ESTRY KWASÓW KARBOKSYLOWYCH

Aleksander Kołodziejczyk 2006.10.

Estrami nazywają się pochodne kwasów, w których atom wodoru grupy hydroksylowej jest
zastąpiony resztą organiczną – grupą alkilową lub arylową. MoŜna je uwaŜać za produkty
reakcji kwasów z alkoholami, podczas której wydziela się cząsteczka wody.
RCOOH + HOR’ → RCO-OR’ + HOH

Znane są estry kwasów karboksylowych – R’CO-OR, kwasów sulfonowych – R’SO2-OR,

kwasów fosfonowych – R’PO(OR)2, a takŜe nieorganicznych, np. RO-SO2-OR (siarczany) czy
RO-CO-OR (węglany).
O O O
C C C CH2
H3C OCH3 OCH2CH3 H O

octan metylu benzoesan etylu mrówczan benzylu

H3COSO2OCH3
O
siarczan dietylu
H 3C S OCH3
CH3CH2PO(OCH2CH3)2
O
p-toluenosulfonian metylu etylofosforan dietylu
(4-metylobenzenosulfonian metylu)

Występowanie
Estry naleŜą do jednych z najbardziej rozpowszechnionych związków naturalnych. Do estrów
naleŜą przede wszystkim tłuszcze, woski i wiele innych lipidów. Tłuszczami nazywane są estry
kwasów tłuszczowych z glicerolem (tzw. triacyloglicerole), a woskami – estry
długołańcuchowych kwasów karboksylowych z długołańcuchowymi alkoholami.

CH2-O-COR H3C(CH2)24COOCH2(CH2)28CH3
R'CO-O-CH cerotynian trikontylu (wosk)
CH2-O-COR''
triacetyloglicerol (tłuszcz)

Estry są podstawowymi składnikami zapachów kwiatów, owoców i ziół. Około 6000 róŜnych
estrów znaleziono w tych produktach. Mrówczan etylu wchodzi w skład aromatu jabłek,
brzoskwiń i rumu; octan butylu – jabłek, gruszek, moreli i tymianku; octan heksylu znaleziono w
aromacie jabłek, moreli, bananów, whisky i wina; octan benzylu w zapachu jaśminu; propionian
etylu – w aromacie jabłek, pomidorów, owoców guajawy; maślan etylu – w jabłkach, bananach,
ananasach, gruszkach, truskawkach i w sokach cytrusów. Takie przykłady moŜna mnoŜyć, ale juŜ
z tych podanych widać, Ŝe aromaty naturalne są złoŜonymi, wieloskładnikowymi mieszaninami,
a estry odgrywają w nich waŜną rolę. Oprócz typowych estrów znajdują się w nich równieŜ
laktony, alkohole, aldehydy, ketony, kwasy karboksylowe, heterocykliczne związki,
węglowodory, terpenoidy i inne. W niektórych zapachach przewaŜa jeden składnik i on nadaje
zapach dominujący, niekiedy takŜe przypomina aromat naturalny. Uznano, np. Ŝe octan etylu ma

1
zapach rumu, chociaŜ w rzeczywistości daleko mu aromatu prawdziwego rumu. Ester metylowy
kwasu antranilowego ma zapach winogron, a octan 3-metylobutylu bananów.
Stwierdzono, Ŝe często głównymi składnikami zapachowymi lotnych produktów fermentacji są
estry. W aromacie piwa znaleziono 94 estry.
Wiele estrów produkuje się przemysłowo. Niektóre słuŜą jako składniki syntetycznych
aromatów. Octan etylu jest powszechnie stosowanym rozpuszczalnikiem. Ftalany alkilowe, np.
ftalan dibutylu, znalazły zastosowanie jako plastyfikatory (zmiękczacze) w przemyśle tworzyw
syntetycznych. Ostatnio ftalany zostały uznane za substancje powodujące uczulenia i pojawiły
się głosy nawołujące do wycofania ich z codziennego uŜytku.
O
CO(CH2)3CH3
ftalan dibutylu
CO(CH2)3CH3
O

Nomenklatura
1. Systematyczna
Nazwy estrów są złoŜone i przypominają nazwy soli. Składają się z części pochodzącej od
kwasu, która jest identyczna z nazwą odpowiedniego anionu (mrówczan, octan, benzoesan, itp.)
oraz części pochodzącej od alkoholu, enolu lub fenolu, która odpowiada nazwie alkilu lub arylu
(metylu, etylu, fenylu, itp.); w przypadku kilku grup, wymienia się je alfabetycznie i przedziela
myślnikiem.
CH3CO-OCH2CH3 octan etylu (etanian etylu)

CO CH3 CO OBu
CH2 malonian etylu-metylu
CO OCH2CH3 cykloheksanokarboksylan
butylu

CO OEt
wodoroftalan etylu
COOH

adypinian etylu-izopropylu
EtO-OC(CH2)4CO-O-iPr
( heksadian etylu-izopropylu)

2. Nazewnictwo opisowe
Nazewnictwo opisowe stosuje się dla ułatwienia. Polega ono na podaniu następującego zestawu
słów: ester alkilowy (arylowy) kwasu + nazwa kwasu, np.:

CO OMe
ester metylowy kwasu salicylowego
OH

HOOCCH2CH2CO-OEt ester monoetylowy kwasu bursztynowego

2
3. Sposób podstawnikowy
Grupa estrowa jako podstawnik przyjmuje nazwę odpowiednio do budowy: alkoksykarbonylo-,
aryloksykarbonylo lub acyloksy- (aroiloksy-). Nazwę tego podstawnika wraz z lokantem dodaje
się zgodnie z regułą do rdzenia.
3 2 1
EtO-OCCH2CH2CHO 3-etoksykarbonylopropanal

3 2 1
CO OCH2CH2COOH kwas 3-(benzoiloksy)propanowy

Otrzymywanie
1. Alkoholiza chlorków kwasowych
Alkoholizę chlorków kwasowych prowadzi się w środowisku zasadowym, w celu pochłaniania
wydzielającego się chlorowodoru. Role zasady pełni pirydyna, aminy 3o lub NaOH [Ca(OH)2].
Alkoholizę chlorków kwasowych (ich amonolizę teŜ) w wodzie w obecności NaOH nazywa się
reakcją Schottena-Baumanna. Wymaga ona silnego mieszania lub wstrząsania, poniewaŜ
chlorki kwasowe (bezwodniki teŜ) są nierozpuszczalne w wodzie.
O
COCl HO NaOH/HOH C
+ O
- NaCl

chlorek benzoilu fenol benzoesan fenylu (76%)

2. Alkoholiza bezwodników
Alkoholizę bezwodników stosuje się jako metodę otrzymywania estrów najczęściej wówczas,
kiedy bezwodnik jest łatwo dostępny i tani. Te warunki spełniają bezwodnik octowy i
benzoesowy. Podczas acylowania bezwodnikiem jego połowa jest tracona, co zmniejsza
wydajność atomowa reakcji. Bezwodnik octowy wykorzystywany jest do otrzymywania
aspiryny, czyli kwasu acetylosalicylowego.

OH H2SO4 O-COCH3
+ CH3COOCOCH3
COOH - AcOH COOH
kwas salicylowy bezwodnik octowy aspiryna (100%)

O
CH3 ZnCl2 C CH3
H3C OH + Ac2O H3C O CH3
CH3 tw., - AcOH CH3
t-butanol bezwodnik octowy octan t-butylu (57%)

Bezwodniki przyrządzane in situ z N-acylowanych aminokwasów są często wykorzystywane w

syntezie peptydów.
3. Alkilowanie soli kwasów karboksylowych
Na sole kwasów karboksylowych działa się odczynnikami alkilującymi (halogenkami
alkilowymi lub estrami kwasów sulfonowych). Metoda ta jest ograniczona do 1o reszt
alkilowych.

3
 .. - + - NaI OMe
.. : Na + CH3 I
O
O O
pentanian sodu jodek metylu pentanian metylu
(walerian sodu) (walerian metylu)

Alkilowaniu poddaje się często sole z 3o aminami.

4. Addycja kwasów karboksylowych do alkenów
W wyniku przyłączenia kwasów karboksylowych do podwójnego wiązania alkenów tworzą się
estry. W ten sposób otrzymuje się, np. estry t-butylowe znacznie łatwiej niŜ innymi metodami.
O
O H2SO4, kat.
+ C CH3
C H 3C O CH3
H 3C OH CH3
kwas octowy izobuten octan t-butylu (95%)

5. Reakcja estryfikacji
Reakcją estryfikacji nazywa się syntezę estrów w wyniku działania kwasu karboksylowego na
alkohol. Wymaga ona obecności silnego kwasu jako katalizatora. Została odkryta w 1895 r.
przez Emila Fischera (razem ze Spierem) i powszechnie jest znana jako estrykacja Fischera.
Emil Fischer (1852-1919), ur. w Euskirchen (Niemcy); doktorat w Strasburgu u Bayera; profesor uniwersytetów w
Erlangen, Würzburgu i Berlinie; nagroda Nobla w 1902 r.; pierwsza nagroda Nobla przyznana z dziedziny chemii.

