Professional Documents
Culture Documents
नेपालको अधिकारिक तथ्यांक प्रणाली तथा बिधि FINAL
नेपालको अधिकारिक तथ्यांक प्रणाली तथा बिधि FINAL
g]kfn ;/sf/
/fli6«o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno
s]Gb|Lo tYofÍ laefu
/fdzfxky, sf7df08f}
2066
k|sfzs
s]Gb|Lo tYofÍ ljefu
yfkfynL, sf7df08f}
@)^^
;xof]u
;+o'Qm /fi6« ;+3 hg;+Vof sf]if
of] k':tsdf JoQm ljrf/x¿ n]vssf lghL x'g\ . oxfF JoQm ljrf/x¿;Fu n]vsx? cfj4 ;+:yfsf] ljrf/
km/s x'g ;S5 .
ljifo–;"rL
ii
!M g]kfnsf] tYofª\s k|0ffnL
!= k|f/lDes
/fli6«o tYofª\s k|0ffnLsf] s'/f z'?ubf{ b]zdf slxn]b]lv ;/sf/L:t/df tYofª\s ;ª\sng tyf k|sfzg ug]{ sfo{ cf/De
eof] eGg] lh1f;f x'g;S5 . cfh;Dd k|fKt k|df0fsf cfwf/df ;g\ !(!! sf] hgu0fgfnfO{ g]kfnsf] klxnf] hgu0fgf dflgPsf]
5. of] hgu0fgfkl5 x/]s bz aif{df Psk6s b]ze/sf] hgu0fgf ug]{ k/Dk/f sfod ePsf] 5 . kl5sf aif{x?df ;/sf/n]
hgu0fgfsf cltl/St cGo ljljw k|sf/sf tYofÍx? ;ª\sng / k|sfzg sfo{ klg lj:tf/ ub}{ cfPsf] 5 .
tYofª\s k|0ffnLdf tYofª\s ;ª\sngsf nflu v8f ePsf lgsfox?sf] dxTj x'G5 . z'?sf hgu0fgf ubf{ b]zdf
tYofª\ssf nflu tf]lsPsf 5'§} tYofª\s lgsfo ePsf] k|df0f kfOPsf] 5}g . kl5 ;g\ !(#* df æpkTosfleqsf] hGd d[To'sf]
nut ;ª\sng ug]{ / ;g\ !($! sf] hgu0fgf ;d]t lng] p2]Zon] hg;ª\Vof uf]Zjf/fÆ v8f ePsf] kfOG5 . o;kl5 j}1flgs
tl/sfn] hgu0fgf ug]{ / kl5 cfjZos cGo ljljw tYofÍ ;d]t ;ª\sng ug]{ p2]Zon] ;g\ !(%) tfsf æ;+Vof ljefuÆ :yfkgf
eof] . of] ljefun] g]kfnsf] kfFrf}+ hgu0fgf -!(%@÷%$_ ;DkGg u¥of] . ljsf;sf] qmddf tYofÍ k|0ffnLnfO{ a9L Jojl:yt Pj+
;'b[9 agfpg] p2]Zon] ;g\ !(%* df tYofÍ P]g hf/L eof] / ;g\ !(%( sf] z'?df s]Gb|Lo tYofÍ ljefusf] :yfkgf eof] .
s]Gb|Lo tYofª\s ljefusf] :yfkgf ePkl5 g]kfndf cflwsfl/s jf ;/sf/L tYofÍ (Official Statistics) sf ljljw
ultljlwx¿ lj:tf/ eP; ljefun] ljleGg gofF tYofÍ ;ª\sng sfo{x¿ z'? u¥of] . g]kfnsf] rf}yf] of]hgf cjlw -!(&!–&%_ sf]
dWo;Dd o; ljefun] s]Gb|Ls[t lgsfosf ¿kdf w]/} k|sf/sf gofF tYofÍx¿ ;Íng ub}{ /Xof] . To;kl5 g]kfndf ;/sf/n] z'?
u/]sf] ljs]Gb|Ls/0fsf] gLlt tYofÍ If]qdf klg qmdzM nfu" x'gyfNof] . s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] z'? u/]sf s]xL sfdx¿ lj:tf/}
cGo ;/sf/L lgsfox¿df x:tfGt/0f x'Fb} uP . pbfx/0fsf nflu, ko{6g tYofÍ ko{6g dGqfnodf, d"No tYofÍ g]kfn /fi6«
a}+sdf, jflif{s s[lif tYofÍ tTsfnLg vfB tyf s[lif ahf/ ;]jf ljefudf, j}b]lzs Jofkf/ tYofÍ eG;f/ ljefudf, / hGd d[To'
tyf JolQmut 36gf btf{;DaGwL sfd kl~hsflwsf/Lsf] sfof{nodf x:tfGt/0f eP . clxn] g]kfndf cflwsfl/s jf ;/sf/L
(Official) tYofÍx¿ ljleGg lgsfoaf6 ;ª\sng Pj+ k|sfzg eO/x]sf 5g\ .
@= tYof° k|0ffnL
;g\ !(!! sf] hgu0fgfaf6 z'? ePsf] g]kfnsf] cflwsfl/s tYofÍLo lqmofsnfk lj:tf/} Jojl:yt x'Fb} uof] / o;n]
/fli6«o tYofÍ k|0ffnLsf] :j?k lng yfNof] . ;g\ !($) sf] pQ/fw{df tYofÍ If]qdf pNn]Vo ;ª\u7gfTds k|of;x¿ klg z'?
eP. tYofÍ;DaGwL sfdsf nflu klxn] hg;ª\Vof uf]Zjf/f -;g\ !(#*_ / cf}Bf]lus Jofkfl/s ;dfrf/ ;ª\u|x c•f, kl5 oL
b'O{nfO{ ldnfP/ ;ª\Vof ljefu -;g\ !(%)_ / To;kl5 cfP/ ;ª\Vof ljefusf] ;§f s]Gb|Lo tYofÍ ljefusf] :yfkgf -;g\ !(%(_
ePsf] s'/f dfly g} elg;lsPsf] 5 . s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] cfˆgf] :yfkgf eP nuQ} ;lqmo ¿kdf tYofÍsf ljljw If]qdf
Wofg lbof] . pbfx/0fsf nflu, o; ljefun] ;g\ !(^! df g]kfnsf] 5}7f}+ hgu0fgf tyf ;g\ !(^@ df klxnf] s[lif u0fgf ;DkGg
u¥of] . klxnf] k6s ;g\ !(^!÷^@ sf nflu b]zsf] /fli6«o cfo cg'dfg tof/ ug]{ sfd klg z'? eof] . t];|f] of]hgfsfnsf]
cGTo -;g\ !(&!_ ;Dd cfpFbf ljefun] tYofÍ If]qdf b]zsf] s]Gb|Lo lgsfosf ¿kdf cflwsfl/s tYofÍsf w]/} sfo{x¿ ;~rfng
Pj+ ;DkGg ul/;s]sf] lyof] .
rf}yf] of]hgfsfndf klxn] s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] z'?cft u/]sf ljljw sfdx¿ qmdzM cGo ;/sf/L lgsfox¿n] lhDdf
lng'sf cltl/Qm ;/sf/sf ljleGg lgsfox¿n] cfk"mx¿nfO{ cfjZos k/]sf yk tYofÍx¿ cfk}+m ;ª\sng ug{ z'? u/] .
pbfx/0fsf nflu, lzIff dGqfnon] z}lIfs tYofÍ, :jf:Yo dGqfnon] :jf:Yo;DaGwL tYofÍ ;ª\sng ug{ z'? u/] . o;sf] Pp6f
sf/0f, tL lgsfox?df cfkm\gf] sfdsf] l;nl;nfdf /flvg] k|zf;lgs clen]vx¿ (Administrative Records) af6 klg tYofÍ
pTkfbg x'g;Sg] eP/ xf] . o;/L z'?df a9L s]Gb|Ls[t ePsf] g]kfnsf] cflwsfl/s jf ;/sf/L tYofÍsf] ;|f]t Jofjxfl/s lx;fjn]
∗
tTsfnLg dxflgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
cfef/f]lSt M of] n]vdf ;'emfj lbg' x'g] ;xsdL{x¿ p=;= >L /fd axfb'/ l3ld/] tyf lgb]{zs >L ;'dg /fh cof{nnfO{ wGojfb lbg rfxG5' .
1
lj:tf/} lkFmlhg uof]; cflwsfl/s jf ;/sf/L tYofÍsf ;|f]t PseGbf a9L eP . kmn:j¿k /fli6«o tYofÍ k|0ffnLn] qmdzM
ljs]lGb|t :j¿k lnFb} uof] . clxn] g]kfnsf] /fli6«o tYofÍ k|0ffnL s]Gb|Lo tYofÍ ljefu k|dv
' lgsfo ePsf] Ps ljs]lGb|t
k|0ffnLsf ¿kdf ;~rfng eO/x]sf] 5 .
;+If]kdf eGg'kbf{, z'?df g]kfnsf] tYofÍ k|0ffnL k/Dk/fut s]Gb|Ls[t df]8]ndf cfwfl/t lyof] . cyf{t\, clwsf+z u0fgf Pj+
;j]{If0fx¿ ;~rfng u/L tYofÍ ;Íng, k|zf]wg, ;~rog, ljZn]if0f tyf k|sfzg ug]{ sfd s]Gb|Lo tYofÍ ljefudf g} s]lGb|t
lyof] . of] k/Dk/fut k|0ffnLnfO{ s;}n] Round Circle of Statistical System klg eGg] u/]sf 5g\ . clxn] ;"rgf k|ljlw
(Information Technology) b|'tultdf ljsf; e}/x]sf] cj:yfdf cGo sltko b]zx¿sf tYofÍ k|0ffnLx?df gofF ;f]r cfPsf]
5. k|ZgfjnLsf] dfWodaf6 tYofÍ ;ª\sng ug]{ k/Dk/fut ljlwsf] t'ngfdf ;fdflhs tyf cfly{s tYofÍsf] d'Vo ;|f]tsf ¿kdf
;/sf/L lgsfosf k|zf;lgs clen]vx¿n] k|fyldstf kfpg yfn]sf 5g\ . o;}cg'¿k tYofÍ k|0ffnLdf ljs]Gb|Ls/0fsf] dfqf a9\b}
uPsf] 5 . o; k|sf/sf] k|0ffnLnfO{ obfsbf ;lhnf]sf] nflu Squared Circle of Statistical System klg eGg] ul/G5 . xfd|f]
b]zsf] tYofÍ k|0ffnLdf klg o;sf] k|efj k/]sf] 5 / s]xL kl/jt{gx¿ ePsf 5g\ . o:tf kl/jt{gn] ubf{ clxn] g]kfnsf] tYofÍ
k|0ffnLdfly elgPsf] k/Dk/fut df]8]naf6 s]xL ¿kfGt/ eP/ ljsl;t x'Fb}5 .
#= tYof°sf ;|f]t
g]kfndf ;/sf/L lgsfox¿n] ljleGg k|sf/n] tYofÍ ;ª\sng / pTkfbg ub{5g\ . clwsf+z tYofÍx¿ cfjZostfcg';f/
lgoldt¿kdf jf k6s]¿kdf ul/g] u0fgf Pj+ ;j]{If0fx¿af6 k|fKt x'G5g\ . cGo s]xL dxTjk"0f{ tYofÍx¿ ;/sf/L Joj:yfkgsf]
lgoldt k|ls|ofcGtu{t /flvPsf clen]vx¿af6 pknAw x'g] u/]sf 5g\ . s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] /fli6«o dxTjsf ljleGg u0fgf
Pj+ ;j]{If0fx¿ ;~rfng ug{'sf cltl/Qm /fli6«o n]vf tYofÍsf cg'dfgx¿ tyf cfly{s ;"rsfª\sx? klg tof/ kfb{5 . ljleGg
dGqfno tyf cGtu{tsf lgsfox¿n] cfˆgf cfjZostfcg';f/ ljljw tYofÍx¿ ;ª\sng Pj+ k|sfzg ub{5g\ . dfly eg] h:t},
;/sf/L lgsfox¿n] cf–cfˆgf k|zf;lgs k|0ffnL jf cfˆgf d'Vo sfo{sf l;nl;nfdf k|fKt u/]sf ;"rgfx¿af6 pknAw x'g]
tYofÍx¿sf] ljz]if dxTj 5 .
cfly{s tyf ljQLo tYofÍ pTkfbgdf s]Gb|Lo tYofÍ ljefuafx]s /fi6« a}+ssf] dxTjk"0f{ e"ldsf /x]sf] 5 . cy{tGqsf]
df}lb|s kIf emNsfpg] ;"rgf k4ltsf] Joj:yfkssf] ¿kdf /fi6« a}+sn] sfd ub{5 . csf]{tkm{, s/, eG;f/ / ;/sf/L ah]6 h:tf
;/sf/L ljQ / /fh:j;DaGwL tYofÍsf] k|d'v ;|f]t eg]sf] cy{ dGqfnosf] xf], o; cy{df of] dGqfno klg b]zsf] Ps dxTjk"0f{
tYofÍ lgsfo xf] . ;fdflhs ;'/Iff;DaGwL tYofÍx¿ pknAw u/fpg] sfo{df ljleGg ;/sf/L lgsfo / ;fdflhs ;+:yfx¿sf]
dxTjk"0f{ e"ldsf /x]sf] 5 . :jf:Yo tyf hg;fª\lVosLo / z}lIfs tYofª\sx¿ ;DalGwt lgsfox¿sf Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL
(MIS) sf] dfWodaf6 klg pknAw x'g] u/]sf 5g\ .
u0fgf / ;j]{If0fafx]s k|zf;lgs clen]vx¿ ;/sf/L tYofÍsf dxTjk"0f{ ;|f]t ePsf] s'/f dfly elg;lsPsf] 5 .
tYofÍsf ;|f]tsf ¿kdf o:tf clen]vx¿sf] dxTj lbgfg'lbg a9\b}5 . ;Defjgfsf lx;fjn] k|To]s ;/sf/L Pj+ cw{;/sf/L
lgsfosf k|zf;sLo clen]vx¿ tYofÍsf ;|f]t x'g;S5g\ . o;f] ePtfklg, g]kfndf eg] xfn;Dd s]xL ;Lldt ;/sf/L jf
cw{;/sf/L lgsfosf k|zf;sLo clen]vx¿af6 dfq tYofÍ pknAw x'g] u/]sf 5g\ . o;sf w]/} sf/0fx¿dWo] k|zf;lgs clen]v
/fVg] Joj:yf Pp6f k|d'v sf/0f xf] . g]kfndf xfn s'g s'g lgsfon] s] s:tf tYofÍ pknAw u/fpFb} cfPsf 5g\ eGg] s'/fsf]
cfef; lbg] clek|fon] tYofÍ ;|f]tsf b'O{ pbfx/0f cg';"rLdf lbOPsf 5g\ . klxnf] pbfx/0f, cy{ dGqfnon] aflif{s¿kdf k|sfzg
ug]{ cfly{s ;j]{If0fdf plNnlvt ljifo / lgsfox¿sf] ;"rL xf] eg] bf];|f] s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] lgoldlt¿kdf k|sfzg ug]{
Statistical Year Book of Nepal af6 lnOPsf laifo / lgsfox¿sf] ;"rL xf] . oL b'O{ k|sfzgdf ;dfj]z ePsf tYofÍsf
lj:t[t k]mxl/:t ;d]t k|:t't ubf{ w]/} nfdf] x'g] / o;sf nflu Ps 5'§} n]vsf] cfjZostf kg]{ ePsf]n] of] n]vsf] cfsf/nfO{
Wofgdf /fvL ;f] ljj/0f oxfF lbOPsf] 5}g .
$= sfg"gL Joj:yf
/fli6«o tYofÍ k|0ffnLnfO{ Jojl:yt¿kdf ljsf; ug{ P]g sfg"gsf] dxTjk"0f{ e"ldsf /xG5 . ;/sf/nfO{ tYofÍ ultljlw
;~rfng ug{ sfg"gL k|fjwfgsf] cfjZostf kb{5 . g]kfndf z'?sf rf/j6f hgu0fgf ubf{;Dd hgu0fgf ug]{ sfg"gL clwsf/ /
2
cfwf/sf nflu k6s] Ol:txf/ lgsfNg] u/]sf] kfOG5 . ;Djt\ !(&^ / !((* sf Ol:txf/ / ;ª\Vof ljefusf] gfddf ;Dat\
@))& sf] ;gbadf]lhd hf/L ePsf] Ol:txf/ o;sf pbfx/0fx¿ x'g\ . o:tf Ol:txf/x¿df hgu0fgfsf] kl/rosf ;fy} hgu0fgf
ug{ vl6Psf sd{rf/Lx¿nfO{ ;xof]u, hgu0fgf kmf/fdsf] ;'/Iff, / hgu0fgf;DaGwL s;"/df x'g] ;hfo h:tf ljifo ;d]l6Psf
5g\ . ;g\ !(%@÷%$ sf] kfFrf} hgu0fgf eg] hgu0fgf P]g, @))( hf/L ePkl5 ul/Psf] xf] .
k6s]¿kdf u0fgfsf nflu ;gb Ol:txf/ jf P]g lgsfNg' ;§f tYofÍ;DaGwL Pp6f 5'§} P]g lgdf{0f u/L tYofÍ;DaGwL
sfd ug{ Ps :jtGq lgsfo ;d]t :yfkgf ug]{ p2]Zon] ;g\ !(%* df tYofÍ P]g, @)!% hf/L ePsf] kfOG5 . xfn;Dd b'O{ k6s
;+zf]wg ePsf] o; P]gsf s]xL ljz]iftfx¿ o;k|sf/ 5g\ M
cfheGbf sl/j %) jif{klxn] hf/L ePsf] of] P]g Hofb} /fd|f] ePtfklg clxn]sf] kl/jlt{t ;dodf o;sf s]xL
k|fjwfgx¿nfO{ ;do;fk]If agfpg'kg]{ b]lvG5 . o;afx]s, clxn]sf] ;"rgf k|ljlw Pj+ tYofÍ If]qdf cfPsf] a[xt\ kl/jt{gnfO{
;d]6\g of] P]g :jfefljs¿kdf ck"/f] 5 .
tYofÍ P]g, @)!% tyf tYofÍ lgodx¿, @)$! sf cltl/Qm cGo P]g lgodx¿ klg g]kfnsf] /fli6«o tYofÍ k|0ffnL;Fu
;DalGwt 5g\ . o:tf s]xL P]g lgodx? o;k|sf/ 5g\ — g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^#Ù :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%%Ù
:yfgLo :jfoQ zf;g lgodfjnL, @)%^Ù /fi6« a}+s P]g, @)%*Ù hGd, d[To' tyf cGo JolQmut 36gf -btf{ ug]{_ P]g, @)##Ù
hGd, d[To' tyf cGo JolQmut 36gf -btf{ ug]{_ lgodfjnL, @)#$Ù /fli6«o ;"rgf k|ljlw ljsf; ;ldlt -u7g_ cfb]z, @)%* /
dtbftf gfdfjnL;DaGwL P]g tyf lgodfjnL, @)%@ . oL P]g sfg"gx¿df ;dfj]z ePsf sltko k|fjwfgx¿ bf]xf]/f] k/]sf 5g\,
/ Ps csf{;Fu ;fd~h:o gx'Fbf logLx¿n] s]xL ljifodf cGof]n ;d]t a9fPsf 5g\ .
xfn g]kfnsf] tYofª\s k|0ffnLdf b]lvPsf ljljw ;d:ofx¿nfO{ Wofgdf /fv]/ s]Gb|Lo tYofª\s ljefun] cGt/f{li6«o tYofÍ
k|0ffnL ljsf;sf gjLg k|of;x¿ tyf ;"rgf k|ljlw ;d]tnfO{ ;dfof]hg u/L Ps gofF tYofÍ P]gsf] d:of}bf tof/ u/L cfjZos
sfof{y{ cufl8 a9fPsf] 5 . cfhsf] kl/jlt{t ;Gbe{df /fli6«o tYofÍ k|0ffnLnfO{ a9L ;'b[9, ultzLn Pj+ ;do;fk]If agfpg of]
gofF P]gn] ;3fpg] cfzf 5 .
g]kfnsf] tYofÍ k4ltdf ljs]Gb|Ls/0fsf] dfqf a9\b} uPkl5 o;df ljljw ;d:ofx¿ b]vfkg{ yfn] . ljleGg lgsfon] cf–
cfˆg} tl/sfn] tYofÍ lgsfNb} hfFbf ;d:of k}bf ePsf x'g\ . tYofÍ ;ª\sng sfo{df bf]xf]/f]kgf, lgod kl/efiffdf ljljwtf,
ljleGg tYofÍdf c;fd~h:otf (Inconsistency), tYofÍdf :t/Lotf (Standards) sf] sdL oL ;d:ofsf s]xL pbfx/0f x'g\ .
o;f] x'Fbf :jfefljs?kdf tYofÍ k|of]ustf{x¿nfO{ cK7\of/f] / cGof]n kg]{ g} eof] .
