Lingua e sociedade na historia do Brasil

MARCOS BAGNO

O
Brasil abrangue vencia dunha lingua de-
unha área de máis pende dun número míni-
de oito millóns mo de cen mil falantes. As
de quilómetros cadrados, linguas indíxenas con
o que o converte no quin- maior número de falantes
to país máis extenso do actualmente son o tikuna
mundo. Nese vasto terri- e o guaraní, con pouco
torio —case dúas veces máis de trinta mil falantes
meirande ca o da Unión cada unha. Moitas etnias
Europea— viven por perderon a súa lingua ori-
volta de cento noventa xinal e hoxe son falantes
millóns de persoas, o que exclusivas do portugués
torna o Brasil o quinto brasileiro.
país máis populoso do Ademais das linguas
planeta. Por mor desas indíxenas, co portugués
magnitudes, o Brasil brasileiro conviven diver-
tamén é a maior nación sas linguas de orixe euro-
de lingua románica, unha pea e asiática, traídas
vez que o portugués brasi- polos inmigrantes que se
leiro é hexemónico en estableceron no Brasil a
todo o territorio, malia a partir do inicio do século
existencia doutras duas- XIX, despois da indepen-
centas linguas, cuxos dencia (1822). Na rexión
falantes apenas suman por Sur e Sudeste salientan os
xunto o dous por mil do descendentes de alemáns e
total da poboación. italianos falantes de dife-
Das linguas que coe- rentes dialectos, algúns
xisten co portugués brasi- dos cales hoxe xa desapa-
leiro, cerca de cento recidos nos territorios
oitenta son idiomas indíxenas (unha décima europeos de orixe, como o pomerano, que sobre-
parte das que se falaban no territorio brasileiro vive unicamente en áreas do estado do Espírito
no inicio da colonización), falados por un total Santo. Outro fluxo importante de inmigrantes é
de case douscentos mil descendentes dos primei- o dos xaponeses, que comezaron a chegar en
ros habitantes do territorio —sobreviventes 1908 sobre todo ao estado de São Paulo, e que
dunha longa historia de exterminio sistemático fan do xaponés, nos días de hoxe, a segunda lin-
practicado durante os catro séculos de coloniza- gua máis falada no Brasil, con case medio millón
ción e, en boa medida, perpetuada ata hoxe na de falantes. Máis recentemente, coreanos e chi-
forma dunha situación social de extrema indi- neses tamén pasaron a integrar a sociedade brasi-
xencia e de exclusión absoluta. No ano de 2005, leira, sobre todo nas grandes cidades. Grandes
por caso, ducias de rapaces e rapazas da etnia continxentes de libaneses tamén se fixaron en
Guaraní-Kaiowá morreron de desnutrición no diferentes zonas do Brasil, de modo que hoxe
estado do Mato Grosso do Sul. No estado do existen máis brasileiros de orixe libanesa ca cida-
Amazonas (e mais noutros) a falta de perspectivas dáns da República do Líbano. Moi cedo integra-
leva a moitos adolescentes indios a cometer sui- dos na cultura brasileira máis xeral, fan pouco
cidio. Das cento oitenta linguas indíxenas brasi- uso da variedade libanesa do árabe. Máis vivo é o
leiras, cento dez teñen menos de catrocentos árabe falado polos moitos palestinos que viven
falantes, e a media é de menos de douscentos por nos estados do sur (sobre todo no Paraná), que
lingua. Os estudosos consideran que a sobrevi- manteñen intenso contacto coa súa terra de
110
 O ESPELLO DAS LETRAS

orixe. Hai tamén centros de inmigración locali- Marcos Bagno. Nado en Catagueses (Minas Gerais), viviu en Salvador,
zada de poloneses, ucraínos, suízos e finlandeses, Rio de Janeiro, no Recife e São Paulo, actualmente traballa e reside en
entre outros, onde se preserva a lingua, embora Brasilia. Formouse en Letras pola Universidade Federal de Pernambuco,
moito máis como un aspecto do folclore local do onde tamén obtivo o seu título de Mestre en Lingüística. É doutor
que propiamente como un idioma vivo de inter- en Filoloxía e Lingua Portuguesa pola Universidade de São Paulo,
acción social. O contributo de todos eses pobos e profesor de Lingüística no Instituto de Letras da Universidade
diferentes é recoñecido e valorizado como unha de Brasilia. Publicou, entre outros libros, A língua de Eulália: novela
das principais riquezas da nosa cultura. No plano sociolingüística (1997), Preconceito lingüístico: o que é, como se faz
lingüístico, secomasí, a presenza dese gran núme- (1999), Dramática da língua portuguesa (2000), Português e brasileiro?