H+
RCOOH + HOR' RCO-OR' + HOH
kwas karboksylowy alkohol ester woda

Reakcja estryfikacji jest reakcją odwracalną, wobec czego do osiągnięcia wysokiej wydajności
potrzebne jest stosowanie nadmiaru jednego z reagentów, oczywiście tego tańszego. Najczęściej
są to niŜsze alkohole, tj. metylowy, etylowy czy propylowe. Nadmiar alkoholu pełni
równocześnie rolę rozpuszczalnika.
HO O HO O
CHC OH + EtOH (nadmiar) HCl CHC OEt
- HOH
kwas migdałowy etanol migdalan etylu (95%)

O O O O
HCl
HOC(CH2)4COH + EtOH (nadmiar) EtOC(CH2)4COEt
- HOH

kwas heksanodiowy etanol heksanodian dietylu (95%)

(kwas adypinowy) (adypinian dietylu)

Równowagę reakcji estryfikacji moŜna teŜ przesunąć na prawo usuwając jeden z produktów,
najczęściej wodę. W reakcji wyŜszych kwasów z wyŜszymi alkoholami wodę najprościej usuwa
się przez odparowanie, poniewaŜ stanowi ona najbardziej lotny składnik mieszaniny. W
przypadku stosowania lotnych alkoholi, np. etylowego tworzącą wodę usuwa się azeotropowo
poprzez dodanie do środowiska reakcji benzenu. Wówczas trójskładnikowy azeotrop

4
etanol/benzen/woda ma najniŜszą temperaturę wrzenia. W tego typu procedurze stosuje się
nasadkę azeotropową, którą umieszcza się pomiędzy chłodnicą zwrotną, a reaktorem. Spływający
z chłodnicy kondensat azeotropu rozdziela się w nasadce na dwie warstwy – dolna zawierająca
głównie wodę pozostaje w nasadce, a górna składająca się w przewaŜającej części z benzenu i
etanolu zawraca do reakcji.
O O O O
HCl/benzen
HOC(CH2)4COH + 2 EtOH EtOC(CH2)4COEt
- HOH
kwas heksanodiowy etanol heksanodian dietylu (96%)
(kwas adypinowy) (adypinian dietylu)

Tworzącą się w reakcji wodę moŜna teŜ usuwać na drodze chemicznej dodając do środowiska
reakcji środka odwadniającego lub odwadniając kondensat spływający z chłodnicy zwrotnej.
Odczynnikiem stosowanym w reakcjach estryfikacji metanolem jest 2,2-dimetoksypropan (acetal
metylowy acetonu), który w obecności wody hydrolizuje do acetonu i metanolu.

CH3O OCH3 O
H+
+ HOH CH3CCH3 + 2 CH3OH
CH3CCH3
2,2-dimetoksypropan aceton metanol

2,2-dimetoksypropan zastał wykorzystany w reakcji otrzymywania heksanodianu dimetylu.

O O O O
TosOH
HOC(CH2)4COH + 2 MeOH MeOC(CH2)4COMe
CH3C(OCH3)2CH3
kwas heksanodiowy metanol heksanodian dimetylu (79%)

Pytanie: dlaczego 2,2-dimetoksypropanal uŜywany jest tylko w syntezie estrów metylowych?

Mechanizm reakcji estryfikacji

Mechanizm reakcji estryfikacji jest zaleŜny od rzędowości reagującego alkoholu. Pierwszym
etapem reakcji z udziałem alkoholi 1o i 2o jest protonowanie acylowego atomu węgla, przez co
zwiększone zostają jego właściwości elektrofilowe. Następnie dochodzi do ataku cząsteczki
alkoholu (nukleofila) na uaktywniony karbonylowy atom węgla. Utworzony czterowiązalny
addukt stabilizuje się poprzez protonowanie atomu tlenu grupy -OH i eliminację cząsteczki
wody.
.. ..
.. :O H
O: :O H
+ H+ C + R'
C C+ R O ..
R OH R OH H .. R' :O:
O
.. H
H

..
:O H
O - H+
C R'
+ HOH R. . :O
C ..
R OR' H +O
H

5
Atom tlenu łączący resztę alkilową R’ z karbonylowym atomem węgla w estrze otrzymanym w
reakcji estryfikacji z udziałem 1o lub 2o alkoholu pochodzi z cząsteczki alkoholu. Fakt ten został
udowodniony za pomocą reakcji kwasu z alkoholem znaczonym izotopem tlenu 18O. Izotop 18O
został wbudowany w cząsteczkę estru.
O O
C H+ C
OH + CH318OH 18OCH
3
+ HOH

Właściwości fizyczne i fizjologiczne

Estry są hydrofobowe, a przez to trudno rozpuszczają się w wodzie. Estry kwasów nisko- i
średniocząsteczkowych i podobnej masie cząsteczkowej alkoholi są cieczami. Temperatura
wrzenia mrówczanu metylu – najlotniejszego estru – wynosi 31,5oC, a więc wrze w temperaturze
niŜszej niŜ eter etylowy; octan etylu wrze w 77oC, a benzoesan metylu w 199 oC. Stałymi estrami
są, np. benzoesan fenylu (tt. = 70oC), p-nitrobenzoesan etylu (57 oC) czy stearynian etylu (tt. 30
o
C).
Większość estrów, nawet tych mało lotnych posiada charakterystyczny, zwykle przyjemny
zapach.
Związki zapachowe
Podobnie jak estry przyjemny zapach mają niektóre etery i naleŜące do terpenów – olejki
eteryczne. Nadają one kwiatom, owocom i ziołom przyjemny aromat. Ten naturalny aromat jest
wynikiem oddziaływania na zmysł powonienia mieszaniny wielu składników. Zapach
pojedynczego związku jest imitacją, przypomina on jedynie mniej lub bardziej naturalną
kompozycję zapachową, nawet jeŜeli wchodzi w skład naturalnego aromatu.

Charakterystyka zapachowa niektórych estrów i eterów Tabela

Ester Imitacja zapachu Ester lub eter Imitacja zapachu

mrówczan etylu rumowo-jabłkowy maślan metylu jabłkowy
octan etylu rumowy maślan etylu cytrusowo-gruszkowy
octan n-propylu gruszkowy maślan izopentylu gruszkowy
octan izopentylu bananowy izowalerian etylu jabłkowo-truskawkowy
octan oktylu pomarańczowy kapronian allilu ananasowy
octan benzylu brzoskwiniowy antranilan metylu winogronowy
propionian etylu winno-rumowy eter metylowo-β-naftylowy kwiatu pomarańczy i
jaśminu
propionian benzylu jaśminowy eter etylowo-β-naftylowy kwiatu pomarańczy i
jaśminu

W aromacie bananów naliczono 350 składników, w malinach – 250, a w soku wiśniowym

jedynie 7: benzaldehyd(dominujący), linalol – 3,7-dimetylookta-1,6-dien-3-ol, heksan, heksanal,
(E)-heks-2-enal, fenyloacetaldehyd, (E,Z)-nona-2,6-dienal i eugenol.
Skład naturalnych aromatów, pomimo tego, Ŝe charakterystyczny dla danego owocu, kwiatu czy
zioła ulega zmianie w zaleŜności od pory dnia, stopnia dojrzałości, a dramatycznie zmienia się po
zerwaniu. W ciągu kilku godzin po zerwaniu owocu brzoskwini, stęŜenie niektóre składników
jego mieszanki zapachowej spadają do zera, innych zmieniają się kilkukrotnie, a są i takie, które

6
pojawiają się jako nowe. Pomimo tak znacznych róŜnic w składzie aromatu nasz zmysł węchu
bezbłędnie identyfikuje zapach ten zapach jako naturalny aromat brzoskwiń.
Zmiana stęŜeń składników aromatu owocu brzoskwini po jego zerwaniu z drzewa Tabela

Zawartość składników aromatu owoców brzoskwini [%]

Główne składniki przed zerwaniem 5 godz. po
zerwaniu

oktanian etylu 43 11
octan (Z)-heks-3-enylu 10 0
octan etylu 6 0
lakton kwasu-4-hydroksydekanowego 2,5 39
lakton kwasu-4-hydroksynonanowego 0 10

Pośród wielu składników wchodzących w skład naturalnych aromatów znadują się aldehydy i
laktony. Te drugie zwane są alkanolidami (laktonami kwasów hydroksyalkanowych) wchodzą
w skład takŜe aromatu owoców brzoskwini. Spotyka się zarówno γ-laktony (głównie w
owocach) i δ-laktony (np. w maśle i w orzechach kokosowych). W naturalnych alkanolidach
przewaŜa konfiguracja (R)-; (S)- spotykana jest znacznie rzadziej. Nie stwierdzono większych
róŜnic pomiędzy ich zapachem enancjomerów alkanolidów. Laktony γ- zawierające od ośmiu do
12 atomów węgla mają bardzo niski prów wykrywania zapachu, np. dla laktonu C9 w wodzie
wynosi on 7-60 ppm. Są wykorzystywane w perfumerii.

