Katedra i Zakład Chemii Medycznej

Ćwiczenie 3: Bufory
Wiele reakcji chemicznych i procesów biologicznych przebiega prawidłowo tylko przy
określonej wartości pH środowiska. Np.: pH soku żołądkowego wynosi około 1 i niewielkie zmiany
mogą być przyczyną zaburzenia trawienia. Wartość pH ma wpływ na wzrost roślin, drobnoustrojów,
aktywność enzymów oraz przebieg procesów przemysłowych. Mieszaniny, które posiadają zdolność
zachowania stałego pH, nazywane są buforami.
Roztwory buforowe (moderatory) mogą być mieszaninami:
1) słabych kwasów i ich soli z mocnymi zasadami, np. bufor octanowy: (CH3COOH + CH3COONa)
2) słabych zasad i ich soli z mocnymi kwasami, np. bufor amonowy:
(NH3·H2O + NH4Cl)
3) soli kwasów wieloprotonowych, np. bufor fosforanowy:
(NaH2PO4 + Na2HPO4)
4) bufor może także tworzyć substancja, w której budowie znajdują się zarówno grupy o charakterze
kwasowym, jak i zasadowym, np. białko może zawierać zasadowe grupy NH2 i kwasowe COOH
5) właściwości buforów mogą także wykazywać stężone roztwory mocnych kwasów lub mocnych
zasad.

Mechanizm działania i pH buforu octanowego

Bufor octanowy jest mieszaniną kwasu octowego (CH3COOH) i octanu sodu (CH3COONa).
Kwas octowy dysocjuje wg równania:
CH3COOH → CH3COO- + H+
a jego stała dysocjacji kwasowej ma postać
[H+] · [CH3COO-]
Ka =
[CH3OOH]
Dysocjację octanu sodu przedstawia równanie:
CH3COONa → CH3COO- + Na+
Jeżeli do tak sporządzonej mieszaniny dodamy mocnego kwasu, wówczas nadmiar jonów
wodorowych zostanie związany przez jony octanowe, a produktem reakcji będzie słabo zdysocjowany
kwas octowy:
CH3COO- + H+→ CH3COOH
Po wprowadzeniu mocnej zasady nadmiar jonów wodorotlenowych zostanie usunięty w wyniku
zajścia reakcji:
CH3COOH + OH-→ CH3COO- + H2O
Octan sodu jako mocny elektrolit zdysocjowany jest całkowicie. Dysocjacja słabego elektrolitu
kwasu octowego zostaje cofnięta wskutek wprowadzenia do roztworu dużej ilości jonów octanowych
pochodzących z dysocjacji CH3COONa. Stężenie molowe części niezdysocjowanej kwasu można
zatem uznać za równe jego całkowitemu stężeniu [CH3OOH] = Ca, natomiast stężenie jonów
octanowych za równe stężeniu soli [CH3OO-] = Cs.
Wzór na stałą dysocjacji przyjmie wtedy postać:
[H+] · Cs
Ka =
Ca
skąd
Ka · Ca
[H+] =
Cs
Podstawiając
pH = -log [H+] i pKa = -log Ka
otrzymujemy wzór na pH buforu octanowego, tzw. równanie Hendersona-
Hasselbalcha