ro de inmigrantes non exerceu influencia consi- Um convite à pesquisa (2001), Língua materna: letramento, variação
derábel sobre o português brasileiro na súa estru- e ensino (2002), A norma oculta (2003). Tamén é autor de obras
tura, limitándose a algúns trazos de prosodia literarias, con especial atención á literatura infantil e xuvenil; en 1988
local e, evidentemente, ao léxico. recibiu o premio Nestlé de Literatura brasileira, e en 1989 o premio
Nos case dezaseis mil quilómetros de fronteiras Carlos Drummond de Andrade de Poesía. Traduciu ducias de títulos
terrestres cos países veciños, o portugués brasileiro científicos, filosóficos e literarios, de autores como Balzac, Voltaire,
vive en contacto con outras linguas, sobre todo co H. G. Wells, Sartre ou Oscar Wilde.
español, falado en sete dos dez países limítrofes.
Nesas áreas fronteirizas é moito máis importante a
penetración do portugués en terras estranxeiras cá
do español en terras brasileiras. Exemplo moi claro
disto é a existencia en territorio do Uruguai, sobre
todo nas zonas rurais próximas á fronteira co Bra-
sil, dun importante número de falantes dos cha-
mados “dialectos portugueses do Uruguai”
(DPU), extremamente diversificados e só moi
recentemente valorizados como obxecto de estudo
científico e como trazo de identidade local. No
extremo norte do Brasil, nas proximidades coa
Güiana Francesa, fálase un crioulo de base france-
sa, o patoá, feito descoñecido pola inmensa maio-
ría da poboación brasileira.
A pesar de ser recoñecido como un dos oito
países que, por xunto, abrigan no seu territorio
metade das linguas faladas en todo o mundo (os
outros sete son a India, Indonesia, Papúa-Nova
Guiné, Nixeria, Camaróns, México e Australia),
esas máis de duascentas linguas suman, ao todo,
como xa se mencionou, menos do dous por mil
da poboación brasileira. Con iso, o portugués
brasileiro é, de feito, a lingua maioritaria e hexe-
mónica, o que contribúe para a ilusión de mono-
lingüismo que constitúe unha das crenzas máis
fortemente arraizadas na cultura brasileira.

A cuestión da lingua brasileira

Un feito marcante da nosa historia colonial, no
campo da política lingüística, foi a decisión do
111
 primeiro ministro portugués Marqués de Pom-
bal, en 1757, de prohibir o ensino de calquera
outra lingua en territorio brasileiro que non fose
a portuguesa. De feito, durante a maior parte do
período colonial no Brasil a lingua portuguesa foi
de uso minoritario: as linguas realmente máis
empregadas por toda a poboación (incluíndo os
descendentes de portugueses) eran o tupí —no
actual estado de São Paulo— e o tupinambá —en
toda a costa brasileira, do litoral paulista ata o
litoral amazónico. Trátase de dúas linguas estrei-
tamente aparentadas entre si. A medida do Mar-
qués de Pombal quería atinxir sobre todo a prác-
tica pedagóxica dos padres xesuítas, que
utilizaban a lingua xeral amazónica de base tupi-
nambá para catequizar os indios brasileiros. Por
sinal, o padre José de Anchieta escribiu e publi-
cou (en 1595) a obra Arte de gramática da lingua
máis usada na costa do Brasil, un estudo moi
valioso da lingua tupinambá. O decreto de Pom-
bal constitúe o primeiro exemplo dos proce-
dementos autoritarios que caracterizarán as po-
líticas lingüísticas no Brasil a partir daquela.
O portugués só se tornou a lingua maioritaria do
noso pobo despois dun longo proceso de repre-
sión sistemática, incluíndo o exterminio físico de
falantes doutras linguas.
Despois da independencia, a pequena elite
intelectual pasará a enredar coa cuestión da “lin-
gua brasileira”. A polémica arrastrarase por longo
tempo e non se pode dicir que estea rematada,
aínda que hoxe en día se desenvolve con base en
teorías científicas máis consistentes, ao contrario
do que sucedeu ao longo do século XIX e boa
parte do XX, cando a discusión foi emprendida
en gran parte por non especialistas.