O R O O
R O

4-alkanolidy (γ-laktony) 5-alkanolidy (δ-laktony)

Do laktonów zalicza się teŜ kumarynę – lakton kwasu (E)-o-hydroksycynamonowego, nadającą

intensywny, ale przyjemny zapach wysuszonej trawie, czyli sianu. Występuje w wielu roślinach,
w tym w trawach i koniczynach, zwykle w postaci glikozydów kwasu kumarynowego i dopiero
po ścięciu ulegają rozkładowi pod wpływem enzymów stresu, do wolnej kumaryny. Trawa
rosnąca i świeŜo skoszona, nie ma typowego zapachu siana, gdyŜ nie ma w niej wolnej
kumaryny. Kumaryna ma właściwości toksyczne; LD50 dla szczurów wynosi 293 mg/ kg ciała.
Spanie na świeŜym sianie wywoduje ból głowy.
R = H: kwas kumarynowy
COOH
O O OR R = reszta β-D-glukopiranozy:
kumaryna glukozyd kwasu
(2H-1-benzopiran-2-on) kumarynowego

Do innych związków występujących często w naturalnych aromatach naleŜą alkohole, ketony,

kwasy karboksylowe, związki heterocykliczne oraz terpeny i terpenoidy. Te ostatnie są głównymi
składnikami olejków eterycznych – lotnych, wonnych produktów wydzielanych przez rośliny, w
tym drzewa iglaste, zioła i kwiaty. Do znanych olejków eterycznych naleŜą: róŜany, lawendowy,
miętowy, rumiankowy, tymiankowy, imbirowy, anyŜowy, eukaliptusowy, kminkowy, jodłowy,
świerkowy, skórki pomarańczy, skórki cytryny, drzewa sandałowego i wielu innych, o nazwach
wywodzących się od źródła pochodzenia.

7
Wybrane składniki olejku róŜanego:
O
CH2OH CH2OCR
CH2OH CH2OH

geraniol estry geraniolu nerol citronellol

Przykłady innuch terpenoidów występujących w olejkach eterycznych:

O
OH OCR
O
α-pinen
(+)-α (-)-mentol estry mentolu (+)-kamfora

Przemysł perfumeryjny naleŜy do jednych z najszybciej rozwijających się gałęzi gospodarki

opartej na chemii. Potrzebuje on ciągle nowych produktów dla zaspokojenia dyktatu mody i
zmieniających się gustów nabywców. Producenci poszukując nowych związków o niezwykłych
właściwościach zapachowych zsyntezowali wiele nieznanych przedtem cząsteczek, często
wzorując się na produktach naturalnych. Jednym z nich jest dimetol, składnik perfum o nazwie
Poison, związek o delikatnym zapachu frezji. Podobny w budowie do terpenów, jest jednak od
nich trwalszy, gdyŜ nie posiada podwójnych wiązań. Interesującą budowę ma składnik perfum
Fahrenheit 1988 – Iso E Super, którego szkielet przypomina seskwiterpeny bicykliczne.
O
OH

dimetol Iso E Super

(2,6-dimetylo-2-heptanol)

Perfumy oprócz składników nadających zapach zawierają wiele innych dodatków, pośród nich –
utrwalacze. Przez wiele lat do tego celu słuŜyły naturalne produkty, np. muskon (główny
składnik zapachowy piŜma pozyskiwanego z piŜmowca – samca antylopy – Moschus
moschiferus – Ŝyjącej wysoko w górach Nepalu i Mongolii), oraz cyweton (dominujący
zapachowy składnik cywetu – substancji zapachowej kota – Civetticitis civetta – występującego
w Etiopii i w krajach południowej Azji). Substancje te wydobywano z zabitych samców, obecnie
te zwierzęta są pod ścisłą ochroną. Mogą być pozyskiwane jedynie ze zwierząt hodowlanych. Z
powodu trudności w ich hodowli zarówno piŜmo jak i cywet są bardzo drogie. W naturze
substancje te wydzielane przez gruczoły znajdujące się w okolicach odbytu słuŜą samcom do
znaczenia terytorium oraz jako atraktanty do wabienia samic. Zapach zarówno piŜma, jak i
cywetu jest dla ludzi odraŜający (amoniakalno-zwierzęcy), jednak w niewielkim stęŜeniu
znacznie polepszają one jakość wyrobów perfumeryjnych.
O
O
CH3
muskon (3-metylocyklopentadekanon) cyweton [(Z)-9-cykloheptadekanon]

8
Z uwagi na wysoka cenę piŜma i cywetu otrzymano wiele syntetycznych substancji imitujących
te naturalne surowce. MoŜna oczywiście otrzymywać syntetyczny muskon i cyweton, ale ich
synteza jest skomplikowana, a przez to nieopłacalna. Znacznie prostsze w syntezie, a przez to
tańsze są aromatyczne nitrozwiązki, które maja zbliŜony zapach, np. piŜmo ksylenowe czy
ketonowe. Jednak związki nitrowe nie naleŜą do substancji fizjologicznie obojętnych i nawet w
małych ilościach mogą działać szkodliwie, np. uczulająco.
NO2
H3 C CH3 H3 C CH3 H3 C CH3

AlCl3 HNO3 O2 N NO2

m-ksylen C(CH3)3 C(CH3)3
3,5-dimetylokumen piŜmo ksylenowe

O O
CCH3 CCH3
H 3C CH3 H3C CH3 HNO3 H 3C CH3
CH3COCl
AlCl3 O 2N NO2
C(CH3)3 C(CH3)3 C(CH3)3
3,5-dimetylokumen 2,6-dimetylo-4-izo- piŜmo ketonowe
propyloacetofenon

Właściwości chemiczne estrów

Estry podobnie jak uprzednio omówione chlorki kwasowe i bezwodniki hydrolizują, ulegają
alkoholizie oraz aminolizie. Są jednak znacznie mniej aktywne w tych reakcjach, tak Ŝe trzeba
prowadzić je w podwyŜszonej temperaturze, Ŝeby przemiany były zauwaŜalne w stosunkowo
krótkim czasie. Estry moŜna równieŜ zredukować do aldehydów lub alkoholi. Reagują one
takŜe z reaktywnymi związkami metaloorganicznymi, a te które zawierają atom wodoru przy Cα
kondensują pod wpływem zasad.
1. Hydroliza
Hydrolizę estrów katalizują zarówno kwasy, jak i zasady. W środowisku obojętnym estry reagują
z wodą bardzo wolno. W wielu wypadkach potrzeba dni, Ŝeby zauwaŜyć ich wyraźny rozkład.
Wydzielający się jednak w reakcji kwas karboksylowy zwiększa szybkość hydrolizy. To
zjawisko autokatalizy polega na katalitycznym działania powstającego kwasu. Hydroliza estrów
w środowisku kwaśnym jest reakcją odwracalną i stanowi odwrócenie procesu syntezy estrów w
reakcji Fischera.
RCOOR' + HOH RCOOH + HOR'

H+, kat.

Hydroliza estrów ma praktyczne znaczenie, słuŜy bowiem do otrzymywania specyficznych

kwasów i alkoholi z estrów naturalnych, np. z wosków. Zastosowanie nadmiaru wody przesuwa
równowagę prawie całkowicie w kierunku wolnego kwasu i alkoholu.

9
 CH3(CH2)24COOH
H+/HOH kwas cerotynowy
CH3(CH2)24COOCH2(CH2)28CH3 +
cerotynian trikontylu (wosk) CH3(CH2)28CH2OH
trikontanol

Zasadowa hydroliza estrów jest reakcją nieodwracalną i wymaga stechiometrycznej ilości

zasady. Jest ona bowiem zuŜywana w miarę postępu reakcji, poniewaŜ z powstającym kwasem
tworzy sole, zwane mydłami. Z tego powodu zasadowa hydroliza estrów nazywana jest
zmydlaniem lub z łaciny saponofikacją. Określenie to wywodzi się od produkcji mydła, czyli
zasadowej hydrolizy tłuszczów.
RCOONa
CH2-O-COR +
woda/alkohol R'COONa
R'CO-O-CH + NaOH +
R''COONa
CH2-O-COR''
+
glicerol

Pytanie: w jakim celu dodaje się etanolu w reakcji zmydlania tłuszczów?

Mechanizm kwasowo katalizowanej hydrolizy estrów zaleŜy od rzędowości reszty alkilowej

pochodzącej od alkoholu. W przypadku 1o i 2o reszt alkilowych reakcja zaczyna się od
protonowania atomu tlenu grupy karbonylowej, a tym samym uaktywnienia acylowego atomu
węgla na addycję nukleofilową. Do tak uaktywnionego atomu C przyłącza się cząsteczka wody.
Powstaje nietrwały addukt, który stabilizuje się poprzez odszczepienie protonu i cząsteczki
alkoholu.
Mechanizm hydrolizy estrów zawierających 1o lub 2o grupę alkilową
..
:O
C
R O R'
H+/HOH

.. ..
.. H O: H O:
H O: H
C + C .. H
+ + R O
C :O: R O. H ..
R O R' O
.. : . R' .. +
O
H R' H H

- H+/HOH

O
C + R'OH
R O H

Stosując do hydrolizy estru wodę znaczoną izotopem tlenu 18O stwierdzono, Ŝe w wyniku
reakcji izotop tlenu znalazł się w cząsteczce kwasu, co jest dowodem na to, iŜ cząsteczka wody
przyłączyła się do acylowego atomu węgla, a odszczepiła się z niego reszta -OR’, stanowiąca
fragment alkoholu.

