეშე, საკუთარი მარტოობისა, გაუთლელი და ყოჩაღი ახალგაზრდები,
რომლებსაც ვერც მამაცობაში ეტყვით უარს და ვერც დარბაისლურ ჩვევებში, -
ოღონდ ისინი სასაცილოდ ზედაპირულები არიან, უპირველეს ყოვლისა, მათი
ფესვგადგმული მიდრეკილებით, წარსულ, ძველ საზოგადოებრივ წყობაში
დაინახონ ყველა ადამიანური უბედურებისა და წარუმატებლობის მეტ-ნაკლები
მიზეზი; ამასთან, ჭეშმარიტებას ფეხებით ზევით უწევს მშვიდობიანად დგომა! ის,
რის მიღწევასაც ისინი მთელი ძალებით ისურვებდნენ, მწვანე საძოვართა საერთო
ჯოგური ბედნიერებაა, დაკავშირებული ცხოვრების უზრუნველყოფას,
 32

უსაფრთხოებას, სილაღეს, შემსუბუქებას თითოეულისათვის; მათ ურიცხვჯერ

შესრულებულ ორივე სიმღერას და ორივე მოძღვრებას ეწოდება „უფლებათა
თანასწორობა“ და „თანაგრძნობა ყოველი სატანჯველში მყოფისადმი“, - ხოლო
თვით სატანჯველს ისეთ რაიმედ თვლიან, რაც აღმოფხვრილ უნდა იქნას. ჩვენ კი,
საპირისპირო შეხედულებათა მქონენი, ვინც ყურადღებით და
კეთილსინდისიერად უდგება საკითხს, - სად და როგორ იზრდებოდა მცენარე
სახელად „ადამიანი“ ყველაზე მძლავრად სიმაღლეში, - მიგვაჩნია, რომ ეს
ყოველთვის პირუკუ პირობების დროს ხდებოდა, რომ ამისათვის მისი
მდგომარეობის საფრთხე ჯოჯოხეთურ ზომამდე უნდა გაზრდილიყო, მისი
გამომგონებლობისა და თვალთმაქცობის (მისი „გონება“) ძალა ხანგრძლივი
წნეხისა და იძულების ქვეშ სინატიფემდე და უშიშრობამდე უნდა გაზრდილიყო,
მისი ნება სიცოცხლისკენ უნდა ამაღლებულიყო ძალაუფლებისკენ ნების უპირობო
ხარისხამდე: ჩვენ მიგვაჩნია, რომ სისასტიკე, ძალადობა, მონობა, საფრთხე ქუჩასა
და გულში, მალულობა, სტოიციზმი, მაცდუნებლის მოხერხებულობა და ყოველი
სახის ოხრობა, რომ ყოველივე ბოროტი, საზარელი, ტირანული, მტაცებლური და
გველისებრი ადამიანში იმდენადვე უწყობს ხელს სახეობა „ადამიანის“ ამაღლებას,
როგორც მისი საპირისპირო. - ვამბობთ რა მხოლოდ ამას, ჩვენ ჯერ კიდევ
ყველაფერი არ გვითქვამს და, სულ ცოტა, ჩვენი სიტყვებითა და ჩვენი დუმილით
ვიმყოფებით თანამედროვე იდეოლოგიისა და ჯოგური სურვების მეორე ბოლოს:
იქნებ, როგორც მისი ანტიპოდები? რაღაა გასაკვირი იმაში, თუ ჩვენ, „თავისუფალ
გონებებს“, არცთუ გულღია გონებებს, ყოველთვის არ გვსურს გავამხილოთ,
რისგან შეიძლება გათავისუფლდეს გონება და ასეთ შემთხვევაში საით მიემართება
მისი გზა? და რას ნიშნავს სახიფათო ფორმულა „სიკეთესა და ბოროტებას მიღმა“,
რომლითაც ჩვენ, სულ ცოტა, თავს ვიცავთ, რათა სხვებში არ შევეშალოთ: ჩვენ
არსობრივ სხვანი ვართ, ვიდრე „libres-penseurs“, „liberi pensatori“, „თავისუფლად
მოაზროვნენი“, და კიდევ როგორც არ უნდა უწოდებდნენ თავს „თანამედროვე
იდეათა“ ეს ყოჩაღი ვექილები. ჩვენ თითქოს შინ ვიყავით ან, სულ ცოტა, სულის
მრავალ სფეროს ვსტუმრობდით; ჩვენ თითქოს გამუდმებით ვტოვებდით ყრუ და
სასიამოვნო კუთხეებს, სადაც თითქოს მიკერძოებული სიყვარული და
სიძულვილი გვაკავებდა - სიყმაწვილე, წარმომავლობა, შემთხვევითი ადამიანები
და წიგნები და შესაძლოა ყარიბთა დაღლილობაც; ღვარძლით აღსავსენი
დამოკიდებულების სატყუარებისადმი, რომლებიც პატივში, ფულში,
თანამდებობაში ან გრძნობათა აალებაშია დაფარული; მადლიერნი თვით
გაჭირვებისა და ცვალებადობებით აღკაზმული ავადმყოფობის, რადგან ის მუდამ
გვათავისუფლებდა რაიმე წესის ან მისი „ცრურწმენისგან“; მადლიერნი ჩვენში
დაფარული ღმერთის, ეშმაკის, კრავისა და მატლის; ბიწიერებამდე
ცნობისმოყვარენი, სისასტიკემდე მკვლევარები, თითებით, რომლებსაც უნარი
შესწევთ მოუხელთებელი მოიხელთონ, კბილებითა და კუჭით, რომელსაც
ყველაზე მოუნელებელის გადამუშავება შეუძლია; მზადმყოფნი ნებისმიერი
ჩანაფიქრისთვის, რომელიც მახვილ გონებასა და მწვავე გრძნობებს მოითხოვს;
მზადმყოფნი ნებისმიერი რისკისთვის „თავისუფალი ნების“ მეტისმეტი ნაჭარბის
წყალობით; წინა და უკანა სულებით, რომელთა სასრულ განზრახვებში შეღწევა
არცთუ ისე ადვილია; წინა და უკანა სცენებით, რომელთა გავლას ვერც ერთი ფეხი
ვერ გაბედავდა ბოლომდე; შუქის მანტიის ქვეშ დაფარულნი: დამპყრობლები,
რომლებსაც, თუმცაღა, მემკვიდრეთა და მფლანგველთა იერი აქვთ; დილიდან
დაღამებამდე მოგროვილის მოწესრიგებით დაკავებულნი, ჩვენი სიმდიდრის
 33

კრიჟანგები და ჩვენი პირთამდე სავსე ზანდუკებისა; ეკონომიურნი სწავლასა და

დავიწყებაში; გამომგონებლები სქემატიზმში; ზოგჯერ ამაყნი კატეგორიათა
ცხრილებით, ზოგჯერ კი პედანტები; დროდადრო შრომის ღამეული ჭოტები
დღისითაც კი, ხოლო შემთხვევისას - ახლა სწორედ ეს შემთხვევაა -
საფრთხობელები: და ეს აუცილებელია დღეს, რადგან ჩვენ ვართ დაბადებული,
უცვლელი და ეჭვნეული მეგობრები მარტოობისა, ჩვენი საკუთარი, უღრმესი,
შუაღამისა და შუადღის მარტოობისა - აი, რა თანრიგის ადამიანები ვართ ჩვენ,
თავისუფალი გონების მქონენი! და შესაძლოა თქვენც რაღაც მსგავსს
წარმოადგენთ, თქვენ, მომავალი, ახალი ფილოსოფოსები?
 34

ნაწილი მესამე: რელიგიური განწყობა

45
ადამიანის სული და მისი საზღვრები, ზოგადად აქამდე მიღწეული
მოცულობა ადამიანის შინაგანი გამოცდილებისა, სიმაღლე, სიღრმე და სიშორე ამ
გამოცდილებისა, სულის მთელი წინამორბედი ისტორია და მისი ჯერ კიდევ
ამოუწურავი შესაძლებლობები - აი სანადირო ადგილი, განკუთვნილი
თანდაყოლილი ფსიქოლოგისა და „დიდი ნადირობის“ მოყვარულისთვის. მაგრამ
რაოდენ ხშირად უწევს მას, სასოწარკვეთილს, წამოიძახოს: „მე მარტო ვარ აქ! ოჰ,
მარტოდმარტო! გარშემო კი უზარმაზარი უმანკო ტყეა!“ მას სურს,
განკარგულებაში ჰყავდეს რამდენიმე ასეული ეგერი და მძაფრი ყნოსვის მქონე
მეძებარი ძაღლი, რომლებსაც ადამიანის სულის ისტორიის სფეროში გაგზავნიდა,
რათა იქ მოემწყვდია თავისი ფრინველი. ფუჭად: ის ყოველ ჯერზე მწუხარებით
რწმუნდება, თუ რაოდენ მცირედ გამოსადეგნი არიან ძაღლები იმის მოსაძებნად,
რაც მის ცნობისმოყვარეობას იპყრობს. უხერხულობა მეცნიერთა გაგზავნისა ახალ
და საშიშ სანადირო ადგილებში, სადაც სიმამაცე, კეთილგონიერება და სინატიფეა
საჭირო ყველა აზრით, იმაში მდგომარეობს, რომ ისინი უკვე გამოუსადეგარნი
არიან იქ, სადაც „დიდი ნადირობა“ იწყება, მასთან ერთად კი დიდი საფრთხეც:
სწორედ იქ ჰკარგავენ ისინი თავის მძაფრ ყნოსვასა და მხედველობას. მაგალითად,
იმის ამოსაცნობად და დასადგენად, როგორი იყო დღემდე ცოდნისა და სინდისის
პრობლემის ისტორია homines religiosi-ს სულში, შესაძლოა აუცილებელი იყოს,
თვით იყო ისეთი ღრმა, ისეთი მოწყვლადი, ისეთი უკიდეგანო, როგორც პასკალის
ინტელექტუალური სინდისი, - და მაშინ საჭირო გახდებოდა, რომ გადმონაშთთა
ამ საშიში და სამწუხარო გროვის თავს გაშლილიყო ნათელი, ღვარძლიანი
გენიალობის ზეცა, რომელიც მათ ხილვას შეძლებდა სიმაღლიდან, მოწესრიგებასა
და ფორმულებში მოქცევას. - მაგრამ ვინ გამიწევდა ასეთ სამსახურს! ვის ეყოფოდა
დრო, დალოდებოდა ასეთ სამსახურს! - ისინი, როგორც ჩანს, მეტისმეტად
იშვიათად ჩნდებიან, მათი მყოფობა ყველა დროში ესოდენ წარმოუდგენელია!
საბოლოოდ ყველაფრის გაკეთება თვით გიწევს, რათა თვით გაიგო რაღაც, - ეს კი
ნიშნავს, რომ გიწევს მრავალის კეთება! - მაგრამ ჩემის მსგავსი ცნობისმოყვარეობა
მაინც ერთ-ერთ ყველაზე სასიამოვნო ბიწად რჩება, - გთხოვთ, მომიტევოთ!
მსურდა მეთქვა: ჭეშმარიტების სიყვარული თავის ჯილდოს ზეცაში იღებს და უკვე
მიწაზეც.

