Τι είναι

ιστορία
σήμερα;
Επιμέλεια:
David Cannadine

Μετάφραση: Κώστας Αθανασίου

___Παραδόσεις 1 9 _____
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ:
ΕΚΔΟΣΕΙΣ νήσος - Π . ΚΑΠΟΛΑ

Σαρρή 14, 105 53 Αθήνα

τηλ./fax: 210 3250058
e-mail: nissos92@otenet.gr

Διεύθυνση εκδόσεων: Πόλα Καπόλα

Επιστημονική διεύθυνση: Γεράσιμος Κουζέλης

Τίτλος πρωτοτύπου: David Cannadine (ed.), What is History Now?

© Palgrave Macmillan Ltd 2002

© για την ελληνική γλώσσα, 2007 εκδόσεις νήσος — Π. Καπόλα

Διόρθωση: Σοφία Κουσιάντζα

Σχεδιασμός εξωφύλλου: Πόλα Καπόλα, Barbara Kouzelis
Φιλμ: Ντίμης Καρράς
Εκτύπωση: Ηλιότυπο Ο.Ε.
Βιβλιοδεσία: Ηλιόπουλος - Ροδόπουλος

ISBN: 978-960-8392-40-3
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;
Felipe Fernandez-Armesto

Είχε πει ο Ε.Η. Carr ότι «θα ζήλευε» χον ιστορικό που θα έμενε
απαράλλακτος στην οπτική του ύστερα από πενήντα χρόνια δου­
λειάς.1 Παρότι μόνο σαράντα χρόνια έχουν περάσει από τη
δημοσίευση του What is History?, ήταν -όπως θα έλεγε κάποια
αρχόντισσα του 19ου αιώνα- σαράντα ενδιαφέροντα χρόνια,
κατάφορτα από καινούργια πράγματα. Η ιστορία, όπως και άλλοι
ακαδημαϊκοί κλάδοι -και ίσως, από ορισμένες πλευρές, περισσό­
τερο από τους περισσότερους- έχει αφενός διεγείρει και αφετέ­
ρου αντικατοπτρίσει τεράστιες αλλαγές στις νεωτερικές δυτικές
κοινωνίες. Μια εξισωτική επανάσταση έχει στενέψει το χάσμα
ανάμεσα σε τάξεις, σε φύλα, σε γενιές, σε κοινωνικές θέσεις, ανά­
μεσα σε όλες σχεδόν τις κατηγορίες κοινωνικής διαφοροποίη­
σης, εκτός από το χάσμα ανάμεσα στους πλούσιους και τους
φτωχούς, το οποίο συνεχίζει, με εντυπωσιακό πείσμα, να διευ­
ρύνεται. Ίσως σε μερικές περιπτώσεις ως αιτία -και σίγουρα ως
συνέπεια- οι ιστορικοί έχουν καταφέρει να διαβαίνουν τα χάσμα­
τα αυτά με όλο και μεγαλύτερη ευκολία, διεισδύοντας σε τμήμα­
τα της κοινωνίας στα οποία οι παλιότερες ιστορίες μόλις και μετά
βίας έφθαναν και ανακαλύπτοντας τις ιστορίες των απόκληρων ή
των απόβλητων μειονοτήτων του παρελθόντος, μεταξύ των οποί­
ων είναι οι γυναίκες και τα παιδιά, οι εργάτες και οι εγκληματίες,
οι άρρωστοι και οι ψυχασθενείς. Ταυτόχρονα, χάρη στην πολιτι­
σμική και δημογραφική επανάσταση που προσέδωσε πλουραλι­
σμό και πολυπολιτισμικότητα στο μεγαλύτερο μέρος της Δύσης
 1 /1 _____________________________ _ ______________ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;

—στην υποχώρηση των λευκών αυτοκρατοριών, στην αντι-αποι-

κιοποίηση των εδαφών των μητροπόλεων από τους πρώην «λα-
ούς-θύματα» και τους λαούς που ήταν υποτελείς στην αποικιο­
κρατία- οι κττορικοί έχουν αισθανθεί απελευθερωμένοι και επαρ-
κώς εξοπλισμένοι για να αποπειραθούν μερικές από τις νέες εξε­
ρευνήσεις που ο Carr είχε πρόΡΤεψέικαιείχε καλωσορΤσέί:
μελέτησαν την ιστορία λαών που παλιότερα υποστηριζόταν πως" ’
ήταν «χωρίς ιστορία»,2 αποδέχτηκαν την παγκόσμια ιστορία συ-
μπεριλαμβάνοντας μη ευρωπαϊκά υποκείμενα στις συγκριτικές
ιστορίες, εγκαινίασαν τις ιστορίες εθνοτήτων που κάποτε έμοια-
ζαν περιθωριακές, στηρίχτηκαν στην εμπειρία ενός κόσμου σε
ραγδαία μετάβαση, για να ανοίξουν νέα κεφάλαια στη μελέτη της
ταυτότητας. Η μάχη, στην οποία συμμετείχε και ο Carr, για να
εισέλθει η «μη δυτική» ιστορία στη σχολή του Κέμπριτζ δεν θα
μπορούσε σήμερα να διεξάγεται με τόση σφοδρότητα -ούτε να
συναντά τόσο επίμονη αντίσταση— (μολονότι η αντίσταση της
αδράνειας είναι ακόμα προφανής σε μερικά πανεπιστήμια), αλλά
ούτε θα μπορούσε κανείς να επαναλάβει τη γνώμη που είχε εκ-
φράσει ο Hugh Trevor-Roper το 1963 ότι «οι προπτυχιακοί φοι-
τητές, παρασυρμένοι από [...] τη δημοσιογραφική μόδα, απαιτούν
να διδάσκονται την ιστορία της μαύρης Αφρικής [...]. Προς το
παρόν όμως δεν υπάρχει καθόλου τέτοια ή υπάρχει πολύ μικρή
[...]. Και το σκότος δεν είναι αντικείμενο της ιστορίας».3
Παράλληλα με αυτές τις κοινωνικές επαναστάσεις, εκείνο που
με γενικό τρόπο αποκαλούμε «μεταμοντερνισμό» έχει επίσης με­
τασχηματίσει την πρακτική της ιστορίας, εξαπολύοντας μια επι­
στημολογική πρόκληση που κάποτε φαινόταν τρομερή. Όπως και
κάποιος άλλος από τους συμβάλλοντες σε αυτόν τον τόμο, έχω
γράψει τις αναμνήσεις της συνάντησής μου με αυτόν σε μια
εποχή που έμοιαζε να απειλεί να υπονομεύσει τις πιο αγαπητές
παραδοσιακές αναζητήσεις του ιστορικού: την αναζήτηση της
αλήθειας και της γλώσσας με την οποία θα την εκφράσει.4 Για μια
στιγμή, οι ιστορικοί φοβήθηκαν ότι οι βιβλιοθηκάριοι του μέλλο-
ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗ Μ Ε Ρ Α ;_______ ______________ ______ _ 273

ντος θα τοποθετούν την ιστορία στα ίδια ράφια με τη μυθοπλα­

σία. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, δεν θα ήταν κακό πράγμα: τα βι­
βλία μου θα είχαν συντροφιά τους καλή λογοτεχνία. Ο μεταμο-
ντερνισμός όμως αποδείχτηκε χάρτινη τίγρη με φοβερή ασυμμε-
τρία. Τα Τμήματα Ιστορίας των βρετανικών πανεπιστημίων έχουν
σήμερα μεταμοντερνιστές για δείγμα, όπως κάποτε είχαν γυναί­
κες για δείγμα και μαύρους για δείγμα. Καθώς όμως η πλημμυρί­
δα υποχωρούσε, ο μεταμοντερνισμός άφηνε πλούσια υπολείμ­
ματα στην παραλία, ενθαρρύνοντας τους ιστορικούς να τη χτενί­
σουν, αναζητώντας πολύτιμα πράγματα. Οι «δυνητικές» ιστορίες,
οι ιστορίες του αντιγεγονοτολογικού, του αμφίσημου, του υπόρ-
ρητου, του οριακού, του υπερβατικού, του αυτοαναστοχαστικού,
του σημειολογικού, του αναπαραστασιακού, του ασυνείδητου και
του ονειρεμένου έχουν γίνει συναρπαστικές και ακαταμάχητες ή
τουλάχιστον ενδιαφέρουσες και αποδεκτές σχεδόν από όλους.

