Yükselteç, amplifikatör

•Bir sinyal kaynağı tarafından girişine

uygulanan sinyali çıkış uçlarına bağlanan bir
yüke kuvvetlendirerek veren devreye
kuvvetlendirici (yükselteç, amplifikatör)
denir.
Bir yükselteç sistemi; bir küçük sinyal
yükseltecinden, bir büyük sinyal yükseltecinden ve
bir çıkış transistöründen oluşur. Giriş transistörü
genellikle küçüktür ve bir çıkış cihazını çalıştırmak
için kullanılabilecek düzeyde yükseltilmelidir. Bu
nedenle küçük-sinyal yükselteçlerinde dikkate
alınması gereken temel faktör genellikle doğrusallık
ve kazançtır. Giriş transistöründen gelen sinyal
gerilimi ve akım genellikle küçük olduğundan, güç
kapasitesi ve güç verimliliği pek önemli değildir. Bir
büyük-sinyal yükseltecinin, verimli çalışması ve tipik
olarak birkaç watt’tan yüzlerce watt’a kadar gücü
kaldırabilme kapasitesine sahip olması gerekir.
 Yükselteç Çeşitleri
• Transistörlü Yükselteç
Sinyal işleme ve yükseltme için yarı iletken transistorları kullanan yükselteçlerdir. Günümüzde yaygın
olarak üretilen ve tercih edilen yükselteç tipidir.
• Lambalı veya Tüplü Yükselteç
Sinyal işleme ve yükseltme için vakum tüpleri kullanılan yükselteçlerdir. Genel kanının aksine tüplü ses
cihazları antik nesneler değil, iyi tasarlanıp üretildiklerinde günümüz standartları içinde oldukça yüksek
performans sunan ürünlerdir. Genellikle yüksek performans almanın bedeli transistorlu yükselteçlere göre
daha yüksektir.
• Power Yükselteç
Kaynak cihazlardan veya preamp’den gelen düşük elektrik seviyesindeki ses sinyallerini hoparlörlerin
ihtiyacı olan yüksek voltaj ve akım seviyesine yükseltmeye yarayan cihazlardır. preamp ile ayrı ayrı
şasilerde olabileceği gibi entegre yükselteç formunda tek bir şaside de olabilir.
• Entegre Yükselteç
Pre ve güç yükselteçlerinin aynı şasi üzerinde tek bir cihaz olarak sunulduğu yükseltici tipidir. Ara bağlantı
kabloları gerektirmediği ve yerleşimde pratiklik sağladığından müzikseverlerin çoğunluğunun tercih ettiği
yükselteç tipidir. Bu tip yükselteçlerde kaynak seçimi, ses kontrolü ve yükseltme işlemlerinin tümü tek
cihazda yapılır.
• Preamp / Öncü Yükselteç
Zayıf ses sinyallerini güç yükseltecinin algılayabileceği seviyeye kadar yükseltmeye yarayan ön yükselticidir.
Genellikle kaynak seçimi, ses seviye kontrolü ve benzeri fonksiyonları da yerine getirir. Aynı zamanda CD
çalıcı veya radyo gibi kaynak cihazlarla yükseltici arasında doğrudan bağlantı yapıldığında ortaya
çıkabilecek empedans problemlerini de önler.
 Transistörlü kuvvetlendiriciler
• Elektronikte geniş bir kullanım alanına sahip olan
kuvvetlendiriciler küçük sinyal kuvvetlendiricileri ve güç
kuvvetlendiricileri olmak üzere iki gruba ayrılır. Her iki
gruba ait kuvvetlendiriciler çalışma frekanslarına göre de
düşük ve yüksek frekanslı olarak sınıflandırılır.
• Günümüzde BJT, JFET, MOSFET gibi yarıiletken
elemanlarla yapılan kuvvetlendiricilerin yanı sıra entegre
devre halinde üretilmiş olanlar da vardır. Bu deneyde
transistörlü kuvvetlendiriciler incelenecektir.
Bağlantı şekillerine göre transistörler
• Ortak Emiterli Kuvvetlendirici
• Ortak Kolektörlü Kuvvetlendirici
• Ortak Bazlı Kuvvetlendirici
Bağlantı şekillerine göre transistörler
• Ortak Emiterli Kuvvetlendiriciler, hem akım hem gerilim
kazançlarının yüksek olmasından dolayı çok yaygın olarak
kullanılırlar. Diğer kuvvetlendiricilerin hiçbirinde gerilim ve akım
kazancı bu kadar yüksek değildir.