46
რწმენა იმ სახით, როგორც ამას მოითხოვდა და დროდადრო აღწევდა
პირველსაწყისი ქრისტიანობა, სკეპტიკურ და სამხრეთულად
თავისუფლებისმოყვარე სამყაროში, რომელსაც წინ უსწრებდა და რომელშიც
გათამაშდა მრავალი საუკუნის განმავლობაში მიმდინარე ბრძოლა ფილოსოფიური
სკოლებისა, პარალელურად მორჩილების სულისკვეთებით აღზრდისა, რასაც
imperium Romanum იძლეოდა, - ეს რწმენა არ არის ის გულწრფელი და ჭირვეული
რწმენა ქვეშევრდომებისა, რომელიც რომელიმე ლუთერს ან კრომველს ან კიდევ
ჩრდილოეთის სულის რომელიმე ბარბაროსს უკავშირებდა მის ღმერთსა და
ქრისტიანობას; უმალ ეს პასკალის რწმენაა, რომელიც ესოდენ საზარლად ჰგავს
გონების დინჯ თვითმკვლელობას - ბეჯითი, ცოცხალი, მატლის მსგავსი გონებისა,
რომელსაც ერთიანად, ერთი დარტყმით ვერ მოაკვდინებ. ქრისტიანული რწმენა
 35

იმთავითვე მსხვერპლად შეწირვაა: მსხვერპლად შეწირვა მთელი თავისუფლების,

მთელი სიამაყის, სულის მთელი თავდაჯერებულობის, იმავდროულად კი
საკუთარი თავის მიცემა მონობაში, თვითძაგებასა და თვითდასახიჩრებაში.
ფინიკიელთა სისასტიკე და რელიგიური კულტი მჟღავნდება ამ რწმენაში,
რომელსაც სუსტ, მრავალმხრივ და განებივრებულ სინდისს ახვევენ თავს: იგი
გულისხმობს, რომ გონების დამორჩილება ენით აუწერელ ტკივილს უკავშირდება,
რომ ასეთი გონების მთელი წარსული და ყველა ჩვევა ეწინააღმდეგება
absurdissimum-ს, როგორადაც მის წინაშე „რწმენა“ წარმოდგება. თანამედროვე
ადამიანები ქრისტიანული ნომენკლატურის ნაწილში დაბლაგვებული გონებით
უკვე აღარ განიცდიან იმ საზარელ სუპერლატურ ძვრას, რაც ანტიკური
გემოვნებისთვის მოქცეული იყო ფრაზაში: „ღმერთი ჯვარზე“. დღემდე არსად და
არაფერი ყოფილა, რაც გამბედაობით შემობრუნების იმ სითამამეს
გაუტოლდებოდა, იმ ერთდროულად სახიფათო, კითხვის შემცველ და
პრობლემატურ პუნქტს, როგორსაც ეს ფორმულა წარმოადგენდა: ის ყველა
ანტიკური ღირებულების გადაფასებას მოასწავებდა. ეს აღმოსავლეთია, ღრმა
აღმოსავლეთი, აღმოსავლელი მონა იძიებდა შურს რომსა და მის კეთილშობილ და
დაუფიქრებელ შემწყნარებლობაზე, რწმენის რომაულ „კათოლიციზმზე“[28] - და,
რასაკვირველია, არა რწმენა, არამედ რწმენისგან თავისუფლება, ეს სანახევროდ
სტოიკური და გაღიმებული უზრუნველობა რწმენის სერიოზულობასთან
მიმართებით, - აი, რა აღაშფოთებდა მონებს მათ ბატონებში და რამ აღაშფოთა
ისინი. „განმანათლებლობა“ აღაშფოთებს: მონას უპირობო სურს, მას მხოლოდ
ტირანული ესმის, ასევე მორალში, მას უყვარს და სძულს ნიუანსების გარეშე,
სიღრმემდე, ტკივილამდე, დასნებოვნებამდე, - მისი მრავალი ფარული ტანჯვა
აღშფოთდება კეთილშობილი გემოვნების წინააღმდეგ, რომელიც, როგორც ჩანს,
უარყოფს ტანჯვას. თანაგრძნობისადმი სკეპტიკური დამოკიდებულება,
არსებითად არისტოკრატული მორალის მხოლოდ პოზა, არცთუ დაბალი
ხარისხითაა თანაზიარი მონათა უკანასკნელი დიადი ამბოხებისა, რაც
საფრანგეთის რევოლუციასთან ერთად დაიწყო.

47
ყველგან, სადაც აქამდე დედამიწაზე რელიგიური ნევროზი იჩენდა თავს,
ჩვენ მას ვხვდებოდით სამ სახიფათო დიეტურ დანაწესთან ერთად. მარტოობა,
მარხვა და სქესობრივი თავშეკავება, - ამასთანავე, შეუძლებელია დაბეჯითებით
თქმა, სად არის აქ მიზეზი და სად - შედეგი, და საერთოდ არსებობს თუ არა აქ
კავშირი მიზეზსა და შედეგს შორის. უკანასკნელი ეჭვის საფუძველს ის გარემოება
გვაძლევს, რომ როგორც ველურ, ისე ცივილიზებულ ხალხებში ამ მოვლენის
მუდმივ სიმპტომთა რიცხვს ეკუთვნის გადაჭარბებული სიამტკბილობის უეცარი
აფეთქებები, რომლებიც შემდეგ ასევე ერთბაშად იქცევა მონანიების კრუნჩხვად და
სამყაროსა და ნების უარყოფად: ხომ არ უნდა ავხსნათ ერთიცა და მეორეც,
როგორც შენიღბული ეპილეპსია? მაგრამ აქ მეტად, ვიდრე სხვაგან, უნდა
შევიკავოთ თავი განმარტებებისგან: დღევანდელ დღემდე არც ერთ სხვა ტიპს არ
გაუჩენია თავის გარშემო სისულელისა და ცრურწმენის ასეთი გროვა, ეტყობა, არც
ერთი არ აინტერესებდა მეტად ადამიანებსა და ფილოსოფოსებსაც კი, - როგორც
ჩანს, დადგა დრო, ოდნავ გულგრილნი გავხდეთ ამ მოვლენისადმი, ვისწავლოთ
სიფრთხილე, მეტიც: განვარიდოთ მზერა, განვუდგეთ მას. - უკანასკნელი,
შოპენჰაუერის, ფილოსოფიის უკანა პლანზე ჯერ კიდევ დგას თითქმის
 36

დამოუკიდებელი პრობლემის სახით რელიგიური კრიზისისა და გამოღვიძების ეს

საზარელი კითხვა. როგორ არის შესაძლებელი ნების უარყოფა? როგორ არის
შესაძლებელი წმინდანი? - როგორც ჩანს, ეს იყო კითხვა, საიდანაც შოპენჰაუერმა
თავისი ფილოსოფიური მოღვაწეობა დაიწყო. შოპენჰაუერისეული
თანმიმდევრულობა სწორედ იმაში გამოვლინდა, რომ მის მიმდევართაგან
ყველაზე ერთგული (იმავდროულად კი უკანასკნელი, თუ გერმანიას
ვიგულისხმებთ) - სახელდობრ, რიხარდ ვაგნერი, ასრულებს ამით თავის
შემოქმედებით მოღვაწეობას და ბოლოს სცენაზე კუნდრის სახით გამოჰყავს ეს
საზარელი და მარადიული ტიპი type vécu[29], - მისი მთელი ხილვადობით;
იმავდროულად კი ევროპის თითქმის ყველა ქვეყნის ფსიქიატრს მიეცა შემთხვევა,
ახლო დისტანციიდან შეესწავლა იგი, სადაც რელიგიური ნევროზი - ან, როგორც
მე ვუწოდებ მას, „რელიგიური განწყობა“ - ავლენდა თავს უკანასკნელ ეპიდემიურ
აფეთქებაში „ხსნის არმიის“ სახით. - ხოლო თუ ჩვენ დავუსვამთ კითხვას საკუთარ
თავს, საკუთრივ რა აინტერესებდა ყველა დროისა და რასის ხალხს, ისევე, როგორც
ფილოსოფოსებს, ესოდენ ძლიერად წმინდანის ფენომენში, - ეს უდაოდ მასთან
დაკავშირებული ხილვადობაა სასწაულისა, სახელდობრ, უშუალო
თანმიმდევრულობა წინააღმდეგობებისა, მორალური გაგებით საპირისპიროდ
შეფასებული სულიერი მდგომარეობებისა: მიიჩნეოდა, რომ აქ „ურიგო
ადამიანიდან“ უეცრად „წმინდანი“, კარგი ადამიანი იქმნებოდა. წინამორბედმა
ფსიქოლოგიამ ამ წერტილში კატასტროფა განიცადა: ხომ არ მოხდა ეს
უმთავრესად იმის გამო, რომ ის მორალის ბატონობას დაემორჩილა, რომ მას თვით
სწამდა ფასეულობათა მორალური წინააღმდეგობები და დაინახა, ამოიკითხა,
შეიტანა ეს წინააღმდეგობები ტექსტსა და საქმის ვითარებაში? - როგორ?
„სასწაული“ - მხოლოდ განმარტების ხარვეზია? ფილოლოგიის ნაკლი?