Η ιστορία εν ολίγοις έχει πολλαπλασιαστεί' στην πραγματικότητα

έχει εκραγεί. Το έργο των επαγγελματιών ιστορικών δεν ήταν
ποτέ πριν τόσο πολυσχιδές. Δύο επιπλέον αλλαγές έχουν συμ-
βάλει σε αυτό. Η επανάσταση στην τεχνολογία της πληροφορι­
κής έχει επιταχύνει την παραγωγή των μελετητών, έχει δημιουρ­
γήσει και επεκτείνει δίκτυα συνεργασίας και έχει παραγάγει τερά­
στιες βάσεις δεδομένων για εργασία στην «κλειομετρία» και την
κειμενική ανάλυση. Πάνω απ’ όλα, έκρηξη έχει σημειωθεί στον
αριθμό των επαγγελματιών ιστορικών, παράλληλα με την επέκτα­
ση της ανώτατης εκπαίδευσης. Τα αποτελέσματα είναι ανάμεικτα.
Ανάμεσα τους, και η κατάρα της υπερεξειδίκευσης: οι ιστορικοί
σκάβουν όλο και πιο βαθιά και στενά αυλάκια σε ένα όλο και πιο
άνυδρο έδαφος, ώσπου τελικά τα αυλάκια καταρρέουν και τους
θάβουν κάτω από την ίδια τους την ξηρασία. Από την άλλη πλευ­
274 ΤΙ ΕΙΝ Α Ι ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;

ρά όμως, όποτε κανείς καταφέρνει να ξαναβγεί από το αυλάκι

του, συναντά πολύ περισσότερα πράγματα για έρευνα: υπάρχει
τόσο πολλή καινούργια εργασία που εμπλουτίζει το πεδίο και η
οποία μπορεί να αλλάξει την προοπτική κάποιου ή να διευρύνει
το πλαίσιο σύγκρισης που αυτός έχει. Απλώς υπάρχουν τόσο
περισσότερα πράγματα από τα οποία μπορεί να μάθει κανείς.
Είναι αλήθεια βέβαια πως είναι πραγματικά αδύνατο να χειριστεί
κανείς όλον αυτόν τον όγκο της παραγωγής. Ακόμα και κάποιος
που ασχολείται με μια κάπως στενή ειδικότητα, είναι απίθανο να
πληροφορείται -ή, ακόμα περισσότερο, να διαβάζει- όλα όσα
έχουν σχέση με αυτήν. Η αίσθηση της αβεβαιότητας που απορ­
ρέει από αυτή την κατάσταση συμβάλλει αναμφίβολα στη μετα­
μοντέρνα σύγχυση και ενθαρρύνει τον υπέρμετρο σκεπτικισμό
σχετικά με το πόσο καλά μπορούμε να γνωρίσουμε τα γεγονότα
του παρελθόντος. Η αύξηση της παραγωγής σημαίνει αναπόφευ­
κτα και αύξηση των σκουπιδιών. Αλλά σημαίνει και περισσότερη
διαθέσιμη καλή δουλειά επίσης. Δεν ξέρω πια πώς είναι να είσαι
νέος, αλλά είναι ευτυχία να είσαι ζωντανός σε μια τέτοια αυγή σαν
αυτή που ζούμε εμείς σήμερα, όταν το να είσαι ιστορικός σημαί­
νει ότι αποτελείς μέρος μιας κοινότητας συναδέλφων, παραγωγι­
κής σε βαθμό που δεν έχει προηγούμενο, και όταν υπάρχει δια­
θέσιμο πιο ενδιαφέρον και βελτιωτικό ιστορικό έργο από ποτέ
άλλοτε.
Οι αναγνώστες θα διαισθάνονται ένα «αλλά» στο βάθος.
Έχουμε μάθει τόσο πολλά τα τελευταία σαράντα χρόνια: τόσο
πολύς σκεπτικισμός, τόσο πολλή επιστήμη. Αλλά έχουμε λησμο­
νήσει και τόσα πολλά. Έχουμε λησμονήσει πώς να υπερασπιζό­
μαστε επιτυχώς την προνομιούχο θέση της ιστορίας στο σχολι­
κό αναλυτικό πρόγραμμα. Έχουμε λησμονήσει πώς να διατηρού­
με πλήρη επαφή με τους δασκάλους της ιστορίας στην προπανε-
πιστημιακή εκπαίδευση και πώς να τροφοδοτούμε τη δουλειά
τους με ενημέρωση για τα ζωογόνα και αναζωογονητικά αποτε­
λέσματα των νέων ερευνών: δεν το λεω αυτό de haut en bas5 αλλά
ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;____ ________ _______ _____ _________ 275

ως ένας πολεμιστής των χαρακωμάτων που έχει διασχίσει την

ουδέτερη ζώνη και έχει περάσει πολλά χρόνια ως δάσκαλος σε
σχολείο. Κάθε επαγγελματίας ιστορικός που έχει βαθμολογήσει
κόλλες διαγωνισμού στις εξετάσεις για την εισαγωγή στο πανεπι­
στήμιο ή σε άλλες παρόμοιες εξετάσεις καταλαβαίνει τι εννοώ.
Μπαίνοντας βαθύτερα στον δημόσιο στίβο, φαίνεται να έχου­
με λησμονήσει πώς να επηρεάζουμε τον δημόσιο διάλογο και την
εκπόνηση πολιτικών στα βασικά ζητήματα της εποχής. Μπορώ να
σκεφτώ πολλά παραδείγματα, τα τελευταία χρόνια, κυβερνητικών
πολιτικών που διατυπώνονται -καταλήγοντας σε ποικίλου βαθμού
καταστροφές- βασιζόμενες σε εξόφθαλμη άγνοια του παρελθό­
ντος. Μπορώ να σκεφτώ μία μόνο περίπτωση πολιτικής που επη­
ρεάστηκε από κάποια νέα ιστορική έρευνα. Δυστυχώς όμως πρό­
κειται για μια περίπτωση που μικρή ενθάρρυνση προσφέρει: Η
προθυμία της πρώτης κυβέρνησης Θάτσερ, στο Ηνωμένο Βασί­
λειο, να αποδεχτεί την υψηλή ανεργία ως ένα «τίμημα που αξίζει
να καταβληθεί» για να μειωθεί ο πληθωρισμός ήταν προφανώς
επηρεασμένη από το αναθεωρητικό έργο του Sydney Pollard και
άλλων του κύκλου του σχετικά με τη βρετανική οικονομία της
δεκαετίας του 1930. Δεν επιμένω ότι δουλειά των ιστορικών είναι
να επηρεάζουν την εκπόνηση πολιτικής· υποστηρίζω απλώς πως
είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι κάποτε το έκαναν αλλά δεν το
κάνουν πια. Το αναγνωστήριο που παλιότερα προοριζόταν απο­
κλειστικά για τα μέλη του νομοθετικού σώματος των ΗΠΑ στη
Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου διακοσμήθηκε το 1896, πολυτελώς
μεν αλλά με δύο μόνο ζωγραφικούς πίνακες, που αντικρίζουν ο
ένας τον άλλον πάνω από τα τεράστια τζάκια, στις δύο άκρες της
αίθουσας, κυριαρχώντας στον χώρο και υπενθυμίζοντας στους
βουλευτές τα καθήκοντά τους. Απεικονίζουν αντίστοιχα τον νόμο
και την ιστορία. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την ιστορία
να καταλαμβάνει σήμερα παρόμοια θέση σε μια εικονογραφική
διάταξη παρόμοιων προθέσεων.
276 ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤ Ο ΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;

Τέλος, έχουμε λησμονήσει πώς να λειτουργούμε στον δημό­

σιο στίβο. Αυτό είναι σημαντικό επειδή η απάντηση στο ερώτη­
μα «τι είναι ιστορία σήμερα;» πρέπει να περιλαμβάνει και το τι
είναι η ιστορία για όλους όσοι ενδιαφέρονται γΓ αυτήν, και όχι
μόνο για εκείνους που είναι τόσο τυχεροί ώστε να αφοσιωθούν
σε αυτήν επαγγελματικά. Οι ιστορικοί τους οποίους αντιμαχόταν
ο Carr ήταν οι ηγετικοί δημόσιοι διανοούμενοι της εποχής τους,
οι διαμάχες των οποίων εκφράζονταν δημόσια στο ραδιόφωνο
και καταγράφονταν στις εφημερίδες. Για λόγους στους οποίους
θα έρθω σύντομα, δεν θα ασχοληθούμε ξανά υπό τις παρούσες
περιστάσεις με πρόσωπα σαν τον Isaiah Berlin, τον Hugh Trevor-
Roper, τον A.J.P. Taylor κ.λπ. Σήμερα το παρελθόν είναι πρωτο-
φανώς δημοφιλές: Πράγματι, ποτέ στο παρελθόν δεν είχε υπάρ­
ξει ίσως τόσο μεγάλο δημόσιο ενδιαφέρον και προτίμηση γΓ αυ­
τό, παρά τη συρρίκνωση —ή ίσως εξαιτίας της— της ιστορίας στη
σχολική διδασκόμενη ύλη. Το παρελθόν για το οποίο υπάρχει
λαϊκή προτίμηση όμως σε γενικές γραμμές δεν είναι το παρελθόν
που αποκαλύπτουν οι επαγγελματίες μελετητές. Τα πεδία στα
οποία υπάρχει μεγάλη ανάπτυξη σήμερα είναι αυτά που αποκα-
λούνται -κακώς- «οικογενειακή ιστορία» (δηλαδή η ιδιωτική γε­
νεαλογική έρευνα), «κληρονομιά» και «πληροφόρηση - διασκέ­
δαση».6 Πρόκειται για πεδία με τα οποία ο Carr δεν είχε ασχο­
ληθεί ούτε τα είχε προβλέψει. Πριν όμως επιστρέφουμε σε αυτά,
προτείνω να ρίξουμε ξανά μια ματιά στα πιο σημαντικά στοιχεία
του θέματος που καλύπτει το Τι είναι ιστορία; και να αναρωτηθού-
με πώς θα πρέπει να τροποποιηθούν για να απαντούν και στο
ερώτημα «τι είναι ιστορία σήμερα;».
Σημαντική αλλά παραγνωρισμένη είναι η επιλογή του Carr για
τον τίτλο. Σήμερα οι συμβάλλοντες σε αυτόν τον τόμο παίρνουν
ευχαρίστως μέρος σε αυτό το έργο που αποκαλείται Τι είναι ιστο­
ρία σήμερα; επειδή η προσθήκη της τελευταίας λέξης μετασχημα­
τίζει την ερώτηση. Υπονοεί ότι ύστερα από μια στιγμή η ιστορία
μπορεί να είναι κάτι άλλο, όπως και πράγματι θα είναι. Η ερώτη­
ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;_______ _____ ________________ _________ 277