Convén destacar que nas súas diferentes fases
esas discusións sobre a “lingua brasileira” se pro-
duciron todas dentro dun pequeno círculo de
letrados —esencialmente masculino, branco e
oligárquico—, de dimensións ínfimas en relación
ao restante da poboación, constituída por mulle-
res (que tiñan acceso nulo ou restrinxido a unha
educación formal), por millóns de escravos
negros (destituídos do seu estatuto de seres
humanos), e dos numerosos grupos étnicos e
estratos sociais desfavorecidos que desde sempre
constituíron a esmagadora maioría do pobo bra-
sileiro. Así, os apelos afervoados a prol da “lingua
brasileira” compartillaban, no fondo, o mesmo
espírito elitista e conservador dos seus supostos
adversarios, os defensores intransixentes da idea
de que brasileiros e portugueses falan a “mesma”
lingua. Así é que nunca se fará a defensa das
112
características lingüísticas das variedades idiomá-
ticas estigmatizadas, usadas pola maioría non
branca da populación.
O caso de José de Alencar (1829-1877) ofré-
cenos un exemplo perfecto de todo iso. A lingua
que o noso máis importante escritor do período
romántico defende é, á derradeira, tan “brasilei-
ra” coma o “indio” que retrata nos seus romances
—un indio idealizado, de espírito nobre e puro,
o prototipo do “bo salvaxe”. Non estraña, por
tanto, que deixe escrito que “non se pretende que
toda innovación sexa boa: deféndese a idea do
progreso da lingua, non o abuso que a acompa-
ña”.
A loita de Alencar e doutros que virían des-
pois del a prol da validación de polo menos
algunhas características da lingua portuguesa
aquí falada non tivo repercusión no ensino. É por
iso que me referín a esa polémica como un diver-
timento da nosa elite intelectual. No círculo máis
amplo das relacións sociais, incluso educacionais,
nunca se viu abalado o prestixio de feito da
norma-padrón portuguesa.
Ese mantemento do status privilexiado dunha
norma lusitanizante entre nós é coherente co
cadro xeral da formación histórica da nosa socie-
dade. Conforme escribe Carlos Alberto Faraco1,
[...] a lusitanización progresiva da norma escri-
ta, nun período de 65 a 70 anos [1824-1892],
encaixa perfectamente no proxecto político da
elite brasileira pos-independencia de construír
unha nación branca e europeizada, o que sig-
nificaba, entre outros moitos aspectos, distan-
ciarse e diferenciarse do vulgo [...], isto é, da
poboación etnicamente mista e daquela de
ascendencia africana, que constituían, sen
dúbida, un atranco maior para aquel proxecto.
De feito, aínda hoxe, pasados case dous séculos
de independencia política, a sociedade brasileira
conserva moito da súa estrutura colonial anterior
a 1822. A independencia, a final, foi tramada de
arriba abaixo, nun movemento que veu caracteri-
zando moitos dos principais eventos políticos da
nosa historia. A ausencia da participación popu-
lar en importantes momentos históricos (como a
independencia, a proclamación da República
etc.) revela o abismo que sempre existiu entre a
inmensa maioría do pobo e a pequena elite
dominante, abismo que se perpetúa ata hoxe nun
país que presenta algúns dos máis graves índices
de inxustiza social de todo o planeta, a carón
dunha economia clasificada entre as vinte maio-
res do mundo. Esa pesada herdanza colonial,
evidentemente, tamén ten os seus efectos sobre a
definición da norma-padrón brasileira e dos
demais problemas que envolven a lingua portu-
guesa e todas as outras moitas linguas faladas no
país.
A idea mesma, amplamente difundida e acep-
tada, de que o Brasil é unha nación monolingüe
(unha “unidade na diversidade”) tamén se enca-
dra comodamente nun proxecto de negar, pura e
simplemente, a existencia daquilo que non per-
tence ás elites, nun proceso ideolóxico de oculta-
mento e apagamento dos conflitos sociais provo-
cados pola realidade das innúmeras situacións
pasadas e presentes de multilingüismo.