48
როგორც ჩანს, ლათინურ რასებს მეტად მჭიდრო შინაგანი კავშირი აქვთ
თავის კათოლიციზმთან, ვიდრე ჩვენ, ჩრდილოეთის მცხოვრებლებს - მთელ
ქრისტიანობასთან ზოგადად, და რომ, შესაბამისად, ურწმუნობა კათოლიკურ
ქვეყნებში სრულიად განსხვავებულს ნიშნავს იმისგან, როგორც ეს
პროტესტანტულ ქვეყნებში ესმით, - სახელდობრ, ერთგვარი აღშფოთება რასის
სულის წინააღმდეგ, როდესაც ჩვენთან ის უმალ სულთან დაბრუნებას
წარმოადგენს (ან სულის არარსებობასთან). ჩვენ, ჩრდილოეთის მცხოვრებლები,
უდაოდ ბარაბაროსული რასებისგან ვიღებთ წარმომავლობას, რაც რელიგიისადმი
ჩვენი უნარიდანაც კარგად ჩანს: ჩვენ მისი მცირე ნიჭი გვაქვს. აქიდან კელტები
უნდა გამოვრიცხოთ, რომლებიც ასევე შესანიშნავ ნიადაგს წარმოადგენდნენ
ჩრდილოეთში ქრისტიანული ინფექციის აღქმისთვის; საფრანგეთში
ქრისტიანულმა იდეალმა სრულ აყვავებას მიაღწია, რამდენადაც ამის უფლება
ჩრდილოეთის მკრთალმა მზემ მისცა. რა უჩვეულოდ ღვთისმოსავები არიან ჩვენი
გემოვნებისთვის ეს უკანასკნელი ფრანგი სკეპტიკოსები, თუკი მათ გვარში
მცირედი კელტური სისხლი მაინც ჩქეფს! რაოდენ კათოლიკური, რაოდენ
არაგერმანული სურნელი აქვს ოგიუსტ კონტის სოციოლოგიას ინსტინქტთა მისი
რომაული ლოგიკით! როგორი იეზუიტობის სიო მოჰქრის პორ-როიალის ამ
თავაზიანი და ბრძენი ციცერონის, სენტ-ბიოვისგან, მიუხედავად
იეზუიტებისადმი მთელი მისი მტრობისა! თვით ერნესტ რენანიც: რა უცხოდ
ჟღერს ჩვენთვის, ჩრდილოელებისთვის, ერთი ასეთი რენანის სიტყვა, რომლის
 37

უფრო ნატიფი გაგებით ავხორცი და სიმშვიდის მოყვარული სული გამუდმებით

გამოჰყავს წონასწორობიდან უმცირეს რელიგიურ დაძაბულობას! საკმარისია მის
კვალდაკვალ გაიმეოროთ ეს ფრაზები - და რაოდენი ღვარძლი და ქედმაღობა
აზვირთდება პასუხად ჩვენში, სავარაუდოდ, ნაკლებად მშვენიერ და მეტად მკაცრ,
სახელდობრ, მეტად გერმანულ სულში! „disons done hardiment que la religion est un
produit de l’homme normal, que l’homme est le plus dans le vrai quand il est le plus
religieux et le plus assure d’une destinée infinie… C’est quand il est bon qu’il veut que la
vertu corresponde à un ordre éternel, c’est quand il contemple les choses d’une maniere
desinteressee qu’il trouve la mort revoltante et absurde. Comment ne pas supposer que
c’est dans ce moments-là, que l’homme voit le mieux?..“ ეს წინადადებები იმდენად
ანტიპოდურია ჩემი სმენისა და ჩვევებისთვის, რომ მათი წაკითხვის შემდეგ
აღშფოთების პირველ აღტყინებაში კიდეზე მივაწერე: „la niaiserie religieuse par
excellence[30]!“ - უკანასკნელ აღტყინებაში კი შემიყვარდა კიდეც ეს წინადადებები,
მათი თავდაყირა გადაბრუნებული ჭეშმარიტებით! ეს იმდენად მშვენიერია,
იმდენად უჩვეულო - გაგაჩნდეს საკუთარი ანტიპოდები!

49
ძველ ბერძენთა რელიგიურობაში ჩვენს გაოცებას აღაგზნებს მის მიერ
გადმოღვრილი მადლიერების ნაჭარბი - უკიდურესად კეთილშობილია ადამიანთა
ის გვარი, რომელიც ასე ეპყრობა ბუნებასა და ცხოვრებას! - მოგვიანებით, როდესაც
საბერძნეთში უპირატესობა ბრბომ მოიპოვა, შიში უპირატეს ელემენტად
რელიგიაშიც იქცა; ქრისტიანობა მზადდებოდა.

50
ღმერთისადმი ვნება რამდენიმე სახისაა: არსებობს გლეხური, გულწრფელი
და თავის მომაბეზრებელი ვნება, როგორც ლუთერთან, - პროტესტანტობა
სრულად მოისაკლსებს სამხრეთულ delicatezza-ს. არსებობს მასში აღმოსავლური
ეგზალტაცია, როგორც წყალობით დაუმსახურებლად აღვსილი ან განდიდებული
მონის, ან ნეტარი ავგუსტინეს შემთხვევაში, რომელიც ყველაზე სამწუხარო
ფორმით მოისაკლისებს მანერებისა და ვნებების კეთილშობილებას. არსებობს
ხოლმე მასში ქალური სინაზე და ვნებიანობა, რომელიც მორცხვად და უბიწოდ
ისწრაფვის unio mystica et physica[31]-სკენ, როგორც m-me დე გიუიონი.
მრავალ შემთხვევაში ის ფრიად უცნაურად წარმოჩნდება, როგორც
ყმაწვილი ბიჭის ან გოგონას სქესობრივი სიმწიფის შენიღბვა, დროდადრო როგორც
შინაბერას ისტერიაც კი, ისევე, როგორც მისი უკანასკნელი ამბიცია. ეკლესიას ასეთ
შემთხვევაში უკვე არაერთხელ უცვნია ქალი წმინდანად.

51
დღემდე ყველაზე ძლევამოსილი ადამიანები ჯერ კიდევ მოკრძალებით
სცემდნენ თაყვანს წმინდანს, როგორც თვითმორჩილებისა და ნებაყოფლობითი
უკიდურესი მოსაკლისების ამოცანას: რად სცემდნენ თაყვანს? მასში გრძნობდნენ
ისინი, როგორც მისი სუსტი და საბრალო იერის კითხვის ნიშანს მიღმა,
აღმატებულ ძალას, რომელსაც საკუთარი თავის გამოცდა სურდა ასეთ
მორჩილებაზე, ნებისყოფას, რომელშიც ისინი ხელახლა ცნობდნენ საკუთარ
ძალასა და მბრძანებლობის სურვილს და შეეძლოთ მისი თაყვანისცემა: წმინდანის
თაყვანისცემით ისინი რაღაცას საკუთარ თავში სცემდნენ თაყვანს. გარდა ამისა,
 38

წმინდანის იერი მათში ეჭვს იწვევდა: ასეთი ჯოჯოხეთური უარყოფისა და

არაბუნებრიობისკენ უმიზეზოდ სწრაფვა შეუძლებელია, ასე ეუბნებოდნენ და ასე
ეკითხებოდნენ ისინი საკუთარ თავს. შესაძლოა არსებობდეს ამისათვის
საფუძველი, რაიმე დიადი საფრთხე, რომელიც ასკეტმა, როგორც ჩანს, უკეთ იცის,
თავისი იდუმალი მანუგეშებლებისა და ვიზიტორების წყალობით? ერთი
სიტყვით, ძლიერთა ამა ქვეყნისათა ახალი შიში შეიცნეს მის წინაშე, მათ ახალი
სიმძლავრე იგრძნეს - უცნობი, ჯერ კიდევ დაუმორჩილებელი მტრისა:
„ძალაუფლებისკენ ნებამ“ აიძულა ისინი შეჩერებულიყვნენ წმინდანის წინაშე.
კითხვა უნდა დაესვათ მისთვის.

52
იუდეურ ძველ აღთქმაში, წიგნში ღვთიური სამართლიანობის შესახებ,
არიან ადამიანები, საგნები და სიტყვები ისეთი მაღალი სტილისა, რომ ბერძნულ
და ინდურ ლიტერატურას მისთვის არაფრის დაპირისპირება არ შეუძლია. შიშითა
და თაყვანისცემით ვდგავართ იმის ჯოჯოხეთური ნაშთის წინაშე, რაც ოდესღაც
იყო ადამიანი, და ჩვენში იბადება ნაღვლიანი ფიქრები ძველი აზიისა და მისი წინ
წამოწეული ნახევარკუნძულის, ევროპის, შესახებ, რომელსაც გარდუვალად
სურდა, რომ აზიის წინაშე „ადამიანის პროგრესის“ მნიშვნელობა შეეძინა.
რასაკვირველია: ის, ვინც თვითონ მოთვინიერებული შინაური ცხოველია და
რომლისთვის მხოლოდ შინაური ცხოველის მოთხოვნილებებია ცნობილი
(მსგავსად ჩვენი დღევანდელი განათლებული ადამიანებისა, „განათლებული“
ქრისტიანობის ქრისტიანთა ჩათვლით), მას არ უნდა გაუკვირდეს, მით უმეტეს,
დანაღვლიანდეს ამ ნანგრევებს შორის, - სიამოვნება, რომელსაც ძველი აღთქმა
გვანიჭებს, საცდელი ქვაა „დიდსა“ და „მცირესთან“ მიმართებით, - შესაძლოა
ახალი აღთქმა, წიგნი წყალობის შესახებ, მეტად ერგებოდეს მის სულს (ამ
უკანასკნელში მრავლადაა მართალ, ნაზ, უგნურ მლოცველთა და წვრილ
სულთაგან). შეკრა ასეთი ახალი აღთქმა, გემოვნების ერთგვარი როკოკო ყველა
გაგებით, ერთ წიგნად ძველ აღთქმასთან და შექმნა აქიდან „ბიბლია“, „წიგნი თავის
თავში“, შესაძლოა იყოს უდიდესი გამბედაობა და ყველაზე დიდი „ცოდვა სულის
წინააღმდეგ“, რომელიც კი ლიტერატურული ევროპის სინდისზეა.