ση διατυπώνεται με τρόπο που υπαινίσσεται την ουσιώδη ευμε-

ταβλητότητα -μια ευμεταβλητότητα σαν του υδραργύρου- του
κλάδου. Το ερώτημα «τι είναι ιστορία;» είναι διαφορετικό και
λιγότερο ελκυστικό. Δεν θα το αποκαλούσα ρητορικό, επειδή
δεν είναι ρητορικό στη μορφή του. Είναι όμως ρητορικό με την
έννοια ότι προκαταλαμβάνει και προκαλεί ένα συγκεκριμένο
είδος απάντησης — ότι δηλαδή «η ιστορία είναι χ» ή «η ιστορία
είναι ψ», αποκλείοντας έτσι την απάντηση ότι «η ιστορία είναι α»
ή «η ιστορία είναι β». Πρόκειται για ένα ερώτημα υπόρρητα
κανονιστικό και προγραπτικό. Και πράγματι, το βιβλίο του Carr,
αν και ανοιχτόμυαλο για τα δεδομένα της εποχής του, ωστόσο
όντως οδηγούσε πολλά πράγματα στη λαιμητόμο. Ο Carr κατα­
δίκαζε την αντιγεγονοτολογική δουλειά, την ηθικολογία και ό,τι
αποκαλούσε θεολογία και λογοτεχνία. Πιστεύω ότι σήμερα οι
περισσότεροι από εμάς θα ήθελαν να είναι πιο γενναιόδωροι και
να αποδέχονται ως αρχή μας το nihil humanum alienum7 ή ακόμα
και το —περιεκτικό των πάντων— todo es historia,8 που είναι ο τίτ­
λος του περιοδικού μιας λατινοαμερικάνικης Ακαδημίας της Ιστο­
ρίας. Οτιδήποτε πράττουμε ή σκεφτόμαστε, οτιδήποτε φανταζό­
μαστε για το μέλλον, περνάει ακαριαία,στο παρελθόν και μετα-
τρέπεται σε αντικείμενο κατάλληλο για ιστορική έρευνα.
Υπάρχουν δύο επιπλέον απόψεις υπό τις οποίες θα έπρεπε
πιθανώς να παραδεχτούμε πια ότι η ιστορία είναι ένας κλάδος
πραγματικά περιεκτικός των πάντων, χωρίς καμία επιφύλαξη.
Πρώτον, περιλαμβάνει όλους τους ανθρώπους. Δεν εννοώ ότι
περιλαμβάνει όλους τους ανθρώπους απλώς ως αντικείμενα μελέ­
της -αν και η διεύρυνση του φάσματος για να συμπεριλάβει όλα
τα είδη και τις καταστάσεις είναι πολύ ευπρόσδεκτη— αλλά και ως
μετέχοντες. Η ιστορία είναι ο πιο ανοιχτός και προσπελάσιμος
από τους ακαδημαϊκούς κλάδους. Ο καθένας μπορεί να ασχολη­
θεί με αυτήν - στην πραγματικότητα, ο καθένας το κάνει αυτό,
καθώς ο καθένας έχει εμπειρία από το παρελθόν και κάθε άνθρω­
πος έχει προνομιούχο πρόσβαση στις πηγές της δικής του ιστο­
278______ ________ _______ ____________ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗ ΜΕΡΑ;

ρίας. Λεν χρειάζεται κάποια ειδική εκπαίδευση, ει μη μόνον σε

ορισμένες ταπεινές δεξιότητες τις οποίες οποιοδήποτε εγγράμα-
το άτομο μπορεί εύκολα και γρήγορα να αποκτήσει χωρίς βοή­
θεια. Υπάρχουν πολλοί καλοί λόγοι να σπουδάσει κανείς ιστορία,
αλλά η απόκτηση μιας ιδιαίτερης επαγγελματικής ικανότητας ή
απόκρυφης και ιερατικής γνώσης δεν ανήκει σε αυτούς. Τα αγα­
πημένα μου βιβλία ιστορίας περιλαμβάνουν έργα γραμμένα από
επιστήμονες, δικηγόρους και μοναχές. Ο ίδιος ο Ε.Η. Carr, ο
οποίος ποτέ δεν είχε κάποιο πτυχίο ή διορισμό ως ιστορικού,
αποτελεί παράδειγμα για το γεγονός αυτό. Αυτή είναι μία από τις
πολλές αιτίες για τις οποίες οι ιστορικοί θα πρέπει να αποφεύ­
γουν να χρησιμοποιούν επαγγελματικό ιδιόλεκτο - το καταφύγιο
των απατεώνων που θέλουν να κάνουν τη δουλειά τους ακατα­
νόητη στους μη μυημένους. Η δυνατότητα επικοινωνίας αποτελεί
την εγγύηση ποιότητας της καλής ιστορικής γραφής. Άλλοι -θα
πρέπει να το προσθέσω αυτό, καθώς δεν θέλω να υπονοήσω ότι,
επειδή η ιστορία είναι ανοιχτή σε όλους, είναι όλοι εξίσου καλοί
σε αυτήν— μένουν πιστοί στις πηγές για την παρουσίαση μιας
εκδοχής του παρελθόντος που την έχουν φανταστεί με πειστικό
τρόπο και την έχουν αναπλάσει με ζωντάνια.
Η ιστορία, όπως περιλαμβάνει όλους τους ανθρώπους, έτσι
θα πρέπει να περιλαμβάνει και όλους τους επιστημονικούς κλά­
δους. Αν θυμάμαι καλά, ο λόγος για τον οποίο έγινα ιστορικός
ήταν η απόλυτη αδηφαγία των ενδιαφερόντων μου. Ανίκανος να
επιλέξω ανάμεσα στους κλάδους που με έλκυαν, προσηλώθηκα
σε εκείνον που περιείχε λίγο από όλους. Η ιστορία είναι σανό για
τον γάιδαρο του Μπουριντάν.9 Κάποιοι επιστημονικοί κλάδοι
βέβαια βοηθούν περισσότερο από άλλους. Η ανθρωπολογία,
όπως έχουμε όλοι πια παραδεχτεί από τότε που έγραψε ο Carr,
είναι εξαιρετικά συναφής με την ιστορία, επειδή το παρελθόν
ακόμα και της δικής μας κοινωνίας είναι ένας άλλος πολιτισμός,
όπου «έκαναν τα πράγματα με διαφορετικό τρόπο». Οι ιστορικοί
θα πρέπει να σπουδάζουν λογοτεχνία και τέχνη, πρώτον επειδή
ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤ Ο ΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;______________________ ____ ______ 279

το δημιουργικό έργο του παρελθόντος αποτελεί πολύτιμη πηγή

για τις εικόνες και τα συναισθήματα που διαμόρφωναν τη σκέψη
και τη συμπεριφορά, και δεύτερον επειδή τα κείμενα και τα υλικά
στοιχεία πρέπει να ερμηνεύονται με τη βοήθεια όλων των κριτι­
κών τεχνικών, τις οποίες οι διάφοροι επιστημονικοί κλάδοι από
κοινού μπορούν να μας διαθέσουν. Η αρχαιολογία είναι μια ανα­
πόφευκτη πηγή στοιχείων για τον ιστορικό. Ο ιστορικός που δεν
γνωρίζει φιλοσοφία ή οικονομικά ή θεολογία είναι ανεπαρκής.
Ποτέ δεν με προσέλκυσε η κοινωνιολογία: έχω συνδέσει αυτόν
τον κλάδο με την υπεργενίκευση και την προκρούστεια συνήθεια
να κατασκευάζει πρότυπα. Ωστόσο, ένα μέρος της κλασικής κοι­
νωνιολογικής θεωρίας το βρήκα εξαιρετικά χρήσιμο για την πρό­
σφατη δουλειά μου, η οποία είναι αφιερωμένη στην κατανόηση
νέων τύπων διακοινοτικών σχέσεων που σφυρηλατήθηκαν στις
αποικιακές κοινωνίες της πρώιμης νεωτερικότητας.10 Η γλωσσο-
λογία είναι σημαντική, όχι τόσο εξαιτίας του αντίκτυπου της
«γλωσσολογικής στροφής» στις ανθρωπιστικές σπουδές όσο
επειδή η αλλαγή στη γλώσσα είναι βαρόμετρο άλλων ειδών ιστο­
ρικής αλλαγής. Οι αντιλήψεις της ψυχολογίας μπορεί να έχουν
τεράστια σημασία όχι μόνο για τα προφανή είδη ψυχοϊστορίας
που εφαρμόζουν οι ιστορικοί βιογράφοι αλλά και για την προ­
σπάθεια να κατανοηθούν οι συλλογικές νοοτροπίες και οι σχέ­
σεις ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες. Για να σας δώσω ένα παρά­
δειγμα από το πεδίο μου, υποψιάζομαι ότι το πάντοτε περίπλο­
κο πρόβλημα του πώς λειτουργούσε η ισπανική αυτοκρατορία
στον Νέο Κόσμο του 16ου αιώνα θα γίνει πιο κατανοητό όταν
αρχίσουμε να σκεφτόμαστε σε ψυχολογικό επίπεδο τις σχέσεις
ανάμεσα στους νεαρούς, συχνά ορφανεμένους γηγενείς αριστο­
κράτες και τις νεοαφιχθείσες ελίτ των κληρικών και των κονκι-
σταδόρων, που αναλάμβαναν ρόλους οιονεί πατρικούς.11 Η διε-
πιστημονικότητα αφήνει την ηχώ της και σε ολόκληρο τον παρό­
ντα τόμο: Ο καθένας ασχολείται με την ειδικότητά του με την
280 _ ___ ___________ ________ __ ________ Τ Ι ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;