Todos eses fenómenos característicos da nosa
formación histórica e social ofrecen un cadro
explicativo para a nidia situación de conflito lin-
güístico que se verifica entre nós no tocante á lin-
gua das camadas privilexiadas da poboación:
dunha banda, temos a norma-padrón lusitani-
zante, ideal de lingua abstracto, usado como ver-
dadeiro instrumento de represión e policiamento
dos usos lingüísticos; da outra, temos as diversas
variedades prestixiadas, usos reais da lingua por
parte das clases sociais urbanas con escolaridade
superior completa.
Sabemos que o portugués brasileiro falado
(incluso nas súas variedades prestixiadas) preser-
va, nas súas grandes liñas, trazos gramaticais
(fonéticos, morfosintácticos, lexicais) caracterís-
ticos do chamado portugués clásico, designación
que os historiadores da lingua aplican ao período
comprendido entre os séculos XVI e XVIII. Así,
cabe preguntar: por que a norma-padrón lingüís-
tica brasileira non se basea no portugués clásico,
que ten máis que ver con ela, e se inspira, pola
contra, no portugués moderno, que é a lingua
dos portugueses, e que se constituíu a partir do
século XVIII? A resposta atópase no xa amenta-
do proxecto europeizante da nosa elite: o seu
devezo por se afastar de todo o que viñese do
“vulgo” e de aproximarse ao máximo ao ideal
europeo levouna a negar a súa propia lingua ver-
nácula e a buscar unha identidade lingüística do
outro lado do Atlántico.
Pasada a súa fase romántica inicial, o pulo do
nacionalismo elitista no atinxente á lingua aca-
bou vencido polo proxecto europeizador maior
da oligarquía, sobre todo co ascenso intelectual
do Parnasianismo, marcado polo preciosismo
sintáctico e lexical —unha vez que nesa escola
literaria, máis que nunca, calquera elemento 1 “Norma-padrão brasileira: desembarazando alguns nós”, en Bagno, M.
“popular” debía ser evitado de vez. (org.), Lingüística da norma, Loyola, São Paulo, 2002, p. 34.
113
 A nosa sociedade tense caracterizado desde sempre por exhibir unha cultura
moito máis centrada nas prácticas orais do que nas prácticas librescas que xiran
en torno dos xéneros textuais escritos máis prestixiados
O apoxeo desa fase de culto a unha norma
lusitanizante concretízase, mesmo fisicamente,
na creación da Academia Brasileira de Letras
(ABL) en 1896, que tivo entre os seus fundado-
res varios dos máis sobranceiros representantes da
escola parnasiana entre nós. Como toda institu-
ción do seu xénero, imitación do modelo aristo-
crático-absolutista da Academia Francesa (funda-
da en 1635, no apoxeo do réxime que sería
deposto pola Revolución en 1789), a ABL per-
petúa ata hoxe aquel espírito de “defensa” da
“lingua” (isto é, da norma-padrón tradicional
lusitanizada) contra toda “corrupción” provocada
polo (ab)uso do idioma por parte do “vulgo”.
No inicio do século XX vólvese acender a
polémica en torno da “lingua brasileira”, nova-
mente desfechada por un movemento estético-
literario, o Modernismo. Do mesmo xeito que
no período romántico, a defensa do “brasileiro”
será protagonizada en gran parte por persoas des-
vencelladas tanto da pesquisa lingüística sistemá-
tica canto da práctica docente e ben máis intere-
sadas en cuestións de vangardismo estético, de
definición dunha identidade nacional, de apro-
veitamento do folclore (sobre todo o folclore de
raíz indíxena e africana) etc. A defensa da “lingua
brasileira”, outra volta, permanecerá cinxida ás
esferas da intelectualidade, sen practicamente
ningunha influencia na vida dos cidadáns
comúns, e mais dos poucos que tiñan acceso á
escola que, como xa se mencionou, só se preocu-
paban de inculcar unha norma lingüística con-
servadora, ensinada cos mesmos procedementos
filolóxicos e coa mesma didáctica con que se
ensinou durante séculos a lingua latina no Occi-
dente: o portugués era analizado, disecado e
“reconstituído” como se fose unha lingua morta,
preservada só en textos “clásicos”, examinados
frase por frase —procedementos didácticos que,
infelizmente, aínda perduran en moitas escolas
brasileiras no dealbar do século XXI.