• Ortak Kolektörlü Kuvvetlendiriciler, bağlandıkları devreyi
yüklemezler ve çıkış empedansları düşük olduğu için çoğunlukla
tampon devresi olarak kullanılırlar. Bu kuvvetlendiriciler
empedans uydurucu ve güç yükseltici olarak görev yaparlar.
• Ortak Bazlı Kuvvetlendiriciler, Empedans ayarlama devrelerinde
kullanılırlar. Yani düşük çıkış empedanslı bir devrenin yüksek
giriş empedanslı bir devreye bağlantısında ara devre olarak
kullanılırlar.
 Yükselteç (Amplifikatör ) Sınıfları
Tüm yükselteçler bir birinden tasarımsal ve mantık olarak
farklı çalışır ve çıkış aşamalarının konfigürasyon ve çalışma
şekli arasında açık bir ayrım vardır. İdeal bir amplifikatörün
ana çalışma karakteristikleri; doğrusallık, sinyal kazancı,
verimlilik ve güç çıkışıdır ancak amplifikatörlerde her zaman
bu farklı özellikler arasında bir denge vardır; Bu başlık altında
A sınıfı, B sınıfı, AB sınıfı, C sınıfı, D sınıfından T sınıfındaki
aralığı inceleyeceğiz. Fakat bundan önce temel ses
terimlerinden bahsedeceğiz.
• Stereo ve Dual Mono Yükselteçler
Her iki devre türü genel özellikleri bakımından oldukça benzer
olmakla beraber bazı önemli farkları da vardır. Stereo
yükselteçlerde sağ ve sol kanallara ait devreler ayrıdır ancak
bunları kontrol eden devreler ve güç kaynağı ortaktır. Dual
mono yapıda ise aynı kasanın içinde ana güç trafosu dışında
hemen hiçbir ortak elemanı olmayan iki ampli çalışır. Hatta
bazı tasarımlarda güç trafoları da tamamen ayrılmıştır. Dual
Mono yükselteçlerde en büyük avantaj, iki bağımsız kanaldaki
sinyallerin birbirinden mümkün olduğunca yalıtılması ve bu
sayede kayıtta yaratılmış ses sahnesinin olabildiğince
korunmasıdır. Stereo yükselteçlerin en belirgin avantajı ise
görece düşük maliyetleridir.
• Mono Nedir?
Tek bir kanaldan yapılan kayıt veya dinlemeyi ifade eden
Latince Monoaural sözcüğünün kısa ve yaygın kullanımıdır. Mono seste bir
ya da birden fazla hoparlörden tamamen aynı ses gelir ve derinlik algısı
sağlayan bilgi yoktur. Stereo teknolojisi öncesi yıllarda yapılan mono
kayıtlar modern stereo sistemlerde dinlendiğinde ses hoparlörlerin tam
ortasından geliyormuş gibi algılanır.

• Stereo Nedir
Latince kökenli Stereophonia (özdeş ses) sözcüğünün kısa ve yaygın
kullanımıdır. İki kulağımızla işitmemize benzer biçimde müzik
reprodüksiyonunu ifade eder. İki veya daha fazla sayıda hoparlörün
dinleyiciye eşit uzaklıkta yerleştirilmesi ve bağımsız kanallardan sürülmesi
ile elde edilir. Tek kanallı mono dinlemeye kıyasla daha gerçekçi bir
dinleme sağlar.
• Analog ve Dijital Audio Nedir?
Analog sözcük anlamı olarak aslına özdeş demektir. Ses
terminolojisinde kayıt ve dinleme sırasında elektriksel sinyalin tıpkı
ses dalgaları gibi kesintisiz olduğunu belirtir. Dijital sözcüğü sayısal
anlamına gelir ve dijital audio da sayısal ortamda saklanan veya
yayımlanan ses demektir. Dijital ses sinyalleri analog orijinallerinden
veya doğrudan canlı kayıt sırasında analog-dijital dönüştürücüler ile
çok sayıda komşu dilimlere bölünerek sayısallaştırılır. Bu dilimlerin
çokluğu seste kalitenin yükselmesini sağlar. Dijital ses sinyalleri
dinlenmek istediğinde yeniden dijital-analog dönüştürücüler ile
analog elektriksel sinyale dönüştürülür. Örneğin tüm CD çalıcılarda bu
dönüştürücülerden bulunur.
Kuvvetlendiriciler, kuvvetlendirdikleri elektriksel büyüklüğün
boyutuna göre gruplanır.