3
pk/f]St ;d:ofx¿ ;dfwfgsf nflu ;j}eGbf klxn] ljBdfg tYofÍ ultljlwx¿nfO{ ;dlGjt ug{'sf ;fy} k|fdfl0fs
agfpg'kg]{ b]lvof] . o;sf nflu cNksfnLg Pj+ bL3{sfnLg tYofÍ of]hgf agfO{ ;f]xLcg';f/ sfo{qmdx¿ ;~rfng ug{'kg]{ eof] .
oL ;a} sfo{sf nflu Pp6f :yfoL /fli6«o tYofÍ kl/ifb\sf] cfjZostf dx;'; eof] / ;g\ !(** sf] dWolt/ /fli6«o tYofÍ
kl/ifb\sf] Joj:yf ul/of] .
/fli6«o tYofÍ kl/ifb\, u7g ePkl5 xfn;Dd o;sf] tLg k6s k'gu{7g ePsf] 5 . ;g\ !((% sf] cGTolt/ /fli6«o tYofÍ
kl/ifb\sf] ;+/rgfdf kl5Nnf] k6s k'gu{7g ePsf] xf] . /fli6«o of]hgf cfof]usf pkfWoIfsf] cWoIftfdf u7g ePsf] xfnsf]
kl/ifb\df /fli6«o of]hgf cfof]usf tYofÍ x]g]{ ;b:o, g]kfn /fi6« a}+ssf ue{g/, /f=of]=cf=sf] ;lrjfno, cy{ dGqfno, pBf]u
dGqfno, afl0fHo dGqfno, lzIff dGqfno, :jf:Yo tyf hg;ª\Vof dGqfno, s[lif tyf ;xsf/L dGqfnosf ;lrjx¿, lqe'jg
ljZj ljBfnosf] tYofÍ s]Gb|Lo ljefusf cWoIf, tyf cfly{s ljsf; tyf k|zf;g s]Gb|sf sfo{sf/L lgb]{zs ;b:o /xg] Joj:yf
5 . s]Gb|Lo tYofÍ ljefusf dxflgb]{zsnfO{ kl/ifb\sf] ;b:o–;lrj tf]lsPsf] 5 . ;fy}, kl/ifb\sf sfo{x¿ tyf ;d:of
;dfwfgdf ;3fpg jf kl/ifb\sf] a}7sdf jf pk;ldltx¿df ;xefuL e} k|fljlws ;'emfjx¿ lbg /fli6«o tYofÍ kl/ifb\n] cGo
;/sf/L tyf u}/;/sf/L ;+:yfx¿af6 ljz]if1x¿nfO{ cfdlGqt ug{;Sg] Joj:yf 5 .
æljleGg tYofÍ lgsfox¿aLr ;dGjo :yflkt u/L b]zdf :t/o'Qm PsLs[t tYofÍ k|0ffnLsf] ljsf; ug{]Æ{ p2]Zo /fvL
u7g ePsf] /fli6«o tYofÍ kl/ifb\sf d'Vo sfo{x¿ o;k|sf/ pNn]v ePsf 5g\ — PsLs[t tYofÍ k|0ffnL ljsf;sf] nflu
cfjZos cNksfnLg Pj+ bL3{sfnLg of]hgf tof/ ug{ ;Nnfx lbg], tYofÍ;DaGwL lgsfox¿sf aLr ;dGjo sfod ug{ lgb]{zg
lbg], :t/o'St tYofÍ k|0ffnLsf] ljsf; ug{ plrt jftfj/0f agfpg], tYofÍ ultljlwdf cfOk/]sf ;d:ofx¿ ;dfwfg ug{] tyf
tYofÍsf ljleGg laifout k|fljlws If]qdf k/fdz{ lbg pk;ldltx¿ u7g ug]{ . /fli6«o tYofÍ kl/ifb\sf] o:tf] Joj:yf
ePtfklg o;n] k|efjsf/L¿kdf sfd ug{ ;s]sf] 5}g . o;sf] d'Vo sf/0fdf kl/ifb\sf] sfg"gL x}l;ot geP/ xf] . clxn] d:of}bf
ePsf] gofF P]gdf of] kl/ifb\nfO{ sfg"gL dfGotf lbO{ o;nfO{ a9L ;zSt, ;lqmo / k|efjsf/L agfpg] Joj:yf ul/Psf] 5 .
4
• tYofÍ clen]vx¿ ;'/lIft¿kdf /fVg] .
• cGt/fli6«o k|ljlw vf]hL u/L tYofÍ ;ª\sngnfO{ j}1flgs, e/kbf]{ / pkof]uL agfpFb} n}hfg] .
• /fli6«o:t/sf pTkflbt tYofÍx¿sf] u'0f:t/ sfod ug{ ;dGjofTds e"ldsf lgjf{x ug]{ .
• tYofÍ;Fu ;DalGwt /fli6«o tyf cGt/f{li6«o tflnd, uf]i7L, ;]ldgf/ cfof]hgf ug]{, u/fpg] .
• tYofÍ;DaGwL ljleGg ultljlwnfO{ lgb]{zg lbg] / lgoGq0f ug]{ .
• zfvf tYofÍ sfof{nox¿af6 lgoldt Pj+ e/kbf]{ tYofÍ pknAw ug]{ k4ltsf] ljsf; ug]{ .
ljefusf] k|d'vdf /fhkqflÍt k|yd >]0fLsf] dxflgb]{zs /xg] Joj:yf 5 . To;}u/L, dxfzfvf k|d'vdf pkdxflgb]{zs -
/fhkqflÍt k|yd >]0fL_ /xg] Joj:yf 5 eg] zfvf k|d'vdf lgb{]zs -/fhkqflÍt låtLo >]0fL_ /xg] Joj:yf ul/Psf] 5 . k|zf;g
/ cfly{s k|zf;g zfvf pk;lrjcGtu{t /x]sf 5g\ . zfvf tYofÍ sfof{nosf] sfof{no k|d'vdf tYofÍ clws[t -/fhkqflÍt
t[tLo >]0fL_ sf] b/aGbL /flvPsf] 5 .
ljefu / cGtu{tsf zfvf tYofÍ sfof{nox¿sf] nflu xfnsf] :jLs[t ;Ë7g :j¿kcg';f/ s'n %@( hgf sd{rf/Lsf]
b/aGbL sfod ePsf] 5 . ;f]dWo] ljefudf !#* hgf / lhNnfdf #(! hgfsf] b/aGbL 5 . s'n b/aGbLdWo] () kb /fhkqflÍt
/ afFsL $#( cGo txsf kb /x]sf 5g\ . /fli6«o tYofÍ k|0ffnLsf] ljsf;sf nflu ug{'kg]{ k|:tfljt ;'wf/ sfo{qmdcGtu{t o;
ljefusf] ;'b[9Ls/0f, lj:tf/ Pj+ txj[l4sf of]hgfx¿ klg k/]sf 5g\ .
k]zfut hgzlSt;Fu ;DalGwt ;d:of klg pNn]vgLo 5 . lghfdtL ;]jf P]g, @)$( sf] k|fjwfgcg';f/ æ;]jfdf
lg/Gt/tf sfod /fVg / j[lQ ljsf; ;d]tsf] Joj:yf ug{ of]hgf, cg'udg, d"NofÍg / tT;DaGwL sfo{sf nfluÆ g]kfn cfly{s
of]hgf tyf tYofÍ ;]jfsf] u7g ePsf] xf]tfklg of] ;]jfcGtu{t xfn tYofÍ;DaGwL hgzlQm dfq ;d"xLs[t ePsf 5g\ .
of] ;]jfcGtu{tsf] csf]{ ;d"x -of]hgf ;d"x_ eg] cfh;Dd u7g x'g;s]sf] 5}g . o;sf/0f xfn of] ;]jf ck"0f{¿kdf g} ;~rfng
e}/x]sf] 5 . xfn s]Gb|Lo tYofÍ ljefu / cGtu{tsf sfof{nox¿df dfq tYofÍ ;d"x k"0f{¿kdf nfu" ePsf] 5 . ljleGg dGqfno
tyf ljefux¿df tYofÍsf sfd x'g] u/]sf ePtfklg tL lgsfox¿df tYofÍ ;d"xsf] hgzlQmsf] cefj 5 . tYofª\s pTkfbg
ug]{ sltko lgsfox¿df tYofÍ PsfO g} 5}gg\ .
5
pk/f]St ;d:ofsf cltl/St g]kfnsf] tYofÍ k4ltdf xfn b]lvPsf ;d:ofx¿nfO{ df]6fdf]6L¿kdf o;/L ;+If]kLs/0f
ug{ ;lsG5 M
• tYofÍ If]q cGo If]qsf] t'ngfdf ;Fw} sd k|fyldstfdf kb{5 .
• tYofÍ Joj:yfkg / ;dGjosf nflu Pp6f alnof] ;+oGqsf] cefj 5 .
• tYofÍsf] dfu / cfk"lt{sf aLr ;Gt'ngsf] cefj 5 .
• pknAw tYofÍx¿sf] dxQd pkof]u x'g;s]sf] 5}g .
• bL3{sfnLg tYofÍ ljsf; of]hgfsf] cefj 5 .
• Jofjxfl/s tyf cflwsfl/s (Official) tYofÍ laifosf] tflnd lbg] ;+:yfsf] cefj 5 .
• s]Gb|Lo tYofÍ ljefu, cGo ;/sf/L lgsfo / u}/;/sf/L lgsfox¿aLrsf] ;DaGw ;'b[9 5}g .
• ;/f]sf/jfnfx¿ (Stakeholders) aLr ;xof]u, ;xsfl/tf / ;dGjosf] cefj 5 .
• tYofÍ pTkfbgdf ePsf] bf]xf]/f]kgn] pknAw ;Lldt ;fwgsf] cIfd k|of]u eO/x]sf] 5 .
• tYofÍ pTkfbg ug]{ ljleGg lgsfox¿df ;DalGwt of]Uotf k'u]sf sd{rf/Lsf] cefj 5 .
• tYofÍ k|;f/ ug]{ tyf ;~rf/sf dfWod;Fu ;Dks{ ug]{ ;+oGq sdhf]/ 5 .
g]kfnsf] tYofª\s k|0ffnLdf b]lvPsf ;d:of ;dfwfg ug{ tyf lj;ª\ult x6fpg ;do ;dodf k|of;x? eOcfPsf
5g\. tYofª\s k|0ffnL ;'b[9Ls/0fsf nflu ljleGg ;dodf ljleGg sfo{bnx? u7g eO{ tL sfo{bnx?n] cfkm\gf k|ltj]bgx?
;/sf/nfO{ a'emfPsf 5g\ . k|To]s gofF ljsf; of]hgf th'{df ubf{ of]hgfdf tYofª\s gLlt s:tf] x'g], s:tf] k|sf/sf]
;ª\u7gfTds ;'wf/ ug]{ / s]Gb|Lo tYofª\s ljefusf] efjL sfo{s|d / o;sf] e"ldsf s] s:tf] x'g] eGg] laifodf ;d]t cWoog
k|ltj]bgx? tof/ x'Fb} cfPsf 5g\ . oL k|ltj]bgsf cfwf/df g]kfnsf ljsf; of]hgfx?df s'g} g s'g}?kdf tYofª\snfO{ pNn]v
ul/Psf] kfOG5 . g]kfnsf] klxnf] / bf];|f] of]hgfdf eg] tYofª\s ljsf;nfO{ ljz]if k|fyldstf lbOPsf] lyof] . cGt/f{li6«o bft[
;+:yfx?n] klg ;do ;dodf g]kfnsf] tYofª\s k|0ffnL ljsf;df dxTjk"0f{ ;xof]u ub]{ cfPsf 5g\ . ljutsf oL k|of;x?sf
kmn:j?k tYofª\s If]qsf s]xL ;d:ofx? ;dfwfg ePsf 5g\ eg] cGo s]xL oyfjt\ 5g\ / s]xL gofF ;d:of k}bf x'Fb}5g\ .
jt{dfgdf b]lvPsf ;d:ofx¿ Pj+ cfhsf] ljZjsf] ablnFbf] kl/j]zdf tYofÍ If]qdf k/]sf] k|efj ;d]tnfO{ Wofgdf /fvL
g]kfnsf] /fli6«o tYofÍ k|0ffnLdf ;'wf/ ug{ PlzofnL ljsf; a}+ssf] ;xof]udf Pp6f lj:t[t æ;dli6ut /fli6«o tYofÍ of]hgfÆ
tof/ eP/ sfof{Gjogsf nflu k|:tfj ePsf] w]/} jif{ eO;Sbf klg of] cfh;Dd k"0f{?kdf sfof{lGjt x'g;s]sf] 5}g . o;
of]hgfdf k|:tfj ePsf d'Vo laifox¿ o;k|sf/ 5g\ M /fli6«o tYofÍ kl/ifb\nfO{ sfg"gL dfGotfsf ;fy} a9L ;'b[9 Pj+ k|efjsf/L
agfpg], /fli6«o tYofÍ kl/ifb\sf] ;lrjfnosf] Joj:yf ug]{, ljleGg k|fljlws ;ldltx¿ u7g ug{], lgwf{l/t tYofª\s k|0ffnL
(Designated Statistical System) / ;j]{If0f :jLs[lt k|0ffnL (Survey Clearance System) nfu" ug]{, ;do;fk]If tYofÍ P]g
hf/L ug]{ tyf s]Gb|Lo tYofÍ ljefusf] ;'b[9Ls/0f ug]{ . xfn b]lvPsf ;d:of ;dfwfg / l5d]sL d'n'sx¿df tYofÍ If]qdf ePsf]
cj:yf, Joj:yf Pj+ ljsf;nfO{ ;d]t Wofg lbFbf of] æ;dli6ut /fli6«o tYofÍ of]hgfÆ sfof{Gjog clt dxTjk"0f{ Pj+ h?/L
b]lvPsf] 5 .
*= cGt/f{li6«o ;DaGw
cGTodf, g]kfnsf] /fli6«o tYofÍ k|0ffnL / cGt/f{li6«o tYofÍ k|0ffnLaLrsf] ;DaGwaf/] ;+If]kdf ljrf/ u/f}+ . cGt/f{li6«o
tYofÍ k|0ffnLsf] s'/f ubf{ :jefjtM tYofÍ If]q;Fu ;Da4 ljleGg cGt/f{li6«o ;ª\3 ;+:yfx¿sf] s'/f cfpF5 . oL ;+:yfx¿n] w]/}
aif{b]lv /fli6«o tYofÍ–lgsfo;Fu ;dGjo u/L ljleGg tYofÍx¿ ;ª\sng, cg'dfg Pj+ k|sfzg ub]{ cfPsf 5g\ . ;fy}, /fli6«o
tYofÍ–lgsfonfO{ ;xof]u ug{sf nflu oL ;+:yfx¿n] ljleGg k/fdz{x¿ (Recommendations) hf/L ug]{ u/]sf 5g\ . /fli6«o
tYofÍ k|0ffnLdf o:tf lqmofsnfkx¿n] cjZo klg k|efa kfb{5g\ . /fli6«o tYofÍ k|0ffnLsf] :j¿k lgwf{/0f Pj+ ljsf;df klg
cGt/f{li6«o ;ª\3 ;+:yfsf] dxTjk"0f{ of]ubfg /xG5 . oxfF g]kfnsf] /fli6«o tYofÍ k|0ffnLdf cGt/f{li6«o ;xof]u / cflwsfl/s
tYofÍsf cfwf/e"t l;4fGtx¿ (Fundamental Principles of Official Statistics) af/] 5f]6f] l6kf]6 k|:t't ul/Psf] 5 .
6
*=! cGt/f{li6«o ;xof]u
cflwsfl/s jf ;/sf/L tYofÍsf bzj6f cfwf/e"t l;4fGtx?dWo] bzf}+ l;4fGtn] cGt/f{li6«o ;xof]usf]
pkof]lutfnfO{ ;Daf]wg u/]sf] 5 . o; l;4fGtdf vf;u/L låkIfLo Pj+ ax'kIfLo cGt/f{li6«o ;xof]usf] rrf{ ul/Psf] 5 .
cGt/f{li6«o tYofÍLo ljlw, dfkb08, juL{s/0fx¿sf] cª\uLsf/, cfw'lgs pks/0f tyf ;"rgf, ;~rf/ tyf k|ljlw (Information,
Communication and Technology) sf] k|of]u, tYofÍdf sfd ug]{ sd{rf/Lx¿sf] 1fg / ;Lksf] ljsf; tyf Joj;flos
Ifdtfj[l4 ug]{ h:tf s'/fdf cGt/f{li6«o ;xof]u cfjZos x'G5 . cGt/f{li6«o k|fljlws Pj+ cfly{s ;xfotf k|fKt ug{, låkIfLo Pj+
ax'kIfLo ;xof]u ;~rfng ug{ tyf cGt/f{li6«o ;Nnfxsf/, k|fljlw1 Pj+ ljz]if1x¿sf] ;]jf pknAw u/fpg klg
cGt/f{li6«o ;DaGwsf] dxTj x'G5 .
g]kfnn] ljutdf ljleGg cGt/f{li6«o ;ª\3 ;+:yfx¿af6 tYofÍ If]qdf k|fljlws tyf cfly{s ;xof]u k|fKt ub}{ cfPsf] 5 .
ljleGg k|sf/n] ;xof]u u/]/ g]kfnsf] /fli6«o tYofÍ k|0ffnLsf] ljsf;df l;w} ;3fp k'¥ofpFb} cfPsf k|d'v lgsfox¿ o;k|sf/
5g\ – United Nations Statistical Division, United Nations Development Program, United Nations Population Fund
(UNFPA), United Nations Development Fund for Women (UNIFEM), United Nations Statistical Institute for Asia
and the Pacific, United Nations Children’s Fund (UNICEF), United Nations Economic and Social Commission for
Asia and the Pacific, Food and Agriculture Organization of the United Nations, World Food Programme,
International Labour Organization, World Health Organization, International Monetary Fund, World Bank, Asian
Development Bank, European Union, Department for International Development, United States Assistance for
International Development, and Japan International Cooperation Agency.
g]kfn / cGt/f{li6«o ;ª\3 ;+:yfx¿sf aLrsf] ;DaGw / ;xof]usf s]xL pbfx/0fx? tn lbOPsf] 5 . g]kfnn] South
Asian Association for Regional Cooperation on Statistics (SAARCSTAT) sf] ;+:yfks ;b:o eP/ If]qLo ;xof]usf
nflu cfˆgf] k|ltj4tf hfx]/ u/]sf] 5 . International Monetary Fund sf] General Data Dissemination System
sf] ;+/rgfdf ;xefuL eP/ g]kfnn] tYofÍ ljsf;sf nflu Joj:yfkg kIfdf cfˆgf] kx'Fr a9fPsf] 5 .