Norma lingüística e escolarización
Ese reducido acceso á escola explica por que o
coñecemento/uso da “norma culta”, isto é, da
norma-padrón (rotulada, no noso imaxinario
114
nacional, co propio nome da lingua: “portu-
gués”), non se espallou de maneira intensa e
extensa pola nosa sociedade. Alén de soar como
unha “lingua estranxeira” para a maioría dos bra-
sileiros (e máis aínda para os brasileiros orixina-
rios das clases sociais desfavorecidas), ese padrón
sempre estivo intimamente vencellado coa escri-
ta máis monitorada, usada para fins estetizantes e
retóricos. Como o acceso á escrita se fai primor-
dialmente a través da escolarización formal, só
aquel continxente mínimo de brasileiros que
podía frecuentar as aulas entraba en contacto con
esa norma cultuada. A nosa sociedade, por iso,
tense caracterizado desde sempre por exhibir
unha cultura moito máis centrada nas prácticas
orais do que nas prácticas librescas que xiran en
torno dos xéneros textuais escritos máis prestixia-
dos. O Brasil presenta un dos máis elevados índi-
ces mundiais de analfabetismo pleno e funcional,
ademais de índices baixísimos de escolarización
formal. Ata hoxe, mesmo entre as clases abasta-
das, o hábito de mercar (e ler) libros é sumamen-
te restrinxido.
Alén diso, nun país con distribución de renda
(e de educación formal) tan desequilibrada, a
norma-padrón representa un ben cultural vir-
tualmente inaccesíbel para a inmensa maioría da
poboación, deixada á marxe da escola e da cultu-
ra libresca. En efecto, os criterios que fixan o sta-
tus social no Brasil son extremamente ríxidos,
case inflexíbeis, e a mobilidade social é moi limi-
tada, a comezar pola propia cor da pel do cida-
dán: os negros brasileiros, se fosen considerados
como un país independente, constituirían unha
das nacións máis pobres do mundo, con niveis de
desenvolvemento humano inferior ao de moitos
países miserentos de África.
A historia da educación no Brasil é un factor
máis que explica por que é tan reducida a apro-
piación da norma-padrón por cada vez máis cida-
dáns. Mesmo as oligarquías nacionais tardaron en
ter un acceso doado e amplo á cultura letrada
máis elitizada. Abonda lembrar que a primeira
institución brasileira de ensino superior, a Facul-
dade de Dereito de São Paulo, foi creada soamen-
te en 1827, nun contraste agudo coa América de
colonización española, que xa en 1538 contaba
coa Universidade de Santo Domingo, en 1551 coa
Universidade San Marcos no Perú e, dous anos
máis tarde, a de México. Cando o remate do pe-
ríodo colonial, existían 23 universidades en fun-
cionamento nas antigas posesións españolas en
América. Outro feito merecente de destaque: soa-
mente en 1808, data de fundación da Impresão
Régia no Rio de Janeiro, ten inicio a industria grá-
fica no país, despois de séculos de prohibición
explícita, por parte do goberno de Portugal, de
imprimir, fose o que fose, en terras brasileiras.
Aínda así, levará case un século e medio para se
transformar nunha verdadeira industria editorial.
É doado deducir que durante tres séculos había
moi pouco material escrito para ser lido, alén de moi
pouca xente capaz de ler.
No decorrer do século XX, a pesar da tentati-
va (amplamente frustrada) da escola e doutras
institucións de imporen e preservaren un padrón
de lingua totalmente lusitanizado, fica nidio e
evidente que a lingua que realmente serve de ins-
trumento de interacción social dos brasileiros,
mesmo dos que pertencen ás camadas medias e
altas da poboación, a lingua que de feito pode ser
clasificada de materna, é un portugués brasileiro
moi diferente do portugués falado en Portugal e
máis aínda da norma-padrón tradicional. É un
portugués brasileiro vivo e dinámico que partici-
pa, interfire, inflúe na construción e constitución
da nosa sociedade, cada vez máis complexa e
multifacética. É ese portugués brasileiro —xa
con esta designación técnica— o que será obxec-
to, a partir da década de 1970, da pesquisa cien-
tífica sistemática suscitada pola acollida nos
nosos medios universitarios das teorías e meto-
doloxías da ciencia lingüística moderna. Unha
das maiores contribucións da pescuda científica
foi, sen dúbida, revelar a gran distancia que exis-
te entre a norma-padrón, que poboa o imaxina-
rio nacional como representación idealizada
dunha lingua “certa”, e a lingua tal como real-
mente é empregada e recreada polo noso pobo.