53
საიდან მოდის დღეს ათეიზმი? - ღმერთში „მამა“ საფუძვლიანადაა
უკუგდებული; ასევე „მსაჯული“ და „მიმგები“. უკუგდებულია მისი „თავისუფალი
ნებაც“: მას არ ესმის, ხოლო რომც ესმოდეს, მაინც ვერ შეძლებდა დახმარებას.
ყველაზე ურიგო ის არის, რომ მას, როგორც ჩანს, არ შეუძლია განმარტება: ხომ არ
დაიბნა? აი რა აღმოვაჩინე მე ევროპული თეიზმის დაკნინების მიზეზებად
მრავალი საუბრიდან, როდესაც ვუსმენდი და კითხვებს ვსვამდი; ჩემი აზრით,
მიუხედავად იმისა, რომ რელიგიური ინსტინქტი ჯიუტად მიცოცავს ზევით, - ის
ღრმა უნდობლობით უარყოფს კმაყოფილებას, რომელსაც მას თეიზმი ჰპირდება.

54
არსებითად რას აკეთებს მთელი უახლესი ფილოსოფია? დეკარტეს
დროიდან - უფრო მეტად მის საწინააღმდეგოდ, ვიდრე მის მაგალითზე
დაყრდნობით, - ყველა ფილოსოფოსი თავს ესხმის „სულის“ ძველ ცნებას, ცნებების
„სუბიექტი“ და „პრედიკატი“კრიტიკის ნიღაბქვეშ, სხვა სიტყვებით, თავს ესხმიან
 39

ქრისტიანული მოძღვრების ძირითად წინაპირობას. უახლესი ფილოსოფია,

როგორც თეორიულ-შემეცნებითი სკეფსისი, ფარულად ან აშკარად,
ანტიქრისტიანულია, თუმცა, მეტად ნატიფი სმენისთვის თუ ვიტყვით, სულაც არ
არის ანტირელიგიური. ოდესღაც სწამდათ „სულის“, ისევე, როგორც სწამდათ
გრამატიკის და გრამატიკული სუბიექტის: ამბობდნენ, „მე“ არის პირობა;
„ვაზროვნებ“ - არის პრედიკატი და განპირობებული, - აზროვნება არის
მოღვაწეობა, რომელთანაც უნდა იქნას განაზრებული სუბიექტი მიზეზის სახით.
და აი, გაოცების ღირსი სიჯიუტითა და მოხერხებით შეუდგნენ ცდას, ხომ არ
შეიძლებოდა ამ ბადიდან თავის დაღწევა, - ხომ არ არის ჭეშმარიტი საპირისპირო:
„ვაზროვნებ“ - პირობა, „მე“ - განპირობებული; გამოდის, „მე“ მხოლოდ სინთეზია,
რომელიც თვით მეხსიერების მეშვეობით ხორციელდება. კანტს არსებითად იმის
დამტკიცება სურდა, რომ სუბიექტიდან გამომდინარე შეუძლებელია სუბიექტის
დამტკიცება, - და ასევე ობიექტის: შესაძლოა მისთვის ყოველთვის უცხო არ იყო
აზრი ინდივიდუალური სუბიექტის მოჩვენებითი არსებობის შესაძლებლობის
შესახებ, ანუ „სულისა“, აზრი, რომელიც ოდესღაც უკვე არსებობდა დედამიწაზე
ვედანტას ფილოსოფიის ფორმის სახით და ჯოჯოხეთური ძალა გააჩნდა[32].

55
არსებობს რელიგიური სისასტიკის კიბე მრავალი საფეხურით; მაგრამ სამი
მათგანი უმნიშვნელოვანესია. ოდესღაც საკუთარ ღმერთს მსხვერპლად ადამიანებს
სწირავდნენ, შესაძლოა ისეთებს, ვინც ყველაზე მეტად უყვარდათ, - ამას
განეკუთვნება პირმშოს მსხვერპლად შეწირვა, რასაც ადგილი ჰქონდა ძველი
დროის ყველა რელიგიაში, ასევე, იმპერატორ ტიბერიუსის მსხვერპლი ღმერთ
მიტრას მღვიმეში კუნძულ კაპრიზე - რომაულ ანაქრონიზმთაგან უსაშინლესი.
შემდეგ, კაცობრიობის მორალურ ეპოქაში, ღმერთს საკუთარ უძლიერეს
ინსტინქტებს სწირავდნენ მსხვერპლად, საკუთარ „ბუნებას“; ეს მოზეიმე
სიხარული ბრწყინავს ასკეტის, „ბუნებრივის მოწინააღმდეგე“ ფანატიკოსის მკაცრ
მზერაში. დაბოლოს, რაღა დარჩა შესაწირი? ხომ არ უნდა მიტანილიყო
მსხვერპლად ყოველივე მანუგეშებელი, წმინდა, სამკურნალო, ყველა იმედი,
ფარული ჰარმონიის, მომავლის ნეტარებისა და სამართლიანობის რწმენა? ხომ არ
უნდა მიტანილიყო მსხვერპლად თვით ღმერთი, ხოლო, საკუთარი თავისადმი
სისასტიკიდან, გაღმერთება ქვის, სიბრიყვის, სიმძიმის, ბედისწერის, არარასი?
ღმერთის შეწირვა მსხვერპლად არარასთვის - უკანასკნელი სისასტიკის
პარადოქსული მისტერია შემონახულია დღეს მზარდი თაობისთვის: ჩვენ ამის
შესახებ უკვე ყველამ ვიცით რაღაც.

56
ის, ვინც ჩემს მსგავსად, ერთგვარი ამოუცნობი სიხარბით ცდილობდა
პესიმიზმის განაზრებას სიღრმემდე და მის გათავისუფლებას სანახევროდ
ქრისტიანული და სანახევროდ გერმანული სივიწროვისა და
გულუბრყვილობისგან, რომლითაც წარმოდგა ის საბოლოოდ ამ საუკუნეში,
სახელდობრ, შოპენჰაუერის ფილოსოფიის სახით; მან, ვინც მართლაც ჩაიხედა
ოდესმე აზიური ან ზე-აზიური თვალით აზრთა ამგვარი წყობის სიღრმეში,
რომელიც სამყაროს უკიდურესი უარყოფით გამოირჩევა, და ჩაიხედა ზემოდან -
იმყოფებოდა რა სიკეთესა და ბოროტებას მიღმა, და არა მორალის ძალაუფლების
ქვეშ და მის ცდომილებებს შორის, როგორც ბუდა და შოპენჰაუერი - მან შესაძლოა
 40

სწორედ ამის წყალობით აქცია თავისთვის გასაგებად, იქნებ საკუთარი ნების

საწაინააღმდეგოდაც კი, უკუიდეალი; იდეალი ადამიანისა, რომელიც სავსეა
უკიდურესი სიცოცხლისმოყვარეობით და სამყაროული დამკვიდრებით,
ადამიანისა, რომელმაც არა მხოლოდ ისწავლა დაკმაყოფილება და შეგუება
იმასთან, რაც იყო და არის, არამედ სურს ამ ყოველივეს გამეორება ისე, როგორც ეს
იყო და არის, საუკუნოდ, ხარბად მოუწოდებს რა da capo არა მხოლოდ საკუთარ
თავს, არამედ მთელს პიესასა და სანახაობას, და არა მხოლოდ სანახაობას, არამედ
არსებითად მას, ვისაც სჭირდება ეს სანახაობა - და ვინც მას საჭიროდ აქცევს;
რადგან მას განუწყვეტლივ გააჩნია საკუთარი თავის საჭიროება - და აქცევს
საკუთარ თავს საჭიროდ - როგორ? ნუთუ ეს არ იქნებოდა circulus vitiosus deus[33]?

57
ადამიანის სულიერი მხედველობისა და განათების ძალის ზრდასთან
ერთად იზრდება შორეთი და ერთგვარი სივრცე მის გარშემო: მისი სამყარო მეტად
ღრმა ხდება, მის მზერას ახალი ვარსკვლავები ევლინება, სულ უფრო ახალი
ამოცანები და ხატები. შესაძლოა ყველაფერი, რაზეც სულიერი მზერა ავარჯიშებდა
საკუთარ გონებამახვილობასა და ღრმააზროვნებას, მხოლოდ საბაბი იყო მისი
ვარჯიშისთვის, სათამაშოს წარმოადგენდა, რაღაცას, რაც ბავშვებისა და ბავშვური
ტვინებისთვის არის განკუთვნილი; შესაძლოა, ყველაზე საზეიმო ცნებები,
რომელთათვის ყველაზე მეტად იბრძოდნენ და იტანჯებოდნენ, მაგალითად,
ღმერთისა და ცოდვის ცნებები, ოდესმე ჩვენთვის უფრო მნიშვნელოვანი არ იქნება,
ვიდრე მოხუცი ადამიანისთვისაა საბავშვო სათამაშო და ბავშვის მწუხარება, - და
შესაძლოა ასეთ დროს „მოხუც ადამიანს“ კვლავ დასჭირდეს სხვა სათამაშო და სხვა
მწუხარება, - ის კი კვლავ საკმარისად ბავშვი, სამარადისო ბავშვია!