10
 O O
H+/H18OH
C C + EtOH
H3C O Et H3C 18OH

Natomiast podczas hydrolizy estru zawierającego 3o resztę alkilową izotop tlenu pozostaje w
cząsteczce kwasu, poniewaŜ po protonowaniu karbonylowego atomu tlenu estru odszczepia się
stosunkowo trwały kation 3o i dopiero on stabilizuje się przez częściowe przyłączenie cząsteczki
wody (do 3o alkoholu) lub poprzez odszczepienie protonu – do alkenu).
Mechanizm kwasowej hydrolizy estrów zawierających 3o resztę alkilową

.. + ..
O: O H
CH3 CH3
C H+/HOH C
H3C 18O C CH3 H3C 18O C CH3
znakowany
CH3 CH3
octan t-butylu

..
O: CH3
znakowany +
C +
kwas octowy C H3C CH3
H3C 18OH

- H+ HOH
- H+
CH3
izobuten
C (CH3)3COH
H3C CH2
t-butanol

t-Butanol znakowany tlenem 18O powstanie podczas hydrolizy octanu t-butylu wodą zawierającej
ten izotop.
H+/H18OH
CH3COOC(CH3)3 CH3COOH + (CH3)3C18OH
octan t-butylu kwas octowy znakowany t-butanol

Zadanie: przedstaw mechanizm hydrolizy octanu t-butylu prowadzącej do powstania znakowanego t-butanolu.

Mechanizm zasadowej hydrolizy estrów

Podczas hydrolizy zasadowej estru jon hydroksylowy -OH przyłącza się do acylowego atomu
węgla i tworzy się czterowiązalny addukt. Jest on niestabilny, poniewaŜ na jednym atomie węgla
znajdują się trzy silnie elektroujemne grupy. Stabilizacja poprzez odszczepienie anionu
alkoksylanowego -OR’ prowadzi do kwasu karboksylowego. Powstający równocześnie anion
alkoksylanowy jest znacznie silniejszą zasadą niŜ karboksylanowy, wobec czego w reakcji
(prawie) nieodwracalnej następuje przeniesienie protonu. W rezultacie produktami zasadowej
hydrolizy estru jest alkohol i sól kwasu karboksylowego (jon karboksylanowy).

11
 .. .. -
O: - .. : O:
+ :O .. H
C C ..
R O R' R O
.. R'
:O
..
ester H

.. ..
O: - ..
O: .. + :O
- .. R'
C .. + H O .. R' C .. anion
R O
.. : R O
.. H
alkohol alkoksylanowy
anion karboksylanowy kwas karboksylowy

2. Alkoholiza estrów
Estry pod wpływem alkoholu ulegają alkoholizie. Jest to reakcja odwracalna, katalizowana
zarówno przez kwasy, jak i zasady.
H+
RCOOR' + HOR'' RCOOR'' + HOR'
lub :B-

Przekształcenie jednego estru w drugi wymaga stosowania duŜego nadmiaru alkoholu. Tego
typu reakcja nazywa się transestryfikacją. Ma zastosowanie w produkcji tzw. biodiesela, czyli
przekształcenia tłuszczów (triacylogliceroli) w estry metylowe kwasów tłuszczowych, które mają
lepsze właściwości jako paliwo do silników wysokopręŜnych niŜ tłuszcze ciekłe czyli oleje.
glicerol
+
CH2-O-COR
KOH
RCOOMe
R'CO-O-CH + MeOH (nadmiar) +
R'COOMe
CH2-O-COR'' +
R''COOMe
tłuszcz (triacyloglicerol)
estry metylowe
kwasów tłuszczowych

Reakcję transetryfikacji prowadzi się teŜ w celu modyfikacji tłuszczów, tj. pozyskania
triacylogliceroli o bardziej przydatnych właściwościach.
Transestrykacja jest dogodną metodą otrzymywania estrów t-butylowych aminokwasów; są one
bardzo przydatne w syntezie peptydów.
AcO-t-Bu
CH2CHCOOH CH2CHCOO- t-Bu
HClO4
NH2 (95,5%) NH2 . HClO4
fenyloalanina sól kwasu chlorowego (VII) z
esterem t-butylowym fenyloalaniny

Estry t-butylowe aminokwasów powstają w reakcji aminokwasu z nadmiarem octanu t-butylu,

który równocześnie pełni rolę rozpuszczalnika. Natomiast kwas chlorowy (VII) katalizuje
transestryfikację i dodatkowo ułatwia reakcję, poniewaŜ jego sole z tymi estrami są często
trudno rozpuszczalne w warunkach reakcji i krystalizując przesuwają równowagę na prawo.

12
O zjawisku transestryfikacji naleŜy pamiętać prowadząc reakcje z estrami w rozpuszczalnikach
alkoholowych. W takim przypadku naleŜy stosować alkohol identyczny z tym, jaki stanowi
fragment estru, tzn., dla estrów metylowych stosować metanol, a dla etylowych etanol itp.

3. Amonoliza (aminoliza)
Estry w reakcji z amoniakiem (amonoliza) lub aminami 1o i 2o (aminoliza) ulegają
przekształceniu w amidy. Z amoniakiem powstają amidy niepodstawione – RCONH2, a z
aminami 1o lub 2o odpowiednio amidy mono- lub dipodstawione – RCONHR’’ lub RCONR’’2.
O O
+ :NHR''2 + R'OH
C C
R OR' R NR''2
ester amid

R’: alkil lub aryl; R’’: H, alkil lub aryl

Szybkość reakcji zarówno amonolizy, jak i aminolizy zaleŜy głównie od właściwości

alkoholowej reszty R’, znajdującej się w grupie odchodzącej; im silniej jest ona
elektroakceptorowa, tym reakcja biegnie szybciej. Dla reszt alkilowych amonolizy jest wolna,
dla arylowych znacznie szybsza, a dodatkowe grupy EGW wpływają na jej zwiększenie. PoniŜej
zestawione są grupy R’ w szeregu zwiększającego wpływu na szybkość reakcji amonolizy
(aminolizy).

-C(CH3)3<<<CH3CHCH3<<-CH2CH3<-CH3< <-CCl3

W grupie reszt arylowych podstawniki wywierają duŜy wpływ na szybkość reakcji aminolizy.

OMe Me NO2 NO2 F F

< < < < ~
F F
NO2 F

Estry zawierające resztę R’ uaktywniającą reakcje amonolizy lub aminolizy nazywają się
estrami aktywnymi. Są one często wykorzystywane do otrzymywania amidów, w tym peptydów.
Estry 2,4-dinitrofenylowe i pentafluorofenylowe reagują z amoniakiem lub aminami z taką
szybkością jak bezwodnikami. Do tego celu słuŜą komercyjnie dostępne estry p-nitrofenylowe.
Do estrów aktywnych zaliczane są teŜ pochodne kwasów, które nie są estrami, poniewaŜ w
reszcie -OR’ atom tlenu nie jest powiązany bezpośrednio z atomem węgla lecz najczęściej z
atomem azotu. Są to produkty reakcji kwasów, np. z N-hydroksysukcynoimidem czy N-
hydroksybenztriazolem.

O NO2 O N
O
C O N
C R O N N
R O C
R O
O
p-nitrofenylowe
estry: N-hydroksysukcyno- N-hydroksy-
imidylowe benzotriazylowe

13
RóŜnice w szybkości reakcji amonolizy estru etylowego i p-nitrofenylowego moŜna
zademonstrować na przykładzie otrzymywania acetamidu. Do przeprowadzenia aminolizy
octanu etylu potrzeba nadmiaru amoniaku i czas liczony w dniach, podczas gdy aminolizy
octanu p-nitrofenylowego jest zakończona w ciągu 2 godzin i to bez potrzeby uŜycia nadmiaru
amoniaku.
2 dni
CH3COOEt + NH3 (nadmiar) CH3CONH2 + EtOH
octan etylu acetamid (81%) etanol

O NO2
2h
CH3C O NO2 + NH3 CH3CONH2 +
octan p-nitrofenylowy acetamid (92%)
OH
p-nitrofenol

Mechanizm amonolizy
- .. .. H
O : O:
+ :NH3 :O :B
H
C C
R OMe R C
NH2 R NH
MeO + .. 2
MeO
ester

O
.. - + C
.. :
MeO H3C NH2
amid

4. Redukcja
Przez wiele lat estry były redukowane sodem w bezwodnym alkoholu (redukcja Bouveaulta –
Blanca), w przemyśle stosuje się do tego celu uwodornienie gazowym wodorem wobec
katalizatorów zawierających związki miedzi. Obecnie w laboratorium najczęściej uŜywa się
tetrahydroglinianu litu – LiAlH4.
Na/EtOH
CH3(CH2)3COOEt CH3(CH2)3CH2OH + EtOH
pentanian etylu 1-pentanol (71%) etanol

Redukcję estrów wodorkiem moŜna przeprowadzić selektywnie.