A norma-padrón, que nunca deu transposto os
límites dunha restrinxida parcela da elite intelec-
tual máis conservadora no tocante á lingua, ve o
seu uso cada vez máis reducido e limitado a
manifestacións sociais extremamente formaliza-
das, case rituais.
Canto á difusión dese padrón conservador
por parte da escola, non puido contar co auxilio
da chamada “democratización” do ensino, oco-
rrida no Brasil a partir da segunda metade do
século XX. Esa “democratización” significou,
basicamente, unha radical mudanza cuantitativa
115
 Existe ou non unha lingua brasileira? A resposta a esta cuestión escapa das mans
dos lingüistas, por máis que estes coiden ser os únicos especialistas capaces de respondela
no sistema educativo brasileiro, acompañada dun
igualmente radical empeoramento cualitativo das
nosas escolas públicas. Durante moito tempo
reservada aos fillos das clases privilexiadas urba-
nas, a presión social fixo que a escola pública se
abrise para acoller os fillos de pais analfabetos e
pobres oriundos da zona rural que se instalaban
sobre todo nas periferias das cidades. Esa incor-
poración do alumnado pobre ás escolas públicas
levou as clases medias e altas, receosas do contac-
to co “vulgo”, a transferir os seus fillos para as
institucións de ensino privado. A escola pública
ficou literalmente relegada ás camadas despresti-
xiadas da poboación, desprestixio que se transfe-
riu igualmente para a propia actividade docente.
Nun país, como xa vimos, de tradición cultural
marcadamente elitista, iso representou tamén, da
parte dos diferentes gobernos, comprometidos
(polo menos ata agora) cos intereses das camadas
dominantes, un resoluto desleixo cara ás cues-
tións máis serias da educación pública.
A escola pública brasileira, neste limiar do
século XXI, presenta un cadro de notábel dete-
rioro desde o ensino fundamental ata as universi-
dades, que atravesan aguda crise. De resto, nin
sequera no mero plano cuantitativo as políticas
educativas foron ben sucedidas. Estatísticas ofi-
ciais reportan que en 1991 só 55,3 por cento dos
mozos entre 15 e 17 anos estaban frecuentando
a escola. Canto máis alta a faixa etaria, menor a
presenza dos brasileiros no sistema educativo: no
ano 2000, dos mozos de 18-19 anos apenas 50,3
por cento estaban na escola; de 20 a 24 anos, o
26,5 por cento. O acceso ao ensino superior é
aínda máis restrito: soamente o 5 por cento dos
brasileiros matriculados en institucións de ensino
en 1999 frecuentaban un curso superior. Eses
mesmos datos mostran que unicamente o 15 por
cento dos brasileiros teñen de 8 a 10 anos de
estudo, isto é, concluíron a escolaridade básica.
Diante desa acelerada retracción do xa exiguo
espazo social reservado á inculcación e mante-
mento en uso da norma-padrón, e diante tamén
da sempre renovada crítica á doutrina gramatical
tradicional por parte das teorías lingüísticas
modernas, era doado prever “que os sectores máis
reaccionarios da intelectualidade saísen en defen-
sa do estereotipo ameazado [...] apuntando o
período de predomínio do ensino gramatical
116
como unha especie de paraíso perdido”2. A pan-
tasma do Marqués de Pombal asómbranos de
novo: nos últimos anos temos presenciado, no
Brasil, un recrudecemento de actitudes de puris-
mo lingüístico ultraconservador que atopan os
seus voceiros privilexiados nos medios de comu-
nicación. Realmente, e infelizmente, os media
brasileiros son hoxe os principais responsábeis da
preservación e divulgación do preconcepto lin-
güístico máis explícito.
No entanto, a pesar do empeño dos medios e
dalgúns sectores máis conservadores en preservar
a ferro e lume a norma-padrón tradicional, é
imposíbel realizar o proxecto de transformar esa
“lingua” idealizada no verdadeiro modelo de refe-
rencia incluso para as camadas privilexiadas da
poboación. A historia dos pobos e das linguas
demostra claramente que non hai xeito de impe-
dir o esvaecemento de formas lingüísticas antigas
e a súa substitución por novas maneiras de falar.