58
შენიშნულია თუ არა, რამდენად სჭირდება ჭეშმარიტად რელიგიურ
ცხოვრებას (ასევე თვითკვლევის მისთვის საყვარელ მიკროსკოპულ სამუშაოს, და
იმ ნატიფ, მშვიდ მდგომარეობას, რომელსაც „ლოცვა“ ეწოდება და რომელიც
„მეორედ მოსვლისადმი“ მუდმივ მზადყოფნას წარმოადგენს) გარეშე უქმობა, ან
სანახევროდ უქმობა, - ვგულისხმობ უქმობას სუფთა სინდისით, იმთავით,
გვაროვნულ უქმობას, რომლისთვისაც სრულებით არ არის უცხო ის
არისტოკრატული განცდა, რომ სამუშაო ბილწავს, სახელდობრ, უხამსად აქცევს
სულსა და სხეულს? და რომ, შესაბამისად, თანამედროვე ხმაურიანი, დროის
უქმად არ დამკარგავი, საკუთარი თავით ამაყი შრომისმოყვარეობა მეტად
აღზრდის და ამზადებს „ურწმუნობისთვის“, ვიდრე სხვა ყველაფერი? მაგალითად,
მათ შორის, ვინც დღეს გერმანიაში რელიგიისგან მოშორებით მყოფობს, მე
ვხვდები ადამიანებს, რომლებიც სრულიად მრავალფეროვანი სახეობისა და
წარმომავლობის „თავისუფალი აზროვნებით“ არიან გამსჭვალულნი, მაგრამ,
უპირველეს ყოვლისა, მრავალ ისეთს, ვისშიც შრომისმოყვარეობამ თაობიდან
თაობამდე გაანადგურა რელიგიური ინსტინქტები, - ისე რომ, მათ უკვე აღარც
იციან, რისთვისაა საჭირო რელიგია, და მხოლოდ ერთგვარი ბრიყვული გაოცებით
არეგისტრირებენ მის არსებობას სამყაროში. ისინი, ეს ყოჩაღი ადამიანები, ისედაც
გვარიანად დატვირთულად გრძნობენ თავს, როგორც თავისი საქმეებით, ისე
თავისი სიამოვნებებით, რომ აღარაფერი ვთქვათ „სამშობლოს“, გაზეთებისა და
„ოჯახური ვალდებულებების“ შესახებ; როგორც ჩანს, მათ თითქმის საერთოდ არ
 41

რჩებათ დრო რელიგიისთვის, მით უმეტეს, რომ სრულებით არ არის ცხადი, საქმე
აქ ახალ საქმიან წამოწყებას ეხება თუ ახალ სიამოვნებას, - რადგან შეუძლებელია,
ამბობენ ისინი, მხოლოდ იმისათვის იარო ეკლესიაში, რომ კარგი განწყობა
გაიუარესო. ისინი სულაც არ არიან რელიგიურ ადათთა მტრები; თუკი გარკვეულ
შემთხვევებში, მაგალითად, ხელისუფლების მიერ, ასეთ ადათებში მონაწილეობა
მოითხოვება, ისინი ასე აკეთებენ, როგორც საერთოდ აკეთებენ მრავალ რამეს, -
მომთმენი და მოკრძალებული სერიოზულობითა, და დიდი ცნობისმოყვარეობისა
და უკმაყოფილების გარეშე: ისინი ყოველივე ამისაგან მეტისმეტად გვერდზე და
მოშორებით ცხოვრობენ, რათა გულში „მომხრე ან მოწინააღმდეგე“ იყვნენ მსგავს
ამბებში. ასეთ გულგრილებს მიეკუთვნება დღეს საშუალო ფენის გერმანელ
პროტესტანტთა უმრავლესობა, განსაკუთრებით, დიდ სავაჭრო ცენტრებსა და
მიმოსვლის კვანძებში, სადაც მდუღარე სამუშაო მიმდინარეობს; ზუსტად ასევე,
შრომისმოყვარე სწავლულთა უმრავლესობა და საუნივერსიტეტო შემადგენლობა
(თეოლოგების გამოკლებით, რომელთა არსებობა და შესაძლებლობა ამ
დაწესებულებაში ფსიქოლოგს სულ უფრო მეტ და სულ უფრო ნატიფ ამოცანას
უსახავს). ღვთისმოსავ ადამიანებს ან უბრალოდ ეკლესიის ერთგულებს იშვიათად
თუ წარმოუდგენიათ, რაოდენი კეთილი ნება ან, შეგვეძლო გვეთქვა, თვითნებობაა
საჭირო დღეს იმისათვის, რომ გერმანელი სწავლული სერიოზულად მიუდგეს
რელიგიას; მთელი მისი ხელობა (და, როგორც ნათქვამია, ხელოსნური
შრომისმოყვარეობა, რასაც მას თანამედროვე სინდისი ავალდებულებს)
რელიგიასთან მიმართებით მას განაწყობს საკუთარი უპირატესობის
გამაცნობიერებელი, თითქმის ქედმაღლური გულითადობისკენ, რომელსაც
დროდადრო ეზავება მსუბუქი უგულვებელყოფა სულის „უსუფთაობასთან“
მიმართებით, რომელსაც იგი იქ გულისხმობს, სადაც ვინმე ჯერ კიდევ აღიარებს
საკუთარ თავს ეკლესიის კუთვნილად. სწავლული მხოლოდ ისტორიის
მეშვეობით ახერხებს (შესაბამისად, არა პირადი გამოცდილების საფუძველზე)
რელიგიასთან მიმართებით მოკრძალებულ სერიოზულობამდე და ერთგვარ
გაუბედავ პატივისცემამდე მისვლას; მაგრამ თუკი მისი გრძნობა ამაღლდება
მათდამი მადლიერებამდე, პირადად ის ერთი ნაბიჯითაც არ მიუახლოვდება იმას,
რაც ჯერ კიდევ არსებობს ეკლესიისა და ღვთისმოსაობის სახით, - შესაძლოა,
პირიქით. პრაქტიკული გულგრილობა იმ გარემოს რელიგიური საგნებისადმი,
რომელშიცაა ის დაბადებული და აღზრდილი, მასში, ჩვეულებრივ,
წინდახედულებამდე და სისალუქემდე აიზიდება, რომელსაც აფრთხობს
რელიგიურ ადამიანებსა და საგნებთან შეხება; და ისიც შესაძლოა, რომ სწორედ
მისი მოთმინებისა და ადამიანურობის სიღრმე კარნახობდეს მას, გადაიხაროს იმ
მწვავე და სავალალო მდგომარეობიდან, რომელიც თვით მოთმინებას მოსდევს. -
ყოველ დროს გულუბრყვილობის საკუთარი ღვთიური სახეობა გააჩნია, რომლის
აღმოჩენამ შესაძლოა სხვა საუკუნეთა შური გამოიწვიოს: და რამდენი
გულუბრყვილობა, პატივსაცემი, ბავშვური და უსაზღვროდ ბრიყვული
გულუბრყვილობაა საკუთარი უპირატესობის რწმენაში სწავლულისა, მისი
მოთმინების სუფთა სინდისში, მიუხვედრელ, სწორხაზოვან რწმენაში, რომლითაც
მისი ინსტინქტი რელიგიურ ადამიანს განსაზღვრავს, როგორც ნაკლებღირებულ
მეტად მდაბალ ტიპაჟს, რომელზეც ის ამაღლდა, რომელსაც ის ჯაბნის, - ის,
პატარა, ყოყოჩა ჯუჯა და მდაბიო, „იდეების“, „თანამედროვე იდეების“ ბეჯითი და
მკვირცხლი ხელოსანი გონებისა.
 42

59
ვინც ღრმად ჩაიხედა სამყაროში, ის, რასაკვირველია, ხვდება, რა სიბრძნეა
მოქცეული იმაში, რომ ადამიანები ზედაპირულები არიან. ის კი, რაც მათ
არათანმიმდევრულობას, დაუფიქრებლობასა და სიცრუეს ასწავლის,
თვითგადარჩენის ინსტინქტია. დროდადრო ჩვენ ვხვდებით ვნებიან და
უკიდურესობამდე მიმავალ თაყვანისცემას „სუფთა ფორმებისა“, როგორც
ფილოსოფოსებთან, ისე ხელოვანებთან, - ეჭვს არ იწვევს, რომ მან, ვისაც ესოდენ
სჭირდება ზედაპირულობის კულტი, ოდესმე ბედშავად ცდიდა მის ქვეშ შეღწევას.
რაც შეეხება ამ დათუთქულ ბავშვებს, თანდაყოლილ ხელოვანებს, რომლებიც
სიცოცხლით ტკბობას მხოლოდ იმაში პოულობენ, რომ მისი ხატი დაამახინჯონ
(თითქოს სიცოცხლეზე შურისძიების გაგრძელებად), მათთვის შესაძლოა ჯერ
კიდევ არსებობდეს ხარისხების ტაბელი; რაოდენ აღარ აქვთ მათ სიცოცხლის
სურვილი, იქიდან შეიძლება დავასკვნათ, თუ რაგვარად დამახინჯებული,
გაიშვიათებული, მიღმური და გაღმერთებული სურთ იხილონ მისი ხატი, ხოლო
შეგვეძლო ჩაგვეთვალა, რომ homines religiosi ხელოვანთა შორის არსებობენ,
როგორც მათი უმაღლესი ხარისხი. განუკურნებელი პესიმიზმის ეს ღრმა და უნდო
შიში აიძულებს ადამიანებს ათასწლეულების განმავლობაში ჩააფრინდნენ
კბილებით ყოფიერების რელიგიურ განმარტებას: შიში, დამახასიათებელი იმ
ინსტინქტისთვის, რომელსაც წინათგრძნობა აქვს, რომ შესაძლოა მეტისმეტად
ადრე იქცე მფლობელად ჭეშმარიტებისა, მანამ, სანამ ადამიანი გახდება
საკმარისად ძლიერი, საკმარისად მტკიცე, საკმარისად ხელოვანი... ამ
თვალსაზრისით განხილული ღვთისმოსაობა, „ცხოვრება ღმერთში“ ასეთ
შემთხვევაში წარმოდგებოდა, როგორც უნატიფესი უკანასკნელი ნაყოფი
ჭეშმარიტების წინაშე შიშისა, როგორც მხატვრული თაყვანისცემა და თრობა
უთანმიმდევრულესი ნაყალბევით, როგორც ნება ჭეშმარიტების ამოყირავებისკენ,
უმართლობისაკენ ნებისმიერ ფასად. შესაძლოა დღემდე არ არსებულა უფრო
ძლიერი საშუალება, ვიდრე ღვთისმოსაობაა, რომ თვით ადამიანი ექცია მეტად
მშვენიერად: მისი წყალობით ადამიანი შესაძლოა იმდენად ხელოვნური,
ზედაპირული, ყველა ელფერის გამომსხივებელი, კეთილი გახდეს, რომ მისი
ხილვა ტანჯვას აღარ იწვევს.