;+o'Qm /fi6«;ª\3sf] tYofÍ ljefu (UNSD) ;Fu klg g]kfnsf] ;xsfo{ hf/L 5 . UNSD ljZjsf] tYofÍ k|0ffnLsf]
ljsf;sf nflu k|ltj4 5 . o;n] tYofÍ tyf ;"rgfx¿ tof/ kf/]/ ljt/0f ub{5, tYofÍ–lqmofsnfksf nflu dfkb08 /
dfgsx¿ ljsf; ub{5 / /fli6«o tYofÍ k|0ffnLnfO{ ;'b[9 agfpg] k|of;df ;xof]u ub{5 . cGt/f{li6«o tYofÍ
ultljlwnfO{ ;dGjo ug]{ o;sf] csf]{ sfd xf] . Partnership in Statistics for the 21th Century (Paris 21) sf sfo{qmddf klg
g]kfnn] rf;f] /fVb} cfPsf] 5 . of] Ps o:tf] ;xfotf d~r xf] h;n] tYofÍ ljsf;sf nflu ;Nnfx lbP/ k|f]T;flxt ub{5 .
United Nations Statistical Institute for Asia and the Pacific n] g]kfnsf] hgzlQmnfO{ cflwsfl/s jf ;/sf/L tYofÍ
ljifodf cfwf/e"t tflnd lbP/ ;xof]u ub}{ cfPsf] 5 . g]kfnn] -vf; u/]/ s]Gb|Lo tYofª\s ljefun]_ cfˆgf k|sfzgx¿ k7fP/
tyf cGt/f{li6«o lgsfox¿ tyf cGo b]zx?af6 pgLx¿sf k|sfzgx¿ k|fKt u/]/ lg/Gt/ cGt/f{li6«o ;DaGw a9fpFb} cfPsf] 5 .
oL cGt/f{li6«o ;DaGw / ;xof]usf yf]/} pbfx/0fx? dfq x'g\ .
7
o;kl5 pQm cfof]un] oL l;4fGtx¿ ckgfpg ;a} /fi6«x¿nfO{ lg/Gt/ k|f]T;flxt ub}{ cfPsf] 5 . oL l;4fGtx¿nfO{ cflwsfl/s
jf ;/sf/L tYofÍsf cfwf/e"t l;4fGtx¿ (Fundamental Principles of Official Statistics) elgG5 .
cflwsfl/s tYofÍsf oL bzj6f cfwf/e"t l;4fGtx¿sf] kl/lw lgs} km/flsnf] 5 . cyf{t\, oL l;4fGtx¿n] /fli6«o tYofÍ
k|0ffnLsf ljljw kIfx¿nfO{ ;d]6]sf 5g\ . oL l;4fGtx¿sf] a'Fbfut JofVof Hofb} lj:t[t x'g] ePsf]n] oxfF ;fdfGo hfgsf/Lsf
nflu oL l;4fGtx¿nfO{ l6kf]6sf] ¿kdf dfq pNn]v ul/Psf] 5 M
!= k|f;lËstf, lgikIftf / ;'netf – nf]stflGqs ;dfhsf] ;"rgf k|0ffnLdf cflwsfl/s tYofÍ Ps ckl/xfo{ tTj dflgG5 .
o;n] ;/sf/, cy{tGq / cfdhgtfnfO{ cfly{s, hg;fª\lVos, ;fdflhs tyf jftfj/0fLo kl/l:ylt;DaGwL ;"rgf pknAw
u/fpF5 . nf]stflGqs ;dfhdf ;/sf/L tYofÍ–lgsfox¿ (Official Statistical Agencies) n] gful/ssf] ;fj{hlgs ;"rgf
kfpg] xssf] ;Ddfg ug'{kb{5 . o;sf nflu oL lgsfox¿n] Joj;flos pkof]lutf ePsf cflwsfl/s tYofÍ lgsfn]/
lgikIftfsf ;fy pknAw u/fpg'kb{5 .
@= Jofj;flos dfkb08 / cfrf/ – tYofÍ ;ª\sng, k|zf]wg, e08f/0f tyf k|:t'ltsf ljlw Pj+ k|lqmof lgwf{/0f ubf{ tYofÍ–
lgsfox¿n] j}1flgs l;4fGt / Joj;flos cfrf/;lxt lgtfGt Joj;flos ;f]r–ljrf/sf ;fy lg0f{o lng'kb{5 .
cflwsfl/s jf ;/sf/L tYofÍdf ljZjf; hufO{ tYofÍdf cf:yf sfod /fVg o:tf] k|lqmof dxTjk"0f{ x'G5 .
#= pQ/bfloTj / kf/blz{tf – tYofÍsf] ;xL cy{ nufpg] sfd ;xh t'Nofpg tYofÍ–lgsfox¿n] tYofÍsf ;|f]t, ljlw /
k|lqmofsf] ljj/0f j}1flgs dfkb08cg';f/ k|:t't ug{'kb{5 .
$= b'¿kof]u lgjf/0f – tYofÍsf] q'l6k"0f{ JofVof ePdf jf b'¿kof]u ePdf tYofÍ–lgsfox¿n] o:tf s'/fsf] l6Kk0fL jf v08g
ug{ ;Sg'k5{ .
%= cflwsfl/s jf ;/sf/L tYofÍsf ;|f]tx¿ – tYofÍLo ;j]{If0f cyjf k|zf;lgs clen]v nufot ;j} k|sf/sf ;|f]tx¿af6
tYofÍLo k|of]hgsf nflu cfFs8f jf ljj/0f lng ;lsG5 . tYofÍ–lgsfon] ;|f]t rog ubf{ u'0f:t/, ;fdlostf, nfut Pj+
pQ/bftfsf] af]emnfO{ ljrf/ u/]/ pko'Qm ;|f]t rog ug{'kb{5 .
^= uf]kgLotf – tYofÍ–lgsfox¿n] tYofÍ lgsfNgsf nflu ;ª\sng u/]sf JolQmut ljj/0f jf cfFs8fx¿ k|fs[lts jf sfg"gL
JolQm hf]–h;sf] ePtfklg Psbd uf]Ko /fVg'kb{5 . ;ª\sng ul/Psf o:tf JolQmut ljj/0fx¿ tYofÍLo k|of]hgsf nflu
dfq k|of]u ug{'kb{5 .
&= sfg"g – h'g P]g, lgod / cfb]]zcGtu{t tYofÍ–k|0ffnL ;~rfng ePsf 5g\ tL ;a} sfg"gL k|fjwfgx¿ ;fj{hlgs x'g'kb{5 .
*= /fli6«o ;dGjo – tYofÍ–k|0ffnLdf ;fd~h:otf / bIftf k|fKt ug{ b]zleqsf ;j} tYofÍ–lgsfox¿aLr ;dGjo cTofjZos
x'G5 .
(= cGt/f{li6«o dfbk08sf] pkof]u – k|To]s b]zsf tYofÍLo lgsfox¿n] cGt/f{li6«o cjwf/0ff, juL{s/0f tyf ljlwx¿sf] k|of]u
ubf{ ;j} ;/sf/L txdf ;fd~h:otf / bIftfsf] a[l4 x'G5 .
!)= cGt/f{li6«o ;xof]u – tYofÍdf låkIfLo Pj+ ax'kIfLo ;xof]un] ;j} b]zdf cflwsfl/s tYofÍ k|0ffnLsf] ;'wf/ ug{ ;3fp
k'¥ofpF5 .
8
cg';"rL ! M cy{ dGqfnoaf6 k|sflzt cfly{s ;j]{If0f, cfly{s jif{ @)^$÷^% df ;dfj]z ePsf laifo / tYofÍsf ;|f]t
;fj{hlgs ljQ s]Gb|Lo tYofÍ ljefu, dxfn]vf lgoGqs sfof{no, cy{ dGqfno, g]kfn /fi6« a}+s
d"No tyf cfk"lt{ l:ylt g]kfn /fi6« a}+s, s[lif ljefu, g]kfn cfon lgud lnld6]8\
df}lb|s tyf a}+lsË l:ylt g]kfn /fi6« a}+s, ;fgf ls;fg ljsf; a}+s, sd{rf/L ;~ro sf]if
k"FhL ahf/ g]kfn lwtf]kq af]8{, g]kfn lwtf]kq ljlgdo ahf/ lnld6]8\, s]Gb|Lo tYofÍ laefu
ul/jL lgjf/0f / /f]huf/L s]Gb|Lo tYofÍ ljefu, >d tyf /f]huf/ k|j4{g ljefu, :jf:Yo tyf hg;ª\Vof dGqfno
s[lif, pBf]u / ko{6g s[lif tyf ;xsf/L dGqfno, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu, s[lif ;fdu|L sDkgL lnld6]8\, /fli6«o
aLp–aLhg sDkgL lnld6]8\, l;rfO ljefu, s[lif ljsf; a}+s, pBf]u ljefu, 3/]n'
tyf ;fgf pBf]u ljefu, g]kfn /fi6« a}+s, cf}Bf]lus If]q Joj:yfkg lnld6]8\, ko{6g tyf
gful/s p8\8og dGqfno, g]kfn ko{6g tyf xf]6n Joj:yfkg k|lti7fg
pmhf{ tyf jg hn tyf zlQm cfof]usf] ;lrjfno, a}slNks phf{ k|j{4g s]Gb|, jg tyf e"–;+/If0f
dGqfno, g]kfn ljB't\ k|flws/0f, g]kfn cfon lgud lnld6]8\
oftfoft tyf ;~rf/ ;8s ljefu, oftfoft Joj:yf ljefu, g]kfn b"/;~rf/ lnld6]8\, ;"rgf tyf ;~rf/
dGqfno
;fdflhs If]q lzIff ljefu, ljZjljBfnox¿ tyf ljZjljBfno cg'bfg cfof]u, :jf:Yo tyf hg;ª\Vof
dGqfno, g]kfn d]l8sn sfplG;n, vfg]kfgL tyf 9n lgsf; ljsf; ljefu / g]kfn
vfg]kfgL ;+:yfg, >d tyf oftfoft Joj:yf dGqfno
9
cg';"rL @ M s]Gb|Lo tYofÍ ljefuaf6 k|sflzt Statistical Year Book of Nepal, 2007 df ;dfj]z ePsf laifo /
tYofÍsf ;|f]t
vfB tyf s[lif s]Gb|Lo tYofÍ ljefu, s[lif tyf ;xsf/L dGqfno, s[lif ;fdu|L sDkgL lnld6]8\, /fli6«o aLp–
aLhg sDkgL lnld6]8\
:jf:Yo :jf:Yo tyf hg;ª\Vof dGqfno, :jf:Yo ;]jf ljefu, z'qm/fh 6«lksn tyf ;?jf /f]u
c:ktfn
pTkfbg pBf]u s]Gb|Lo tYofÍ ljefu, dxfn]vf lgoGqs sfof{no, cy{ dGqfno, pBf]u ljefu, cf}Bf]lus If]q
Joj:yfkg lnld6]8\, g]kfn cf}Bf]lus ljsf; skf]{/]zg
oftfoft tyf ;~rf/ ;8s ljefu, x'nfs ;]jf ljefu, ;"rgf ljefu, g]kfn jfo';]jf lgud, gful/s p8\8og
k|flws/0f, g]kfn 6]lnsd
hn, zlSt tyf l;rfO vfg]kfgL cfk"lt{ tyf 9n lgsf; ljefu, l;rfO ljefu, g]kfn ljB't\ k|flws/0f
;fj{hlgs ljQ cy{ dGqfno, dxfn]vf lgoGqs sfof{no, g]kfn /fi6« a}+s
jftfj/0f hn tyf zlSt cfof]usf] ;lrjfno, vfg]kfgL cfk"lt{ tyf 9n lgsf; ljefu, hnjfo' lj1fg
ljefu, g]kfn :jf:Yo cg';Gwfg kl/ifb\, gu/kflnsfx¿
ljljw vfgL tyf e"ue{ ljefu, ;jf{]Rr cbfnt, g]kfn af/ sfplG;n, k|x/L k|wfg sfof{no, oftfoft
Joj:yf ljefu, nf]s ;]jf cfof]u, ;"rgf ljefu, u|fdL0f cfjf; sDkgL lnld6]8\, ;xsf/L
ljefu, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu
10
@M u'0ffTds cg';Gwfg
*
g]lag nfn >]i7
u'0ffTds cfFs8fx¿ lsg / s;/L eGg] k|Zgx¿sf] pQ/;Fu s]lGb|t x'G5g\ eg] ;+VofTds cfFs8fx¿ slxn] / sxfF cyjf slt
dfqfdf cflb k|Zgx¿sf] pQ/;Fu s]lGb|t x'G5g\ . u'0ffTds ljlwåf/f ul/g] tYofÍ ;+sng k|ls|ofdf cGt/jftf{stf{sf]
pQ/bftf;Fu k|ToIf?kdf PSn} jf ;d"xdf 5nkmn x'G5 . u'0ffTds tYofÍ ;+sng ug{ w]/} g} ;do nfUg] ePsfn] ;+VofTds
ljlwdf h:t} 7"nf] ;+Vofaf6 tYofÍ ;+sng gul/sg ;fgf] ;+Vofaf6 dfq tYofÍ ;+sng ug]{ ul/G5 . u'0ffTds ljlwsf] k|d'v
kmfObf cWoog ug]{ laifoj:t'df ulxl/P/ lj:t[t ljj/0fx¿ ;+sng ug{ ;Sg' xf] .
;+VofTds tYofÍ h:t} u'0ffTds tYofÍ, tYofÍLo ljlwaf6 ljZn]if0f ug{ ;lsb}g . u'0ffTds ljlwaf6 ul/g] tYofÍ ;+sngdf
gd"gf 5gf}6sf] ;+Vof ;fgf] / :yfgLo:t/sf] dfq x'G5 . u'0ffTds / ;+VofTds cg';Gwfg k4ltsf k|d'v ljz]iftfx¿ tn pNn]v
ul/Psf] 5 .
*
lgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
11
laifo u'0ffTds cg';Gwfg ;+VofTds cg';Gwfg
JofVof ug{ ;lsg], h:t} lsg < s;/L < tYofÍLo cfwf/, h:t} slt k6s < slt
dfqfdf <
gd"gf cfsf/ tyf ;fgf] cfsf/sf] / ;du|sf] k|ltlglwTj gug]{ 7"nf] cfsf/sf] / ;du|sf] k|ltlglwTj ug]{
5gf}6
cg';Gwfgstf{n] rfx]adf]lhdsf] pQ/bftf pQ/bftf 5gf}6 ljlw ;+of]usf] cfwf/df x'g]
5gf}6 ug]{
tYofÍ ;+sng lj:t[t tYofÍ ;+sngsf] nflu k|ToIf?kdf k"j{lgwf{l/t 9fFrfadf]lhdsf] k|ZgfjnLdfk{mt
ljlw JolQm jf ;d"xdf 5nkmn u/L Tolxaf6 lgisif{ tYofÍ ;+sng ug]{
lgsfNg]
tYofÍ ;+sng ;fgf] ;d"xaf6 tYofÍ ;+sng ug]{ ePsf]n] sd If]qLo sfo{ ;DkGg ug{ a9L ;do / nfut nfUg]
nfut / ;do ;do / nfut nfUg]
tYofÍ ljZn]if0f tYofÍLo k4ltadf]lhd gx'g] tYofÍLo k4ltadf]lhd x'g]
lg0f{o k|ls|ofnfO{ ;3fpg k|f/lDes cfwf/sf] k|fKt ;"rsx¿ lg0f{o k|ls|ofdf k|of]u x'g]
lgdf{0f ug{;Sg]
JolQmut cGtjf{tf{ s_ k"j{lgwf{l/t 9fFrf v_ cw{–k"j{lgwf{l/t 9fFrf jf u_ lagf k"j{lgwf{l/t 9fFrf h'g;'s} lsl;dsf x'g;Sb5g\ .
s_ k"j{lgwf{l/t 9fFrfadf]lhdsf cGtjf{tf{x¿df k|ZgfjnLsf x/]s k|Zgx¿ klxn] g} lgwf{l/t ul/Psf / pQ/x¿ klg ;Lldt
dfqfdf dfq cfpg;Sg] u/L agfOPsf x''G5g\ . cyf{t o; k|sf/sf] cGtjf{tf{df k|ZgfjnLx¿ ;+VofTds cg';Gwfgdf k|of]u ug]{
e}m agfOPsf] x'G5 . pbfx/0fsf] nflu M
12
k|ZgM tkfO{sf] uf=lj=;=df pknAw :jf:Yo ;]jfsf] u'0f:t/nfO{ tkfO{ s;/L d"Nofs+g ug'{x'G5 <
!= clQ pQd
@= pQd
#= 7Ls}
$= g/fd|f]
d"ntM leGgtf eg]sf] u'0ffTds cfFs8f jf ;+VofTds cfFs8f ;+sng ug{' dfq xf] .
u_ lagf k"j{lgwf{l/t 9fFrfsf cGtjf{tf{x¿df k|Zgx¿ k"j{lgwf{l/t 9fFrfdf x'Fb}g . o;df cGtjf{tf{stf{n] pQ/bftf;dIf ;Lldt
dfqfsf laifox¿ -slxn]sfFxL ! jf @ laifox¿_ lnO{ cGtjf{tf{ lng] ub{5 / yk k|Zgx¿ pQ/bftfn] klxn] lbPsf pQ/x¿;Fu
;DalGwt x'G5g\ . o;vfn] cGtjf{tf{df ;Lldt laifox¿df dfq 5nkmn x'g] u/]tfklg tL laifox¿df lj:t[t?kdf 5nkmn e}
a9LeGbf a9L ljj/0fx¿ pknAw x'g] ub{5 . pbfx/0fsf] nflu M
æuef{j:yfdf ue{jtL dlxnfx¿sf] :jf:Yo k/LIf0fÆ laifodf lagf k"j{lgwf{l/t 9fFrfsf cGtjf{tf{x¿ lng ;lsG5 . o;df
cGtjf{tf{stf{n] pQ/bftf;dIf klxnf] k|Zg æue{jtL cj:yfdf dlxnfx¿sf] :jf:Yo k/LIf0faf/] tkfO{sf] s] larf/ 5 <Æ eGg]af6
z'? ug{ ;Sb5 . jfFsL k|Zgx¿ pQ/bftfn] lbPsf] pQ/sf] cfwf/df ;f]Wb} hfg] x'G5 .
u'0ffTds cGtjf{tf k"0f{?kdf cgf}krfl/s tl/sfaf6 ;+rfng x'g'kb{5 . pQ/bftfnfO{ k|Zgf]pQ/df efu lnO/x]sf] geO{ 5nkmndf
;xefuL e}/x]sf] cg'e"lt x'g'kb{5 . o;sf] ;kmntf ;fjwfgLk"j{s tof/ ul/Psf] of]hgf tyf cGtjf{tf{stf{sf] cGtjf{tf{ ;+rfng
ug]{ v'aLdf lge{/ ub{5 .
13
nlIft ;d"x 5nkmndf x'g'kg]{ ljz]iftfx¿
!= ;fdfGotof ;d"xdf /xg] AolQmx¿sf] ;+Vof ^–!) ;Dd plrt x'G5 . of]eGbf ;fgf] ;d"x ePdf ;+sng ul/Psf
ljj/0fx¿sf] u'0f:t/ sd x'g] ;Defjgf x'G5 eg] ;d"xsf] cfsf/ 7"nf] ePdf ;a}nfO{ ;xefuL u/fO{ 5nkmn u/fpg ufx|f]
x'G5 .
@= ;d"xdf ;xefuL x'g] JolQmx¿ cg';Gwfgsf] laifo;Fu ;DalGwt tyf ;xefuLx¿aLr Ps lsl;dsf] Ps?ktf ePsf]
x'g'k5{ . pbfx/0fsf] nflu M ue{jtL cj:yfdf :ofxf/ ;';f/;DaGwL laifos 5nkmndf ;xefuLx¿ % jif{d'lgsf afnaRrf
ePsf cfdfx¿sf] ;d"x x'g;Sb5 . ;xefuLx¿ Ps cfk;df lrgfhfgL ePsf] jf gePsf] x'g;S5 .
#= nlIft ;d"x 5nkmn u/fpg] cGtjf{tf{stf{{ tyf ;xhstf{{df ;d"x 5nkmn ;+rfng u/fpg] /fd|f] u'0f ePsf] x'g'k5{ .