πεποίθηση ότι είναι διαπερατή, ότι αλληλοεπικαλύπτεται από

άλλες, και ότι το γεγονός αυτό την κάνει πολύ πλουσιότερη.
Πάνω απ’ όλα -ανάμεσα στους επιστημονικούς κλάδους που
ανήκουν στην εργαλειοθήκη του ιστορικού- μολονότι ο Carr
επέμενε ότι η ιστορία είναι επιστήμη, δεν νομίζω ότι εκτιμούσε,
όπως αρχίζουμε να κάνουμε σήμερα, τον βαθμό στον οποίο ο
ιστορικός πρέπει να είναι επιστημονικά εκπαιδευμένος. Ο λόγος
δεν είναι μόνο για να αξιολογεί τις αναλογίες ανάμεσα στις ιστο­
ρικές διαδικασίες και τις αλλαγές στον φυσικό κόσμο ή για να
εφαρμόζει συγκεκριμένες επιστήμες στη μελέτη του παρελθό­
ντος - όπως, για παράδειγμα, όταν προσπαθεί να λύσει προβλή­
ματα χρονολόγησης με τη βοήθεια μικροτεμαχίων από υλικά
ευρήματα ή όταν εφαρμόζει τη γενετική στη μελέτη των μετανα­
στεύσεων, με τον τρόπο στον οποίο καινοτόμησε με εκπληκτικό
τρόπο ο Luigi Cavalli-Sforza.12 Ακόμη πιο σημαντική είναι η παρα­
δοχή ότι η ιστορία δεν μπορεί πια να μένει οχυρωμένη σε έναν
από τους «δύο πολιτισμούς». Τα ανθρώπινα όντα αποτελούν
προφανώς μέρος του ζωικού συνεχούς. Μας περιβάλλουν από
παντού τα οικοσυστήματα των οποίων αποτελούμε μέρος, και
κατά την ταπεινή μου άποψη τίποτα στην ανθρώπινη ιστορία δεν
βγάζει πλήρως νόημα χωρίς αναφορά και στην υπόλοιπη φύση.13
Αυτός είναι ο λόγος που η ιστορική οικολογία, ή η περιβαλλοντι­
κή ιστορία, αξίζει να καταλαμβάνει όλο και πιο σημαντική θέση
στη διδακτική ύλη. Αυτός είναι επίσης ο λόγος για τον οποίο, σε
ένα πιο ανάλαφρο επίπεδο, όταν με ρωτούν «ποια είναι η περίο­
δός σου;» απαντώ πάντοτε «από την αρχέγονη λάσπη μέχρι το
μέλλον», και όταν με ρωτούν «ποιο είναι το πεδίο σου;» λέω
«ασχολούμαι μόνο με έναν πλανήτη». Η ιστορία σήμερα πρέπει
να είναι επιστημονικά τεκμηριωμένη ώστε να περιλαμβάνει το
φυσικό περιβάλλον. Για να μελετήσω ιστορική οικολογία, χρειά­
στηκε να ξαναρχίσω στα σαράντα μου την εκπαίδευσή μου στις
επιστήμες, την οποία είχα εγκαταλείψει, με τον τρόπο που επι­
δοκίμαζαν παλιότερα τα αγγλικά σχολεία, στα δεκατέσσερά μου.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ; 281

Θεωρώ τους σημερινούς νεαρούς ιστορικούς εξαιρετικά προνο­

μιούχους, επειδή φυσιολογικά, μέχρι να έρθει η ώρα να μπουν
στο πανεπιστήμιο, έχουν διδαχτεί τουλάχιστον ορισμένα πράγ­
ματα για τις επιστήμες.

II

Είναι αδύνατον να απαντήσει κανείς στο ερώτημα «τι είναι ιστο­

ρία σήμερα;» χωρίς να θέσει προηγουμένως το ερώτημα «τι
σκοπό έχει η ιστορία;». Αν και ο Carr δεν διατύπωσε ρητά αυτή
τίγΓερώτηση, την απάντησε υπόρρητα στις σελίδες του βιβλίου
του. Η απάντησή του εξακολουθεί να έχει οπαδούς, που απαι-
τούν από την ιστορία να εξηγεί το παρόν και να διαπλάθει το μέλ­
λον, εξυπηρετώντας μια πολιτική ή κοινωνική ατζέντα, η οτκϊία,
στην περίπτωση του Carr συνδεόταν με την αντίληψή του για την
πρόοδο. Δεν θέλω να εμποδίσω τους ιστορικούς να μελετούν
έχοντας αυτούς τους στόχους στο μυαλό τους, αν κάτι τέτοιο
επιθυμούν, στον βαθμό που είναι ειλικρινείς και σαφείς ως προς
το τι κάνουν, έτσι ώστε να μην υπάρχει καμία παραπλάνηση. Η
αντίληψη αυτή όμως βρίσκεται πράγματι σε αντίφαση με το σύν­
θημα ενός από τους αγαπητότερους ιστορικούς μας, που λεει ότι
μελετάμε το παρελθόν για χάρη του και μόνο. Και συμμερίζομαι
την παμπάλαια απροθυμία μας να συναρτάμε το ιστορικό έργο με
οποιονδήποτε συγκεκριμένο σκοπό, παρόλο που κάτι τέτοιο
είναι πολύ αποκαρδιωτικό όταν το λες σε ανθρώπους που πρέπει
να συμπληρώσουν μια αίτηση για τη χρηματοδότηση ενός ερευ­
νητικού προγράμματος. Υπάρχουν, κατά την ταπεινή μου άποψη,
δύο μόνο λόγοι για να σπουδάσει κανείς οτιδήποτε; για να βελ­
τιώσει τη ζωή και για να προετοιμαστεί για τον θάνατο. Η μελέτη
της ιστορίας βελτιώνει τη ζωή επειδή αναπλάθει στο μυαλό ένα
ζωντανό πλαίσιο συμφραζομένων ώστε το άτομο να εκτιμά και να
κατανοεί τις συναντήσεις του με ανθρώπους και τεχνουργήματα,
282 ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;

με δρόμους και κείμενα, με τοπία και ερείπια. Και μας προετοι­

μάζει για τον θάνατο καλλιεργώντας εκείνο που ο Carr αποκα-
λούσε «κατανόηση μέσω της φαντασίας», την οποία κάποιοι από
τους συμβάλλοντες σε αυτόν τον τόμο έχουν ονομάσει «ενσυ-
ναίσθηση» ή με άλλα ονόματα που ο Carr δεν θα τα ενέκρινε.14
Διευρύνοντας το πνεύμα, εξασκώντας την ικανότητα να κατανο­
ούμε τον άλλον, η ιστορία επιφέρει ένα ηθικό αποτέλεσμα στο
άτομο που τη μελετά. Μπορεί να μας κάνει καλύτερους ανθρώ­
πους. Κι άλλοι όμως επιστημονικοί κλάδοι μπορεί να έχουν τέ­
τοια αποτελέσματα. Το καλύτερο —αν και ιδιόμορφο- επιχείρημα
που δικαιώνει την ιστορία είναι να πει κανείς ότι δεν χρειάζεται
δικαιολόγηση. Επειδή είναι τα πάντα, είναι αναπόφευκτη. Μπορεί
να πει γΓ αυτήν ό,τι είπε ο Μάλορι για το Έβερεστ.
Ύστερα από τον τίτλο, το επόμενο πράγμα που εντυπώσιασε
τους αναγνώστες του βιβλίου του Carr στην εποχή του ήταν το
δόγμα του για το ιστορικό γεγονός, το οποίο φαινόταν -όπως
αναθυμάται η Alice Kessler-Harris- ανατρεπτικό και ασύλληπτο
επειδή αμφισβητούσε τις συμβατικές παραδοχές περί ιστορικής
αντικειμενικότητας. Το δόγμα του Carr έχει δεχτεί πολλές κριτι­
κές: το έχουν απορρίψει, ως κυκλικό επιχείρημα, επειδή παρου­
σιάζει το ιστορικό γεγονός ως ένα γεγονός που χρησιμοποιείται
από τους ιστορικούς και τους ιστορικούς ως τους ανθρώπους που
χρησιμοποιούν ιστορικά γεγονότα. Το μεγάλο του παράδειγμα για
το «γεγονός σχετικά με το παρελθόν» που βρίσκεται στην πορεία
της μεταλλαγής του σε «ιστορικό γεγονός» έχει αποδειχτεί, υπό
την εξονυχιστική έρευνα του Richard Evans, ότι πιθανότατα δεν
ήταν καν γεγονός αλλά μια λανθασμένη ανάμνηση κάποιου συγ­
γραφέα απομνημονευμάτων.15 Ωστόσο ο Carr είχε δίκιο για τη
φύση των γεγονότων από μια άποψη, για την οποία δεν έχει λάβει
την αναγνώριση που του αξίζει. Είχε συνειδητοποιήσει ότι μια
αυθεντικά αντικειμενική, αληθινή θεώρηση του παρελθόντος
υπήρχε κάπου εκεί έξω, περιμένοντας εμάς να τη βρούμε, αλλά
εκείνο που ονόμαζε «διαδικασία» επιλογής και ερμηνείας αναγκα-
ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΤΙ ΕΙΝΑΜΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;