O
1. LiAlH4
CH3CH2CH=CHC-OEt CH3CH2CH=CHCH2OH + EtOH
2. H+
pent-2-enian etylu pent-2-en-1-ol etanol

W przemyśle redukuje się tłuszcze, czyli estry glicerolu do tzw. alkoholi tłuszczowych, słuŜących
głównie do otrzymywania surfaktantów oraz środków alkilujących.

14
 CH2OCOR RCH2OH + R'CH2OH +
H2
R'COOCH
kat. Cu/Cr
+ R''CH2OH + glicerol
CH2OCOR"

Redukcja tłuszczów prowadzi do mieszaniny alkoholi; Ŝeby otrzymać jednorodny produkt

najlepiej redukować rozdzielone estry kwasów tłuszczowych.
CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOMe oleinian metylu
H2 kat. Cu-Cr

CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7CH2OH oktaheksa-9-en-1-ol

Dobierając katalizatory i warunki reakcji moŜna selektywnie uwodornić tłuszcze, tzn. tak jak
powyŜej redukując je do alkoholi z zachowaniem wiązań podwójnych lub wysycać wodorem
wiązania nienasycone bez naruszenia struktury glicerolowej. Ten drugi proces nazywany jest
utwardzaniem tłuszczów, poniewaŜ zmniejszanie stopnia nienasycenia podwyŜsza temperaturę
topnienia tłuszczów przekształcając oleje w tłuszcze stałe. Jest on wykorzystany do produkcji
margaryn twardych. Proces uwodorniania tłuszczów moŜna prowadzić stopniowo. Katalizatorem,
który zapewnia stopniową selektywną redukcję polienów jest nikiel. W pierwszej kolejności
trieny są przeprowadzane w dieny, następnie dieny w monoeny i jeŜeli jest taka potrzeba
monoeny w nasycone. Tłuszcze spoŜywcze nie powinny być całkowicie uwodornione.
H2/Ni H2/Ni H2/Ni
kwas linolenowy kwas linolowy kwas oleinowy kwas stearynowy
(18:3) k3 k2 (18:1) k1 (18:0)
(18:2)

k3 > k2 >k1

Wodorowanie tłuszczów (utwardzanie) moŜna przeprowadzić etapami, stopniowo zmniejszając

stopień nienasycenia, poniewaŜ stałe szybkości reakcji dla poszczególnych etapów zmniejszają
się wraz ze spadkiem stopnia nienasycenia.
Redukcję estrów moŜna teŜ tak poprowadzić, Ŝe zatrzymała się na etapie aldehydów. Wymagane
są przy tym łagodne warunki i specjalny reduktor – przestrzennie rozbudowany wodorek –
diizobutylohydroglin (DIBAH, ang. – diizobutylaluminium hydride).
DIBAH
CH3(CH2)10COOEt CH3(CH2)10CHO + EtOH

dodekanian etylu (laurynian etylu) dodekanal etanol

H Al DIBAH

5. Reakcje ze związkami metaloorganicznymi

Estry reagują ze związkami Grignarda, a takŜe z litoorganicznymi. Reakcja estrów ze związkami
Grignarda nie zatrzymuje się na etapie przyłączenia jednego mola związku metaloorganicznego
lecz biegnie dalej i po przyłączeniu drugiego mola oraz hydrolizie powstaje alkohol 3o.

15
 OH
O O MgX H+/HOH
2 R''MgX C
C C R R''
lub 2 R''Li R R''
R OR' + R'OMgX R''
R''
ester alkoholan alkohol 3o

W ten sposób z benzoesanu etylu i bromku fenylomagnezowego otrzymuje się trifenylometanol.

O
1. 2 PhMgBr
OH
C C (80%)
OEt
2. H+/HOH

benzoesan etylu trifenylometanol

Z laktonów powstają diole.

O
1. 2 CH3MgBr
O OH
2. H+/HOH HO
walerolakton 5-metyloheksano-1,5-diol

Mechanizm
..
O : O MgX - MeOMgX
O
+ R'-MgX
C C C
R OMe R R' R R'
MeO
ester R'MgX

.. - ..
.. : O MgX
alkohol : OH : O: - +MgX
3o C
C C R
R R R' R'
R' R' R'
R'

8. Kondensacja Claisena
Estry zawierające atomy wodoru w połoŜeniu α w stosunku do grupy alkoksykarbonylowej
ulegają w środowisku zasadowym kondensacji podobnej do aldolowej, nazwanej od nazwiska
odkrywcy kondensacją Claisena. W reakcji powstają β-oksoestry.
Ludwig Claisen (1951-1930); ur. w Kolonii; doktorat w Bonn (u Kekulégo), prof. Universytetu w Bonn, Owens
College (Manchester), Aachen, Kilonii i Berlinie; załoŜył prywatne laboratorium w Godesbergu.

O NaOEt O O
2
C C C + EtOH
8h H3C OEt
H3C OEt
H H
octan etylu acetylooctan etylu (3-oksybutanian etylu) (75%)

Z estrami wyŜszych kwasów reakcja biegnie wolniej, wymaga wobec tego dłuŜszego czasu.
O O O
NaOMe
2 CH3CH2CHC-OMe CH3CH2CCHC-OMe + MeOH
16 h 3-okso-2-metylopentanian
butanian metylu (45%) CH3
metylu

16
Reakcje kondensacji estrów zawierających rozgałęziony łańcuch węglowy nie są katalizowane
alkoholanami, potrzebne są do tego silniejsze zasady. Często czynnikiem kondensującym jest
trifenylometylosód.
O
NaOEt
2 (CH3)2CHCOEt brak reakcji
2-metylopro-
Ph3CNa O O
pionian etylu
(CH3)2CHCCC-OEt 2,2,4-trimetylo-
60 h
(60%) H3C CH3 pentanian etylu

MoŜna równieŜ stosować wodorek sodu.

Pytanie: dlaczego podczas stosowania alkoholanów jako katalizatorów naleŜy stosować alkoholan i alkohol
identyczny z tym, którego reszta występuje w grupie estrowej? Takiego ograniczenia nie było dla kondensacji
aldolowej.

Mechanizm
Reakcja podobnie jak w kondensacji aldolowej zaczyna się od oderwania protonu z pozycji α do
grupy alkoksykarbonylowej i utworzenia karboanionu. Następnie karbokation jako donor
elektronów przyłącza się do karbonylowego atomu węgla drugiej cząsteczki estru i powstaje
addukt, który stabilizuje się poprzez odszczepienie reszty alkoksylowej -OEt.
Reakcja jest odwracalna, ale poniewaŜ alkohole są słabszymi kwasami (pKa = 16) niŜ C-kwasy
typu 3-oksyestrów, (pKa = 9-13) równowagowa przesuwa się w kierunku anionu ugrupowania
oksyestrowego. Zakwaszenie środowiska przesuwa równowagę całkowicie na korzyść 3-
oksoestru.
O donor O
nukleofilowy
C - H+ - C
H2C OEt .. H2C
.. OEt
: OEt karboanion
- ..
H ..
O: akceptor
octan etylu C
octan etylu OEt elektrofilowy
H3C

O O - ..
: O: O
C C
H3C C OEt C C
H H - -OEt H3C CH2 OEt
pKa = 11 EtO
addukt
EtOH -OEt

pKa = 16

O O O O
H+/HOH
C .. C C C
H3C C- OEt H3C CH2 OEt
acetylooctan etylu
H

Podobnie jak w przypadku mieszanej (krzyŜowej) kondensacji aldolowej moŜliwa jest

mieszana kondensacja Claisena; korzystnie jest stosować w takiej reakcji jeden ester nie
zawierający Hα.

17
 O O
O
C O 1. NaH/THF, 6 h C CH C-OEt
OEt 2
+ CH3C-OEt 2. H+/HOH (70%)
benzoesan etylu octan etylu benzoilooctan etylu

Mieszane kondensacje Claisena zachodzą takŜe pomiędzy estrami i ketonami, przy czym
powstają związki 1,3-dikarbonylowe (diketony lub oksoaldehydy). Najlepiej reakcje biegną, gdy
ester nie zawiera atomów Hα, np. dobre wydajności otrzymuje się z udziałem mrówczanu etylu.
O O O
H3 C O NaOEt H 3C
+ HC-OEt H
H3 C H3C
mrówczan etylu (akceptor)
2,2-dimetylocykloheksanon 6-formylo-2,2-dimetylo-
(donor) cykloheksanon (91%)

Zadanie: zaproponuj mechanizm dla powyŜszej reakcji.