;xefuLx¿ sf]xL a9L af]Ng] / sf]xL af]Nb} gaf]Ng] vfnsf x'g;S5g\ . o:tf] cj:yfdf gaf]Ng] ;xefuLnfO{ af]Ngsf] nflu
k|f]T;fxg ug{'kg]{ x'G5 eg] a9L af]Ng] ;xefuLnfO{ lrQ a'emfO{ c?nfO{ klg af]Ng] df}sf lbg] Joj:yf ldnfpg'kg]{ x'G5 .
;d"xdf ;xefuL x'g] JolQmx¿nfO{ zfGt 7fpFdf k|foM uf]nfsf/?kdf a;fpg] Joj:yf ldnfpg'kb{5 tf ls ;a}n] ;a}nfO{
k|ToIf?kdf /fd|/L b]Vg / ;'Gg ;s'g\ .
s'g} s'g} cg';Gwfgdf JolQmx¿sf] cjnf]sgeGbf klg ToxfFsf] jftfj/0fsf] cjnf]sg dxTjk"0f{ x'g;Sb5 . o;af6 cg';Gwfg
ePsf] 7fpFsf] dxTjk"0f{ k[i7e"ldsf ;"rgfx¿ k|fKt ug{ ;lsG5 . h:tf] ls M :jf:Yo rf}sL jf ljBfno /x]sf] 7fpF, pknAw
ef}lts k"jf{wf/sf j:t'x¿ cflb . cjnf]sg ljlw4f/f ;+sng ul/g] ljj/0fx¿ lgDgk|sf/sf 5g\ –
cjnf]sg ul/Psf laifox¿sf] lnlvt?kdf JofVof u/L
cl8of] tyf lel8of] /]sl8{ª u/L
kmf]6f] tyf lrqsnfdfk{mt
&= pk;+xf/
o; n]vsf] d'Vo p2]Zo kf7sx¿nfO{ u'0ffTds cg';Gwfg;DaGwL ;fwf/0f hfgsf/L u/fpg' xf] . o;sf] cWoogaf6 kf7sx¿n]
u'0ffTds cg';Gwfg k4ltsf] ljz]iftfx¿ nufot o;sf] tYofÍ ;+sng ug]{ ljlw / ljZn]if0f k|ls|ofaf/] ;fwf/0f hfgsf/L k|fKt
ug{ ;Sg]5g\ . of] n]v u'0ffTds cg';Gwfg ug{ rfxg]nfO{ k|j]z ljGb'sf] ?kdf lng ;lsG5 . t/ o;af/] cem lj:t[t ?kdf
a'em\gsf] nflu eg] yk cWoog ug{ h?/L x'G5 .
15
#M ;j]{If0f of]hgf tyf Joj:yfkg
!= e"ldsf
jf:tjdf ljsf; of]hgf th'{df Pj+ sfof{Gjogsf] nflu w]/} k|sf/sf tYofÍx? cfjZos x'G5 . hlt a9L k|sf/sf] /
Jofks:t/;Ddsf] tYofÍ pknJw eof] plt ljsf; cfof]hgfsf] k|ult ;sf/fTds tyf pknlJwd"ns x'g d2t k'U5 . o;sf]
;fy} tYofÍx? ;do ;fGble{s Pj+ lg/Gt/ cfk"lt{ x'g] vfnsf] x'g' cfjZos 5 . tYofÍsf] cfk"lt{sf] dxTjk"0f{ ;|f]tx? cfjlws
u0fgf (Periodic Census) tyf ;j]{If0f (Survey) tyf k|zf;lgs clen]v x'g\ . oL ;|f]tx? ;j}sf cf–cfk\mg} ;Ldfx? /x]sf
ePtfklg ;j]{If0f g} k|of]ustf{x?sf] cfjZostfcg';f/sf] tYofÍ cfk"lt{ ug{;Sg] e/kbf]{ ;|f]t xf] . o;}n] of] tYofÍ cfk"lt{sf]
nflu Hofb} dxTjk"0f{ cfwf/ xf] . ;j]{If0f ;+rfngaf6 k|fKt x'g] tYofÍsf] u'0f:t/ Pj+ ljZj;gLotf d'Votof ;j]{If0f Joj:yfkgdf
cfwfl/t ePsf] x'G5 . ;j]{If0f ;+rfng;+u cfj4 w]/} ls|ofsnfkx?sf] Joj:yfkg ug'{kg]{ x'G5 .
g]kfndf ;j]{If0fsf] Oltxf; w]/} k'/fgf] b]lv+b}g . lj=;+= @))) ;fnb]lv dfq o;sf] z'?jft ePsf] kfOG5 . To; jif{df tTsfnLg
k"j{ ! g+= sf] l;Gw'kfNrf]s -xfnsf] sfe|]knf~rf]s ;d]t_ df Ps cf}Bf]lus ;j]{If0f ;+rfng ul/Psf] lyof] . ;/bf/ >L eLd
axfb'/ kf08]n] To;avtsf] g]kfn gfds cfk\mgf] k':tsdf pNn]v u/] cg';f/ Tof] g} g]kfnsf] klxnf] :ofDkn ;j]{If0f lyof]
-jf:tf]nf, t'Í -@)^!_ . pQm ;j]{If0fsf] nflu O08li6«on ;j]{ / sf]–ck/]l6e ;f];fO6L gfds c8\8fx?af6 k|ZgfjnL tof/
ul/Psf] lyof] . pQm k|ZgfjnL g]kfn sk8f 3/]n' Ond af]8{af6 :jLs[t ul/Psf] lyof] .
g]kfndf tYofÍ P]g, @)!% af6 kl/nlIft s]Gb|Ls[t tYofÍ k|0ffnL ePtfklg xfn Jojxfl/s?kdf b]zleq ljs]lGb|t k|0ffnLcg'?k
tYofÍsf sfo{x? ;+rfng eO{ cfO/x]sf 5g\ . o;}n] ljleGg lgsfox?n] ;do ;dodf ljleGg k|sf/sf ;j]{If0fx? ;+rfng ub}{
cfO/x]sf 5g\ . o:t} u}/;/sf/L ;+:yfx?, cGt/f{li6«o ;+3;+:yfx? tyf lghL If]qaf6 klg ljleGg p2]Zosf nflu ;j]{If0f ;+rfng
x'g] u/]sf 5g\ . oxL s|ddf /fli6«o:t/df ;"rsx? k|fKt x'gu] /L tYofÍ ;+sngsf] lhDd]jf/L;lxt :yflkt s]Gb|Lo tYofÍ ljefun]
klg ljleGg laifodf lgoldt Pj+ k6s] ;j]{If0fx? ;+rfng ub}{ cfO/x]sf] 5 .
csf]{tk{m ;j]{If0f eg]sf] s'g} lglZrt laifodf cWoog ug{ tYofÍLo ljlwsf] k|of]uaf6 tYofÍ ;+sng ug]{ k|ls|of xf] . of]
5gf}6ljlwsf] k|of]u u/L jf gu/L s'g} OsfO jf ;d"xsf nIf0fx?af/] tYofÍ ;+sng u/L ug]{ cg';Gwfg sfo{ xf] -jf:tf]nf_ .
;j]{If0fdf t'ngfTds?kdf sd dfq hgzlQm pkof]u x'g] x'gfn] :t/Lo k|lzIf0f Pj+ Joj:yfkgaf6 If]qLo sfo{df v6fpg] ul/G5.
o;}n] ;j]{If0faf6 s'g} laifodf uxg cWoogsf nflu a9L tyf hl6n k|Zgx?af6 a9L ljj/0f ;+sng ug{ ;lsg] x'G5 .
;j]{If0faf6 ;+slnt tYofÍsf] u'0ffTds :t/ t'ngfTds?kdf a9L ePsf] x'g ;Qm5 . t/ ;j]{If0f 5gf}6ljlwdf cfwfl/t ePsf]
∗
lgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu . -xfn ko{6g tyf gful/s p•og d+qfnodf sfo{/t_
16
x'gfn] u0fgfn] h:tf] :yfgLo k|zf;lgs If]qsf] tNnf] OsfO;Ddsf] tYofÍ pknJw u/fpg ;ls+b}g . ;j]{If0fsf] ljlw, ;+sng x'g]
tYofÍsf] OsfO cflb s'/fx? ;+sng x'g] tYofÍ jf cWoogsf] p2]Zon] lgwf{/0f u/]sf] x'G5 .
#= ;j]{If0fsf k|sf/x?
;j]{If0f s:tf] k|sf/n] ;+rfng ug]{ cyf{t slt r/0fdf k"/f ug{], s'g ljlwn] ;+rfng ug]{ h:tf laifo nufot tYofÍ s'g
ef}uf]lns OsfO;Ddsf] ;+sng Pj+ k|sfzg ug]{ eGg] laifosf] lgwf{/0f ug]{ Pp6f dxTjk"0f{ cfwf/ nfut xf] . w]/} ;fgf] ef}uf]lns
OsfO;Ddsf] tYofÍ k|fKt x'g]u/L ;j{]If0f ug]{ xf] eg] ;f]xL k|sf/n] 5gf}6ljlwsf] k|of]u ug'{kg]{ x'G5 h'g w]/} a9L nfut kg{ hfG5.
o:t} s'g} s'g} laifosf] ;j]{If0fsf] ljlw jf tl/sf cGo laifosf] eGbf a9L ljsl;t Pj+ k|efasf/L ePsf] x'G5 .
b]zsf] cfjZostfcg';f/ pknJw ;|f]t ;fwgsf] cfwf/df ;j]{If0fsf] laifoj:t' osLg eO;s]kl5 tYofÍ ;+sngsf] nflu s:tf]
ljlw ckgfO{ ;j]{If0f ;+rfng ug{] eGg] osLg ug'k{ b{5 . laifoj:t' / p2]Zocg'?k ;j{]If0fsf k|sf/x? km/s km/s x'g;Sb5g\ .
s]xL k|d'v k|sf/sf ;j]{If0fx? o;k|sf/ 5g M
s'g} laifodf hfgsf/L xfl;n ug{ r/0fa4?kdf ;j]{If0f ul/g'kg]{ x'G5 . o;df klxnf] r/0fdf ;DkGg ePs} laifo;+u ;Dj4 /x]/
csf]{r/0fsf] ;j{]If0f ug]{ ul/Psf] xG5 . o;sf pbfx/0fsf] ?kdf s]Gb|Lo tYofÍ ljefuaf6 ;+rfng ePsf hg;+Vof ;DaGwL
;j]{If0fx?nfO{ lng ;lsG5 . o:tf ;j]{If0fx?df k|yd r/0fdf ;j]{If0f ul/Psf] ljj/0fsf cfwf/df 5gf}6ljlwaf6 csf]{ r/0fsf]
17
;j{]If0fdf ljj/0f ;+sng ug]{ ul/Psf] x'G5 . hg;+Vof ;j]{If0fsf] klxnf] r/0fdf 5gf}6df k/]sf If]qleqsf ;j} 3/ kl/jf/x?sf]
;"rLs/0f ug]{ ul/G5 / o;sf] cfwf/df kl/jf/ 5gf}6 u/L hg;+Vofsf] lj:t[t ljj/0f bf];|f] r/0f jf cGo r/0fdf ;+sng ug]{
ul/G5 .
#=% Kofgn ;j]{If0f (Panel Survey)
s'g} klg laifodf ePsf] kl/jt{g cWoog ug{ Pp6} 5gf}6 OsfO -Sample Unit_ df r/0fa4?kdf ;j]{If0f ug{] sfo{nfO{ g}
Panel Survey eg] ul/G5 . o;df klxnf] r/0fdf ;+sng ul/Ps} ljj/0fx? g} bf];|f] r/0fdf klg ;f]xL kl/jf/ jf If]qdf k'gM
;+sng ug]{ ul/G5 . o;af6 ;DalGwt If]qdf pQm b'O{ r/0faLrdf s] s:tf] kl/jt{g ePsf] 5 eGg] :ki6 yfxf kfpg ;lsG5 .
o;/L bf];|f] jf t];|f] r/0fsf] ;j]{If0f ubf{ klxnf] r/0fdf ;+sng ul/Psf ljj/0fsf] ;fy} s]xL gofF ljj/0f klg ;+sng ug{
;lsG5 . o;sf] pbfx/0fdf g]kfn hLjg:t/ ;j]{If0f bf];|f]nfO{ lng ;lsG5 . o;df g]kfn hLjg:t/ ;j]{If0f klxnf]df 5flgPsf
3/kl/jf/af6 klg ljj/0f ;+sng ul/Psf] lyof] .
;j]{If0fsf d'Vo d'Vo sfo{x?sf] k|jfx lrqsf] gd"gf cg';"rL ! df k|:t't ul/Psf] 5 . ;fdfGotofM tL ;a} sfo{x?nfO{ ;do /
sfo{ k|s[ltsf] cfwf/df d'Vo tLg v08df ljefhg u/L x]g{ ;lsG5 . tL tLg v08x? o;k|sf/ 5g\M
s= tof/L sfo{
v= If]qLo sfo{, /
u= nut k|zf]wg tyf k|sfzg
s= tof/L sfo{
o; v08df ;j]{If0fsf laifoj:t' lgwf{/0f nufot If]qLo sfo{ ;+rfng tyf nut k|zf]wg ;d]tsf] tof/L sfo{ ;dfj]z x'G5 .
;kmn ;j]{If0f ;+rfngsf] nflu cfjZos d'Vo tof/L sfo{x? o;k|sf/ 5g\M
sfo{of]hgf tyf ;+u7g M h'g;'s} laifoj:t'sf] nflu x'g] ;e]{If0f ;+rfngsf] nflu ug'{kg]{ cfjZos sfdx?sf] ;"rL agfpg' clt
h?/L x'G5 / sfo{;"rL tof/ eO;s]kl5 To;sf] sfof{Gjog ;dotflnsf agfpg' cfjZos 5 . of] ;dotflnsfdf ;j]{If0fsf
tof/L sfo{x? nufot If]qLo sfo{;"rL Pj+ nut k|zf]wg tyf glthf ljZn]if0f / k|sfzgsf] ;d]t sfo{;"rL ;dfj]z ug'{kg]{
x'G5 . ;dotflnsfsf] gd"gf cg';"rL @ df k|:t't ul/Psf] 5 . o;/L ;dotflnsfsf] tof/LkZrft ;f]cg';f/ sfo{ ;+rfng ug{
cfjZos rfFhf]kfFhf] ldnfpg' g} ;j]{If0f Joj:yfkg xf] . pQm ;dotflnsf cg';f/ ;j{k|yd cfjZostfcg';f/
;Nnfxsf/÷;xof]u ;ldltx? u7g u/L ;j]{If0fsf] k|fljlws Pj+ Joj:yfkg kIfsf] sfof{Gjg ;kmntfsf] nflu lgoldt?kdf
;Nnfx÷;'emfj k|fKt x'g] Joj:yf ug{'kb{5 . o:t} ;e]{If0fdf ;dfj]z ul/g] laifoj:t', tYofÍsf] dxTj / pkof]lutf;DaGwL
hfgsf/L lng tYofÍ k|of]ustf{x?;Fu k/fdz{ lng' cfjZos x'G5 . o;sf] nflu ljleGg k|ls|of h:tf]M sfo{zfnf uf]i7L, ;Dd]ng
cflbsf] cfof]hgfnfO{ pkof]u ug{ ;lsG5 .
sfo{of]hgf tyf ;+u7gcGtu{t k|zf;lgs tof/L sfo{x? klg kb{5g\ h:tf]M ljQLo ;fwg, hg;fwg, sfg"gL k|ls|of, cflb .
;e]{If0fsf] nflu cfjZos ;fdu|Lx? tof/ ug{ If]qLo sfo{ ;+rfng ug{ rflxg] ljQLo ;fwgsf] cg'dfg ug'{sf] ;fy} To;sf] ;|f]t
klg Joj:yf ug'{kb{5 . o;sf] ;fy} ;j]{If0fsf ljleGg r/0fsf sfo{x? ;DkGg ug{ cfjZos hgzlQmsf] cg'dfg u/L ltgLx?sf]
cfk"lt{ Joj:yfaf/] vfsf tof/ ug'{kb{5 . o;cg';f/ tof/Lsf nflu rflxg] hgzlQm / sfo{af]em cg'dfg u/L sd{rf/Lsf] Joj:yf
ug{'kb{5 . o:t} If]qLo sfo{df s'g tx jf of]Uotf ePsf sd{rf/L cfjZos x'g] / sxfFaf6 k"lt{ ug]{ eGg]af/] k|zf;lgs sfo{ x'g'
h?/L 5 . csf]{tkm{ If]qLo sfo{sf] Joj:yfkg ubf{ To;sf] u'0f:t/ lgoGq0f k|ls|of klg :ki6?kdf tof/L ePs} x'g'kb{5 cyf{t
s]Gb| / If]qaLrsf] ;DaGw, ;'kl/j]Ifs / u0fssf] bfloTj Pj+ ;'kl/j]If0f tl/sf, ;j]{If0f k|ult ljj/0f cflb h:tf k|zf;lgs
18
laifodf klg :ki6 vfsf tof/L ug'{kb{5 . sfo{of]hgfcGtu{t ;j]{If0fsf] glthf s'g vfsfdf k|fKt ug]{, s;/L ljZn]if0f ug]{,
pkof]ustf{;dIf s;/L k'¥ofpg], cflbaf/] klg :ki6 x'g' clt h?/L 5 .
tflnsf k|sfzg of]hgfM ;j]{If0f ;+rfngsf] p2]Zocg'?k s:tf] k|sf/sf] tflnsf k|sfzg ug]{ xf] To;sf] osLg u/L tflnsf
k|sfzg of]hgf agfpg' cfjZos x'G5 . o;} of]hgfcg';f/ k|ZgfjnLdf ;dfj]z ug]{ laifoj:t' Pj+ k|Zgsf] 9fFrf tof/ ug'{kg]{
x'G5 . ;fy} ;j]{If0fsf] ljlw klg o;}n] lgwf{/0f u/]sf] x'G5 . o; of]hgfaf6 nut k|zf]wgsf laifo nufot ljZn]if0f tyf glthf
k|sfzgsf] laifo cyf{t s'g s'g tflnsf ;dfj]z ug]{ eg] lgwf{/0f ug'{kg]{ x'G5 . of] sfo{ k|ZgfjnL lgdf{0f ;+u;+u}
;dGjofTds?kdf cufl8 a9fpg'kb{5 .
ljlw lgwf{/0fM tYofÍsf] cfjZostfcg'?k ;j]{If0fsf] tl/sf Pj+ 5gf}6 ljlw lgwf{/0f x'g' cfjZos x'G5 . pbfx/0fsf] nflu
;j]{If0fsf] glthfaf6 k|fKt tYofÍ s'g PsfO;Dd k|fKt ug{] eGg] s'/f cg';f/ g} 5gf}6ljlw -Sample Design_ tof/ x'g h?/L
x'G5 . o;}n] ;j]{If0f Joj:yfkgcGtu{t tof/L sfo{df tYofÍ k|of]ustf{x?sf] dfunfO{ uxg ljZn]if0f u/L ;j]{If0f ljlw tyf
5gf}6ljlw lgwf{/0f ug'{kb{5 . o;/L ljlwsf] lgwf{/0f eO;s]kl5 ;j]{If0fdf ;dfj]z x'g] laifoj:t'sf] rog u/L :ofDklnË k|]md
tof/ u/L 5gf}6 k|ls|of to ug'{kg]{ x'G5 .