σιικά αττομάκρυνε το έργο του ιστορικού από αυτή την αλήθεια

και έθετε σε κίνδυνο την αντικειμενικότητα με την οποία παρου­
σιαζόταν. Είχε σίγουρα δίκιο. Η αλήθεια υπάρχει κάπου εκεί έξω.
Εμείς δεν έχουμε τα εφόδια να φτάσουμε σε αυτήν.
Ωστόσο ο Carr παρέβλεψε τρία σημεία πάνω στα οποία μπο­
ρούμε σήμερα να προχωρήσουμε τόΥΙϊκεπτικισμό του ακόμα
παραπέρα. Πρώτον, μπορούμε να πούμε ότι τα γεγονότα που
γνωρίζουμε πράγματι με αντικειμενικό τρόπο και με βεβαιότητα
είναι μόνο γεγονότα σχετικά με τις πηγές. Για έργο που φέρει τον
τίτλο Τι είναι ιστορία;, το βιβλίο του μοιάζει εκπληκτικά γυμνό από
πηγές, ενώ τα πάντα σε τούτον τον τόμο, αλλά και τα πάντα στη
σύγχρονη ιστορική γνώση, είναι κορεσμένα από αναφορές στις
πηγές. Τα γεγονότα μας δεν είναι τα γεγονότα του παρελθόντος
γενικώς, αλλά τα γεγονότα των πηγών συγκεκριμένα: μπορούμε
να γνωρίζουμε μόνο ό,τι λένε οι πηγές και όχι —ασφαλώς— τις πε­
ραιτέρω πραγματικότητες που βρίσκονται πίσω τους, επειδή οι
πηγές αποτελούν το μοναδικό μέρος του παρελθόντος που είναι
άμεσα προσπελάσιμο από τις αισθήσεις μας. Τις περαιτέρω
πραγματικότητες μπορούμε να τις γνωρίζουμε μόνο ως ενδεχο-
μενικότητες: Εάν η τάδε ή η δείνα πηγή είναι αξιόπιστη, μπορού­
με τότε να πούμε πως ό,τι λέει είναι αλήθεια. ΓΓ αυτούς τους
λόγους, το παρελθόν που μελετάμε ως ιστορικοί δεν είναι το
παρελθόν «όπως ήταν πραγματικά», αλλά μάλλον εκείνο που διαι­
σθανόμαστε πως είναι πιθανό να βρίσκεται μέσα του. Η όλο και
ογκωδέστερη βιβλιογραφία της ιστορίας των παθών, των συναι­
σθημάτων, των ευαισθησιών, των φόβων και των σχετικών απο-
τελεί μια μετρήσιμη αναγνώριση αυτού του γεγονότος.
Δεύτερον, η αντικειμενικότητα την οποία έχουμε δεσμευτεί
να επιδιώκουμε, αλλά που δεν μπορούμε ποτέ να την κατακτή­
σουμε, συνίσταται στο συνολικό άθροισμα όλων των πιθανών
υποκειμενικοτήτων - αυτών των υποκειμενικοτήτων οι οποίες με
τόσο σπινθηροβόλο τρόπο παρήλασαν από το κείμενο της Miri
Rubin σε τούτον τον τόμο. Αυτός είναι ο λόγος που η ιστορική
284 ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;

έρευνα θα πρέπει πάντοτε να μεταβάλλει την προοπτική. Αλλά­

ζοντας την προοπτική μας, συλλέγουμε πολλαπλές προοπτικές
και προσεγγίζουμε την αντικειμενικότητα που βρίσκεται στο συ­
νολικό τους άθροισμα. Απτόητος από τις υποψίες σχετικά με την
πολιτική μου ορθότητα, συνεχίζω πάντοτε να λέω στους μαθητές
μου ότι η ιστορία είναι μια μούσα που την κρυφοκοιτάζουν φευ­
γαλέα μέσα από τα φύλλα να παίρνει το μπάνιο της: Ό σο πιο
πολύ αλλάζουν την οπτική τους γωνία τόσο περισσότερα αποκα­
λύπτονται. Αυτό δεν έχει καμία σχέση με τον σχετικισμό, τον
οποίο απορρίπτω στο σύνολό του.
Και ο τελευταίος λόγος για τον οποίο επιδοκιμάζω και επε­
κτείνω τον σκεπτικισμό του Carr έχει να κάνει με ένα «σκληρό»,
επαληθεύσιμο, επιστημονικό γεγονός: την αποδείξιμη ατέλεια της
ανθρώπινης μνήμης. Μου προκαλεί έκπληξη το πόσο μικρό εν­
διαφέρον δείχνουν οι ιστορικοί για τη μνήμη, καθώς είναι τόσο
πολλές οι πηγές, στις οποίες βασιζόμαστε, που περνούν πρώτα
από το μέσο της μνήμης πριν φτάσουν σε μας. Κάποιοι από μας
έχουν επίγνωση ότι είναι κοινωνικά ή πολιτισμικά κατασκευασμέ­
νη. Κάποιοι από μας δίνουν στους φοιτητές μας Halbwachs να
διαβάσουν σχετικά με την κοινωνική ή την αποκαλούμενη συλλο­
γική μνήμη και να στοχαστούν το απόφθεγμά του ότι «το παρελ­
θόν δεν διατηρείται αλλά ανακατασκευάζεται πάνω στη βάση του
παρόντος».16
Ωστόσο τα προβλήματα τα σχετικά με τη μνήμη πηγαίνουν
πολύ πέρα από αυτό: φτάνουν στις ρίζες της μνήμης του κάθε
ατόμου, από το σύνολο των οποίων εξαρτάται η κοινωνική μνήμη
και συντίθενται οι περισσότερες ιστορικές πηγές. Πολύ λίγα
πράγματα ξέρουμε γι’ αυτήν, εκτός από το ότι συνήθως είναι
κακή. Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει τεράστιος όγκος δουλειάς
από ψυχολόγους και ανθρωπολόγους, κυρίως όμως από νευρο-
φυσιολόγους, η οποία συνωμοτεί για να υπονομεύσει ακόμα
περισσότερο την πίστη μας στη μνήμη. Στο έργο ενός ψυχολό­
γου όπως του Alan Baddeley, μοιάζει με ταχυδακτυλουργικό μη­
ΕΠ ΙΛΟ ΓΟ Ι: ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ; 285