-1-
 Katedra i Zakład Chemii Medycznej

Ca Cs
pH = pKa - log lub pH = pKa + log
Cs Ca

Mechanizm działania i pH buforu amonowego

Bufor amonowy jest mieszaniną amoniaku (NH3·H2O) i chlorku amonu (NH4Cl).
Amoniak ulega reakcji z wodą wg równania:
NH3 + H2O → NH4+ + OH-
Reakcję tę należy traktować jako swego rodzaju „dysocjację” amoniaku i w dalszych rozważaniach
stosować wzór na stałą dysocjacji
[NH4+] · [OH-]
Kb =
[NH3] · [H2O]
Ponieważ [H2O] w roztworze wodnym jest wielkością stałą, a zatem
[NH4+] · [OH-]
Kb =
[NH3]
Dysocjację chlorku amonu przedstawia równanie:
NH4Cl → NH4+ + Cl-
Jeżeli do tak sporządzonej mieszaniny dodamy mocnego kwasu, wówczas nadmiar jonów
wodorowych zostanie związany przez cząsteczki amoniaku, a produktem reakcji będzie jon amonowy:
NH3 + H+→ NH4+
Po wprowadzeniu mocnej zasady nadmiar jonów wodorotlenowych zostanie usunięty w wyniku
zajścia reakcji:
NH4+ + OH-→ NH3 + H2O
której produktem jest słabo dysocjujący amoniak.
Chlorek amonu jako mocny elektrolit zdysocjowany jest całkowicie. Dysocjacja słabego
elektrolitu, jakim jest amoniak, zostaje cofnięta wskutek wprowadzenia do roztworu dużej ilości
jonów amonowych pochodzących z dysocjacji NH4Cl.
Stężenie molowe części niezdysocjowanej amoniaku można zatem uznać za równe całkowitemu
stężeniu tej substancji [NH3] = Cb natomiast stężenie jonów amonowych za równe stężeniu soli
[NH4+] = Cs
Wzór na stałą dysocjacji przyjmie wtedy postać:
[OH-] · Cs
Kb =
Cb
skąd
Kb · Cb
-
[OH ] =
Cs
Podstawiając:
pOH = -log [OH-] i pKb = -log Kb
otrzymujemy wzór na pOH
Cb
pOH = pKb – log
Cs
a następnie na pH buforu amonowego
Cb
pH = 14 - pOH = 14 – pKb + log
Cs

-2-
 Katedra i Zakład Chemii Medycznej

Mechanizm działania i pH buforu fosforanowego

Bufor fosforanowy jest mieszaniną diwodorofosforanu(V) sodu (NaH2PO4) i wodorofosforanu(V)
sodu (Na2HPO4).
Drugi etap dysocjacji kwasu fosforowego(V) H3PO4 przedstawia równanie:
H2PO4- → HPO42- + H+
a jego druga stała dysocjacji kwasowej ma postać
[H+] · [HPO42-]
Ka2 =
[H2PO4-]
Dysocjację diwodorofosforanu(V) sodu przedstawia równanie:
NaH2PO4 → H2PO4- + Na+

natomiast wodorofosforanu(V) sodu

Na2HPO4 → HPO42- + 2Na+
Jeżeli do tak sporządzonej mieszaniny dodamy mocnego kwasu, wówczas nadmiar jonów
wodorowych zostanie związany przez jony HPO42-
HPO42- + H+ → H2PO4-
Po wprowadzeniu mocnej zasady nadmiar jonów wodorotlenowych zostanie usunięty w wyniku
zajścia reakcji:
H2PO4- + OH- → HPO42- + H2O
Ponieważ oba fosforany jako sole dobrze rozpuszczalne w wodzie są zdysocjowane całkowicie,
możemy przyjąć, że stężenie molowe jonów H2PO4- jest równe stężeniu NaH2PO4, natomiast stężenie
molowe jonów HPO42- jest równe stężeniu Na2HPO4.
Wzór na stałą dysocjacji przyjmie wtedy postać:
[H+] · [Na2HPO4]
Ka2 =
[NaH2PO4]
skąd
Ka2 · [NaH2PO4]
+
[H ] =
[Na2HPO4]
Podstawiając
pH = -log [H+] i pKa2 = -log Ka2
otrzymujemy wzór na pH buforu fosforanowego
[NaH2PO4] [Na2HPO4]
pH = pKa2 - log lub pH = pKa2 + log
[Na2HPO4] [NaH2PO4]

Pojemność buforowa
Ze wzorów na pH poszczególnych buforów wynika, że pH zależy jedynie od stosunku stężeń
poszczególnych składników a nie od wartości tych stężeń. Stężenia składników wywierają natomiast
wpływ na tzw. pojemność buforową (β). Jest to ilość moli mocnego kwasu lub mocnej zasady, która
powoduje zmianę objętości 1 dm3 buforu o jednostkę.