;fdu|Lsf] tof/L tyf Joj:yfkgM ;j]{If0fsf] If]qLo sfo{ ;+rfng u/L tYofÍ ;+sng ug]{ d'Vo ;fwg g} k|ZgfjnL xf] . ;j{k|ydtM
nlIft pt/bfQf;+u s] s] laifosf k|Zgx? ;f]wL tYofÍ ;+sng ug]{ eGg] 6'Ëf] nufpg' h?/L 5 cyf{t k|ZgfjnLdf ;dfj]z x'g]
laifoj:t' lgwf{/0f ug'{kb{5 / o;sf] olsg ug{ ;DalGwt laifoj:t'sf 1ftfx?;+u 5nkmn ug'{sf] ;fy} k|ZgfjnLsf] k/LIf0f x'g'
clt h?/L 5 . o;/L k|ZgfjnLsf laifoj:t' tyf vfsf tof/ u/L o;;DaGwL lgb]{lzsf agfO{ ;DalGwt laifoj:t'sf] kl/efiff
:ki6 efiffdf ;a}n] a'emg]u/L pbfx/0f;lxt ljZn]if0f u/L pNn]v ug'{ h?/L x'G5 . k|ZgfjnL tof/ ubf{ ;j]{If0fsf] glthfsf]
nflu tof/ ul/Psf tflnsf of]hgfnfO{ Wofg lbg'kg]{ x'G5 . o;/L k|ZgfjnL tof/ ePkZrft o;sf] k"j{k/LIf0f clt cfjZos
x'G5 . k|ZgfjnL tyf o;;DaGwL lgb]{lzsf tof/ x'gsf] ;fy} ;j]{If0fsf] ;kmn ;+rfngsf] nflu cfjZos cGo ;fdu|Lx? h:t}M
If]qLo sfo{ ;+rfng lgb]{lzsf, If]qLo hgzlQm lgb]{lzsf, k|rf/ k|;f/ ;fdu|Lx? cflb klg ;dod} tof/ ug'{kb{5 . oL
;fdu|Lx?sf] tof/L ubf{ If]qLo k/LIf0f -Field Test_ klg clt cfjZos x'G5 .
sf6f]{u|fkmL sfo{M ;fdu|Lx?sf] tof/Lsf] ;Gbe{df ;j]{If0fsf] csf]{ dxTjk"0f{ kIf 5flgPsf u0fgf If]q (Primary Sampling Unit -
PSU) sf] gS;fÍg sfo{ xf] . u0fgf ubf{ nlIft If]qsf] osLg u/L If]qLo sfo{ ;+rfng ;/n ug{sf] ;fy} nlIft pQ/bftf g5'6\g]
/ gbf]xf]l/g] agfpg u0fgf If]qsf] gS;f Hofb} cfjZos x'G5 . To;}n] ;e]{If0f ;fdu|Lx?sf] tof/L sfo{df pknAw gS;fx?
cBfjlws ug]{, u0fgf If]qsf] gS;fx? tof/L ug]{ tyf tof/ ul/Psf gS;fx?sf] k/LIf0f / pTkfbg sfo{x? klg ;dfj]z x'g'kb{5.
nut k|zf]wg tof/L sfo{M of] klg ;j]{If0fsf] tof/Lsf] dxTjk"0f{ sfo{ xf] . ;j]{If0fsf] If]qLo sfo{ k"/f ePkl5 k|fKt nutx?sf]
k|zf]wg of]hgf klxn] g} to eO;s]sf] x'g'kb{5 . If]qLo sfo{ z'? x'g'cufj} nut k|zf]wgsf] nflu pko'Qm k|ljlw jf ;k\m6jo]]/
rog u/L To;sf] nflu cfjZos hgzlQmsf] Joj:yf ug'{sf] ;fy} pko'Qm oGq pks/0fx? h8fg sfo{ k"/f ug'{kb{5 . tL
pks/0fx?sf] k/LIf0f sfo{ x'g' clt cfjZos 5 . o:t} ;j]{If0fsf] glthfsf] nflu tof/ ul/Psf tflnsfcg'?ksf] tYofÍ k|zf]wg
ug{ sDKo'6/ l;:6d l8hfOg tyf k|f]u|fdsf] tof/Lsf] k/LIf0f u/L k"0f{ tof/Ldf /fVg'kb{5 .
k"j{ k/LIf0f÷kfOn6 ;j]{If0fM If]qLo sfo{ -Field Work_ z'? x'g'k"j{ dfly pNn]v ePsf ;Dk"0f{ tof/L sfo{ ;DkGg eO;s]kl5
7"nf 7"nf ;j]{If0fsf sfo{ ubf{ k'gM Ps k6s gd"gf ;j]{If0f -Pilot Survey_ sfo{ ;+rfng ug'{ pko'Qm x'g]5 . gd"gf ;j]{If0f
eg]sf] ;j]{If0fsf] k|fljlws Pj+ k|zf;lgs tof/L sfo{x?sf] ;dli6ut k/LIf0f xf] / o;sf] ;+rfngaf6 tof/L sfo{x?sf] ;jn /
lgj{n kIfx?sf] ljZn]if0f ug{ dxTjk"0f{ cj;/ k|fKt x'G5 . o;n] ubf{ ;dod} q'l6 tyf b]lvPsf ;d:of ;dfwfg ug]{ df}sf k|fKt
eO{ jf:tljs If]qLo sfo{ q'l6/lxt x'g uO{ tYofÍsf] u'0f:t/ clea[l4 ug{df d2t k'Ub5 .
19
sfof{no :yfkgf tyf hgzlQmsf] Joj:yfM ;j{k|yd ;j]{If0fsf] ;+u7gfTds :j?kcg'?k If]qLo sfo{df cfjZos hgzlQm rog
u/L ;DalGwt sfo{If]qdf v6fpg'kb{5 . ;j]{If0fsf] sfo{af]em tyf cf}lrTosf] cfwf/df ;DalGwt If]qdf If]qLo sfof{no -Field
Office_ sf] :yfkgf u/L u0fgf ;+rfngsf] nflu k|fKt ;fdu|Lx? ?h' u/L u0fgf If]qsf] l:yltcg'?k s]xL gk'Ug] b]lvPdf To;sf]
t'/Gt Joj:yf ug'{kg]{ x'G5 . o:t} u0fgf sfo{sf] nflu lgwf{l/t hgzlQm ;'kl/j]Ifs tyf u0fsx?sf] sfo{af]emnfO{ Wofgdf /fvL
s]Gb|af6 lalgof]lht hgzlQm ;+Vof tyf u0fgf ;DkGg ug'{kg]{ sfof{jlwaf/] ljrf/ ug'{ cfjZos x'g cfpF5 . olb hgzlQm tyf
sfof{jlw kof{Kt gePdf ;DalGwt 7fpFdf To;sf] ljZn]if0f;lxt hfgsf/L lbO{ cfjZos Joj:yf t'/Gt ul/xfNg'kb{5 . o:t}
lgw{fl/t :t/sf] hgzlQm :yfgLo:t/df g} Joj:yf ug'{ kg]{ jf s]Gb|af6 Joj:Yffkg ul/g]af/] :ki6 u/L tL hgzlQmsf] cfk"lt{
Joj:yf ldnfO{ sfo{ ;'rf??kn] ;+rfng ug'{ cfjZos x'G5 .
tflndsf] ;+rfngM ljZj;gLo tYofÍ ;+sngsf] d"n cfwf/ g} If]qLo sfo{df ;+nUg hgzlQmsf] sfo{s'zntf xf] . To;}n] tYofÍ
;+sngdf ;+nUg x'g] hgzlQm h:tf]M ;'kl/j]Ifs tyf u0fsx?df ;DalGwt laifosf] hfgsf/L x'g clgjfo{ x'G5 . ;j]{If0fsf]
If]qLo sfo{cGtu{t hgzlQm tflnd Joj:yfkgsf d'Vo p2]Zox? o;k|sf/ x'G5 M
¾ ;j]{If0fsf] cfwf/e"t laifoj:t', ljlw, kl/efiff, tl/sf cflbaf/] hfgsf/L lbg] .
¾ k|ZgfjnLdf ;dfj]z laifoj:t' tyf k|ZgfjnL eg]{ tl/sfaf/] ;}4flGts tyf Jofjxfl/s 1fg lbg] .
¾ ;"rLs/0f tyf 5gf}6 sfo{ ug{ ;Ifd t'Nofpg] .
¾ ;j]{If0fsf] If]qLo sfo{ ;'kl/j]If0f ug]{ hgzlQmsf] Joj:yf ug{] .
¾ If]qLo sfo{ k"/f ePkl5 nutx? ;DalGwt 7fpFdf ;'/lIft k'¥ofpg] tl/sfsf] hfgsf/L lbg] .
;j]{If0fdf ;+nUg x'g] ljleGg lhDd]jf/L lng] hgzlQmx?nfO{ ljleGg r/0fdf tflndsf] ;+rfng ug'{kb{5 . 7"nf 7"nf ;j]{If0fsf]
;+rfngdf w]/} g} hgzlQm ;+nUg x'g] x'+bf tflndsf] Joj:yfkg ug'{ r'gf}tLk"0f{ sfo{ x'G5 / If]qLo sfo{sf] ;kmntf klg o;}df
cfwfl/t /x]sf] x'G5 .
u0fgf sfo{ -Enumeration Work_ ;+rfngM ;j]{If0f sfo{sf nflu hgzlQm Joj:yf eO{ cfjZos tflnd ;d]t ;DkGg
eO;s]kl5 jf:tljs u0fgfsf] sfo{ z'? x'G5 . o;cGtu{t lgDg sfo{x? x'g]5M
¾ ;"rLs/0f ug]{ .
¾ 5gf}6ljlwaf6 u0fgfsf] nflu kl/jf/ rog ug]{ .
¾ k|ZgfjnL eg]{ .
¾ If]qLo sfo{sf] ;'kl/j]If0f tyf cg'udg ug]{ .
u'0f:t/ lgoGq0fM ;j]{If0fsf] x/]s r/0fsf] sfo{x?df u'0f:t/;DaGwL ljz]if Wofg lbg'kg]{ ckl/xfo{ tYo xf] . ljz]iftM If]qLo
sfo{sf] :t/ pRr t'Nofpg tyf s'g} ;d:of eP To;sf] ;dod} lg/fs/0f ug{ ;zQm ;'kl/j]If0fsf] Joj:yf ePsf] x'g'kb{5 .
o;sf] ;fy} ;'kl/j]If0faf6 If]qLo sfo{df Ps?ktf sfod ug{ klg ;xof]u x'G5 . u'0f:t/ pRr /fVgsf] nflu If]qLo sfo{sf] ;fy}
nut k|zf]wg sfo{df klg ;'kl/j]If0f nufot lgoGq0fsf] Joj:yf x'g' h?/L 5 .
glthf ljZn]if0f k'g/fjnf]sgM o;/L dfly plNnlvt sfo{x? k"/f ePkl5 nut k|zf]wg tyf ;fl/0fLs/0f -Data Processing &
Tabulation_ sfo{ u/L tof/ ePsf tYofÍ ldn]gldn]sf] /fd|f];+u hfFr ug'{kb{5 . k|fKt tflnsfx?df cfGtl/s ;fd~h:otf
20
(Consistency)+ hfFr ug'{kb{5 . of] hfFr sfo{ k"/f ePkl5 dfq glthf k|sfzgsf] nflu tof/ x'G5 . k|of]ustf{x?;dIf ;lhn}
a'lemg] 9fFrfdf tYofÍ k|:t't ug{ pko'Qm ljZn]if0f x'g'kb{5 .
glthf k|sfzg tyf k|rf/ k|;f/M nut k|zf]wg sfo{ ;DkGg eO{ k|fKt glthfnfO{ tYofÍ k|of]ustf{x?;dIf ;xh?kdf pkof]usf]
nflu k'¥ofpg' klg ;j]{If0f Joj:yfkgsf] sfo{cGtu{t g} kb{5 . o:t} glthf ;fj{hlgs ul/;s]kl5 tL glthfx?sf] uxg
ljZn]if0f u/L k|ltj]bg klg tof/ ug'{ cfjZos x'G5 . o;/L glthf tyf ljZn]if0f k|ltj]bg tof/ eO;s]kl5 tYofÍ
k|of]ustf{x?;dIf pknJw u/fpg Ps sfo{zfnf uf]i7L ;+rfng ug'{ klg pko'Qm x'g]5 . glthf k|sfzgsf] ;Gbe{df k|ljlwsf]
jt{dfg ljsf;sf] l:yltdf tYofÍ ljB'tLo dfWod -Electronic Media_ af6 klg pkof]ustf{nfO{ pknJw u/fpg] Joj:yf ug'{
clt cfjZos b]lvg yfn]sf] 5 .
clen]vM ;j]{If0f ;+rfng ubf{sf ljleGg lg0f{ox?sf] clen]v /fVg' cfjZos x'G5 / o;n] ubf{ csf]{ ;j]{If0f ;+rfng ug'{ kbf{
lgs} ;lhnf] x'ghfG5 . o:t} ;j]{If0f ;+rfngsf] s|ddf ljsf; ul/Psf ljleGg k|sf/sf kmf/fd, k|ZgfjnL, lgb]{lzsf, gS;fx?
cflbsf] ;'/lIft?kdf clen]v /fVg'kb{5 . o:t} If]qLo sfo{sf] lg/LIf0f k|0ffnL, nut k|zf]wg k|ls|of, cflb klg ;'/lIft
/fVg'kb{5 . oL clen]vx?af6 Psftkm{ kl5 x'g] ;j]{If0fx?sf] ;+rfngdf lgs} d2t k'Ug;Qm5 eg] csf]{tk{m ;+rflnt ;j]{If0fsf]
u'0f:t/ Pj+ tYofÍ ljZn]if0fdf 7"nf] ;xof]u k'Ug ;Qm5 .
%= pk;+xf/
b]zdf tYofÍsf] lgoldt tyf e/kbf]{ cfk"lt{sf] dxTjk"0f ;|f]t g} ;j]{If0f xf] eGg] tYofnfO{ gsfg{ ;lsb}g . t/ ;j]{If0f w]/}
k|sf/sf x'G5g\ / o;sf] p2]Zo tyf laifoa:t'af6 g} o;df k|of]u x'g] ljlw Pj+ k|sf/ lge{/ /x]sf] x'G5 . p2]Zo tyf
laifoj:t'sf] lgSof}{n ePkl5 ;kmn Joj:yfkgaf6 ;j]{If0fsf] ;+u7g tyf k|fljlws kIfsf] ;fy} k|zf;lgs kIfsf sfo{x?nfO{
s'zntfk"j{s lgwf{l/t ;dofjlwdf ;DkGg ug'{kg]{ x'G5 . o:t} ;j]{If0fsf k|ZgfjnL nufot cGo ;fdu|Lx? tyf k|sflzt
tYofÍx?sf] ;d]t clen]v /fVg] Joj:yf;Ddsf] ;Dk"0f{ sfo{x? ;j]{If0f Joj:yfkgsf] kl/lwleq ;dfj]z x'G5 . Joj:yfkgdf
:t/Lotf / s'zntfjf6 g} ;j]{If0f glthf /fd|f] eO{ tYofÍsf] k|of]uaf6 of]hgf th'{df tyf sfof{Gjogdf ;kmntf k|fKt u/L b]z
ljsf;df tLa| cu|ult lng ;lsG5 . o;sf] ;fy} u'0f:t/Lo tYofÍdf cfwfl/t eO{ lgdf{0f ePsf gLltx?df klg lbuf]kgf /xg'sf]
;fy} o;af6 ljsf;nfO{ cufl8 a9fpg lgs} of]ubfg k'Ug ;Qm5 .
;Gbe{ ;"rL
!= jf:tf]nf, t'Í -@)^!_ ;j]{If0f ;~rfngsf lgodx?, hg;+Vof / k|hgg :jf:Yo PsLs[t kl/of]hgf nfu" ePsf lhNnfx?sf]
nflu tYofÍ laifos k|lzIfs k|lzIf0f lgb]{lzsf, >L % sf] ;/sf/ /fli6«o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu,
yfkfynL, sf7df08f} .
@= sfo:y, /lj k|;fb -@)^!_ ;j]{If0f Joj:yfkgdf tflnd, hg;+Vof / k|hgg :jf:Yo PsLs[t kl/of]hgf nfu" ePsf
lhNnfx?sf] nflu tYofÍ laifos k|lzIfs k|lzIf0f lgb]{lzsf, >L % sf] ;/sf/ /fli6«o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno, s]Gb|Lo
tYofÍ ljefu, yfkfynL, sf7df08f} .
21
cg';"rL !
u0fgf÷;j]{If0fsf] ;fdfGo sfo{k|jfx tflnsfM
u0fgf ÷ ;j]{If0f ug]{ lg0f{o
• l;:6d l8hfOg
;fdu|Lx¿sf] k/LIf0f
• k|f]u|fldË tof/L
• nut k|zf]wg
pks/0fsf] h8fg
u0fgf gd"gf k/LIf0f • nut k|zf]wg k/LIf0f
nut k|zf]wg
glthf k|sfzg
22
cg';"rL @
;j]{If0f ;~rfngsf] ;dofj4 sfo{tflnsfsf] gd"gf
sfo{qmd ! @ # $ % ^ & * ( !) !! !@ !# !$ !% !^ !& !*
sfo{{of]hgf, ah]6 Pj+ ;+u7g
Uf0fgf÷;j]{If0f ljlw lgwf{/0f
5gf}6ljlwsf] rog (Sample Design)
k|ZgfjnL, lgb]{lzsf, k|rf/ ;fdu|L cflbsf] d:of}bf
Uf0fgf If]qsf] gS;f tof/L
nut k|zf]wg sfo{ of]hgf tof/L
l;:6d l8hfOg, k|f]u|fldË tof/L, nut k|zf]wg
pks/0f h8fg, nut k|zf]wg k/LIf0f
u0fgf÷;j]{If0f ;fdu|Lx¿sf] k/LIf0f
u0fgf gd"gf k/LIf0f
u0fgf ;fdu|Lx¿sf] pTkfbg tyf Joj:yfkg
hgzlQm tyf tflndsf] Joj:yfkg
nut k|zf]wg hgzlQmsf] Joj:yf tyf tflnd
Uf0fgf sfo{÷If]qLo sfo{
nut k|zf]wg
tflnsfsf] tof/L tyf k'g/fjnf]sg
glthf ;fj{hlgs ug]{
glthf ljZn]if0f tyf k|ltj]bg k|sfzg
gf]6M !,@,# cflb ;+Vofn] ;do PsfO -h:tf] xKtf, dlxgf cflb_ nfO{ hgfpb5 .
23
$M gd"gf 5gf]6ljlw
(Sampling Method)
!= kl/ro (Introduction)
s]xL efu jf dfqfsf] k/LIf0faf6 ;du|sf] af/]df cWoog ug]{ jf cg'dfg nufpg] ;dli6ut k|ls|ofnfO{ gd"gf 5gf]6
elgG5 . xfd|f] b}lgs hLjgsf ljljw kIfx¿df klg k|ToIf jf ck|ToIf ¿kdf gd"gf 5gf]6sf] k|of]u eO/x]sf] x'G5 . h:t}M k;ndf
;fdfg lsGbf hxfF l;of]n] 3f]r]/ lgsflnPsf] Ps d'7L rfdn x]/]/ af]/fe/Lsf] rfdn lsGg] glsGg] lg0f{o ul/G5 . 3/df vfgf
ksfpFbf s]xL cFz 5fd]/ kfs] gkfs]sf] cg'dfg nufOG5 . s]xL cFzsf] :jfb lnP/ g'g nfu] gnfu]sf] lgisif{ lgsflnG5 . oL ;j}
gd"gf 5gf}6sf pbfx/0fx¿ x'g\ . b}lgs hLjgdf dfq geP/ ljleGg cWoog cg';Gwfgdf klg gd"gf 5gf]6 k4lt ckgfOG5 .
s'g} s'g} ljifo h:t} ;du| (Population) clglZrt (Infinite) ePsf] a]nf, 6'6\g] km'6\g] / lau|g] rLhdf t gd"gf 5gf]6 g} Ps
dfq cWoogsf] pkfo x'g cfpF5 . gd"gf 5gf]6sf] d'Vo p2]Zo ;du| (Population) af6 s]xL PsfO jf c+zsf] 5gf]6 u/L
ltgLx¿sf] k/LIf0f u/L tYofÍzf:qLo ;"rgfsf] cfwf/df u'0ffTds jf ;+VofTds JofVof ug{' xf] . gd"gf 5gf]6ljlw gd"gf 5gf]6
sfo{ cWoogsf] k|s[ltdf lge{/ ub{5 / pko'Qm gd"gfsf] 5gf]6 ug{' dxTjk"0f{ sfo{ dflgG5 . 5flgPsf gd"gf cWoogaf6 To:t}
u'0fo'Qm ;d"x jf ;du| (Population) sf] k|ltlglwTj x'g ;sf];\ eGg] p2]Zosf nflu lgodx¿ agfOPsf 5g\ . gd"gf 5fGgsf]
nflu cjnDag ug{'kg]{ To:tf] lgod jf ljlwnfO{ 5gf]6ljlw elgG5 . ljljw sf/s tTjx¿sf] cfwf/df pko'Qm gd"gf 5gf]6
ljlwsf] rog ug{'kb{5 . h:t}M ;d:ofsf] k|:t'lt, ;du|sf] cfsf/, gd"gfsf] cfsf/, ;do, ah]6 / hgzlQm cflbn] pko'Qm
ljlwsf] rogdf k|efj kfb{5 . k|To]s ljlwsf cf–cfˆg} u'0f / cju'0fx¿ x'G5g\ . h]xf];\ gd"gf 5gf]6ljlw 5fGbf cWoogsf] nflu
;/n / ;DefAo 5gf]6ljlwsf] k|of]u u/]sf] v08df q'l6/lxt / a9L z'4 kl/0ffd k|fKt ug{ ;lsG5 . d'Vo u/]/ gd"gf 5gf]6nfO{
b'O{ efudf ljefhg ug{ ;lsG5 — ;DefAo gd"gf 5gf]6 (Probability Sampling) / c;DefAo gd"gf 5gf]6 (Non-Probability
Sampling) .
lj:t[t cy{df gd"gf 5gf]6sf] p2]Zo ;du|sf] af/]df cWoog ug{ ;f]xL ;d"xsf] k|ltlglwTj x'g] u/L Go"gtd ;fwg ;|f]t -
;do, ah]6 hgzlQm cflb_ sf] k|of]u u/L gd"gf 5g]f6 sfo{ ug{' / To;af6 k|fKt ;"rs (Indicator) sf] cfwf/df ;du|nfO{
cg'dfg ug{' xf] . csf]{ cy{df 5gf]6 ul/Psf gd"gfaf6 ;du|sf] af/]df a9LeGbf a9L / tYok"0f{ ;"rgf k|bfg ug{' g} gd"gf
5gf]6sf] d'Vo p2]Zo xf] .