χανισμό για να αποφεύγουμε μερικά άβολα γεγονότα αλλά εξί­

σου και με παγίδα για να τα πιάνουμε.17 Εφαρμόζουμε τη βολική
λησμονιά. Ανακτούμε τις αναμνήσεις μας μέσα από ρόδινα φίλ­
τρα. Η μνήμη είναι η ανακουφιστική λαθροχειρία. Κάποιοι αν-
θρωπολόγοι, σε μια δουλειά που αντιπροσωπεύεται πολύ καλά
από ένα άρθρο του Jack Goody,18 παραδέχονται όλο και περισ­
σότερο ότι οι προφορικά μεταβιβαζόμενες αναμνήσεις των μη
εγγράμματων πολιτισμών δεν απολιθώνονται, λέξη προς λέξη, σε
συστήματα ανάκτησης που μοιάζουν με εκείνα των βάρδων, αλλά
αναδημιουργούνται και επανεπινοούνται ουσιωδώς κάθε φορά
που εξιστορούνται εκ νέου. Η μνήμη διαστρέφεται σε βαθμό
απόλυτης παραμόρφωσης. Δεν είναι λεωφόρος για ταξίδια μέσα
στον χρόνο: Το παρελθόν στο οποίο σε οδηγεί, στην πραγματι­
κότητα, δεν συνέβη ποτέ ακριβώς με τον τρόπο που νομίζεις. Η
ανάκληση στη μνήμη είναι ένα κάλεσμα σειρήνας. Προκαλεί ίσως
έκπληξη, αλλά αυτό ακριβώς είναι ό,τι θα περίμενε κανείς από τα
αποτελέσματα της πειραματικής δουλειάς των τελευταίων χρό­
νων που πραγματοποιούν γνωσιακοί επιστήμονες, οι οποίοι
εργάζονται με εγγράμματα υποκείμενα. Οι αναμνήσεις «καταγρά­
φονται» ή εγγράφονται σε ένα περιβάλλον πυρετώδους δραστη­
ριότητας των νευρώνων, κατά την οποία οι συνάψεις παίρνουν
φωτιά και δημιουργούνται πρωτεΐνες: Κατά την κρίση της κορυ­
φαίας αυθεντίας, του Daniel Schachter, είναι πρακτικά αδύνατο να
υποθέσει κανείς ότι οι αναμνήσεις καταγράφονται απαράλλακτες:
Ο ι αναμνήσεις δεν είναι ποτέ ακριβή αντίγραφα της εξω­
τερικής πραγματικότητας. Ψυχοφυσιολογικές μελέτες
και ηλεκτρικές καταγραφές της δραστηριότητας του
εγκεφάλου έχουν αποδείξει ότι οι εισερχόμενες αισθη­
τηριακές πληροφορίες δεν προσλαμβάνονται παθητικά.
[···] Με αυτή την έννοια, όλες οι αναμνήσεις «δημιουρ-
γούνται» μάλλον παρά απλώς «προσλαμβανονται». Καμία
ανάμνηση και καμία νοητική εικόνα δεν αναπαραγ£ΐ ακρι­
βώς τον αστερισμό των νευρικών ώσεων που συνδέονται
με την αρχική αίσθηση. Η παρελθούσα εμπειρία,
 286 ____ ____ ______ ___ _____ ____ ________ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;

κωδικοποιημένη στην ισχύ των συνοπτικών συνδέσεων

σε όλη την έκταση των ενεργοποιημένων νευρικών
δικτύων, τροποποιεί την εισερχόμενη πληροφορία.19

Αυτό για τους ιστορικούς ισοδυναμεί με την αρχή της απροσ­

διοριστίας των φυσικών. Το περιβάλλον στο οποίο ανακτώνται οι
αναμνήσεις εισάγει περισσότερα επίπεδα απροσδιοριστίας, συ­
χνά όμως εξαπατά ταυτόχρονα το άτομο που θυμάται, «πείθο-
ντάς το για μια ακρίβεια την οποία τα εμπειρικά δεδομένα δεν
υποστηρίζουν».20 Έτσι, η μνήμη απομακρύνεται πάντοτε από την
πραγματικότητα, αν και -για λόγους που εξακολουθούμε να μην
γνωρίζουμε- λειτουργεί καλύτερα σε μερικές περιπτώσεις απ’
ό,τι σε άλλες. Αν δεν, και μέχρι να, καταλάβουμε πώς προκύ­
πτουν οι διαφορές ανάμεσα στην καλή και την κακή μνήμη, η
σύνεση και ο σκεπτικισμός είναι η καλύτερή μας διέξοδος.
Πέρα από τα αποσπάσματα σχετικά με το γεγονός, το δόγμα
του Carr για την αιτιότητα αποτελεί το πιο εντυπωσιακό μέρος του
βιβλίου του. Σήμερα είμαι τακτικός επισκέπτης του London School
of Economics, αλλά η πρώτη φορά που το επισκέφτηκα ήταν μόλις
πριν από μερικούς μήνες. Έμεινα ενεός βλέποντας στο οικόσημο,
στον τοίχο της κύριας εισόδου, με χρυσά γράμματα, ένα χωρίο
από ένα άλλο κείμενο το οποίο, όπως εκείνο του Ε.Η. Carr, το
γνώριζα πολύ καλά όταν ήμουν νέος: την Αινειάδα του Βιργίλιου. Τ ο
παράθεμα στον τοίχο λεει Felix qui potuit rerum cognoscere causes.2I
Θυμάμαι ακόμη που διάβαζα αυτόν τον στίχο όταν ήμουν, υποθέ­
τω, γύρω στα δεκάξι μου και σκεφτόμουν μέσα μου πόσο καλό
αστείο ήταν αυτό για τον ίδιο τον Βιργίλιο. Διότι ο κόσμος του Βιρ­
γίλιου μοιάζει με τον κόσμο της θεωρίας του χάους, όπου οι αιτίες
δεν ανιχνεύονται και τα αποτελέσματα δεν εντοπίζονται. Οι Μοί­
ρες υφαίνουν το υφάδι τους στο παρασκήνιο, κατευθύνοντας την
ιστορία προς έναν προαποφασισμένο στόχο. Στο μεταξύ όμως οι
τυχαίες παρεμβάσεις αναξιόπιστων ανθρώπων και ιδιότροπων
θεών συνεχίζουν να στριφογυρίζουν και να κόβουν την κλωστή.
Εκείνο που κάνει την Αινειάδα μια καλή ιστορία είναι ότι ουδείς μπο-
ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ; 287

ρεί να γνωρίζει τι θα συμβεί αμέσως παρακάτω. Δεν μπορεί να γνω­

ρίζει τις αιτίες των πραγμάτων επομένως δεν μπορεί και να προ-
είπει την έκβασή τους. Ωστόσο αυτή η ειρωνεία του Βιργίλιου
μετασχηματίστηκε στους τοίχους του LSE σε πανηγυρική διακήρυ­
ξη που διαβάζεται με τον πιο κυριολεκτικό τρόπο. Και είναι το ίδιο
είδος διακήρυξης που θα βρει κανείς να αντηχεί στο έργο του
Carr, όπου ιστορία είναι η μια διαβολεμένη αιτία μετά την άλλη, και
όλες αυτές οι τεράστιες αλυσίδες αιτιότητας δένουν μαζί ολόκλη­
ρη την αφήγηση Η ιστορία εκτείνεται με διαδοχικές συνδέσεις,
όπως η ραχοκοκαλιά του βροντόσαυρου.
Η πρόσφατη ιστοριογραφία φαίνεται^ να αναγνωρίζει, υπόρ-
ρητα, ότι ένας τέτοιος τρόπος απεικόνισης του παρελθοντος δεν
μπορεί να γίνει αποδεκτός. Οι περισσότερες από τις μακροπρό­
θεσμες αλυσίδες αιτίων, που τις κληροδότησε η ιστοριογραφία
παλαιότερων γενεών, αποδεικνύεται, όταν εξεταστούν εκ του σύ­
νεγγυς, ότι συντίθενται άπό εύθραυστους κρίκους. Σήμερα οι
ιστορικοί κατακερματίζουν τα τεράστια σχήματα σε θραύσματα.
Για να κατανοήσει την πτώση της Ρώμης, κανείς δεν αισθάνεται
σήμερα υποχρεωμένος να ανατρέξει στον Αύγουστο ή έστω
στους Αντωνίνους. Η Μεταρρύθμιση συνέβη εξαιτίας του πώς
ήταν τα πράγματα τον 16ο αιώνα, όχι του πώς ήταν τον Μεσαίω­
να. Οι περισσότεροι ειδικοί θεωρούν σήμερα ότι ο αγγλικός εμ­
φύλιος πόλεμος κατανοείται καλύτερα στα συμφραζόμενα της
μίας γενιάς, ή περίπου, που προηγήθηκε από το ξέσπασμά του.
Οι καταβολές της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης,
καθώς και ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, έχουν πετσοκοπεί
από παρόμοιες λεπίδες. Τα παραδείγματα αυτά μπορούν να πολ-
λαπλασιαστούν. Η μύτη της Κλεοπάτρας μοιάζει με τα φτερά της
πεταλούδας. Τα περισσότερα από τα υπόλοιπα βασικά θέματα
του Carr -ο ι απόπειρες να εξοστρακίσει το ατομικό, να προγρά-
ψει το μοναδικό, να θέσει εκτός νόμου την ηθικολογία, να οικει-
οποιηθεί την επιστήμη και να πραγμοποιήσει την πρόοδο- σήμε­
ρα μοιάζουν παλιομοδίτικα· πιθανότατα όμως ήταν μάχες οπι­
 _____ ____ ______ ____ ____________ _ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;

σθοφυλακής ήδη στην εποχή τους και μπορούν να τεθούν κατά

μέρος ως ζητήματα που είναι απίθανο να προκαλέσουν σήμερα
διαμάχη. Θα είναι πιο χρήσιμο να αφιερώσω τις τελευταίες γραμ­
μές που έχω στη διάθεσή μου στις αλλαγές που δεν είχε προ-
βλέψει ο Carr και οι οποίες κάνουν σήμερα την ιστορία κάτι δια­
φορετικό από εκείνο που είχε περιγράφει.