Δ HA Δ BOH
β= – β=
Δ pH Δ pH

Δ HA, Δ BOH – dodana ilość moli kwasu lub zasady do objętości 1 dm3 buforu
Δ pH – zmiana pH

-3-
 Katedra i Zakład Chemii Medycznej

CZĘŚĆ PRAKTYCZNA

Sporządzanie i pomiar pH buforu

1. Bufor węglanowy NaHCO3/Na2CO3

Sporządzić roztwory Na2CO3 i NaHCO3 o stężeniu 0,2 mol/dm3:
Roztwór A - 0,2-molowy roztwór Na2CO3.
Odważyć 2,12 g bezwodnego Na2CO3 lub 5,72 g Na2CO3·10H2O, przenieść odważkę na lejek
umieszczony w szyjce kolby miarowej o pojemności 100 cm3 i spłukać wodą. Mieszać do całkowitego
rozpuszczenia, a następnie uzupełnić wodą do kreski.
Roztwór B - 0,2-molowy roztwór NaHCO3.
Odważyć 1,68 g bezwodnego NaHCO3, przenieść odważkę na lejek umieszczony w szyjce kolby
miarowej o pojemności 100 cm3 i spłukać wodą. Mieszać do całkowitego rozpuszczenia, a następnie
uzupełnić wodą do kreski.
W celu otrzymania buforu o żądanym pH należy zmieszać w kolbie miarowej o pojemności 100
3
cm ilości roztworów A i B podane w tabeli 1 i uzupełnić wodą destylowaną do kreski.

Tabela 1.
pH Roztwór A [cm3] Roztwór B [cm3]
9,2 2,00 23,00
9,5 6,50 18,50
9,8 11,00 14,00
10,1 15,00 10,00
10,4 19,25 5,75

2. Bufor octanowy CH3COOH/CH3COONa wg Walpole’a

Sporządzić roztwory CH3COOH i CH3COONa o stężeniu 0,2 mol/dm3:
Roztwór A - 0,2-molowy roztwór CH3COOH.
Odmierzyć za pomocą pipety miarowej 1,15 cm3 lodowatego kwasu octowego, przenieść do kolby
miarowej o pojemności 100 cm3 i uzupełnić wodą do kreski.
Roztwór B - 0,2-molowy roztwór CH3COONa.
Odważyć 1,64 g bezwodnego CH3COONa, przenieść na lejek umieszczony w szyjce kolby miarowej o
pojemności 100 cm3 i spłukać wodą. Mieszać do całkowitego rozpuszczenia, a następnie uzupełnić
wodą do kreski.
Aby otrzymać bufor o żądanym pH należy zmieszać podane w tabeli 2 ilości roztworów A i B.

Tabela 2.
pH Roztwór A [cm3] Roztwór B [cm3]
3,6 18,5 1,5
4,0 16,4 3,6
4,4 12,6 7,4
4,8 8,0 12,0
5,2 4,2 15,8
5,6 1,9 18,1

-4-
 Katedra i Zakład Chemii Medycznej

3. Bufor fosforanowy KH2PO4/Na2HPO4 wg Michaelisa

Sporządzić roztwory KH2PO4 i Na2HPO4 o stężeniu 1/15 mol/dm3:
Roztwór A – 1/15-molowy roztwór KH2PO4.
Odważyć 0,91 g bezwodnego KH2PO4, przenieść odważkę na lejek umieszczony w szyjce kolby
miarowej o pojemności 100 cm3 i spłukać wodą. Mieszać do całkowitego rozpuszczenia, a następnie
uzupełnić wodą do kreski.
Roztwór B – 1/15-molowy roztwór Na2HPO4.
Odważyć 1,19 g Na2HPO4·2H2O lub 2,39 g Na2HPO4·12 H2O, przenieść odważkę na lejek
umieszczony w szyjce kolby miarowej o pojemności 100 cm3 i spłukać wodą. Mieszać do całkowitego
rozpuszczenia, a następnie uzupełnić wodą do kreski.
Aby otrzymać bufor o żądanym pH należy zmieszać podane w tabeli 3 ilości roztworów A i B.
Tabela 3.
pH Roztwór A [cm3] Roztwór B [cm3]
5,59 19,0 1,0
6,24 16,0 4,0
6,98 8,0 12,0
7,38 4,0 16,0
7,90 1,0 19,0
8,30 - 20,0