Buna göre:
Gerilim kuvvetlendiricisi,
Akım kuvvetlendiricisi,
Güç kuvvetlendiricisi olmak üzere üç grup kuvvetlendirici
vardır.
 Güç kuvvetlendiricisi
• Güç kuvvetlendiricilerinde yüke aktarılan güç önemlidir.
Devrede oluşan kayıplar nedeni ile kaynaktan çekilen gücün
tamamı yüke aktarılamaz.
• Yüke aktarılan güç PY ve kaynaktan çekilen güç PDC ile
gösterilsin. Yüke aktarılan gücün, kaynaktan çekilen güce
oranına verim denir ve η ile gösterilir.

• Devrede harcanan güç nedeni ile verim %100’den küçüktür.

Güç kuvvetlendiricileri girişteki
sinüzoidal işarete karşılık transistör
üzerinden akan akımın akış açısına bağlı
olarak sınıflara ayrılır.
A Sınıfı Güç Kuvvetlendiricisi
B Sınıfı Güç Kuvvetlendiricisi
AB Sınıfı Güç Kuvvetlendiricisi
Olmak üzere üç çeşittir.
• A Sınıfı Yükselteçler
Bu tür yükselteçler kaynaktan gelen sinyal yükseltilirken tek bir çıkış elemanı
tarafından dalga bütünlüğü korunarak işlenir. Çıkış transistoru veya tüpünün
kalitesi ve devre tasarımına bağlı olarak orijinal dalga formu en iyi şekilde
korunur ve seste akıcılık ve bütünlük en üst düzeydedir. Girişte sinyal olsun veya
olmasın sürekli olarak sabit bir akım çektiklerinden oldukça yüksek bir çalışma
ısıları vardır. Kaliteli ve yumuşak ses seviyesi, en düşük dağılma düzeyi ve hızlı
bas performansı, akustik planlama açısından son derece kullanışlı devrelerdir
fakat yüksek sıcaklık aralığı ve elektrik tüketimi açısından dezavantajdadır.
A sınıfı çalışmada giriş işaretinin iki
yarı periyodu da kuvvetlendirilerek
yüke aktarılır
• Q çalışma noktası ve statik ve dinamik yük doğruları
A SINIFI GÜÇLENDİRİCİDE VERİM
A sınıfı Kuvvetlendirici deney devresi
• B Sınıfı Yükselteçler
B sınıfı yükselteçler de elektriksel verimliliği artırmak amacı ile çıkış transistörleri
giriş sinyalinin yalnızca pozitif veya negatif yarısını yükseltir. Çiftler halinde sinyalin
her bir yarısı birleştirilerek tam ses sinyali çıkışa verilir. Burada her bir transistor
sadece kendi çalışma bölgesinde elektrik aldıklarından B sınıfı yükselteçler A sınıfı
devrelere göre daha az ısınır; yaklaşık olarak enerjini %30’u ısıya dönüşür, ve daha
verimli çalışırlar. Bu tip yükselteçlerde en büyük sorun pozitif ve negatif sinyal
bölgeler arasında geçiş sırasında oluşan senkron bozukluğu nedeniyle ortaya çıkan
bozulmadır. Buna “crossover” bozulması denir. Bu bozulma nedeniyle genellikle
sesin en doğal haline yakın tasarımlar yerine endüstriyel uygulamalarda yer
bulurlar, yüksek verimlilik ve hafif tasarımlarla kullanılır fakat yüksek kaliteli sesler
için pek tercih edilmez.
B Sınıfı Güç Kuvvetlendiricisi
Bir B sınıfı güç kuvvetlendiricisi
yanda verilmiştir. B sınıfı çalışmada
çıkış akımının akış açısı θ =180 dir.
Buna göre girişe alternatif bir
işaret uygulandığında işaretin bir
yarı periyodu kuvvetlendirilerek
yüke güç aktarılmaktadır
Vi = 0 iken akım akmaz. Bu nedenle
verim A sınıfına göre daha
yüksektir.