60
ადამიანის სიყვარული ღმერთისათვის - დღემდე ეს იყო ყველაზე
კეთილშობილი და ყველაზე დაშორებული განცდა ადამიანის მიერ
მიღწეულთაგან. რომ ადამიანისადმი სიყვარული რაიმე კურთხეული და მის
მიღმა დაფარული მიზნის გარეშე არის მეტად სიბრიყვე და ცხოველობა, რომ
ასეთი კაცთმოყვარეობისკენ ლტოლვამ თავდაპირველად რომელიმე უმაღლესი
ლტოლვისგან უნდა მიიღოს თავისი ზომა, სინატიფე, თავისი მარცვალი მარილი
და ამბრის მტვრის ნამცეცი: ვინც არ უნდა იყოს ადამიანი, რომელმაც პირველად
იგრძნო და „განიცადა“ ეს, რაოდენ არ უნდა დაბმოდა ენა იმ დროს, როდესაც
ესოდენ ნატიფი საგნის გამოხატვას ცდილობდა, - დაე სამუდამოდ იყოს ის
ჩვენთვის წმინდანი და პატივისცემის ღირსი, როგორც ადამიანი, რომლის ფრენა
დღემდე ყველაზე მაღალი იყო, ხოლო ცდომილება - უმშვენიერესი!
 43

61
ფილოსოფოსი, როგორც ჩვენ გვესმის იგი, ჩვენ, თავისუფალ გონებებს:
როგორც ადამიანი, რომელსაც უზარმაზარი პასუხისმგებლობა აკისრია,
მფლობელი სინდისისა, რომელშიც ადამიანის მთელი განვითარება თავსდება, -
ასეთი ფილოსოფოსი რელიგიებს დისციპლინისა და აღზრდის მიზნებისთვის
ისევე გამოიყენებს, როგორც თანამედროვე პოლიტიკურ და ეკონომიკურ
მდგომარეობებს. შერჩევითი, დისციპლინარული, ანუ იმდენადვე
გამანადგურებელი, რამდენადაც შემოქმედი და ჩამომყალიბებელი ზემოქმედება,
რომელიც შესაძლოა რელიგიის მეშვეობით იქნას მოხდენილი, მრავალფეროვანი
და განსხვავებულია, იმ ადამიანთა სახეობის მიხედვით, რომლებიც მისი
მზრუნველობისა და დაცვის ქვეშ არიან მოქცეულნი. ძლიერი, დამოუკიდებელი,
მბრძანებლობისათვის მომზადებული და მოწოდებული ადამიანებისთვის,
რომლებიც გაბატონებული რასის გონებასა და ხელოვნებას განასახიერებენ,
რელიგია კიდევ ერთ საშუალებას წარმოადგენს იმისათვის, რომ დაბრკოლება
იქნას გადალახული, რათა მბრძანებლობა შეძლო: ის წარმოადგენს ჯაჭვს,
რომელიც მბრძანებელსა და ქვეშევრდომს აკავშირებს, იგი გადასცემს მას ხელთ
ქვეშევრდომთა სინდისს, გასცემს იმ დაფარულსა და სულის სიღრმეში
მიჩქმალულს, რაც ხალისით აარიდებდა თავს მორჩილებას; ხოლო თუ
დიდებული წარმომავლობის ცალკეულ პიროვნებებს, საკუთარი სულიერი
ძალების მაღალი განვითარების გამოისობით, აქვთ მიდრეკილება მეტად
განმარტოებული და ჭვრეტითი ცხოვრებისკენ, და მბრძანებლობის მხოლოდ
უნატიფეს ფორმას იტოვებენ (რჩეულ მოწაფეებსა ან ორდენის წევრებზე), მაშინ
რელიგიას ისიც კი შეუძლია, რომ საშუალებად გამოდგეს საკუთარი სიმშვიდის
შემოსაზღუდად მეტად უხეში მართვის საფრთხისა და სიმძიმისგან, და საკუთარი
სიწმინდისა - ყოველგვარი პოლიტიკური აგიტაციის აუცილებელი ჭუჭყისგან. ასე
აფასებდნენ საქმის ვითარებას, მაგალითად, ბრაჰმანები: რელიგიური
ორგანიზაციის დახმარებით მათ მიითვისეს ხალხისთვის მეფეების დანიშვნის
ძალაუფლება, როდესაც თვითონ მართვა-გამგებლობისგან შორს იდგნენ, როგორც
უზენაესი, ზესახელმწიფოებრივი ამოცანების ადამიანები. იმავდროულად,
დაქვემდებარებაში მყოფი ადამიანების ნაწილს რელიგია გადასცემს
სახელმძღვანელოსა და საბაბს მომავალი ბატონობისა და მბრძანებლობისთვის, -
იმ დინჯად აღზევებად, მეტად ძლიერ კლასებსა და ფენებს, რომლებშიც ოჯახური
ცხოვრების კეთილსასურველი წყობის შედეგად იზრდება ნების ძალა და
აღგზნება, ნებისა თვითმორჩილებისკენ; რელიგია საკმარისი ხარისხით უბიძგებს
და აცდუნებს მათ, იარონ გზებით, რომლებსაც სულიერი ძალების უზენაესი
განვითარებისკენ მივყავართ, უბიძგებს და აცდუნებს განიცადონ დიადი
თვითგადალახვის, დუმილისა და მარტოობის გრძნობები; ასკეტიზმი და
პურიტანობა აღზრდისა და გაკეთილშობილების თითქმის აუცილებელი
საშუალებებია, თუკი რასას სურს ამაღლდეს მდაბიოთაგან თავის
წარმომავლობაზე და გადააკეთოს საკუთარი თავი მომავალი ბატონობისთვის.
დაბოლოს, ჩვეულებრივ ადამიანებს, უმრავლესობას, რომელიც სამსახურისა და
საერთო სარგებლობისთვის არსებობს და რომელსაც მხოლოდ ამიტომ გააჩნია
უფლება არსებობისა, რელიგია ანიჭებს საკუთარი მდგომარეობითა და ბედ-
იღბლით კმაყოფილების შეუფასებელ განცდას, მრავალფეროვან სულიერ
სიმშვიდეს, მორჩილების გაკეთილშობილებულ გრძნობას, თავის მსგავსთა
ბედნიერებისა და ტანჯვის თანაგრძნობას; იგი ერთგვარად შუქს ჰფენს,
 44

აფერადებს, გარკვეული ხარისხით ამართლებს ყოველდღიურ, მდაბალ,

სანახევროდ პირუტყვულ სიღატაკეს მათი სულისა. რელიგია და ცხოვრების
რელიგიური მნიშვნელობა მზის შუქს ჰფენს ასეთ ჩაგრულ ადამიანებს და მათ
საკუთარი თავისთვის ასატანად აქცევს; ის მოქმედებს, როგორც ეპიკურეს
ფილოსოფია უმაღლესი ხარისხის ტანჯულებზე, ამტკიცებს და ანიჭებს რა
სინატიფეს, თითქოს იყენებს ტანჯვას, ან სულაც აკურთხებს და ამართლებს მას.
შესაძლოა ქრისტიანობასა და ბუდიზმში არაფერი იყოს პატივისცემის ესოდენ
ღირსი, როგორც მათი ხელოვნება, ყველაზე მდაბალ ადამიანსაც კი ასწავლონ,
ღვთისმოსაობის მეშვეობით საგანთა ილუზორული წესრიგის ყველაზე მაღალ
საფეხურზე ავიდეს და ამის წყალობით შეინარჩუნოს კმაყოფილება არსებული
წესრიგით, რომელიც მისთვის მეტისმეტად მკაცრია, - მაგრამ სწორედ ეს
სიმკაცრეა საჭირო!