!= >dsf] art
@= vr{sf] art
#= ;dosf] art
$= z'4tf k/LIf0f ug{ ;lsg]
%= lj:t[t If]q cf]u6\g]
^= glthfdf j}wtf
!= kl/jt{gzLn PsfO (Changeable Unit) : PsfOx? ablng] k|s[ltsf 5g\ eg] o:tf] gd"gfaf6 k|fKt glthfaf6
;fdfGoLs/0f (Generalization) ug{ ;lsb}g .
@= unt lgisif{ (Misleading Conclusion) : ljlzi6 1fgsf] cefjdf xr'jfsf] cfwf/df gd"gf 5gf]6 u/]sf] v08df
unt cy{ lbg] vfnsf kl/0ffd cfpg ;Sb5g\ .
#= ljlzi6 1fgsf] cfjZostf (Need of Specialized Knowledge)
•
tYofÍ clws[t, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu . -xfn dlxnf, afn aflnsf tyf ;dfh sNof0f d+qfnodf sfo{/t_
24
$= gd"gf 5gf]6 ;Dej gx'g] cj:yf : ;du| c;dfg jf w]/} ;fgf] ePsf] cj:yf, cBfjlws cfs[lt (Frame) pknAw
gePsf] cj:yf cflbdf gd"gf 5gf]6 ;Dej gx'g ;Sb5 .
^=!=@ ;+of]u gd"gf 5gf]6sf] 5gf}6 k|ls|of (Selection Procedure of Simple Random Sampling)
cju'0fx¿
!= ;du|sf] cfsf/ 7"nf] ePsf] a]nf a9L ;do nfUg] / vlr{nf] x'g] .
@= Pp6f PsfO 5'6 ePdf ljlw g} c;kmn ;fljt x'G5 .
25
5gf]6 ljlw
cWoog ug]{ ;du|sf k|To]s PsfOnfO{ qmdj4 ;"rLs[t ug]{ .
gd"gf 5gf]6sf] km/s c+s kQf nufpg] .
Size of Population
Sampling Interval (k) =
Size of Sample
pbfx/0f M– dfgf} klxnf 5gf}6 ul/Psf] ;+Vof x 5 / 5gf}6 cGt/ k 5 eg] klxnf] gd"gf x, bf];|f] gd"gf x+k, t];|f] gd"gf
x+2k x'Fb} hfG5 .
u'0fx?
o;df ;fdfGo ;DefJo 5gf]6sf ;a} u'0fx?sf cltl/Qm lgDg u'0fx? 5g\ .
sd ;do nfUg] / ;lhnf] x'g] .
;j]{If0f vr{ 36fpFg] .
cju'0fx?
;"rLs[t ;+of]u s|d (Random Order) df geP unt lgisif{ lg:sg] . pbfx/0fsf] nflu kl/jf/df k'?if dlxnf,
k'?if dlxnf ub}{ ;"rLs[t ul/Psf] ePdf k'?if jf dlxnf dfq 5flgg;Sg] ;Defjgf /xG5 .
klxnf] 5gf]6 ul/Psf] gd"gfdf ;j} gd"gf lge{/ /xg' .
u'0fx?
;du|nfO{ ljljw:t/df -txdf_ ljefhg ul/g] ePsf]n] :t/x¿aLr t'ngfTds cWoog ug{ ;lsg] .
;du|nfO{ ;lhn};Fu klxrfg ul/Psf :t/x¿df ljefhg ug{ ;lsPdf a9L e/kbf]{ tYofÍ k|fKt x'g] .
hfthflt, pd]/, lnË cflbsf] :t/Ls[t u/L cWoog ubf{ a9L pkof]uL x'g] .
cju'0fx?
k|To]s :t/ (Strata) df p:t} k|sf/sf] u'0f gePdf glthf q'l6k"0f{ x'G5 . lsgls ;du|sf] juL{s/0f pko'Qm
gePdf 5gf]6 ul/g] gd"gf k|ltlglwk"0f{ gx'g;S5 .
olb gd"gf 5gf]6sf] cfs[lt (Sampling Frame) 5}g eg] oL ljlwsf] k|of]u /fd|f] xF'b}g .
26
^=$ e'm08 gd"gf 5gf]6 (Cluster Sampling)
e'm08 gd"gf 5gf]6ljlw ljleGg e'm08x¿df ljefhg ul/Psf] ;du|af6 cfjZos e'm08x¿ 5fgL 5flgPsf e'm08x¿sf] k"0f{
u0fgf u/L lgisif{df k'Ug] k|ls|of xf] . of] k4ltdf Pp6f e'm08df /x]sf -cWoog ug]{_ PsfOx¿sf] u'0fx¿ leGg leGg x'g] cg'dfg
ul/Psf] x'G5 . of] ljlwdf ;du|sf] ;"rL rflxb}g vfln e'm08sf] ;"rL eP k'Ub5 . of] ljlwdf ;du|nfO{ o:tf] ;d"xdf ljefhg
ul/G5 ls hxfF ;d"x ;d"xsf] u'0fx¿ p:t} xf];\ t/ ;d"xleqsf OsfOsf] u'0fx¿ km/s x'g\ .
u'0fx?
;do, vr{ / hgzlQmsf] art x'G5 .
7"nf] ;du|sf] cWoogdf a9L nf]slk|o x'g] .
ljBfyL{x¿ h:tf] ;d"x -hxfF Ps} 7fpFdf Pp6} pd]/ ;d"xsf t/ leGg cfly{s, ;fdflhs / ;Ff:s[lts_ sf] cWoogdf
pkof]uL x'g] .
cju'0fx?
Ps} k|sf/sf ljz]iftf ePsf ;d"xx¿ agfpg ;d:of x'G5 .
of]Uo hgzlQmljgf gd"gf 5gf]6 ljr/0f (Sampling Variance) kQf nufpg ufx|f] x'g] x'Fbf tYofÍLo pkof]lutf
(Statistical Significance) klg kQf nufpg ufx|f] k5{ .
of] 5gf]6ljlwaf6 gd"gf 5fGbf k|foMu/]/ s'g} tf]lsPsf] txdf tYofÍLo pkof]lutf (Statistical Significance) lgsfNg
gd"gf ;+Vof w]/} rflxG5 .
27
&=! p2]Zok"0f{ gd"gf 5gf]6 (Purposive or Judgment Sampling)
cg';Gwfgstf{n] cfˆgf] lglZrt p2]Zo k"lt{sf nflu ;du|af6 5fgL5fgL cfjZos gd"gf 5gf]6 ug]{ ljlwnfO{ g} p2]Zok"0f{
gd"gf 5gf]6 ljlw elgG5 . o:tf] gd"gf 5gf]6 cg';Gwfgstf{sf] lg0f{odf e/kg]{ x'gfn] o;nfO{ lg0f{o gd"gf 5gf]6 elgG5 .
pbfx/0fsf] nflu s;}n] g]kfnsf] s/ gLltsf] af/]df cg';Gwfg ug{'5 eg] a9L s/ ltg]{ JolQm 5fg]/ cWoog ug{;S5 eg] cf}ifwL
a]Rg] cf}ifwL k|ltlglw (Medical Representative) n] cf}iflwsf] af/]df cg';Gwfg ug{ a9L nf]slk|o 8fS6/ 5fGg ;S5 .
28
(= gd"gf ;+Vof kQf nufpg] tl/sf (Sample Size Determination Method)
gd"gf 5gf]6sf] d'Vo p2]Zo ;du| (Population) af6 s]xL PsfO (Unit) jf c+zsf] 5gf]6 u/L ltgLx¿sf] k/LIf0f u/L
tYofÍzf:qLo ;"rgfsf] cfwf/df u'0ffTds jf ;+VofTds JofVof ug{' xf] t/ s]xL PsfO (Unit) jf c+zsf] 5gf]6 u/L ;du|
(Population) sf] jf/]df cg'dfg ug'{ Tolt ;xh sfo{ xf]Og . t;y{ gd"gf ;+Vof lgwf{/0fb]lv 5gf]6sf] ljlw rog ug]{ ;do;Dd
w]/} ;fjwfgL ckgfpg'kb{5 . ;du|sf] k|ltlglwTj ug'{ / ;du|sf] jf/]df kof{Kt ;"rgf lbg' g} gd"gf ;+Vofsf] ljz]iftf xf] . gd"gf
;+Vofsf] cfsf/sf] 5gf]6df ljleGg k|sf/sf tTjx? (Factors) n] c;/ ub{5g\ tfklg oxfF ;fdfGo?kdf rflxg] gd"gf ;+Vofsf]
cfsf/ kQf nufpg] s'/fx? pNn]v ul/Psf 5g\ . rflxPsf] gd"gf ;+Vof kQf nufpg'eGbf klxn] cg';Gwfgstf{n] cfk"mnfO{ rflxg]
z'4tfsf] tx (Degree of Accuracy), k|of]u ug{ rfx]sf] ljZj;gLo tx (Confidence Level) / cg';Gwfg ug{ nfluPsf]
gd"gfn] k|ltlglwTj ug{'kg]{ ;du| (Population) sf] cfsf/sf] af/]df /fd|f] 1fg x'g' h?/L x'G5 . cg';Gwfg ug{ nfluPsf] ;du|sf]
cfsf/ 7"nf] jf clglZrt ePdf cWoog ug]{ ;du|sf] h'g;'s} cg'kftdf tnsf] ;"'qaf6 gd"gfsf] cfsf/ kQf nufpg ;lsG5 .
2
⎛Z ⎞
⎜ ⎟ ≤ n
⎝ 2e ⎠
hxfF,
n n] gd"gfsf] ;+Vof hgfpF5, e n] q'l6 hgfpF5 / Z n] ljZj;gLo ;Ldf hgfpF5 .
olb cWoog ug]{ ;du|sf] cfsf/ ;fgf] ePdf ljr/0f (Variance) sf] nflu Population Correction Factor -;du|
;'wf/ u'0fg v08_ rflxG5 . Tolta]nf dflysf] ;"q o;k|sf/ x'G5 .
2
⎛Z ⎞
N⎜ ⎟
⎝ 2e ⎠
2
⎛Z ⎞
N −1+ ⎜ ⎟
⎝ 2e ⎠
hxfF, N n] ;du|sf] hf]8nfO{ hgfpF5 .
;du|df c;dfg PsfOx?sf] k|ltlglwTj 5 eg] ;du| (Population) nfO{ ljleGg :t/ (Strata) jf e'm08 (Cluster) df ljefhg
u/L ;f]xL :t/ (Strata) jf e'm08 (Cluster) sf] k|ltlglwTj x'g] u/L dflysf] ;"qcg';f/ gd"gfsf] ;+Vof kQf nufpg ;lsG5 .
cfhef]ln Internet Site x?sf dfWodaf6 klg ;lhn} gd"gf ;+Vof kQf nufpg ;ls5 . pbfx/0fsf] nflu o; jS;df
ljZj;gLotfsf] tx, ljZj;gLotfsf cGt/ / ;du| /flvlbg] xf] eg] cfjZos gd"gfsf] ;+Vof yfxf x'G5 .
Confidence Interval :
Population :
Calculate Clear
29
!)= pk;+xf/ (Conclusion)
cg';Gwfgdf z'4tf (Accuracy) ta dfq k|fKt x'G5 ha lgolGqt cj:yfdf ;a} ;du| (Population) sf PsfO
(Members) x¿nfO{ k/LIf0f ul/G5 . o:tf] cj:yf hgu0fgf h:tf k"0f{u0fgfx? (Complete Enumerations) ul/Psf] ;dodf
dfq ;Dej x'G5 / o:tf] u0fgf h'g;'s} ca:yfdf ;Dej x'Fb}g lsgls o;df k|z:t wg/fzL, ;do / hgzlQmsf] cfjZostf
kb{5 . To;}n] gd"gf 5gf]6 u/L cWoog cg';Gwfg ubf{ cg';Gwfgstf{sf] d'Vo p2]Zo g} q'l6x¿ (Sampling & Non-Sampling
Errors) sd u/L a9LeGbf a9L z'4 (Accurate) ;"rs kQf nufpg' x'g'kb{5 . To;sf/0f cg';Gwfgstf{n] gd"gf 5gf]6 / o;sf]
9fFrf tof/ kfbf{ ljz]if ;fjwfgL ckgfpg'kb{5 . k"0f{ / cBfjlws cfs[ltljgf ;du|sf] k"0f{ k|ltlglwTj x'g;Sb}g . d'Vou/]/
gd"gf ;+Vofsf] k|ltlglwTjn] glthfdf ljz]if k|efj kfg]{ ePsf]n] gd"gf ;+Vof 5gf]6 ubf{ k"0f{ / cBfjlws cfs[lt x'g' h?/L x'G5
/ ;Dej eP;Dd a9L g} gd"gf 5gf]6 ug{'kb{5 . tYofÍzf:qLo hl6ntfsf sf/0f ;fdfGo ;+of]u 5gf]6 ljlw / qmdj4
5gf]6ljlw a9L pko'Qm 7flgPtfklg pk–;d"x (Sub-group) x¿sf] af/]df tYofÍ ;Íng ug{'5 eg] :t/Ls[t gd"gf 5gf]6ljlw
ckgfpg'kb{5 . gd"gf 5gf]6 gLlt / gd"gf ;+Vof lgwf{/0f ubf{ s]xL gd"gfx¿ x6\g;Sg] ;Defjgf / 5flgg] gd"gf cg';Gwfgsf]
laifo;Fu ;DalGwt x'g'kg]{ s'/fnfO{ ljz]if dxTjsf ;fy Wofg lbg'kb{5 .
;Gbe{ ;fdu|Lx¿
!= hf]zL, k'ik/fh, @)%( M cg';Gwfg k4lt, a'4 Ps]8]lds klAn;;{ P08 l8l:6«Ao"6;{ k|f=ln=, sf7df08f} .
@= Gupta, S.C. V.K. Kapoor, 1987, Fundamentals of Applied Statistics, Sultan Chand & Sons, New Delhi
#= URL: http://www.giant.lakeheadu.ca/~wmontelp/survey methods/sursmpl_pz.html.
$= URL: http://www.surveysystem.com/sscalc.htm
%= URL:http://department.obg.cuhk.edu.hk/ResearchSupport/SampSize.asp
^= URL:http://www.mc.vanderbilt.edu/prevmed/ps/
30
%= cg'dfg k|ls|of
! e"ldsf
tYofÍsf k|d'v ;|f]tx?dWo] gd'gf–;j]{If0f (Sample Survey) Ps xf] . gd'gf–;j]{If0fx?df hg;ª\Vof (Population)
sf ;Dk"0f{ k|f/lDes PsfOx? (Elementary Units) dWo] s]xL PsfOx? 5gf}6 ul/G5 . 5flgPsf tL PsfOx?sf] cjnf]sg ul/G5
cyjf tL PsfOx?af6 tYofÍ ;ª\sng ul/G5 . To;kl5 h'g hg;ª\Vofaf6 k|ltlglwd"ns gd'gf 5flgPsf] xf] ;f] hg;ª\Vofsf
af/]df yfxf kfpg cg'dfgx? lgsflnG5g\ . o; sfo{df cg'dfg jf cfsng k|ls|of (Estimation Procedure) sf] pkof]u x'G5 .
cg'dfg jf cfsng k|ls|ofsf] ljifoj:t' lj:t[t / :jefjtM a9L k|fljlws x'G5 . o; n]vdf cg'dfg k|ls|of /
;DalGwt ljifosf] ;fdfGo kl/ro dfq k|:t't ug{ vf]lhPsf] 5 . oxfF k|fdfl0fs g]kfnL k|fljlws kfl/eflifs zJbfjnLsf] k|of]u
ul/Psf] 5}gÙ cª\u|]hL zJbx?sf] ;fwf/0f cg'jfb dfq k|of]u ug{ vf]lhPsf] 5 . pbfx/0fsf nflu, cª\u|]hLsf] Sample zAbnfO{
lgbz{ jf k|ltbz{ gegL gd'gf jf 5flgPsf] gd'gf elgPsf] 5 . To:t} tYofÍdf k|fljlws zAbsf] ?kdf k|of]u x'g] cª\u|]hL zAb
Population nfO{ oxfF ;dli6, ;du|, ;d"rf jf dfp;d"x gegL hg;ª\Vof g} elgPsf] 5 . cg'dfg / cfsngnfO{ kof{ojfrL
zJbsf ?kdf k|of]u ul/Psf] 5 . låljwf sd ug{ s]xL zAb, zAbfjnLsf] cª\u|]hL cg'jfb sf]i7df lbOPsf] 5 .
hg;ª\Vofleqsf ;a} PsfOx?sf] cWoog ug{ cS;/ w]/} ;do, vr{ / cGo ;+;fwg nfUg] ePsf]n] t'ngfTds lx;fan]
Pp6f ;fgf] k|ltlglwd"ns (Representative) ;d"x 5fg]/ To;sf] cWoog ul/G5 . o;/L s'g} 7"nf] ;d"xaf6 5flgPsf PsfOx?sf]
;fgf] ;d"xnfO{ gd'gf (Sample) elgG5 . 5flgPsf] gd'gfsf] cWoog u/]/ hg;ª\Vofaf/] dfGo lgisif{ lgsfNg'kg]{ x'gfn]
hg;ª\Vofsf] k|ltlglwTj x'g] lsl;dn] gd'gf 5fGg ;Sg'k5{ jf o:tf] gd'gf lng] p2]Zo /fVg'k5{ . o;k|sf/sf] k|ltlglwTj
;'lglZrt ug{ ;d;Defljs 5gf}6 k|0ffnL (Random Sampling) ckgfP/ gd'gfx? 5gf}6 ul/G5 . oxfF ;Demg'kg]{ s'/f s] 5 eg]
Pp6f hg;ª\Vofaf6 PseGbf a9L gd'gfx? 5gf}6 ug{ ;lsG5 .
pbfx/0f – g]kfnsf] >dzlSt ;j]{If0f, @))* df b]ze/sf] k|ltlglwTj x'g]u/L dfGo tYofÍ ljlwaf6 !^ xhf/
kl/jf/x? 5flgof] . o;/L 5flgPsf ;a} kl/jf/af6 ljj/0f ;ª\sng ul/of] . of] >dzlSt ;j]{If0fsf ;Gbe{df b]ze/sf ;a}
kl/jf/x?sf] ;d"x hg;ª\Vof (Population) xf] eg] 5flgPsf !^ xhf/ kl/jf/x?sf] ;d"x gd'gf (Sample) xf] .