Oznaczanie pH nieznanego roztworu

Wykonanie:
Należy dokonać pomiaru pH otrzymanego roztworu stosując podane niżej metody:
1. Za pomocą papierka wskaźnikowego – pomiar wstępny z dokładnością do jednej jednostki
pH
Umieścić na szkiełku zegarkowym uniwersalny papierek wskaźnikowy zwilżony kroplą
badanego roztworu przeniesioną przy pomocy czystej bagietki i pozostawić na około 30 sekund.
Porównać barwę papierka ze skalą barw i ustalić pH.
2. Za pomocą wskaźnika - pomiar z dokładnością do 0,3–0,4 jednostki pH
Znając przybliżoną wartość pH otrzymanego roztworu sporządzić cztery bufory tak dobrane, aby
pH roztworu badanego znajdowało się w środku wybranego zakresu. Do każdego buforu oraz do
roztworu badanego dodać taką samą ilość wskaźnika, którego zakres zmiany barwy obejmuje pH
sporządzonych buforów. Porównać barwę roztworu badanego z barwami sporządzonych buforów o
znanym pH. Roztwory o tej samej barwie posiadają zbliżone wartości pH.
3. Za pomocą pH-metru - pomiar z dokładnością do 0,05 jednostki pH
Najdokładniej można zmierzyć pH roztworu za pomocą pH-metru. W urządzeniu tym
najważniejszy element stanowi tzw. elektroda kombinowana, którą należy umieścić w badanym
roztworze. Stanowi ją ogniwo składające się z dwóch połączonych ze sobą elektrod: pierwsza jest tzw.
elektrodą wskaźnikową, której potencjał zależny jest od pH roztworu, druga jest elektrodą
porównawczą o potencjale stałym, niezależnym od pH. Elektroda kombinowana jest połączona z
woltomierzem, który pozwala zmierzyć siłę elektromotoryczną (SEM) takiego ogniwa. Urządzenie to
posiada wbudowany układ elektroniczny dokonujący obliczeń pozwalających wyznaczyć pH
badanego roztworu na podstawie wartości zmierzonego SEM.

Pomiar pojemności buforowej buforu octanowego

1. Wyznaczanie pojemności buforowej wobec zasady

UWAGA! Pomiarów pH należy dokonywać z dokładnością do 0,01 jednostki.

Zmierzyć pH roztworu HCl o stężeniu ok. 10-4 mol/dm3 za pomocą pH-metru. Następnie do kolby
stożkowej Erlenmayera o pojemności 25 cm3 odmierzyć 10 cm3 HCl o stężeniu ok. 10-4 mol/dm3.

-5-
 Katedra i Zakład Chemii Medycznej

Dodać 8 kropli czerwieni metylowej i dodawać z biurety roztwór NaOH o stężeniu 0,1 mol/dm3 do
zmiany barwy z różowej na jasnożółtą utrzymującej się po zamieszaniu.
Uwaga! Zmiana barwy może nastąpić już po dodaniu 1-2 kropli roztworu NaOH.
Za pomocą pH-metru zmierzyć pH po dodaniu NaOH (przelać roztwór do zlewki o pojemności
25 cm3. Uzyskane wyniki umieścić w tabeli.

Kwas solny o stężeniu 10-4 mol/dm3

pH początkowe
ilość NaOH o stężeniu 0,1 mol/dm3, która
spowodowała zmianę barwy
pH końcowe
wniosek:

Zmierzyć pH buforu octanowego o pH ok. 4 za pomocą pH-metru. Do kolby stożkowej Erlenmayera

o pojemności 25 cm3 odmierzyć 10 cm3 buforu octanowego o pH ok. 4. Dodać 8 kropli czerwieni
metylowej a następnie dodawać z biurety roztwór NaOH o stężeniu 0,1 mol/dm3 do zmiany barwy z
różowej na jasnożółtą utrzymującej się po zamieszaniu. Odczytać dodaną ilość cm3 (V) roztworu
NaOH i zmierzyć pH po dodaniu NaOH (przelać roztwór do zlewki o pojemności 25 cm3).