W reakcji estrów z ketonami obecności zasad karboanion tworzy się przede wszystkim z
cząsteczki ketonu, poniewaŜ są one silniejszymi C-kwasami niŜ estry. Zwykle wartości pKa
atomów Hα ketonów znajdują się w przedziale 18-19, a estrów – 25.
.. - ..
O O: : O:
-HB -
CH2 C CH
.. 2 C CH2 C
:B
H
acetofenon keton anion stabilizowany mezomerycznie
pKa = 18,2

.. - ..
O O: : O:
-HB -
CH2 C OEt CH
.. 2 C OEt CH2 C OEt
:B
H
octan etylu ester anion stabilizowany mezomerycznie
pKa = 25

∆G0) niŜ ze słabszego,

Oderwanie protonu z silniejszego C-kwasu wymaga mniejszej energii (∆
czyli charakteryzującego się wyŜszą wartością pKa.
O O
- -
CH2-C-R + BH CH2-C-OR + -BH
∆ G0
O ∆G 0
CH3-C-R + B:-
O
CH3-C-OR + -B:
dla ketonu ∆G0 = 2,3RT(pKa) dla estru

Z równania na ∆G0 widać wyraźnie, Ŝe im mniejsza wartość pKa (silniejszy kwas), tym mniej
energii potrzeba do oderwania protonu. Tak więc w mieszanej reakcji kondensacji Claisena

18
estrów z ketonami donorami nukleofilowymi stają się karboaniony powstające z ketonów, a
nie z estrów.
9. Cyklizacja Dieckmanna – wewnątrzcząsteczkowa kondensacja estrów
Estry kwasów dikarboksylowych mogą ulegać wewnątrzcząsteczkowej kondensacji Claisena,
zachodzącej szczególnie łatwo, gdy dochodzi do utworzenia pięcio- lub sześcioczłonowych
pierścieni; tj. z udziałem 1,6- lub 1,7-diestrów. Tego typu reakcja nosząca nazwę cyklizacji
Dieckmanna naleŜy do najcenniejszych sposobów zamykania pierścieni z utworzeniem nowego
wiązania C-C.
Walter Dieckmann (1869-1925); ur. w Hamburgu; doktorat w Monachium (u Bamberga); profesor Uniwersytetu w
Monachium.

Z 1,6-diestrów powstają pięcioczłonowe cykliczne β-oksoestry, a z 1,7- – sześcioczłonowe

homologi.
O O
O
NaOMe
OMe
OMe + MeOH
O MeOH

OMe
heksanodionian dimetylu 2-oksycyklopentanokarboksylan metylu (82%)
(2-etoksykarbonylocyklopentanon)

O O O
OMe NaOMe + MeOH
O OMe
MeOH
OMe
heptanodionian dimetylu 2-oksycykloheksanokarboksylan metylu (86%)
(2-etoksykarbonylocykloheksanon)

Tym sposobem moŜna takŜe otrzymywać związki heterocykliczne, np. pochodne

tetrahydrotiofenu.
O O
O
NaOMe
OMe
OMe + MeOH
O eter
S S
OMe
3-tiaheksanodionian dimetylu 2-etoksykarbonylotetrahydrotiofen-3-on (70%)

Mechanizm
Mechanizm reakcji jest taki sam jak dla zwykłej kondensacji Claisena, z tym Ŝe donor i
akceptor znajdują się w tej samej cząsteczce.

19
 .. ..
O O: - .. OMe O O
- .. :O: ..
O
OMe :OMe
.. OMe MeOH -
H H .. OMe + MeOH
O .. - H
- H+ O OMe
OMe H OMe

heksanodionian dimetylu
O O
O O H+/HOH
H OMe + -OMe
2-oksocyklopentanokarboksylan metylu OMe - MeOH

Zastosowanie estru acetylooctanu w syntezie organicznej

Acetylooctan etylu, podobnie jak malonian etylu słuŜy do otrzymywania cząsteczek o bardziej
rozbudowanym łańcuchu węglowym. W reakcji alkilowania lub dialkilowania estru
acetylooctowego i następczej, poprzedzonej hydrolizą, dekarboksylacji otrzymuje się ketony.
Monoalkilowanie:
O O 1. H+/HOH O
1. -OEt
CH3CCH2COOEt CH3CCHCOOEt CH3CCH2R
2. R-X 2. ∆, -CO2 keton
acetylooctan etylu R

Dialkilowanie:
O O O
O O 1. H+/HOH
1. -OEt 1. NaH C
CH3CCH2COOEt CH3CCHCOOEt C CH3CCHR keton
H3C C OEt 2. ∆, -CO2
2. R-X 2. R'-X rozgałęziony
acetylooctan etylu R R R' R'

Mechanizm:
Reakcja biegnie w typowy sposób, tzn. zaczyna się od oderwania kwaśnego protonu z grupy CH2
znajdującej pomiędzy dwiema funkcjami karbonylowymi acetylooctanu etylu i alkilowaniu tak
otrzymanego karbokationu za pomocą R-Br. Po hydrolizie i dekarboksylacji monoalkilowej
pochodnej powstaje keton.
O O
C C
H3C C OEt
H H acetylooctan etylu
- OEt .. -
- .. - H+ : O: :O :
: O: :O:
C C
C C H3C C OEt
H3C C OEt O
O
H
H C .. C
H3C C- OEt
H
R-Br
alkilowanie

O O O
1. H+/HOH
C C CH3CCH2R
H3C C OEt 2. ∆, - CO2
keton
H R

20
Monoalkilowa pochodna poddana ponownemu działaniu zasady (tym razem wymagana jest
zwykle silniejsza zasada, np. NaH) równieŜ zostaje przekształcona w karboanion, który takŜe
moŜna alkilować (np. za pomocą R’-X) do pochodnej dialkilowej, a po hydrolizie i
dekarboksylacji otrzymuje się keton, tym razem rozgałęziony.

O O O.. ..O
NaH . - ..
C C C . . . .. C
C H3C C OEt
H3C OEt
H R R
monopodstawiony
acetylooctan R'-X

O O O
H 1. H+/HOH
C C
C H3C C OEt
H3C C 2. ∆, - CO2
R R'
R R'
keton rozgałęziony dipodstawiony acetylooctan

Mechanizm dekarboksylacji
Dwie silnie elektroujemne grupy przyłączone do jednego atomu węgla destabilizują cząsteczkę.
Taka sytuacja występuje w anionie karboksylanowym acetylooctanu – z atomem C2 związana
jest grupa karbonylowa (C3) i anion karboksylanowy (C1). W podwyŜszonej temperaturze, w
pobliŜu temperatury wrzenia wody, tego typu związki rozkładają się z wydzieleniem cząsteczki
CO2. Przemiana polega na tym, Ŝe miejsce grupy COOH zajmuje atom H. Podobne właściwości
wykazuje kwas malonowy i jego analogi podstawione przy C2.
O O O O
H+/HOH
C C C C
H3C C OEt H3C C OH
H R H R
monopodstawiony
acetylooctan - H+
+ H+
..
- ..
: O: O: O
O
C C C .. -
H3C C
R + C H3C C .. :
O
O H R
H

- H+ + H+

.. ..
H O: - H+ O: O
+ H+
C R C .. R CH3CCH2R
H3C C + H+ H3C C-
keton
H H

Hydrolizę acetylooctanu moŜna przeprowadzić równieŜ w środowisku zasadowym.

21
Przykłady syntezy ketonów alkilowo-metylowych

O O 1. -OEt O O

OEt 2. Br OEt

acetylooctan
etylu 1. NaH lub
2. Br
(CH3)3COK

O O O
1. H+/HOH OEt
2. ∆, - CO2

3-propyloheptan-2-on

MoŜna konstruować równieŜ inne cząsteczki, np. oksokwasów, jeŜeli do alkilowania uŜyje się
odpowiednie bromoestry.

O O 1. -OEt O O

OEt O OEt
2. Br O
OEt
acetylooctan OEt
etylu
1. rozc.
2. H+/HOH
NaOH

O O
O
∆, - CO2 OH
O
O
OH
OH
kwas 4-oksopentanowy

Z acetylooctanu etylu postają diketony, kiedy substrat podda się alkilowaniu halogenoketonem.

O O 1. -OEt O O

OEt O OEt
2. Br O
R
acetylooctan R
etylu
1. rozc.
2. H+/HOH
NaOH

O O
O
∆, - CO2 OH
O
O
R
γ-diketon R

Zastosowanie malonianiu dietylu do otrzymywania kwasów karboksylowych – synteza

malonowa.