∗
dxflgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu
cfef/f]lStM o; n]vsf nflu ;'emfj lbg'x'g] tyf ;xof]u ug'{x'g] ;xsdL{x? lgb]{zs >L g]ljg nfn >]i7 tyf sDKo'6/ clws[t >L 8f]n
gf/fo0f >]i7nfO{ wGojfb lbg rfxG5' .
31
# hg;ª\Vof dfg / ;ª\Vos (Population Value and Statistic)
cg'dfg k|ls|ofdf hg;ª\Vof dfg (Population Value) / ;ª\Vos (Statistic) aLrsf] km/s yfxf kfpg' h?/L x'G5 .
hg;ª\Vof dfgx? (Population Values) n] hg;ª\Vofsf ;j} N PsfOx?sf s]xL lglZrt nIf0fsf (Y) dfgx?sf] ;f/;+If]k
hgfpF5g\ . hg;ª\Vof dWodf (Mean) Y / hg;ª\Vofsf] s'n hf]8 (Total) Y o;sf s]xL k|rlnt pbfx/0f x'g\ . hg;ª\Vof
dfgx? hg;ª\Vofsf d'Vo rf/ s'/fdf e/kb{5g\ – nlIft (Target) ;d"x, nIf0fx?sf] :jefj, gfksf] ljlw / ul0ftLo ;"q .
gfksf] e|df+zlagf ;a} PsfOx?sf] gfkaf6 cfpg] hg;ª\Vofsf] dfgx?nfO{ hg;ª\Vofsf] vf; dfgx? (True Values) elgG5 .
5gf}6df k/]sf n PsfOx? h;/L gflkG5 x'ax' To;/L g} hg;ª\Vofsf N PsfOx? klg gfKof] eg] hg;ª\Vof dfg pknJw x'G5
eGg] dfGotf 5 . hg;ª\Vof dfg jf vf; (True) dfgnfO{ k/fldlt (Parameter) klg eGg] ul/G5 t/ o;n] slxn]sfxLF låljwf
pTkGg ug]{ x'Fbf of] k|fljlws zJb TolQ k|of]u ul/b}g .
hg;ª\Vof dfg o:tf] ;ªVof xf] h;n] hg;ª\Vof|sf] j0f{g ub{5 jf hg;ª\Vofaf/] hfgsf/L lbG5 . o;n] s'g} lglZrt
hg;ª\Vofsf] nIf0f, :jefj jf u'0fsf] k|ltlglwTj u/]sf] x'G5 . hg;ª\Vofsf] k|ltlglwTj ug]{ o:tf] dfg cS;/ c1ft x'G5 /
o;nfO{ cg'dfg ug'{kg]{ x'G5 . Pp6f lglZrt hg;ª\Vofsf nflu hg;ª\Vof dfg klg lglZrt jf crn x'G5, x]/km]/ x'Fb}g .
hg;ª\Vofsf] k|ltzt / ;dfg'kft (Proportion) hg;ª\Vof dfgsf s]xL yk pbfx/0f x'g\ .
5flgPsf] gd'gfaf6 k|fKt cª\sx?sf] lx;fa u/]/ lgsflnPsf ;ª\VofnfO{ ;ª\Vos (Statistic)
elgG5 . o;n] hg;ª\Vofsf] c1ft dfgaf/] hfgsf/L lbG5 . cyf{t\, ;ª\Vosn] hg;ª\Vof dfgaf/] cg'dfg nufpF5 jf o;af/]
atfpF5 . dfly eg] h:t} Pp6f hg;ª\Vofaf6 Ps} cfsf/ (Size) sf PseGbf a9L gd'gfx? lng ;lsG5 . hg;ª\Vofaf6
5flgPsf] Ps gd'gfsf] Ps lglZrt dfg x'G5 . k|To]s gd'gfaf6 leGgfleGg} cg'dfg lgsflnG5 jf lgsfNg ;lsG5 .
gd'gfaf6 lgsflnPsf] dWodf (Mean) h'g hg;ª\Vofaf6 of] gd'gf lnOPsf] xf] ;f] hg;ª\Vofsf] vf; dWodfsf]
cg'dfg nufpg pkof]u ul/G5 . cyf{t\, gd'gfaf6 lgsflnPsf] dWodfn] hg;ª\Vofsf] c1ft dWodfsf] cg'dfg nufpF5 . Pp6f
hg;ª\Vofaf6 lng ;lsg] ljleGg gd'gfaf6 lgsflnPsf dWodfx? a]Unfa]Un} x'g;S5g\ t/ hg;ª\Vofsf] vf; dWodfsf] dfg
eg] Pp6f dfq x'G5 .
pbfx/0f – Pp6f ufd]{06 km\ofS6«Ldf Ps xKtfdf pTkfbg ePsf ;a} Hofs]6x? (Jackets) dWo] slt k|ltzt ljlu|Psf
Hofs]6 pTkfbg eP5g\ eg]/ hfGg' k/]sf] 5 . km\ofS6«Ldf Ps xKtfdf xhf/f}+ Hofs]6x? pTkfbg x'G5g\, ;a} PsPs u/]/ hfFRg
;lsb}g t/ pTkfbgsf] u'0f:t/ eg] kQf nufpg kg]{ g} x'G5 . pTkfbg lg/LIfsn] tYofÍsf] dfGo ljlwaf6 #)) j6f Hofs]6x?
5fg]/ k/LIf0f ubf{ tLdWo] !% j6f Hofs]6x? lalu|Psf kfOP . o;af6 lx;fa ubf{ lau|]/ pTkfbg ePsf Hofs]6sf] cg'kft p̂ =
15/300 = 0.05 eof] . cyf{t\ hfFr ul/Psf] pTkfbgdWo] % k|ltzt pTkfbg v/fa (Defective) /x]5 . oxfF p̂ nfO{ Statistic
elgG5 . of] ufd]{06 km\ofS6«Ldf Ps xKtfdf pTkfbg ePsf ;Dk"0f{ Hofs]6x? -hg;ª\Vof_ dWo] lalu|Psf Hofs]6sf] k|ltzt p,
c1ft 5 / o;sf] cg'dfg ug{ p̂ sf] dfg k|of]u ePsf] 5 .
cjnf]sgaf6 k|fKt dfgsf] cfwf/df c1ft ;ª\Vofaf/] hfgsf/L lng] sfo{nfO{ cg'dfg jf cfsng (Estimation)
elgG5 . dfly eg] h:t}, nlIft jf h'g hg;ª\Vofaf/] hfgsf/L lng cfjZos ePsf] 5 ;f] hg;ª\Vofaf6 tYofÍsf] dfGo
32
ljlwaf6 gd'gf 5gf}6 ul/G5 . hg;ª\Vofaf/] cg'dfg nufpg 5gf}6 ePsf] gd'gfaf6 k|fKt ePsf cª\sx? s;/L pkof]u ul/G5
eGg] ljifo cg'dfg jf cfsng k|ls|of (Estimation Procedure) cGtu{t kb{5g\ .
cg'dfg k|ls|ofdf gd'gfaf6 k|fKt cª\sx?nfO{ tYofª\sLo jf ul0ftLo ;"q nufOG5 . cfjZos / ;Dej ePsf
cj:yfdf 5flgPsf] gd'gfafx]s cGoqaf6 klg yk ;"rgfx? lnP/ pkof]u ul/G5 . cg'dfg k|ls|ofaf6 nlIft hg;ª\Vofsf] dfg
cg'dfg ug{ gd'gf cg'dfgx? (Sample Estimates) lgsflnG5g\ . cg'dfg k|ls|ofcGtu{t cg'dfgdf clglZrttfsf] dfqf
(Measure of Uncertainty) kQf nufpg] sfo{ klg kb{5 . clglZrttfsf] dfqf cg'dfgdf oL b'O{ ljifox? kb{5g\ – 5gf}6sf]
e|df+z (Sampling Error) cg'dfg, / ljZj:ttfsf] cGt/fn (Confidence Interval) lgdf{0f .
hg;ª\Vofsf] dfg cg'dfg ug{ 5gf}6af6 k|fKt ;"rgf jf ljj/0fx? pkof]u ug]{ ;"qnfO{ cfsns (Estimator) elgG5 .
Ps lglZrt 5gf}6 gd'gfaf6 k|fKt ;"rgfsf] cfwf/df k|fKt cfsnssf] lglZrt dfgnfO{ cg'dfg (Estimate) elgG5 .
pbfx/0fsf nflu, 5gf}6 dWodf (Sample Mean) nfO{ hg;ª\Vof dWodf (Population Mean) sf] Pp6f /fd|f] cg'dfg dflgG5 .
cfsns Ps ;d;Defljs rn (Random Variable) xf] / o;n] w]/} dfg lng;S5 . Pp6f hg;ª\Vof dWodfsf] cg'dfg ug{ w]/}
cfsns ;Dej x'G5g\ . oL ;Dej cfsnsdWo] s'g cfsns rog ug]{ eGg] s'/f cfsnssf] u'0fdf lge{/ ub{5 .
pbfx/0f != zx/e/sf !* jif{ dflysf afx|;o dflg;sf] ;d;Defljs ljlwn] 5gf}6 u/L pgLx?;Fu cGtjf{tf{ lnOof] .
oxfF 5flgPsf afx|;o hgfsf] ;d"x 5flgPsf] gd'gf xf] eg] zx/e/sf !* jif{ k'u]sf dflg;x?sf] ;d"x rfxLF hg;ª\Vof xf] .
dfgf}+, 5flgPsf afx|;o hgf;Fu s'g} j:t'sf] ?rLaf/] ;f]lwof] . afx|;odWo] ^!% hgfn] ;f] j:t' dg k/fP . cyf{t\, !* jif{dfly
pd]/sf 51.25 (615/1200 = 0.5125) k|ltztn] ;f] j:t' dg k/fpFbf /x]5g\ eGg] lgisif{ cfof] . oxfF pSt a:t' dgk/fpg]
dflg;x?sf] cg'kft ljGb'ut cfsns xf] .
pbfx/0f @= Ps :yfgLo sn]hdf egf{ ePs. ljBfyL{sf] cf};t pd]/ yfxf kfpg'kg]{ eof] . sn]hsf ;a} ljBfyL{nfO{
PsPs ;f]w]/ pd]/ kQf nufpg ;lsPg . To;sf/0f Ps;o hgfsf] Pp6f k|ltlglwd"ns ;d;Defljtfdf cfwfl/t gd'gf
5flgof]. pgLx?af6 ;ª\slnt ljj/0fsf cfwf/df ljBfyL{x?sf] cf};t pd]/ lgsflnof] . cf};t pd]/ x = 20.25 jif{ cfof], /
o;sf] k|;/0f jf ljr/tf (Variance) 5.0625 cfof] . oxfF x sn]hsf ;Dk"0f{ ljBfyL{x?sf] cf};t pd]/ µ sf] ljGb'ut cfsns
xf] . To;}u/L hg;ª\Vof k|fdfl0fs ljrng σ sf] ljGb'ut cfsns gd'gfaf6 lgsflnPsf] s = √(5.0625) = 2.25 xf] .
hg;ª\Vof dfgsf ljGb'ut cfsnsx?df :jefjtM 5gf}6df cGtlg{lxt e|df+zx? (Errors) x'g] k|j[lQ /xG5 . 5flgPsf]
gd'gfaf6 lgsflnPsf] cg'dfg hg;ª\Vofsf] dfg;Fu 7ofSs a/fa/ x'g] ;Defjgf Hofb} sd x'G5 . o;sf/0f hg;ª\Vofsf]
ljGb'ut cfsnssf cltl/St hg;ª\Vofsf] dfg kg{;Sg] cGt/fn klg agfpg'kg]{ x'G5 . cGt/fn cfsngdf Psn dfgsf] ;§f
hg;ª\Vofsf] c1ft dfg kg{;Sg] Pp6f ;DefJo cGt/fn (Interval) agfOG5 . cyf{t\, cGt/fn cfsngdf hg;ª\Vof dfgsf]
cg'dfg ug{ s'g} Ps lglZrt ;ª\Vofsf] ;§f Pp6f ;DefJo lj:tf/ (Range) lgdf{0f ul/G5 .
5gf}6 gd'gfaf6 k|fKt ;"rgfsf cfwf/df cGt/fn cfsns lgdf{0f ubf{ hg;ª\Vofsf] dfg To;leq kg]{ Ps lglZrt
;Defjgf ePsf] Pp6f cGt/fn -b'O{ lglZrt ;ª\Vofsf] ;Ldf ePsf] Pp6f cGt/fn_ lgwf{/0f ul/G5 . hg;ª\Vofsf] dfg lgwf{l/t
cGt/fnleq kg]{ ;DefJotf (Probability) nfO{ ljZj:ttfsf] :t/ jf u'0ffª\s (Confidence Level or Coefficient) elgG5 /
o;nfO{ (1-α) n] hgfOG5 .
33
pbfx/0f — hg;ª\Vof dfg -jf k/fldlt_ θ sf] cfsnsnfO{ θˆ dfgf}+ . cfsngsf] e|df+z (Error) o;k|sf/ lgsflnG5
θ − θˆ . oxfF xfd|f] rf;f] s] x'g;S5 eg] θˆ n] slQsf] /fd|f];Fu θ sf] cg'dfg u/]sf] 5 < xfdL l;w} of] yfxf kfpg t
;Sb}gf}+ t/ df]6fdf]6L?kdf s'g} OlR5t ;DefJotf (Desired Probability) sf nflu Pp6f lglZrt ;Ldf (Bound) B eg] kQf
nufpg ;S5f}+ h;sf] cfwf/df Pp6f cGt/fn cg'dfg ug{ ;lsG5 ( θˆ - B, θˆ + B) . o:tf] cGt/fnnfO{ θ sf] ljZj:ttf
u'0ffª\s (1-α) ePsf] ljZj:ttf cGt/fn elgG5 (Confidence Interval for θ with Confidence Coefficient (1-α)). ;fy},
( θˆ - B) / ( θˆ + B) nfO{ s|dzM ljZj:ttfsf] cwM;Ldf (Lower Confodence Limit) / pRr ;Ldf (Upper Confidence
Limit) elgG5 .
hg;ª\Vof–dfgsf] (% k|ltzt ljZj:ttf cGt/fn (95% Confidence Interval) eg]sf] olb w]/}k6s p:t} ljlwn]
gd'gfx? (Repeated Sampling) 5flgof] / k|To]s gd'gfsf nflu 5'§f5'§} cGt/fn lgdf{0f ul/of] eg] (% k|ltzt o:tf
ljZj:ttfsf cGt/fnleq hg;ª\Vofsf] vf; dfg kb{5 . csf]{ zJbdf, (% k|ltzt ljZj:ttfsf] cGt/fnn] hg;ª\Vof dfg
;d]6]sf x'G5g\ eGg] s'/fdf xfdL (% k|ltzt cfZj:t x'G5f}+ . cGt/fn cfsngdf ljGb'ut cg'dfgsf] k|of]u u/]/ ljZj:ttf
cGt/fn o;/L lgsflnG5M
ljZj:ttf cGt/fn Ö [ ljGb'ut cfsns ± ljZj;gLotf u'0fs x dfgs e|df+z jf lje|d -ljGb'ut cfsnssf]_ ]
Confidence Interval = [Point Estimator ± Reliability Factor x Standard Error (of Point Estimate)]
pbfx/0f != dfgf}+, xfdLn] Pp6f hg;ª\Vofaf6 !)) j6f PsfO 5fGof}+ . o;af6 lx;fa ubf{ gd'gf dWodf 0.04 /
dfgs ljrng (Standard Deviation) 0.06 lg:Sof] . of] hg;ª\Vofsf] cfsf/ Hofb} 7"nf] 5 eGg] klg dfgf}+ . cj xfdLnfO{
hg;ª\Vof dWodfsf] nflu ljZj:ttfsf] cGt/fn lgdf{0f ug'{5 . oxfF hg;ª\Vof dWodf (µ) sf] ljGb'ut cg'dfg gd'gf dWodf
( x = 0.04) xf] eg] dfgs e|df+z jf lje|d (Standard Error) 0.006 (=0.06/√100) x'G5 . To;sf/0f µ sf] nflu ljZj:ttfsf]
cGt/fn o:tf] x'G5 M [ 0.04 ± 1.96(0.006) ] / o;nfO{ o;/L n]lvG5M
[ 0.04 – 1.96x0.006 < µ < 0.04 + 1.96x0.006 ] cyjf [ 0.02824 < µ < 0.05176 ]
oxfF 0.02824 nfO{ µ sf] cwM;Ldf elgG5 eg] 0.05176 nfO{ µ sf] pRr;Ldf elgG5 .
pbfx/0f @= xfdLn] Pp6f tfnsf] %) ljleGg 7fpF -s'gf, dfem, 5]p_ htftt}af6 gfk lnP/ o;sf] cf};t ulx/fO
yfxfkfpg vf]Hof}+ . tfnsf] cf};t ulx/fO !$ ld6/ / o;sf] ljr/tf $ ld6/ cfof] . cj cf};t ulx/fOsf] lglZrt cGt/fn
s;/L agfOG5 x]/f}+ .
14 − µˆ
= 140.−28µ
ˆ
1.96 = 2
50
14 - µ̂ = 0.55, oxfF ± 0.55 nfO{ Margin of Error elgG5 . oxfF Confidence Interval o:tf] x'G5:
(13.45 ≤ x ≤ 14.55)
34
cGt/fn cfsngsf] ljlw ckgfP/ xfdL s'g} tf]lsPsf] ;'lglZrttf (Specified Precision) sfod ug]{ ;d;Defljs
gd'gfsf] cfsf/ (Size of the Random Sample) kQf nufpg ;S5f}+ . pbfx/0fsf nflu, cg'dfg ubf{ x'g] e|df+zsf] ;LdfnfO{
s'g} OlR5t kl/df0f B df ;Lldt u/]/ hg;ª\Vofsf] dWodf µ cg'dfg ug{;Sg] gd'gfdf slt PsfOx? (Number of
Observations) lng'knf{ eGg] s'/f oxL ljlwaf6 lgsfNg ;lsG5 .
olb cfsnssf] ck]lIft dfg (Expected Value) o;sf] hg;ª\Vof dfg jf k/fldlt (Population Value or
Parameter) ;Fu a/fa/ x'G5 eg] To:tf] cfsnsnfO{ lg:kIf cfsns (Unbiased Estimator) elgG5 . s'g} cfsns
kIfkft/lxt x'g' /fd|f] s'/f xf] t/ cfsnssf] rogdf of] Pp6f dfq nIf0f lg0ff{os tTj x'Fb}g . cfsns rog ubf{ cGo ljljw
s'/fdf klg Wofg lbg'kb{5 .
cjnf]sgsf PsfO ;ª\Vofx? (Number of Observations) a9fpFbf s'g} cfsnssf] e|df+z jf lje|d (Mean Squared
Estimation Error) z"Go x'g vf]H5 eg] To:tf] cfsnsnfO{ ;';ª\ut (Consistent) cfsns elgG5 . cyf{t\, 5gf}6sf] cfsf/
a9fpFbf cfsnssf] dfg hg;ª\Vof dfgsf] glhs jf a/fa/ x'g] ;Defjgf a9\5 eg] To:tf] cfsnsnfO{ ;';ª\ut cfsns /
cfsnssf] o:tf] u'0fnfO{ ;fd~h:otf (Consistency) elgG5 .
hg;ª\Vof dfg jf k/fldltsf] PseGbf a9L lgikIf cfsnsx? x'g;Sb5g\ . o:tf] cj:yfdf b'O{ cfsnsdWo] h'g
cfsnssf] k|;/0f jf ljr/tf (Variance) sd x'G5 Tof] cfsnsnfO{ t'ngfTds lx;fjn] a9L bIf (Efficient) dflgG5 .