É inevitábel que a distancia entre a lingua dos
brasileiros e a lingua dos portugueses se afonde e
se amplíe cada vez máis e tamén entre unha
norma-padrón artificial e arbitraria e a lingua
efectivamente empregada polos brasileiros.
Portugués ou brasileiro?
Existe ou non unha lingua brasileira? A resposta
a esta cuestión escapa das mans dos lingüistas,
por máis que estes coiden ser os únicos especia-
listas capaces de respondela. Non tendo a lingua
unha existencia autónoma, independente dos
seus falantes, a noción de lingua fai parte do con-
xunto de crenzas e valores socioculturais que cir-
culan dentro dunha comunidade humana. Igual
que o galego, o portugués brasileiro vén sendo
obxecto desde hai case dous séculos dun debate
acerca de súa autonomía en relación ao portu-
gués europeo. Precisamente polo seu carácter
multidimensional, ese debate suscita respostas
apaixonadas ou pretendidamente “científicas”,
todas elas, porén, parciais e insatisfactorias, por
desconsideraren, cada vez, un ou outro dos
aspectos implicados.
A definición de “lingua” depende esencial-
mente dos intereses políticos en xogo. Os facto-
res propiamente lingüísticos fican en segundo
plano. As cuestións de independencia e de sobe-
ranía nacional teñen un peso moito maior. A quen
interesa clasificar determinado modo de falar
como “lingua” e a quen non interesa? Definir
un modo de falar como “lingua” ou “dialecto”,
por tanto, é antes de todo unha actitude políti-
ca, que non depende da opinión dos lingüistas.
Se un goberno soberano decide dar o nome de
lingua ao idioma falado no seu territorio, as
prácticas sociais decorrentes dese xesto político
pasan a virar en torno desa definición, aínda
que esta non se estee en criterios propiamente
lingüísticos.
Persoalmente, coido que non cómpre adoptar
outro nome para a nosa lingua, como xa foi pro-
posto en tempos pasados, cando se falou da “lin-
gua brasileira”. O nome portugués brasileiro xa
abonda para mostrar as diferenzas. O importan-
te é recoñecer esas diferenzas, deixar de considerar
que son “erros”, e pola contra admitir que se trata
de regras gramaticais características da lingua fala-
da aquí. Recoñecer a existencia dun portugués
brasileiro é importante, sobre todo, para que
nosoutros comecemos a ver e oír a nosa lingua
cos nosos propios ollos e oídos, con ollos e oídos
de brasileiros, e non máis pola peneira da gramá-
tica do portugués de Portugal, como se vén
facendo desde hai séculos. É non querer ocupar
un lugar que non é noso: o lugar do colonizador,
para quen todo o que é diferente de si mesmo é
merecente do rótulo de “primitivo”, “exótico”,
“bárbaro”, “salvaxe” etc.
Afirmar que a lingua falada no Brasil é soa-
mente “portugués” implica un esquecemento
serio e perigoso: o esquecemento de que hai
moito nesta lingua que é caracteristicamente
noso, de que esta lingua é parte integrante da
nosa identidade nacional, construída a duras
penas, co exterminio de centenas de nacións
indíxenas, coa monstruosa masacre física e espiri-
tual de millóns de negros africanos traídos para
acó como escravos, e con todas as loitas que o
pobo brasileiro enfrontou e continúa enfrontan-
do para constituírse como nación. Por outra
banda, dicir que a nosa lingua é simplemente o
“brasileiro” significa tamén operar outros esque-
cementos, outros silenciamentos: o esquecemen-
to do noso pasado colonial, que non pode ser
borrado porque é historia, e a historia non é
pasado —é presente, premente, insistente—.
Somos un país nado dun proceso colonial, con
todo o que iso significa.
Coido que estamos nunha etapa intermedia
na historia da nosa lingua. Cincocentos anos
atrás, podía ser chamada simplemente portugués.
Hoxe, pode e debe ser chamada portugués brasi-
leiro. De aquí a outros quiñentos anos máis, sen
dúbida só poderá ser chamada brasileiro. Deica
aló, temos que loitar para que o peso da coloni-
zación sobre a nosa sociedade non sexa tan gran-
de canto é aínda hoxe n
2 Ilari, R. A lingüística e o ensino de português. Martins Fontes, São Paulo,
1985, p. 15.
117