Ill

Μέρος της πρόσφατης εκρηκτικής ανάπτυξης που παρατηρείται

στην ιστορία, χάρη στην οποία ξεκίνησα το κείμενό μου με πανη­
γυρισμούς, αναφέρεται στη λαϊκή προτίμηση και ζήτηση, στις
οποίες οι επαγγελματίες ιστορικοί έχουν συμβάλει λίγο και δεν
έχουν ανταποκριθεί σχεδόν καθόλου. Η ιδιωτική γενεαλογική
έρευνα προφανώς και είναι πολύ σημαντική. Το συνέδριο στο
οποίο διαμορφώθηκε ο παρών τόμος εντυπωσιάστηκε φοβερά
ακούγοντας την Elizabeth Hallam-Smith να λέει ότι το 70% των
ερευνητών στη Δημόσια Υπηρεσία των Αρχείων ασχολούνταν με
αυτήν. Ωστόσο, απ’ όσο ξέρω, κανένα ακαδημαϊκό ίδρυμα δεν
έχει ενδιαφερθεί ιδιαίτερα για το φαινόμενο. Σε παγκόσμια κλί­
μακα, έχουμε λίγο πολύ περιστείλει τη θεσμική συμμετοχή σε
τούτο το πεδίο λαϊκής ιστοριογραφίας στην Εκκλησία του Ιησού
Χριστού των Αγίων των Τελευταίων Ημερών, τα μέλη της οποίας
έχουν ωθηθεί από τη λατρεία του βαπτίσματος των νεκρών σε
ηρωικούς αγώνες ιχνηλάτησης των προγόνων τους. Δεν μπορού­
με να απορρίψουμε αυτό το ζήτημα ως στερούμενο ενδιαφέρο­
ντος και τους ερασιτέχνες γενεαλόγους ως απλούς αρχαιοδίφες.
Η αρχαιοδιφική μελέτη είναι το θεμέλιο της ιστορικής γνώσης,
και η γενεαλογική έρευνα μπορεί να ψήσει τούβλα με τα οποία να
χτίσει κανείς ιστορικά οικοδομήματα.
Παράλληλα με την αποκαλούμενη «οικογενειακή ιστορία», ο
τομέας που είναι γνωστός ως «κληρονομιά» αποτελεί σήμερα το
ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜ ΕΡΑ;

βασικό σημείο επαφής πολλών ανθρώπων με την ιστορία, λόγω

της υποβάθμισης της ιστορίας στη σχολική διδακτέα ύλη. Μέρος
αυτής βρίσκεται στα χέρια μορφωμένων εφόρων μουσείων και
fonctionnaires22. Επίσης μεγάλο μέρος της όμως βρίσκεται στο
έλεος της οικονομίας θεματικών πάρκων κακής ποιότητας και
χαμηλού επιπέδου. Οι ιστορικοί παρέχουν σχετικά μικρή καθο­
δήγηση. Ως πηγή ιστορικής «πληροφόρησης - διασκέδασης», η
εμβέλεια ακόμα και της «κληρονομιάς» είναι ασήμαντη σε
σύγκριση με εκείνη της τηλεόρασης. Την εποχή του Carr ήταν
εύκολο για τους επαγγελματίες ιστορικούς να ελέγχουν την
παρουσίαση και την τελική εικόνα της ιστορίας στην τηλεόραση,
καθώς ο χαρισματικός ομιλητής έγραφε ή αυτοσχεδίαζε το δικό
του σενάριο και αποφάσιζε για την επιλογή των εικόνων, αν υπήρ­
χαν. Ο A.J.P. Taylor έδινε διάλεξη στην τηλεόραση όπως ακριβώς
και στην αίθουσα διδασκαλίας, χωρίς να τροποποιεί το στιλ του.
Ο Kenneth Clark αποφάσιζε κυριολεκτικά για τα πάντα. Ο σκη­
νοθέτης του Jacob Bronowski σπανίως γνώριζε πριν αρχίσουν να
δουλεύουν οι κάμερες τι επρόκειτο να πει ο παρουσιαστής.23
Οι μέρες αυτές ανήκουν ανεπιστρεπτί στο παρελθόν. Γνωρί­
ζω ότι υπάρχουν μερικά καλά προγράμματα τηλεϊστορίας, παρά
τις συνθήκες που πρόκειται αμέσως να περιγράφω. Ο David
Starkey, ο Simon Schama και άλλοι παρουσιαστές με τεράστια
ισχύ και ταλέντο μπορεί να χειρίζονται καλύτερα τους επαγγελ-
ματίες της τηλεόρασης από τους περισσότερους από εμάς. Στο
Ad Familiares, ο Paul Cartledge έχει δώσει έναν αισιόδοξο τόνο,
σε μια πρόσφατη παρουσίασή του σχετικά με τις δικές του, θαυ­
μάσιες συνεργασίες με την τηλεόραση. Στη διάρκεια του συνε­
δρίου, στο οποίο διαμορφώθηκε τούτος ο τόμος, τόσο αυτός
όσο και ο Richard Evans εξέφρασαν τη σαφή τους ικανοποίηση
για το πώς αντιμετωπίζει σήμερα την ιστορία η τηλεόραση. Νομί­
ζω πως αυτή η αισιοδοξία είναι εκτός τόπου και χρόνου. Εγώ
συνιστώ στους πάντες απαισιοδοξία. Είναι ο μοναδικός τρόπος
να προστατευτεί κανείς από την απογοήτευση. Πιο μεγάλη σημα­
290 ________ ______ ____ _____________ ________ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;

σία έχει όμως ότι θέλω να αφήσω ένα μήνυμα έντονης απαισιο­
δοξίας σχετικά με το θέμα για να συμβάλω στο να εξασφαλίσου­
με ότι δεν θα συμβεί το χειρότερο. Η λειτουργία της απαισιοδο­
ξίας είναι να εξοπλίσει την αντίσταση ενάντια στην καταστροφή.
' ‘ --
Το μεγαλύτερο μέρος της τηλεοπτικής ιστορίας εξακολουθεί
να έχει επαγγελματίες παρουσιαστές ή αφηγητές που διαβάζουν
σενάρια στα οποία δεν έχουν συμβάλει καθόλου ιστορικοί. Οι
ακαδημαϊκοί δάσκαλοι έχουν μικροσκοπικούς ρόλους, κουβαλώ­
ντας τη σφραγίδα του βαρετού χάρη στη σύμβαση που τους θέ­
λει καθισμένους σε γραφεία, ατενίζοντας κάπου έξω από την
οθόνη, λες και δεν μπορεί κανείς να τους εμπιστευτεί να απευ­
θυνθούν στην κάμερα. Στη δουλειά τους γίνεται επιμέλεια ώστε
αυτή να ταιριάζει σε μια εκδοχή του παρελθόντος που έχει γρά­
ψει η ομάδα παραγωγής με βάση τη δική της ατζέντα, η οποία
καθοδηγείται από τα ποσοστά τηλεθέασης. Αν και είναι μια σχε­
τικά καινούργια μορφή τέχνης, η τηλεόραση έχει ήδη τις δικές
της συμβάσεις και τα δικά της κλισέ, τους δικούς τους κουρα­
σμένους, απολιθωμένους τρόπους να πλασάρει εικόνες και να
καταπνίγει ιδέες. Η δική μου εμπειρία από εργασία στην τηλεϊ-
στορία με κάνει σώφρονα και δύσπιστο. Αν και απαιτώ να μπαί­
νουν ρήτρες στα συμβόλαιά μου, οι οποίες μου δίνουν ρητό
έλεγχο στο υλικό μου και προσδιορίζουν πως τίποτε απ’ όσα
γράφω δεν μπορεί να αλλάξει χωρίς την άδειά μου, ο έλεγχος της
τελικής επιμέλειας παραμένει αναγκαστικά στα χέρια των παρα­
γωγών. Οι σκηνοθέτες καθοδηγούν την αφήγηση επειδή επιλέ­
γουν τις εικόνες- οι επιφορτισμένοι επιμελητές χαμηλώνουν το
επίπεδο και την υπεραπλουστεύουν, επειδή οι περισσότεροι από
αυτούς φαίνεται ότι περιφρονούν το πνευματικό επίπεδο των
θεατών τους. Η έντονη πίεση που απορρέει από τη δουλειά με
μια δημιουργική ομάδα -που αποτελεί μία από τις χαρές του να
δουλεύει κανείς σε τηλεοπτικά προγράμματα- επιβάλλει παρα­
χωρήσεις, μερικές από τις οποίες γίνονται για λόγους που δεν
συνεισφέρουν τίποτε στην ακεραιότητα ή την εγκυρότητα του
ΕΠΙΛΟΓΟΣ: Τ Ι ΕΙΝ ΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ; 291