B sınıfı çalışmada sadece bir yarı periyot kuvvetlendirildiği için
distorsiyon (Şekilsel bozulma) yüksektir. Giriş işaretinin tümünü
kuvvetlendirmek için 2 transistörlü yapı kullanılır
B Sınıfı Kuvvetlendirici deney devresi
• AB Sınıfı Yükselteçler
B sınıfı yükselteçlerin geçişli ve tamamlayıcı çıkış katlarının özel olarak
düzenlenerek belirli bir sinyal yüksekliğine kadar A sınıfı biçiminde çalışabilmesini
sağlayan devre grubudur. Burada, çıkış transistoru veya tüpünün bias akımı sinyal
yokluğunda B sınıfının aksine kapanmadan çok düşük bir bias akımıyla canlı
tutulacak biçimde ayarlanır ve cihazın crossover bozulmasından etkilenmemesi
sağlanır. Bu devre tipi ticari üretimler arasında en yaygın kullanılan tasarımdır,
yüksek verimlilik, hafif tasarımlar ve düşük ısı üretimi ile en çok tercih edilen
tiplerdir, fakat A sınıfı kadar kaliteli ses düzeyine sahip değildir, tam anlamıyla A
ve B sınıfının ortalamasıdır.
 AB Sınıfı Güç Kuvvetlendiricisi
• AB sınıfı çalışmada çıkış akımının akış açısı 180 < Q < 360 ’dir.
• B sınıfı kuvvetlendiricide geçis distorsiyonu oluştuğu için bu
bozulmayı önleyecek şekilde devreye 2 diyot eklenir.
• Böylece Vi = 0 iken de devreden akım akar.
• B sınıfı çalışmaya göre distorsiyon daha azdır. Verim ise B
sınıfına göre daha düşüktür.
AB Sınıfı Güç Kuvvetlendiricisi
• AB sınıfı çalışmada çıkış akımının akış açısı
180 < Q < 360 ’dir.
• B sınıfı kuvvetlendiricide geçis distorsiyonu oluştuğu için bu bozulmayı
önleyecek şekilde devreye 2 diyot eklenir.
• Böylece Vi = 0 iken de devreden akım akar.
B sınıfı çalışmaya göre distorsiyon daha azdır. Verim ise B sınıfına göre
daha düşüktür.
AB Sınıfı Kuvvetlendirici deney devresi
YAPILACAK DENEYLER İÇİN MALZEME LİSTESİ
• C Sınıfı Yükselteçler
Giriş sinyalinin yüksekliğiyle orantılı olarak çıkış elemanlarını devreye sokan bir
devre tasarımıdır. Genellikle telekomünikasyon, telsiz ve yalnızca konuşma
bandında çalışması öngörülen diğer ses sistemlerinde kullanılır. Hi-fi müzik
sistemlerinde kullanılmaz, yüksek verimlilik sağlar fakat ses kalitesi düşüktür.
• D Sınıfı Yükselteçler
Giriş sinyalinin kare dalga formunda darbeler üzerine bindirilerek elde edilen
yükseltme prensibini kullanan devrelerdir. Teorik olarak %100 verimle çalışır,k are
dalga taşıyıcının yarattığı bozunum çıkış aşamasından hemen önce özel bir filtre
devresi ile süzülerek temiz sinyal elde edilir. Kare dalga modülasyonunun frekansı
ve temizliği ile orantılı olarak başarılı tasarımlar yapılabilmektedir. Gittikçe
yaygınlaşan bu devre tipi aktif subwoofer yüksek güçlü anons sistemleri gibi geniş
bant ses kalitesinin hayati önem taşımadığı sistemlerde başarı ile kullanılmaktadır.
Son yıllarda geleneksel doğrusal devre tipleri ile modülasyona dayalı D sınıfı
arasında rekabet gittikçe artarken ses kalite farkı da azalmaktadır, çok yüksek
verimlilik nerdeyse ısınmama gibi avantajları vardır, fakat belirgin soğukluk kalitesi
ve analog çıkışlı seslerde yetersiz bir tasarımdır.
• F Sınıfı Yükselteçler
F sınıfı devreler, çıkış dalga formunu kare bir dalga halinde biçimlendirmek için
çıkış ağındaki harmonik rezonatörleri kullanarak hem verimliliği hem de çıkışı
arttırır. F sınıfı yükselteçler, sonsuz harmonik ayar kullanıldığında% 90’dan fazla
yüksek verime sahiptir.
• G Sınıfı Yükselteçler
Bu devre tasarımı temel olarak AB sınıflarının
çıkış felsefesi ile kademeli bir besleme devresinin
bileşiminden oluşur. AB tasarımlardaki sabit
besleme gerilimi yerine girişteki sinyalin
genliğiyle orantılı olarak çıkış elemanlarının
ihtiyaç duyabileceği voltaj kademeleri önceden
seçilir. Bu şekilde elektriksel olarak daha verimli
bir çalışma sağlanmış olur. Bu teknik daha çok
profesyonel seslendirmede kullanılan amplilerde
yaygındır. Yüksek verimlilik ve yüksek ses kalitesi
ile tercih edilir fakat genlik bozulması sebebiyle
düzgün tasarlanmayan devrelerde daimi arızalar.