62
თუმცა, ბოლოს დაბოლოს, რათა ასეთ რელიგიათა ხარვეზების უარყოფით
ბალანსსაც საკადრისი მივაგოთ და მათ ავისმომასწავებელ საფრთხეს მოვფინოთ
შუქი, შემდეგი უნდა ითქვას: თუკი რელიგიები არ წარმოადგენენ აღზრდისა და
დისციპლინის საშუალებებს ფილოსოფოსთა ხელთ, არამედ მოქმედებენ
დამოუკიდებლად და თვითმპყრობელურად, თუკი ისინი ისწრაფვიან
წარმოადგენდნენ სასრულ მიზნებს და არა საშუალებებს სხვა საშუალებათა
გვერდით, ეს ყოველთვის მეტისმეტად ძვირი ჯდება და მას დამღუპველი
შედეგები მოჰყვება. კაცობრიობა, ისევე, როგორც ცხოველთა ნებისმიერი სხვა
სახეობა, გადავსებულია უიღბლო ეზგემპლარებით, ავადმყოფებით, გადაშენების
პირას მყოფებით, უმწეოებით, აუცილებლობიდან გამომდინარე ტანჯულებით;
იღბლიანობა ადამიანის შემთხვევაშიც გამონაკლისს წარმოადგენს, ხოლო თუ იმას
მივიღებთ მხედველობაში, რომ ადამიანი არის ჯერ კიდევ ჩამოუყალიბებელი
ცხოველური სახეობა, - იშვიათ გამონაკლისსაც კი. მაგრამ საქმის ვითარება მეტად
მძიმეა: რაც უფრო მაღალია სახეობა, რომელსაც მოცემული ადამიანი
წარმოადგენს, მით ნაკლებად არის სავარაუდო, რომ ის წარმატებული იქნება,
უაზრობის კანონი, რომელიც კაცობრიობის საერთო ბიუჯეტში მბრძანებლობს,
უსაზარლესი სახით ავლენს საკუთარ თავს დამანგრეველ ზემოქმედებაში
უმაღლეს ადამიანებზე, რომელთა არსებობისთვის აუცილებელია ნატიფი,
მრავალმხრივი და განსაზღვრებას რთულად დაქვემდებარებული პირობები. რა
დამოკიდებულება აქვს ორივე ხსენებულ უდიდეს რელიგიას უიღბლო
შემთხვევათა ამ ნაჭარბთან? ისინი ცდილობენ ხელი შეუწყონ, განამტკიცონ
სიცოცხლე ყოველივესი, რასაც ჯერ კიდევ დგომა შეუძლია, ისინი
პრინციპულადაც კი იჭერენ ყოველივე უიღბლოს მხარეს, როგორც რელიგიები
ტანჯულთათვის, ისინი მართლებად აღიარებენ ყველა მათგანს, ვინც
სიცოცხლისგან ისე იტანჯება, როგორც სენისგან, და ისურვებდნენ მიეღწიათ
იმისთვის, რომ ცხოვრების ნებისმიერი განსხვავებული გაგება ყალბად
ითვლებოდეს და შეუძლებელი იყოს. რაოდენ დიდად არ უნდა აფასებდნენ
შემწყნარე და მფარველ ზრუნვას, რომელიც დღემდე თითქმის ყოველთვის ყველა
ტიპის ადამიანს ერტყა გარს, ყველაზე ტანჯული, უმაღლესი ტიპის ჩათვლით,
მიუხედავად ამისა, ჯამურ ბალანსში უწინდელი და სწორედ სუვერენული
რელიგიები წარმოადგენენ მთავარ მიზეზებს, რომლებმაც ტიპი „ადამიანი“ უფრო
დაბალ საფეხურზე შეაკავეს; მათ მეტისმეტად ბევრი შეინარჩუნეს იქიდან, რაც
 45

უნდა დაღუპულიყო. ჩვენ მათ შეუფასებელ სიკეთეს უნდა ვუმადლოდეთ, ხოლო

ვინ არის საკმარისად მდიდარი მადლიერებით, რათა ღატაკი არ აღმოჩნდეს იმ
ყველაფრის წინაშე, რაც, მაგალითად, ევროპისთვის გააკეთეს „ევროპის
მღვდელმსახურებმა“?! და მაინც, თუ მათ ტანჯულთათვის ნუგეში მოჰქონდათ,
ჩაგრულებსა და სასოწარკვეთილებს სიმამაცეს უნერგავდნენ,
არადამოუკიდებლებს საყრდენსა და მხარდაჭერას სთავაზობდნენ, და
მონასტრებსა და სულის სატუსაღოებში, საზოგადოებისგან შორს, იტყუებდნენ
შეშლილებსა და ადამიანებს დარღვეული შინაგანი სამყაროთი; კიდევ რა უნდა
მოემოქმედათ, გარდა ამისა, რათა დამშვიდებული სინდისით ასე საფუძვლიანად
ეღვაწათ ავადმყოფებისა და ტანჯულების დასაცავად, არსებითად კი ევროპული
რასის გაუარესებისთვის? ამოეყირავებინათ ყველა ფასეულობა - აი რა უნდა
გაეკეთებინათ! გადაეტეხათ ძლიერები, შეურაცხეყოთ დიადი იმედები, ეჭვი
მიეტანათ ბედნირებაზე, რომლის აღმოჩენა მშვენიერებაში ხდებოდა; ყველაფერი,
რაც თვითმპყრობელური, გაბედული, დამპყრობლური, ძალაუფლების
მოყვარულია, ყველა ინსტინქტი, რომელიც „ადამიანის“ მაღალი და მეტად
იღბლიანი ტიპისთვისაა დამახასიათებელი, ექციათ თავდაუჯერებლობად,
სინდისიერებად, თვითგანადგურებად, მიწიერისა და მიწაზე ბატონობის
სიყვარული მიწის წინააღმდეგ და ყოველი მიწიერისადმი სიძულვილისკენ
მიექციათ - აი ამოცანა, რომელიც უნდა დაეყენებინა და დააყენა ეკლესიამ
საკუთარი თავის წინაშე, სანამ მის შეფასებაში „ქვეყნისგან განდგომა“,
„გრძნობებისგან განდგომა“ და „უმაღლესი ადამიანი“ ერთ გრძნობად არ შეჯამდა.
თუ დავუშვებთ, რომ ვინმე ეპიკურესეული ღმერთის გამქირდავი და
მიუკერძოებელი მზერით შეძლებდა ევროპული ქრისტიანობის თავისებურად
ნაღვლიანი, და იმდენადვე უხეში, რამდენადაც ნატიფი კომედიისთვის თვალის
შევლებას, მას, ჩემი აზრით, მრავალი გაუკვირდებოდა და გვარიანად იცინებდა;
ხომ არ მოეჩვენება მას, რომ ევროპაში თვრამეტი საუკუნის განმავლობაში
ერთადერთი სურვილი იყო გაბატონებული - ექციათ ადამიანი ამაღლებულ
გონჯად? ხოლო ის, ვინც უკუმოთხოვნებით, არაეპიკურესეულად, ღვთიური
ჩაქუჩით ხელში მიუდგებოდა თითქმის ნებაყოფლობით გადაგვარებად და
დაღუპვის პირას მყოფ ადამიანს, როგორსაც ევროპელი ქრისტიანი წარმოადგენს
(მაგალითად, პასკალი) ნუთუ არ წამოიძახებს ის რისხვით, თანაგრძნობითა და
შიშით: „ო ბრიყვებო, ამპარტავანო და თანამგრძნობო ბრიყვებო, ეს რა ჩაიდინეთ!
ნუთუ ეს თქვენი ხელების საქმე იყო! როგორ დამიმსხვრიეთ, როგორ წამიხდინეთ
ჩემი საუკეთესო ქვა! რისი უფლება მიეცით თქვენ საკუთარ თავს!“ მსურდა მეთქვა:
ქრისტიანობა დღემდე ყველაზე საბედისწერო იყო ადამიანის ქედმაღლობათაგან.
ადამიანები, არასაკმარისად ამაღლებული და მტკიცე ხასიათით იმისათვის, რომ
ემუშავათ ადამიანზე ხელოვანის მსგავსად; ადამიანები, არასაკმარისად ძლიერები
და შორსმჭრევეტელები იმისათვის, რომ კეთილშობილი თვითმორჩილება
გაებედათ და მოქმედების თავისუფლება მიენიჭებინათ ბუნების იმ პირველადი
კანონისთვის, რომლის შესაბამისად იბადებიან და იღუპებიან ათასობით არსებანი;
ადამიანები, არასაკმარისად მცოდნენი იმისათვის, რომ მკვეთრი სხვაობა
შეემჩნიათ ადამიანთა რანგებში, და უფსკრული რომელიც ერთ ადამიანს მეორეს
აშორებს, - ასეთი ადამიანები მათი „თანასწორობით ღმერთის წინაშე“ განაგებდნენ
ევროპის ბედს დღემდე, სანამ საბოლოდ არ წარმოიშვა მათი მცდელობით
სათუთად გამოზრდილი, დაწვრილმანებული, თითქმის სასაცილო ჯიში,
 46

ერთგვარი ჯოგური ცხოველი, რაღაც გულკეთილი, სუსტი და მდარე, -

დღევანდელი ევროპელი...
 150

კომენტარები

1. ყველაფერში დაეჭვება (ლათ.).