προγράμματος. Ο καθένας πρέπει να υποχωρεί μπροστά στους

συναδέλφους, όπως και σε κάθε συνεργατικό εγχείρημα, και αυ­
τό μερικές φορές σημαίνει υποχώρηση μπροστά σε αποφάσεις
που δεν υπόκεινται στην πειθαρχία των πηγών.
Όταν δούλευα στην τηλεοπτική σειρά Millennium, που βασι­
ζόταν σε ένα από τα βιβλία μου και για την οποία έγραψα ή συν-
έγραψα τα περισσότερα σενάρια, ανακάλυψα ότι η τηλεόραση
ενδιαφέρεται παθιασμένα για τα οικονομικά της παραγωγής του
προγράμματος και δεν δείχνει σχεδόν κανένα ενδιαφέρον για το
περιεχόμενο. Το πραγματικά σημαντικό είναι να τοποθετήσει
κανείς το τηλεοπτικό συνεργείο στον σωστό τόπο, τη σωστή
στιγμή, με τις σωστές καιρικές συνθήκες, σε συγκεκριμένες εξω­
τικές τοποθεσίες, έχοντας λαδώσει τις σωστές πολιτικές παλά­
μες, σε εποχή που δεν υπάρχει συναλλαγματική κρίση ή πολιτικό
πραξικόπημα ή λιμός. Και, σε σύγκριση με αυτές τις σημαντικές
παραμέτρους, τίποτε άλλο δεν έχει μεγάλη σημασία. Με ένα ανε­
παρκές σενάριο εξακολουθείς να έχεις πρόγραμμα. Με ακατά­
στατα οικονομικά δεν έχεις τίποτε.
Μια προβληματική ευλογία είναι ότι οι τηλεοπτικές ομάδες
είναι γεμάτες απο υπέροχους δημιουργικούς ανθρώπους: Στην
περίπτωση της σειράς Millennium, σαράντα δημιουργικοί διανο­
ούμενοι απειλούσαν όλοι να ακυρώσουν ο ένας τον άλλον. Μια
από τις δουλειές μου για τη σειρά ήταν να φτιάχνω καταλόγους
με εικόνες τις οποίες το συνεργείο έπρεπε να κινηματογραφήσει
στις διάφορες τοποθεσίες. Σχεδόν πάντοτε επέστρεφαν με εντε­
λώς διαφορετικές εικόνες, εξαιτίας λογιστικών προβλημάτων ή
συμπτωματικών ενθουσιασμών. Σε μια περίπτωση το συνεργείο
γύρισε χωρίς να έχει κινηματογραφήσει τίποτε απ’ ό,τι υπήρχε
στον κατάλογο και χωρίς εικόνες από την περίοδο την οποία
υποτίθεται ότι επρόκειτο να αφηγηθεί το πρόγραμμα. «Γιατί το
κάνατε αυτό;», είπα. «Δυστυχώς», απάντησε ο σκηνοθέτης, «όλα
αυτά τα τζαμιά που είχατε στη λίστα ήταν ερειπωμένα και κατε­
στραμμένα». Του επισήμανα ότι, με τον τεράστιο προϋπολογι­
292 T IJ IN A I ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ;

σμό και το προσωπικό επεξεργασίας σε βίντεο που είχαμε στη

διάθεσή μας, θα μπορούσαμε να αναπλάσουμε στην οθόνη την
αρχική λαμπρότητα των τζαμιών, και πως κάτι τέτοιο θα ήταν υπέ­
ροχο για τους θεατές. Και αυτός απάντησε, «Α, ναι, το ξέρω,
αλλά δεν ήθελα να δώσω σε αυτούς τους ενοχλητικούς τύπους
του βίντεο αυτή την ικανοποίηση».
Πάνω στη βάση εμπειριών όπως αυτής, δεν πιστεύω ότι προς
το παρόν έχουμε τη σχέση που πρέπει με το τεράστιας ισχύος
και επιρροής μέσο της τηλεόρασης. Αυτό αποτελεί σύμπτωμα
μιας γενικότερης κρίσης, που διαχωρίζει το ιστορικό επάγγελμα
από το κοινό. Γιατί όμως να παραπονιέμαι; Αν, όπως επέμενα
παραπάνω, η ιστορία είναι κάτι που μπορεί να το κάνει ο οποιοσ­
δήποτε, τότε και οι τηλεοπτικοί σκηνοθέτες μπορούν να κάνουν
ιστορία και οι θεατές τους μπορούν να κάνουν ιστορία- αυτοί που
βαπτίζουν τους νεκρούς και οι αυτόκλητοι φύλακες της κληρονο­
μιάς μπορούν να κάνουν ιστορία. Οι ιστορικοί δεν είναι απαραί­
τητοι. Η απάντησή μου σε αυτό είναι ότι, παρότι ο οποιοσδήπο­
τε μπορεί να κάνει ιστορία, εκείνοι που έχουν το προνόμιο από
το επάγγελμά τους να ασχολούνται συνέχεια με την ιστορία και
να πληρώνονται γΓ αυτό -άνθρωποι με προνομιακή πρόσβαση
στις πηγές- έχουν όντως υποχρέωση να καθοδηγούν, ακόμα και
να ηγούνται. Νομίζω ότι προς το παρόν, βρισκόμαστε αντιμέτω­
ποι τουλάχιστον με μια χαμένη ευκαιρία και ίσως, στη χειρότερη
περίπτωση, με μια ευθύνη στην οποία δεν έχουμε ανταποκριθεί.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ε.Η. Carr, What is History?, Χαρμοντσουέρθ: 1964, σ. 42.

2. Ε. W olf, Europe and the People without History, Λονδίνο: 1982.
3. H R.. Trevor-Roper, The Rise o f Christian Europe, Λονδίνο: 1965, σ. 9.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ; 293

4. F. Fern4ndez-Armesto, Truth: A History, Λονδίνο: 1997· R.J. Evans, In

Defence o f History, Λονδίνο: 1997.
5. Αφ’ υψηλού. (Σ.τ.Μ.)
6. Στο πρωτότυπο: «infotainment». (Σ.τ.Μ.)
7. Τίποτε το ανθρώπινο δεν είναι ξένο. (Σ.τ.Μ.)
8. Τα πάντα είναι ιστορία. (Σ,τ.Μ.)
9. Η προσφορά δύο εξίσου ελκυστικών εναλλακτικών λύσεων, με απο­
τέλεσμα να ακυρώνεται η ελευθερία επιλογής. (Σ.τ.Μ.)
10. F. Ferniindez-Armesto, «The Stranger-Effect in Early Modern Asia»,
Itinerario xxiv 2 (2000), σ. 84-103.
11. F. Fernandez-Armesto, Continuity and Discontinuity in the Sixteenth-
Century New World. The James Ford Bell Lectures, ap. 39, Μινεάπολις: 2001,
σ. 18.
12. L. Cavalli-Sforza, History and the Geography o f Human Genes, Πρίν-
στον: 1994.
13. F. Fern andez-Armesto, Civilizations: Culture, Ambition and the Trans­
formation o f Nature, Νέα Υόρκη: 2001, σ. 4.
14. Carr, W hat is History?, ό.π., σ. 24, 97.
15. Evans, In Defence, ό.π., σ. 76-78.
16. M. Halbwachs, «The Social Frameworks of Memory», On Collective
Memory, Σικάγο: 1992, σ. 96-124. Βλ. επίσης P. Burke, «History as Social
Memory», στο T. Butler (επιμ.), Memory: History, Culture and the Mind,
Οξφόρδη: 1989, σ. 97-113.
17. A Baddeley, The Psychology o f Memory, Λονδίνο: 1992. Βλ. επίσης D.
Rubin (επιμ.), Autobiographical Memory, Κέμπριτζ: 1986· J. Prager, Presenting the
Past Psychoanalysis and the Sociology o f Misremembering, Κέμπριτζ/Μασαχου-
σέτη: 1998.
18. J. Goody, «Memory in Oral Tradition», στο The Power o f the Written
Tradition, Ουάσιγκτον: 2000, σ. 26-46.
19. D .L Schachter (επιμ.). Memory Distortion: How Minds, Brains and
Societies Reconstruct the Past, Κέμπριτζ/Μασαχουσέτη: 1995, σ. x.
20. Prager, Presenting the Past, ό.π., σ. 185· Schachter, Memory Distortion,
ό.π., σ. 17-18.
2 1. Ευτυχής εκείνος που μπορεί να γνωρίζει χις αιτίες των πραγμάτων.
(Σ.τ.Μ.)
22. Δημόσιων λειτουργών. (Σ.τ.Μ.)
23. Rita Bronowski, προσωπική επικοινωνία.
Σαράντα χρόνια μετά την έκδοση
του κλασικού βιβλίου του Ε.Η. C arr
Τι είναι ιστορία; οι συγγραφείς του
τόμου θέτουν ξανά το ερώτημα γύ­
ρω από τη φύση της επιστήμης της
ιστορίας, την ιδιαίτερη ανάπτυξη
των κλάδων της και τις κα­
τευθύνσεις της ιστορικής έρευνας
υπό τις σημερινές συνθήκες.

«Αν κανείς ήθελε να δώσει ένα ανά­

λογο του Τι είναι ιστορία; του Carr για
τον πρώιμο 21ο αιώνα, αυτό θα ήταν
οπωσδήποτε το βιβλίο του Cannadine».
David Armitage

«Το Τι είναι ιστορία σήμερα; αποτε-

λεί μια επίκαιρη επισκόπηση των ιστορι­
κών συζητήσεων σήμερα και μια εμπε­
ριστατωμένη διερεύνηση των σύγχρο­
νων τάσεων και αγωνιών».
Norman Davis

«Εξαιρετικό ανάγνωσμα που εμπνέ­

ει».
Roy Porter

«Η λέξη-κλειδί σε αυτό το βιβλίο, που

εμπνέει και εν μέρει προκαλεί, είναι το
σήμερα. Διαφορετικοί συγγραφείς,
αντλώντας σε μεγάλο βαθμό από την
προσωπική τους εμπειρία ως ιστορικών,
εξερευνούν τις διαδικασίες και τις συνέ­
πειες της αλλαγής».
Asa Briggs