Obliczyć pojemność buforową:

na 10 cm3 buforu zużywa się - V cm3 roztworu NaOH (c = 0,1 mol/dm3)
na 1000 cm3 buforu zużywa się - x cm3 roztworu NaOH (c = 0,1 mol/dm3)
1000 · V
x = = 100 V
10
x · 0,1 100 V · 0,1
ilość moli NaOH (ΔNaOH) = = = 0,01 V
1000 1000

ΔNaOH 0,01 V
Pojemność buforowa wobec zasady β = =
ΔpH ΔpH
ΔpH - różnica pomiędzy wartością pH przed dodaniem NaOH o stężeniu 0,1 mol/dm3 i po
dodaniu NaOH o stężeniu 0,1 mol/dm3
ΔpH = pH po dodaniu zasady - pH przed dodaniem zasady

Wyniki umieścić w tabeli

Bufor octanowy o pH 4
pH początkowe
ilość NaOH o stężeniu 0,1 mol/dm3, która
spowodowała zmianę barwy
pH końcowe

pojemność buforowa
wniosek:

2. Wyznaczanie pojemności buforowej wobec kwasu

-6-
 Katedra i Zakład Chemii Medycznej

Zmierzyć pH roztworu HCl o stężeniu ok. 10-4 mol/dm3 za pomocą pH-metru. Do kolby stożkowej
Erlenmayera o pojemności 25 cm3 odmierzyć 10 cm3 HCl o stężeniu 10-4 mol/dm3. Dodać 8 kropli
błękitu bromofenolowego i dodawać z biurety roztwór HCl o stężeniu 0,1 mol/dm3 do zmiany barwy z
brązowo-fioletowej na żółtą utrzymującej się po zamieszaniu.
Uwaga! Zmiana barwy może nastąpić już po dodaniu 1-2 kropli roztworu HCl.
Za pomocą pH-metru zmierzyć pH po dodaniu HCl (przelać roztwór do zlewki o pojemności
25 cm3).

Wyniki umieścić w tabeli

Kwas solny o stężeniu 10-4 mol/dm3
pH początkowe
ilość HCl o stężeniu 0,1 mol/dm3, która
spowodowała zmianę barwy
pH końcowe
wniosek:

Zmierzyć pH buforu octanowego o pH ok. 4 za pomocą pH-metru. Do kolby stożkowej Erlenmayera

o pojemności 25 cm3 odmierzyć 10 cm3 buforu o pH ok. 4. Dodać 8 kropli błękitu bromofenolowego i
dodawać z biurety roztwór HCl o stężeniu 0,1 mol/dm3 do zmiany barwy z brązowo-fioletowej na
żółtą utrzymującej się po zamieszaniu. Odczytać dodaną ilość cm3 (V) roztworu HCl i zmierzyć pH po
dodaniu HCl (przelać roztwór do zlewki o pojemności 25 cm3).

Obliczyć pojemność buforową:

na 10 cm3 buforu zużywa się - V cm3 roztworu HCl (c = 0,1 mol/dm3)
3
na 1000 cm buforu zużywa się - x cm3 roztworu HCl (c = 0,1 mol/dm3)
1000 · V
x = = 100 V
10
x · 0,1
ilość moli HCl (ΔHCl) = = 0,01 V
1000

ΔHCl 0,01 V
Pojemność buforowa wobec kwasu β = − = −
ΔpH ΔpH

ΔpH - różnica pomiędzy wartością pH przed dodaniem HCl o stężeniu

0,1 mol/dm3 i po dodaniu HCl o stężeniu 0,1 mol/dm3
ΔpH = pH po dodaniu kwasu - pH przed dodaniem kwasu

Wyniki umieścić w tabeli

Bufor octanowy o pH 4
pH początkowe
ilość HCl o stężeniu 0,1 mol/dm3, która
spowodowała zmianę barwy
pH końcowe

pojemność buforowa

-7-
 Katedra i Zakład Chemii Medycznej

wniosek:

-8-