22
Z estrów malonowych po alkilowaniu, hydrolizie i dekarboksylacji powstają prostołańcuchowe
kwasy karboksylowe, jeŜeli zostanie wprowadzona jedna grupa alkilowa lub rozgałęzione po
dwukrotnym alkilowaniu.
O O -OEt :O. : :O .
:
.. - ...
. . . ..
EtO OEt EtO OEt
H H
H
pKa = 12,9

- .. .. -
:O : : O : :O : : O : : O : :O :
..
EtO OEt EtO - OEt EtO OEt
H H H

Jon enolanowy otrzymany przez oderwanie protonu z estru malonowego jest stabilizowany
mezomerycznie.
Synteza malonowa polega na przeprowadzeniu estru malonowego (najczęściej etylowego) w
pochodną sodową, najłatwiej przez działanie alkoholanem sodu i następnie alkilowaniu,
hydrolizie i dekarboksylacji.
O O :O : : O : - Br- O O
-OEt
- EtO OEt
EtO OEt EtO .. OEt
H H CH3CH2Br H
H
malonian dietylu
H+/HOH - EtOH
H H H H
O O - CO2 O O
O O
H ∆ O O H
H H
enolan kwasu
karboksylowego
CH3CH2CH2COOH kwas butanowy

Dwukrotne alkilowanie estru malonowego umoŜliwia otrzymywanie rozgałęzionych kwasów

karboksylowych.
:O : : O :
O O :O : : O : O O -
-OEt - Br- -OEt
- EtO OEt EtO .. OEt
EtO OEt EtO .. OEt CH3CH2Br
H H H
H
malonian dietylu
PhCH2Cl - Cl-

H O O
H H - CO2 H+/HOH
O O EtO OEt
O O - EtOH
CH2CH3 ∆ O O H
CH2CHCOOH

kwas 2-etylo-3-fenylo- enalan kwasu

propanowy karboksylowego

Do przeprowadzania estru malonowego w karboanion (anion enolanowy) moŜna uŜywać

wodorku sodu.

23
Przykłady:
Synteza malonowa pozwala na otrzymywanie kwasów karboksylowych o dowolnie długim
łańcuchu.
∆
CH3(CH2)3Br + Na+ -CH(COOEt)2 CH3(CH2)4COOH
- CO2
bromek n-butylu sodomalonian dietylu kwas heksanowy (75%)

α).
Dwukrotne alkilowanie prowadzi do kwasów rozgałęzionych w pozycji 2 (α

CH3(CH2)3Br + Na+ -CH(COOEt)2 CH3(CH2)3CH(COOEt)2

bromek n-butylu sodomalonian dietylu n-butylomalonian dietylu
1. -OEt 2. CH3I

CH3 CH3
H+/HOH
CH3(CH2)3CHCOOH CH3(CH2)3C(COOEt)2
∆ , - CO2
kwas 2-metyloheksamowy (55%) (1-metylo)-n-butylomalonian dietylu

Synteza malonowa jest dogodnym sposobem otrzymywania cyklicznych kwasów

karboksylowych.
+ - SN2
CH(COOEt)2
Br(CH2)3Br + Na CH(COOEt)
.. 2 Br
- Br-

1,4-dibromobutan sodomalonian
NaH
(nadmiar) dietylu

-
H+/HOH SN2 C(COOEt)
COOH COOEt .. 2
Br
H ∆, - CO2 COOEt - Br-

kwas cyklobutanokarboksylowy (32%)

Pytanie: w jakim celu stosuje się nadmiar 1,4-dibromobutanu?

W ten sposób moŜna zsyntezować kwasy zawierające grupę karboksylową związaną równieŜ z
trój-, pięcio-, sześcio- i wyŜej członowymi pierścieniami. NajwyŜsze wydajności tworzenia
pierścienia obserwuje się podczas alkilowania malonianu 1,4-dibromobutanem i 1,5-
dibromopentanem; powstają wówczas pięcio- i sześcioczłonowe pierścienie.

Zastosowanie cyjanooctanu etylu w syntezie organicznej

Cyjanooctan etylu moŜe być alkilowany podobnie jak acetylooctan etylu lub malonian dietylu,
przy czym w produkcie alkilowania moŜna łatwo selektywnie zhydrolizować grupę estrową i w
ten sposób otrzymać związki zawierające grupę cyjanową i karboksylową w połoŜeniu 1,3.
MoŜna równieŜ selektywnie zhydrolizować grupę nitrylową do amidowej za pomocą kwasu
polifosforowego z zachowaniem reszty estrowej.

24
 1. NaH
NCCH2COOEt NCCHCOOEt
2. EtBr
CH2CH3
cyjanooctan etylu
1. NaH 2. MeBr

1. kwas
CH3 CH3 polifos- CH3
NaOH forowy
NCCCOOH NCCCOOEt NH2COCCCOOEt
H+/HOH HOH
CH2CH3 CH2CH3 CH2CH3

Cyjanooctan etylu otrzymuje się w wyniku reakcji chlorooctanu sodu z cyjankiem sodu. Powstały
w ten sposób cyjanooctan sodu po zakwaszeniu estryfikuje się etanolem; wydajność 72% w
przeliczeniu na kwas chlorooctowy.
Zadanie: napisz ciąg reakcji prowadzących do cyjanooctanu etylu.

Reakcja addycji Michaela

Związki zawierające dwa uaktywnione atomy wodoru, typu estrów malonowych, estru
acetylooctowego i podobnych reagują z α,β-nienasyconymi ketonami lub aldehydami, przy
czym tworzy się produkt addycji sprzęŜonej 3,4, a nie 1,2 jak w reakcjach omawianych
poprzednio. Reakcja ta nosi nazwę od jej odkrywcy – addycji Michaela.

Arthur Michael (1853-1942); ur. w Buffalo NY (USA), studia w Heidelbergu, Berlinie i ParyŜu, profesor w Tufts
University i na Uniwersytecie Harvarda.

O O O1 1. -OEt O O
+ OEt
OEt 4 2
3 2. H+/HOH

acetylooctan but-3-en-2-on
etylu O
3-karboetoksyheptano-2,6-dion (94%)

Mechanizm reakcji
Addycja Michaela róŜni się tym od typowych addycji do podwójnego wiązania, Ŝe jest addycją
nukleofilową, a nie typową dla alkenów addycją elektrofilową, jak np. przyłączanie do C=C
cząsteczki halogenów (X-X), kwasów (H-X) i innych elektrofili.
W sprzęŜonych ketonach w wyniku sprzęŜenia dwóch wiązań π (C=O i C=C) w pozycji 4,
licząc od karbonylowego atomu tlenu, występuje deficyt elektronów i dlatego karboanion
powstały z acetylooctanu etylu przyłącza się do atomu węgla C4 but-3-en-2-onu.
1 1 .. -
O
+ :O:
4 2 H2C
3 4 2
3
but-3-en-2-on

Reakcja zaczyna się od oderwania protonu z cząsteczki acetylooctanu etylu, utworzeniu

karboanionu, który się przyłącza do but-3-en-2-onu w miejscu największego deficytu elektronów
oznaczonym δ+.

25
 O O O O
- H+
OEt -
.. OEt
H H -OEt/EtOH
H karboanion
acetylooctan
etylu 1O δ-
δ+
4 2
3

O O O O
OEt - EtO- OEt
H H H - addukt
H EtOH H ..
O O
3-karboetoksyheptano-2,6-dion

Stabilizowany mezomerycznie, ujemnie naładowany addukt przekształca się w obojętny produkt

przez przyłączenie protonu pochodzącego z rozpuszczalnika, albo z acetylooctanu etylu
(substratu), który w ten sposób zostaje przekształcony w karboanion zdolny do reakcji z kolejną
cząsteczką sprzęŜonego ketonu. Z tego powodu w reakcji Michaela wystarczają katalityczne
ilości alkoholanu – do zapoczątkowania reakcji.
Zadanie: przedstaw graniczne wzory mezomeryczne adduktu po przyłączeniu but-3-en-2-onu do karboanionu
powstałego z acetylooctanu etylu. Dlaczego ten karboanion nazywany jest jonem enolanowym?

O O O O
O O
O O OEt -
OEt H H .. OEt
H - +
H .. + OEt H H
H H
O O jon enolanowy
acetylooctan 3-karboetoksy- (karboanion)
jon enolanowy etylu hepta-2,6-dion
(karboanion)

Acetylooctan etylu w addycji Michaela pełni rolę donora Michaela (donora nukleofilowego), a
but-3-en-2-on rolę akceptora Michaela (akceptora elektrofilowego). Akceptor Michaela
powinien zawierać grupę elektroakceptorową (EWG) związaną z podwójnym wiązaniem.

- EWG
donor Nu: akceptor
+ C C
Michaela Michaela
EWG: -CHO; -COR; -COOR; -CN; -NO2

Z powyŜszej informacji wynika, Ŝe akceptorami Michaela mogą być róŜnego rodzaju związki.
PoniŜej zostały podane najpopularniejsze ich przykłady.
H2C=CH-EWG - akceptory Michaela
grupa przykład wzór
α,β-nienasycone aldehydy propenal H2C=CH-CHO
α,β-nienasycone ketony but-3-en-2-on H2C=CH-CO-CH3
α,β-nienasycone estry akrylan metylu H2C=CH-COOCH3
α,β-nienasycone nitryle akrylonitryl H2C=CH-C≡N
α,β-nitroalkeny nitropropen H2C=CH-NO2

26
RównieŜ donorami Michaela mogą być róŜne związki; powinny one zawierać dwa geminalne
atomy wodoru uaktywnione z dwóch stron przez grupy elektroakceptorowe (EWG). PoniŜej
podane są przykłady takich związków.
EWG EWG donory Michaela
H H
grupa przykład wzór
O O
β-oksoester acetylooctan etylu -
.. OEt

O O
β-diester malonian dietylu -
EtO .. OEt
O O
β-diketon acetyloaceton -
..
O
β-cyjanoester β-cyjanooctan etylu N C -
.. OEt

β-dinitryl nitryl kwasu malonowego N C - C N

..