• H Sınıfı Yükselteçler
G sınıfı tasarımlara benzerler ancak burada çıkış
elemanlarının besleme voltajı girişteki sinyalle
orantılı olarak kademesiz veya çok sayıda kademe
ile daha hassas kontrol edilir. Bu tür devrelerde
genellikle yüksek güçlü ve aşırı pahalı high-end
devreleri ile profesyonel tur devlerinde kullanılır.
Birçok versiyonunda klasik analog besleme katı
yerine yüksek frekanslı switch mode devreler
kullanılır. Elektriksel olarak bilinen en verimli
tasarımlardan biridir fakat pahalı ve düşük bütçeli
çalışmalarda kalitesiz sesler.
• I Sınıfı Yükselteçler
I sınıfı devreler, aynı giriş dalga formunu örnekleyen her iki anahtarlama cihazı setiyle
paralel itme-çekme konfigürasyonunda düzenlenen iki tamamlayıcı çıkış anahtarlama
cihazına sahiptir. Bir cihaz dalga formunun pozitif yarısını değiştirirken, diğeri negatif
yarısını B sınıfı bir yükseltece benzer şekilde değiştirir. Giriş sinyali uygulanmadığında
veya bir sinyal sıfır geçiş noktasına ulaştığında, anahtarlama cihazları yüksek frekanslı
sinyalleri iptal eden% 50 PWM çalışma döngüsü ile aynı anda hem AÇIK hem KAPALI
sinyali üretir.

• S Sınıfı Yükselteçler
S sınıfı bir güç yükselteci, D sınıfı amplifikatöre benzer şekilde doğrusal olmayan bir
anahtarlamalı mod amplifikatörüdür. S sınıfı amplifikatör, analog giriş sinyallerini bir
delta-sigma modülatörü tarafından dijital kare dalga darbelerine dönüştürür ve
sonunda bir bant geçiş filtresi tarafından demodüle edilmeden önce çıkış gücünü
arttırmak için onları yükseltir. Bu anahtarlama amplifikatörünün dijital sinyali her
zaman tamamen “AÇIK” veya “KAPALI” (teorik olarak sıfır güç tüketimi) olduğundan,%
100’e ulaşan verimler mümkündür.
• T Sınıfı Yükselteçler
T sınıfı amplifikatörler, dijital sinyal işleme (DSP) yongalarının ve çok kanallı
surround ses amplifikatörlerinin varlığı nedeniyle analog sinyallerini PWM
sinyallerine dönüştürdüğü için ses yükseltici tasarımı olarak bu günlerde daha
popüler olmaya başladı. Yükselteç verimini artırarak büyütme. T sınıfı amplifikatör
tasarımları hem AB sınıfı amplifikatörün düşük bozulma sinyali seviyelerini hem
de D sınıfı amplifikatörün güç verimliliğini birleştirir.
 Güç Kuvvetlendiricileri
• Çıkış empedansı küçüktür, böylece girişindeki sinyali kazancı düşürmeden
yüke aktarabilir.
• Kuvvetlendiricilerin son katıdır. Bundan dolayı (genellikle) sinyal genlikleri
büyüktür. Dolayısıyla küçük-isaret (small-signal) yaklasımları ve modelleri
burada kullanılamaz veya çok dikkatli kullanılmalıdır.
• Dogrusallık (linearity) çok önem kazanır. Toplam Harmonik Distorsiyon (THD,
Total Harmonic Distortion) dogrusallıgı ölçmekte kullanılır.
• THD: Temel bilesen haricindeki tüm harmoniklerin rms degerinin temel
bilesene yüzde olarak oranıdır. Hi-Fi (High Fidelity) kuvvetlendiricilerde THD
%1’den daha küçüktür.
• Çıkıs katlarında dolasan akımın büyük olması sebebiyle güç artmaktadır.
Dolayısıyla sogutma da (power dissipation) önemli hale gelmektedir.
• Verim (Efficiency)=(Yüke aktarılan güç)/(Kaynaktan çekilen güç)
50W Ses kuvvetlendirici
50W Ses kuvvetlendirici
Jazz Hoparlör J-6508