2. სისულელე, უგნურება (ფრ.).
3. მინიშნება პლატონისა და დიონისე უმცროსის, - სირაკუზის ტირანის, უფროსი
დიონისეს ძმისწულის - მეგობრობაზე. ეპიკურეს კალამბური ტირან დიონისესა და
ღმერთ დიონისეს თითქმის ერთნაირ ჟღერადობაზეა აგებული, ასე რომ,
„დიონისოკოლაკი“ ანუ მსახიობი (სიტყვასიტყვით, „დიონისეს მოლაციცე“ აქ
იქცევა „დიონისიოკოლაკად“ ანუ ტირანის მოლაციცედ. (Ерiсuro. Fr. 93, 18-19 / Ed.
Arrighetti. Torino, 1960).
4. ამის შესახებ უფრო ვრცლად იხ. ზარატუსტრას კომენტარები.
5. აურზაური (ფრ.).
6. აქ: ფილოსოფიური ყბედი.
7. გერმანული სიბრიყვე (ფრ.).
8. რადგან აქ მასში ძილის მომგვრელი ძალაა, რომლის ბუნება იმაშია, რომ
გრძნობები მიაძინოს. (მოლიერი, „მოჩვენებითი ავადმყოფი“).
9. ბოსკოვიჩი, რ. (1711-1787) - ბუნებისმეტყველი, რომელიც, ნიცშეს მტკიცებით,
იყო არა პოლონური, არამედ დალმატიური წარმომავლობისა. 1873 წელს ნიცშე
ბაზელში გაეცნო მის ნაშრომს: „Philosophiae naturalis. Theoria redacta ad unicam
legem virium in natura existentium“. Viennae, 1769.- 250
10. უაზრობამდე მიყვანა... თავისი თავის მიზეზი (ლათ.).
11. წინააღმდეგობა განსასაზღვრ სიტყვასა და განსაზღვრებას შორის (ლათ.).
12. შდრ. გოეთეს გამონათქვამი ეკერმანთან: „აუცილებელია, რომ ადამიანი
ბუნებით იყოს ისეთი, როგორიც უნდა იყოს, ხოლო კეთილი აზრები ჩვენს წინაშე
ისე წარმოდგებოდნენ, როგორც ღვთის შვილები: „ჩვენ ვართ აქ!“
13. მოქმედება - ეს მე ვარ (ფრ.).
14. ეს სქემა (შესაძლოა ფილოსოფიათა ერთგვარი პერიოდული ცხრილი)
პირველად აღმოჩენილ იქნა რუდოლფ შტაინერის მიერ ლექციათა კურსში
„ადამიანური და კოსმიური აზროვნება“, რომელიც დორნახში იქნა წაკითხული
1914 წელს. (Steiner R. Der menschliche und der kosmische Gedanke. Dornach. 1961).
15. საპირის და უორფის ლინგვისტური ფარდობითობის თეორიის თითქმის
სიტყვასიტყვითი განჭვრეტა.
16. ადამიანური ტანჯვის რელიგია (ფრ.).
17. არც ღმერთი, არც ბატონი (ფრ.).
18. თემა, რომელიც ღრმად განავითარა მთელ თავის შემოქმედებაში მარტინ
ჰაიდეგერმა.
19. გონების მიტანა მსხვერპლად (იტ.). გამოთქმა, რომელიც პოპულარულად იქცა
პაპის უბიწობის გამოცხადების შემდეგ (ბულა Inеffabilis, 1870).
20. ეს სამი სანსკრიტული სიტყვა ნიშნავს: განგის დინების სვლით (presto), კუს
სვლით (lento) და ბაყაყის სვლით (staccato).
21. ზნეობასა და ხელოვნებაში (ლათ.).
22. ხელმწიფე (იტ.).
23. მცირე ფაქტი (ფრ.).
24. ღმერთის ადვოკატი (ლათ.).
25. ელფერი (ფრ.).
26. ჭეშმარიტებას მხოლოდ იმისათვის ეძებს, რომ სიკეთე აკეთოს (ფრ.).
 151

27. იმისათვის, რომ კარგი ფილოსოფოსი იყო, უნდა იყო უემოციო, ცხადი,
ილუზიებისგან თავისუფალი. ბანკირი, რომელსაც გაუმართლა, ნაწილობრივ
ფლობს ხასიათს, რომელიც იმასაა მორგებული, რომ აღმოჩენები გააკეთოს
ფილოსოფიაში, ანუ ცხადად დაინახოს ის, რაც არის (ფრ.). სტენდალის ამ
სიტყვების ციტირებას ნიცშე ახდენს პ. მერიმეს „Notes et souvenirs“ მიხედვით
წიგნიდან: Stendhal. Correspondance inédite, précédée d'une introduction par Prosper
Mérimée. Paris, 1855.
28. დედანშია: „Katholizismus des Glaubens“.
29. განვლილი ტიპი (ფრ.).
30. თამამად ვთქვათ, რომ რელიგია არის ნორმალური ადამიანის პროდუქტი, რომ
ადამიანი ყველაზე მეტად მართალია, როდესაც ყველაზე მეტადაა რელიგიური და
ყველაზე მეტად სწამს დაუსრულებელი ბედისწერის... მხოლოდ მაშინ, როდესაც
ის კეთილია, სურს მას, რომ სათნოება იმთავით წესრიგს შეესაბამებოდეს,
მხოლოდ მაშინ, როდესაც ის არადაინტერესებული მზერით ჭვრეტს, სიკვდილს
ამაზრზენად და აბსურდულად მიიჩნევს. როგორ არ უნდა დავუშვათ, რო მ ასეთ
წუთებში ადამიანი ყველაზე კარგად ხედავს?.. რელიგიური სიბრიყვე
უპირატესად... (ფრ.).
31. მისტიური და ფიზიკური ერთიანობა (ლათ.).
32. აზრი, რომელიც, როგორც ჩანს, ფ. დოისენის მიერ არის ჩანერგილი, რომელიც
საგანგებოდ ამუშავებდა ამ თემას.
33. ღმერთის ბიწიერი წრე (ლათ.).
34. ღვთისმოსავი სიცრუე... ბიწიერი სიცრუე (ლათ.).
35. ჭეშმარიტ სიყვარულში სული სხეულს შემოეხვევა (ფრ.).
36. რიგიანი ქალი და ურიგო ქალი მათრახს საჭიროებენ (საკეტი, ნოველები).
37. ნურავის ავნებ და ვისაც შეგიძლია, დაეხმარე (ლათ.).
38. იგულისხმება ვ. გვინერი, ავტორი წიგნისა „Arthur Schopenhauer aus
persönlichem Umgange dargestellt“ (Leipzig, 1862).
39. დაუდევრობა, თავაშვებულობა (ფრ.).
40. წინ პლატონი, უკან პლატონი, შუაში კი უგნურება (ბერძ.). პაროდია სტროფზე
„ილიადადან“: „თავით ლომი, უკანალით ურჩხული, შუაში კი თხა“ (VI 181).
41. რაც სინათლეზე ხდება, ის წყვდიადშიც მოქმედებს (ლათ.).
42. ტაციტუსი. ისტორია V 8.
43. ზნეთა თავაშვებულობა (ლათ.).
44. საკუთარ ჭრილობათა დემონსტრირება (ფრ.).
45. εποχη (ბერძ.). მსჯელობის შეყოვნება, დაეჭვება. ცნება, რომელიც ჰუსერლის
ფენომენოლოგიაში იქნა აღორძინებული.
46. წარმავალი ნაშთები (ლათ.).
47. მარჯვე რამ, ძალისმიერი ილეთი (ფრ.).
48. თითქმის არაფერი მძულს (ფრ.).
49. ფრჩხილებში (ლათ.).
50. კეთილი ნება (ლათ.).
51. ხელოვნება ხელოვნებისთვის (ფრ.).
52. ეს ფატალური, ირონიული, მეფისტოფელური სული (ფრ.).
53. კანტის გამოთქმა. (კანტი, პროლეგომენები).
54. იგულისხმება ქ-ნი დე სტალი, ავტორი ერთ დროს პოპულარული წიგნისა „De
l’Allemagne“ (1810).
 152

55. ბურჟუაზიული უგნურება (ფრ.).

56. კეთილი ნების ადამიანი (ლათ.).
57. სავარაუდოდ, იგულისხმება 1771 წლის 27 აპრილით დათარიღებული წერილი.
58. ფართო სული (ფრ.).
59. ჩვენ მიდრეკილება გვაქვს აკრძალულისადმი (ლათ. - Ovid. Amores III 4, 17).
60. ეს სენატორი პოკოკურანტე (ფრ.). ვოლტერის „კანდიდის“ პერსონაჟი.
61. პირფერობა (ინგლ.).
62. კომფორტი და ფეშენებელობა (ინგლ.).
63. გენიისა და გონების გარეშე (ფრ.).
64. ოდნავ სახეცვლილი გამოთქმა შილერის „ვილჰელმ ტელიდან“.
65. დაე, დუმდეს ქალი ეკლესიაში... დაე, დუმდეს ქალი პოლიტიკაში... დაე,
დუმდეს ქალი ქალის შესახებ (ლათ.).
66. ჩემო მეგობარო, არაფრის უფლება მისცეთ თავს, გარდა სიგიჟისა, რომელიც
თქვენ დიდ სიამოვნებას მოგანიჭებთ (ფრ.).
67. ის ზევით იყურებოდა, მე კი მასში (იტ.). დანტესთან: „Beatrice in suso, ed io in lei
guardava“ (Paradiso, II 22).
68. ფაუსტი I 1112.
69. სტუდენტი კარლ ზანდი, რომელმაც 1819 წელს მწერალი კოცებუ მოკლა
რუსეთის სასარგებლოდ ჯაშუშობის ეჭვით.
70. სულიერება, გულისხმიერება (გერმ.).
71. ცხადად (ლათ.).
72. ფაუსტი I 573.
73. ნებისმიერი ეტიმოლოგია. სიტყვას tiusch, deutsch, რომელიც მოდის სიტყვიდან
diustisc (პოპულარული, სახალხო), არაფერი აქვს საერთო ზმნასთან täuschen
(მოტყუება).
74. „ფრაიშტუცი“ და „ობერონი“ - კ.მ. ფონ ვებერის (1786-1826) ოპერები. მარინერი,
გ.ა. (1795-1861) - გერმანელი კომპოზიტორი, ავტორი ოპერებისა „ჰანს ჰაილინგი“
და „ვამპირი“.
75. ნუ შემეხები (იოანე, 20:17).
76. ჰაინრიხ ფონ ზიბელი (1817-1895) - გერმანელი ისტორიკოსი და პოლიტიკოსი;
ჰაინრიხ ფონ ტრაიჩკე (1834-1896) გერმანელი ისტორიკოსი.
77. გაკეთებული საგანი... დაბადებული... გამოგონილი და გაფერადებული საგანი
(ლათ.).
78. მე მძულს ლოკი (ფრ.). შილერის წერილიდან გოეთესადმი 1803 წლის 30
ნოემბერს.
79. ფრანგული სული (ფრ.).
80. თანამედროვე სული (ფრ.).
81. რომანისტები... პარიზელი მოქეიფენი (ფრ.).
82. ფსიქოლოგიურ ავხორცობაში (ლათ.).
83. განსხვავება სიძულვილს შობს (ლათ.).
84. ჰორაციუსიდან: „განდევნი ბუნებას ფიწალით, ის მაინც დაგიბრუნდება“ (Epist.
I, 10, 24).
85. თანასწორთა შორის. (ლათ.).
86. პროგრესი მსგავსში (ლათ.).