β-oksonitryl nitryl kwasu 3-okso- O

butanowego - C N
..
O
β-nitroketony 1-nitropropan-2-on - NO2
..

Donorami Michaela mogą być równieŜ enaminy i odczynniki Gilmana.

Przykłady reakcji addycji Michaela
O
EtO O
C OEt O -OEt O
+ H2C CHCCH3 O
O
2-karboetoksycyklopentanon but-3-en-2-on 4-karboetoksy-4-(2-cyklopentanonylo)-butan-2-on

O O
O O + H2C CH COCH3
+ HC C COOEt EtO OEt
OEt keton metylowo-
malonian dietylu
acetylooctan -OEt etynian etylu -winylowy
etylu -OEt
O O
O O
EtO OEt
OEt O 1. H+/HOH
4-acetylopent-2-
COOH
-enodionian dietylu 2. ∆, - CO2 C
COOEt O
kwas 5-oksyheksanowy

27
 O O
O O H3C + H2C CH C N
C CH COOEt EtO OEt
EtO OEt +
H3C akrylonitryl
malonian dietylu -OEt
malonian dietylu 3-metylobut-2-enian etylu
-OEt
O O
EtO OEt
O O 1. H+/HOH
HOOC COOH
EtO OEt 2. ∆, - CO2
1. H+/HOH (80%)
C N
HOOC COOH kwas pentanowy
(68%) 2. ∆, - CO2 cyjanoetylomalonian
kwas 3,3-dimetylopentanowy C dietylu
EtO O

Akceptory Michaela reagują z nukleofilami w przeciwieństwie do niesprzęŜonych alkenów.

CH3CH CH2 + NaCN brak reakcji

propen cyjanek sodu

O
CH CH C + NaCN

1,3-difenyloprop-2-en-1-on AcOH/EtOH

O
3-cyjano-1,3-dife- CHCH2 C
nyloprop-1-en
CN (93%)

Mechanizm powyŜszej reakcji jest identyczny jak addycji Michaela, za wyjątkiem tego, Ŝe nie
ma potrzeby wytwarzania karboanionu, gdyŜ jon cyjankowy jest silnym nukleofilem i łatwo
przyłącza się do spolaryzowanego podwójnego wiązania.
- : .. :
O
CHCH C
O CN
:CN-
CH CH C ..
O:
1,3-difenyloprop-2-en-1-on -
CHCH
.. C
CN
H+
(z AcOH)

O
3-cyjano-1,3-dife- CHCH2 C
nyloprop-1-en
CN

Z akceptorami Michaela reaguje wiele innych nukleofili, jak np. tiole, aminy, anion bromkowy,
anion wodorkowy czy związki metaloorganiczne. Warto przypomnieć sobie, Ŝe te odczynniki
nukleofilowe są nieaktywne w stosunku do zwykłych alkenów.

28
Addycja tioli:
NaOMe
SH + H2C CHCOOMe S CH2CH2COOMe
MeOH
2-propanotiol akrylan metylu 2-propylosulfanylopropanian metylu (97%)

MeO- /MeOH
CH3SH + CH2=CH-CN → CH3S-CH2-CH2-CN

W ten sposób na skalę przemysłową otrzymuje się waŜny kodowany aminokwas egzogenny –
metioninę, dodawaną do pasz w celu podnoszenia ich wartości odŜywczej.

CH3SH + CH2=CHCHO CH3SCH2CH2CHO

metanotiol akroleina 3-metylotiopropanal
NH3, NH4Cl, RT, 3 h
HCN
1. H+/HOH
CH3SCH2CH2CHCOOH CH3SCH2CH2CHCN
2. NH3/HOH
NH2 NH2
metionina 1-amino-3-metylotiobutyronitryl
(97% w przeliczeniu na 3-metylopropanal)

Addycja amin:
..
H3C C CH CH HN H3C C CH2 CH
O +
O N
..
1-fenylobut-1-en-3-on piperydyna

Addycja kwasów:
eter
CH2=CHCOOMe + HBr BrCH2CH2COOMe
akrylan metylu 3-bromopropanian metylu (94%)

Akceptorami Michaela mogą teŜ być sprzęŜone alkiny, reagują one z donorami tak jak
sprzęŜone alkeny.

O O -OEt
O O
HC C COOEt + OEt OEt
MeOH

propynian etylu malonian dietylu (75%) COOEt

Redukcja wodorkami, czyli addycja anionu wodorkowego

Anion wodorkowy reaguje inaczej z akceptorami Michaela niŜ typowe donory Michaela,
bowiem przyłącza się on do karbonylowego atomu węgla, a po hydrolizie tworzy się nienasycony
alkohol, czyli produkt addycji 1,2, nie jak w reakcji Michaela addycji 3,4.

29
 O H OH
H+/HOH
(93%)
+ LiAlH4
CH3 CH3
3-metylocyklokeks-2-enon 1-metylo-3-hydroksycykloheksen

Akceptory Michaela reagują podobnie z silnie zasadowymi związkami metaloorganicznymi

typu RM i ze związkami Grignarda.
H3C O H3C OH
H+/HOH
C C C CH3 + PhLi C C C CH3
H3C H3C

4-metylopent-3-en-2-on fenylolit 4-fenylo-4-hydroksy-2-metylopent-2-en (89%)

Natomiast mniej zasadowe odczynniki Gilmana reagują jak donory Michaela przyłączając się w
sposób 3,4. RóŜnice moŜna zaprezentować na przykładzie reakcji związków Grignarda i
odczynników Gilmana z cykloheks-2-enonem.
H3C OH
MeMgBr H+/HOH

O
3-metylo-3-hydroksy-
cykloheksen
O
H+/HOH

LiCuMe2
CH3
3-metylocykloheksanon

Słabo zasadowe nukleofile (np. odczynnik Gilmana) ulegają addycji 3,4 czyli addycji Michaela,
przy czym tworzą się związki karbonylowe zawierające nowy podstawnik w pozycji 4 do C=O.
Natomiast silnie zasadowe nukleofile (anion -H, związki metaloorganiczne typu RX, np. RLi i
związki Grignarda) przyłączają się do grupy karbonylowej sprzęŜonych związków
karbonylowych. Powstają w ten sposób nienasycone alkohole czyli produkty addycji
karbonylowej.
O
R CH CH C R

H-Nu słaba zasada silna zasada H-Nu

O OH
R CH CH2 C R R CH CH C R

Nu addycja 3,4 addycja 1,2 Nu

addycja Michaela addycja karbonylowa

Addycja silnych zasad jest nieodwracalna natomiast reakcja słabo zasadowych odczynników
nukleofilowych z akceptorami Michaela jest reakcją sterowaną termodynamicznie. Addycja
karbonylowa tych odczynników (do karbonylowego atomu C) jest odwracalna, natomiast
równocześnie biegnące przyłączenie ma charakter nieodwracalny. PoniewaŜ te drugie są

30
termodynamicznie trwalsze, równowaga przesuwa się w ich kierunku i w rezultacie otrzymuje się
produkty addycji 3,4 jako główne.
O
R CH CH C R

H-CN H-CN

O OH
R CH CH2 C R R CH CH C R
CN addycja 3,4 addycja 1,2 CN

WyŜsza trwałość produktu addycji 3,4 wynika z większej energii wiązania grupy karbonylowej
C=O niŜ podwójnego wiązania C=C:
energia wiązania

C O C C
732 kJ(175 kcal)/mol 611 kJ(146 kcal)/mol

RóŜnice trwałości obu grup związków widać równieŜ w porównaniu wartości ciepła tworzenia
∆H0) aldehydu i nienasyconego alkoholu.
(∆

Ciepło tworzenia ∆H0

CH3-CH2-CH=O CH2=CH-CH2-OH
- 132 kJ(-31,6 kcal)/mol -192 kJ(-45,9 kcal)/mol

Reakcja Knovenagla – substytucja acylowa

JeŜeli akceptorem Michaela jest sprzęŜony ester, reakcja addycji Michaela z donorami
Michaela biegnie w typowy sposób, natomiast z silnymi zasadami po przyłączeniu nukleofila
do karbonylowego atomu węgla następuje eliminacja alkoholu i powstaje acyloalken (-CONu –
acyl). Z tego względu reakcja nosi nazwę substytucji acylowej.
ester
O
R CH CH C OR

H-Nu słaba zasada silna zasada H-Nu

O OH
R CH CH2 C OR R CH CH C Nu
Nu addycja 3,4 substytucja
+ ROH
acylowa

31
Reakcja Knovenagla jest często wykorzystywana w syntezie związków organicznych, słuŜy do
otrzymywania α,β -nienasyconych kwasów.
H
CHO CH2(COOEt)2 C COOEt
C
EtONa
COOEt

H+/HOH ∆

H
C COOH
C
kwas cynamonowy
(91%)
H

32