PseGbf a9L ;';ª\ut cfsns ePdf klg oxL kl/efiff jf dfkb08 ckgfOG5 . bIf cfsnssf] lje|d jf e|df+z (Mean
Squared Estimation Error) s'g} lglZrt ;Ldf a/fa/ x'G5 . o:tf] Ps ;Ldf Cramer-Rao Bound xf] .
5flgPsf] gd'gfcGtu{t ePsf] ;Dk"0f{ ;"rgf jf ljj/0f s'g} cfsnsdf kfOG5 eg] To:tf] cfsnsnfO{ hg;ª\Vof
dfgsf] kof{Kt (Sufficient) cfsns elgG5 . 5flgPsf] gd'gfn] lbg;Sg] hlt ;a} ;"rgfx? kof{Kt cfsnsn] pkof]u u/]sf]
x'G5 . kof{Kt cfsns pknJw ePsf] cj:ydf of] g} ;j}eGbf bIf x'G5 . kof{Kt cfsns ;wF}+ ;';ª\ut x'G5 . t/ o:tf] cfsns
;w}+F lgikIf eg] gx'g klg ;Sb5 .
cfsng e|df+z (Estimation Error) – dfly eg] h:t}, o;n] cg'dfg / hg;ª\Vof dfgsf] aLrsf] km/s a'emfpF5 .
pbfx/0fsf nflu, s'g} sIffsf] ;Dk"0f{ ljBfyL{sf] ;/b/ prfO % lkm6 5 . t/ ;f] sIffsf ljBfyL{dWo]af6 s]xL ljBfyL{ 5gf}6 u/]/
pgLx?sf] dfq gfksf] cfwf/df prfO lgsfNbf cf};t prfO % lkm6 b'O{ OGr b]lvof] eg] oxfF b'O{ OGrnfO{ cfsngsf] e|df+z
elgG5 . o:tf] e|df+z gd'gflkR5] km/s kg{;S5, o;sf] dfg slxn] + x'g;S5 eg] slxn] - klg x'g;S5 .
pbfx/0fM ul0ftLo ;"qx? o; n]vsf] If]qaflx/ ePsf]n] oxfF ;"qx? lbg] k|of; ul/Psf] 5}g . s]xL pbfx/0f dfq
lbOPsf 5g\ . 5flgPsf] gd'gfaf6 lgsflnPsf] dWodf (Sample Mean) hg;ª\Vof dWodf (Population Mean) sf] lgikIf
cfsns xf] . gd'gfaf6 lgsflnPsf] ljr/tfdfg (Sample Variance) hg;ª\Vof ljr/tfdfg (Population Variance) sf]
;';ª\ut cfsns xf] t/ of] lgikIf eg] x'Fb}g . gd'gfaf6 lgsflnPsf] dWodf (Sample Mean) / dWos (Sample Median) b'j}
hg;ª\Vof dWodf (Population Mean) sf lgikIf / ;';ª\ut cfsns x'g\ . t/ dWodf oL b'O{ dWo] a9L bIf cfsns xf] .
gd'gf dWodf kof{Kt cfsns klg dflgG5 .
cj lgikIftfsf] Pp6f ;fgf] pbfx/0f x]/f}+M tLg ;ª\Vof 2, 4, 6 dfq ePsf] Pp6f sfNklgs ;d"x jf ;]6 larf/ u/f}+M P
= {2, 4, 6} . pbfx/0fsf nflu P nfO{ hg;ª\Vof (Population) / gd'gf (Sample) dfg]/ lgsflnPsf Mean, Variance /
Standard Deviation tflnsf ! df b]vfOPsf 5g\,
35
tflnsf !M hg;ª\Vof / gd'gfsf] nflu dWodf / ljr/0f dfg lgsfNg] tl/sf
olb P nfO{ hg;ª\Vof (Population) xf] eGg] dfGof}+ eg] olb P nfO{ Pp6f gd'gf (Sample) xf] eGg] dfGof}+ eg]
Mean (µ) = (2+4+6)/3 = 4 Mean ( x ) = (2+4+6)/3 = 4
2 2 2 2
Variance (σ ) = [(2-4) + (4-4) +(6-4) ]/3 = 2.6667 Variance (s2) = [(2-4)2 + (4-4)2 +(6-4)2]/2 = 4
Std. Deviation (σ) = √(2.6667) = 1.6330 Std. Deviation (s) = √4 = 2
Pp6f hg;ª\Vofaf6 Ps} cfsf/ (Size) sf PseGbf a9L gd'gf lng ;lsG5 eGg] s'/f dfly elg;lsPsf] 5 .
hg;ª\Vofaf6 5flgPsf] Ps gd'gfsf] Ps lglZrt dfg x'G5 . k|To]s gd'gfaf6 leGgfleGg} cg'dfg lgsflnG5 . dflysf] ;]6 P =
{2, 4, 6} nfO{ hg;ª\Vof dfg]/ o;af6 Random Sampling With Replacement ljlwaf6 b'O{ PsfO ePsf] gd'gf 5gf}6 u/f}+ .
of] ljlwaf6 hDdf gf}j6f (3x3 = 9) gd'gfx? 5gf}6 ug{ ;lsg] /x]5M (2,2), (2,4), (2,6), (4,2), (4,4), (4,6), (6,2), (6,4), /
(6,6) . cj oL gd'gfx? k|Tos]af6 dWodf (Mean) / ljr/tf (Variance) lgsfnf}+ . o;/L lgsflnPsf dfgx? tflnsf @ df
lbOPsf] 5 .
gd'gf (Sample) gd'gf dWodf (Sample Mean) = x gd'gf ljr/tf (Sample Variance) = s2 s
2,2 2 0 0
2,4 3 2 1.4142
2,6 4 8 2.8284
4,2 3 2 1.4142
4,4 4 0 0
4,6 5 2 1.4142
6,2 4 8 2.8284
6,4 5 2 1.4142
6,6 6 0 0
s'n (Total) 36 24 11.3136
cf};t (Average) 4 2.6667 1.2571
dflysf] tflnsfaf6 Pp6f dxTjk"0f{ lgisif{ lg:s]sf] 5 . dfly gf}j6f gd'gfx? k|To]saf6 lgsflnPsf dWodf /
ljr/tfx?sf] cf};t (Average or Mean of Sample Means) hg;ª\Vofsf] dWodf / ljr/tf a/fa/ 5 . o;af6 s] l;Wb x'G5
eg] x / s2 qmdzM µ / σ2 sf] lgikIf cfsns x'g\ . csf]{tkm{ WofglbP/ x]g]{ xf] eg] s] b]lvG5 eg] s sf] cf};t dfg σ a/fa/
5}g cyf{t\ s eg] σ sf] lgikIf cfsns xf]Og /x]5 .
;j]{If0fsf] pQ/bftf / ;j]{If0fdf pQ/ glbPsf JolStx?sf] :jefj, nIf0f jf u'0fx?df w]/} km/s kg]{ /x]5 eg] o;n]
;j]{If0fsf] glthfdf uDeL/ c;/ kfb{5 . o:tf] cg'Q/sf] gsf/fTds c;/sf] k|l;Wb pbfx/0fdf cd]l/sfdf ;g\ !(#( df ul/Psf]
Literary Digest Voter Survey nfO{ lng] ul/G5 . of] ;j]{If0fn] cd]l/sfsf] /fi6«klt kbdf Alfred Landon n] Franklin
36
Roosevelt nfO{ x/fpg] cg'dfg nufPsf] lyof] t/ r'gfjsf] glthf o;sf] pN6f] cfof] . Psk6s km]l/ tYofÍsf] pkxf; ul/of] —
“Lies, Damn Lies and Statistics” eGg] pvfg bf]xf]¥ofOof] .
pSt ;j]{If0fdf s] uNtL ePsf] lyof] t< of] gd'gfdf Go"g cfo ePsf dtbftfx?sf] oyf]lrt k|ltlglwTj gePsf] x'Fbf
o:tf] unt lgisif{ cfPsf] atfOG5 . pQ/ glbPsfdWo] clwsf+z Roosevelt ;dy{s k/]5g\ . elgG5, 5flgPsf JolStdWo] @%
k|ltztn] dfq x'nfsaf6 cfkm\gf pQ/ k7fPsf lyP . of] x'nfsaf6 ul/g] ;j]{If0fsf] a]kmfObfsf] Ps pbfx/0f klg xf] .
5gf}6 gd'gfdf hg;ª\Vofsf ;Dk"0f{ PsfOdWo] s]xL PsfOx?sf] kof{Kt dfqfdf k|ltlglwTj x'g;s]g eg] ck"0f{tf jf 5'6
(Undercoverage) sf] ;d:of cfpF5 . o;df klg ;g\ !(#( sf] Literary Digest Voter Survey s} pbfx/0f lng ;lsG5 . ;f]
;j]{If0fdf Go"g cfo ePsf dtbftfx?sf] kof{Kt dfqfdf k|ltlglwTj x'g;s]sf] lyPg . r'gfjdf Go"g cfo ePsf clwsf+zn]
Roosevelt nfO{ ef]6 lbP . gd'gf 5gf}6 ubf{ 6]lnkmf]g 8fO/]S6/L / sf/sf] btf{ ;"rLaf6 gfdx? 5flgPsf lyP . ;g\ !(#( tfsf
6]lnkmf]g / sf/ ePsf clwsf+z JolStx? t'ngfTds?kdf a9L ;DkGg JolSt x'Gy] . To;sf/0f, Go"g cfo ePsf clwsf+z
JolStx? ;j]{If0fdf 5'6\g uPÙ 5gf}6df pgLx?sf] kof{Kt k|ltlglwTj x'g;s]g / o;n] ;j]{If0fsf] glthfdf uDeL/ ljkl/t c;/
kf¥of] .
ef/sf] k|of]un] cg'dfgsf] j}wtf Pj+ bIftf a9fpg d2t ub{5 . ef/sf] k|of]u 5gf}6sf c;dfg ;DefJotfnfO{ ;Gt'ng
ug{ dfq xf]Og cg'Q/af6 ePsf] sdL k"/f ug{, u0fgfdf 5'6 ePsf] c+zsf] lx;fj ldnfpg tyf cg'kft cg'dfg (Ratio
Estimation) ljlwdf ;'wf/ Nofpg ;d]t pkof]uL x'G5 .
cg'dfgsf] bIftf w]/}h:tf] pko'St ef/ 5gf}6df e/ kb{5 . vf;df cg'dfgsf] klxnf] r/0f g} pko'St ef/ lgwf{/0f xf].
gd'gfdf k/]sf k|To]s PsfOsf] nflu ef/ lgwf{/0f ug'{k5{ o:tf] ef/nfO{ l8hfOg ef/ (Design Weight) elgG5 . ef/ lgwf{/0f
k|To]s PsfO 5gf}6sf] ;DefJotf;Fu ;DalGwt x'G5 . pbfx/0fsf nflu olb s'g} PsfO rogsf] ;DefJotf pi 5 eg] cg'dfg ubf{
o;sf] ef/ (wi) = 1/pi x'G5 . 5gf}6 ubf{ 1/100 ;DefJotf ePsf] PsfOnfO{ cg'dfg k|ls|ofdf ef/ 100 lbOG5 cyf{t\ oxfF
5gf}6df k/]sf] k|To]s PsfOn] hg;ª\Vofsf] 100 PsfOx?sf] k|ltlglwTj ub{5 . o:tf] ef/nfO{ :kmLlt u'0fs (Blow-up or
Raising or Inflation Factor) eGg] klg rng 5 . ax'r/0fdf cfwfl/t gd'gfsf nflu o:tf] ef/ lgwf{/0f k|ls|of dfly eg] h:t}
;/n x'Fb}g, ;j} r/0fnfO{ ;d]6]/ Psd'i6 ef/ lgwf{/0f ug'k5{ . gd'gfdf k/]sf ;Dk"0f{ PsfOx?sf] ef/ Pp6} cyf{t\ a/fa/ x'G5
eg] To:tf] gd'gfnfO{ :jo+efl/t gd'gf (Self-weighting Sample) elgG5 . 5gf}6 ljlw lgwf{/0f ubf{ :jo+efl/t gd'gf agfpg]
p2]Zo /flvG5 tfklg Jojxf/df o:tf] gd'gf b'n{e x'G5 .
cg'dfgdf u'0fssf] cfjZostfsf cltl/St cGo sf/0fn] klg ef/ lgwf{/0f cfjZos x'G5 . u0fgf ubf{ s'g} PsfOsf]
pko'Sttf;DaGwL cGof]n ePdf ef/sf] d2t lnOG5 . u0fgf ;dfKt ePkl5 5gf}6sf nflu k|of]u ul/Psf] ;"rL (Sampling
Frame) df s'g} PsfO bf]xf]l/Psf] kfOof] eg] klg pko'St ef/sf] k|of]u u/]/ cg'dfg ldnfpg'k5{ .
pbfx/0f – %)) kl/jf/af6 ;d;Defjgfsf (Equal Probability) cfwf/df !) kl/jf/ 5flgof] . To;kl5 5flgPsf !)
kl/jf/dWo] k|To]s kl/jf/af6 csf]{ r/0fdf Pshgf s]6fs]6L -!^ jif{eGbf sd pd]/sf]_ 5flgof] . ;a} kl/jf/df a/fa/ ;ª\Vofdf
s]6fs]6L x'Fb}gg\ . kl/jf/cg';f/ s]6fs]6Lsf] ;ª\Vof km/skm/s x'G5 . 5flgPsf kl/jf/dWo] ith kl/jf/df ePsf s]6fs]6Lsf]
37
;ª\VofnfO{ Mi n] hgfOof] eg] 5flgPsf] k|To]s s]6fs]6Lsf] Psd'i6 ;DefJotf (10/500 x 1/Mi = 1/50 x 1/Mi) x'G5 / cg'dfg
ef/ 50 Mi x'G5 .
;j]{If0fdf cg'Q/sf] ;Defjgf / o;n] kfg{;Sg] gsf/fTds c;/af/] dfly 5f]6s/Ldf rrf{ ePsf] 5 . cg'Q/sf] dfqf
sd 5 cyjf pQ/ lbg] / glbg]x?aLrsf] km/s vf; 5}g eg] cg'Q/n] w]/} gsf/fTds c;/ kfb}{g . o;sf/0f cg'Q/sf] dfqf
;s];Dd sd u/fpg] d'Vo p2]Zo /flvG5 . u0fsx?n] pQ/ glbPsf] PsfO;Fu yk k|of; u/]/ u0fgf ;DkGg ug]{ / u0fssf]
tflnddf hf]8 lbg] h:tf s'/f cg'Q/sf] dfqf 36fpg] s]xL pkfo x'g\ . o:tf k|oTg ubf{ub}{ klg s]xL cg'Q/nfO{ ldnfpg
5flgPsf] gd'gfdf ef/ ;dfof]hg ug'{kg]{ g} x'G5 . cg'Q/sf] c;/ 36fpg] ljleGg pkfox?df cfjZoseGbf 7"nf] cfsf/sf] gd'gf
5fGg], ef/ ldnfpg], z'?df g} k|lt:yfkg (Replacement) PsfO 5flg/fVg] / k|lt/f]k0f (Imputation) ljlw kb{5g\ . k|lt/f]k0f
vf;u/]/ Ps jf PseGbf a9L k|Zgsf pQ/ gcfPsf] cj:yf (Item Nonresponse) df k|of]u ul/G5 .
cg'Q/sf] ef/ ldnfpFbf 5flgPsf cg'Ql/t PsfOx?sf] ef/ pQl/t PsfOx?df ;dfof]hg ul/G5 . o;sf nflu efl/t
u0fgf ;DkGg PsfO ;ª\VofnfO{ efl/t 5gf}6df k/]sf PsfOx?sf] ;ª\Vofn] efu ul/G5 . u0fgfdf ePsf] 5'6 (Noncoverage)
nfO{ k"lt{ ug{ klg o:t} pkfo ckgfOG5 . ef/ lgwf{/0f ubf{ pknJw Control Total nfO{ cfwf/ agfOG5 . o;sf nflu ;Dk"0f{
hg;ª\VofnfO{ ;fgf ;d"xdf ljefhg ul/G5 h;nfO{ kZr:t/Ls/0f (Post-Stratification) elgG5 . o;/L lgwf{l/t ef/sf] k|of]u
u/]/ 5'6sf] dfqf k"lt{ ug]{ sf]lz; ul/G5 .
pbfx/0f — Pp6f 3/kl/jf/ ;j]{If0fdf k|fKt glthfnfO{ tx ljefhg u/]kl5 Pp6f txsf] cg'dflgt kl/jf/ ;ª\Vof
#%,))) cfof] . csf]{ ;|f]taf6 ToxL txsf] hDdf kl/jf/;ª\Vof #(,!&% ePsf] yfxf eof] eg] ;dfof]hgsf] ef/ = 39175/35000
= 1.1193 x'G5 . olb cg'Q/sf] ef/ klg k|of]u ug'{ kg]{ /x]5 eg] ;f] ;d]tn] u'0fg u/]/ clGtd ;dfof]lht ef/ lgsflnG5 .
cg'dfg ubf{ ef/sf] k|of]un] ;sf/fTds Pj+ gsf/fTds b'j} k|sf/sf] k|efa kfg{;S5 . To;sf/0f ef/sf] k|of]u ubf{
xf]l;of/ x'g'k5{, o;sf] kIf ljkIfsf] /fd|f] cWoog x'g'kb{5 . ef/sf] k|of]un] k}bf ug]{ s]xL c;/x? o;k|sf/ 5g\ – cg'dfg ;'wf/
ug]{, kIfkftnfO{ sd u/fpg], cGo k|sf/sf kIfkft yKg], e|d jf k|;/0f sd ug]{, k|;/0f a9fpg], lx;fa / ljZn]if0f ug{ a9L
hl6n x'g] .
;xfos rnsf] pkof]u ug]{ k|rlnt cfsng ljlwx?df klxnf] ljlw cg'kflts cfsng (Ratio Estimation) ljlw xf] .
olb yi, xi sf] ;DaGw ;/n/]vf (Straight Line) df k5{ / of] /]vf d"nljGb' (Origin) af6 hfG5 eg] -cyf{t\ x = 0 x'Fbf y = 0
x'G5 eg]_ cg'kft cfsng k|of]u ul/G5 . 5f]6s/Ldf eGg'kbf{, y = Bx, A=0 ePdf cg'kft cfsng pko'St x'G5 .
cg'kft cfsngx? w]/} cj:yfdf k|of]u x'G5g\ . s]xL pbfx/0fx? o;k|sf/ 5g\ — cg'kft cg'dfg ug{ -h:t} M Ps
dlxgfdf vfglkgdf ePsf] vr{ / Ps dlxgfsf] cfDbfgLsf] cg'kft lgsfNg_, hg;ª\Vofsf] hDdf PsfO N yfxf 5}g t/
hg;ª\Vofsf] s'g} u'0fsf] s'n dfg yfxf kfpg -Pp6f 6«sdf e/]/ NofPsf] ;'Gtnfsf] ;ª\Vof u0fgf gu/]/ gd'gfsf e/df ;a}
;'Gtnfaf6 slt /; lgsfNg ;lsG5 eg]/ cg'dfg nufpg_, cg'dfg ul/g] dWodf / s'n dfgnfO{ a9L oyfy{ agfpg -Ps 6«s
e/L ;'Gtnfaf6 k|lt uf]6f ;'Gtnfdf ePsf] /;sf] dfqf cg'dfg ug{_, hg;fª\lVos cg'dfgx? ;dfof]hg ug{ -jflif{s ;j]{If0faf6
38
s'g} vf; hfthfltsf] j]/f]huf/L b/ kQf nufpg_, cg'Q/nfO{ ;dfof]hg ug{ -cg'Ql/t PsfOsf] ;ª\Vof k"lt{ ug{_, ljleGg
;j]{If0faf6 k|fKt tYofª\s ljZn]if0f ug{ -pkef]Stf d"No ;"rL tof/ ug{_, k"jf{g'dfg ug{ -rfn" cfly{s jif{sf] lgof{t cg'dfg ug{_,
cflb .
pbfx/0f — s'g} Ps 7fpFsf kl/jf/n] lzIffdf u/]sf] vr{ cg'dfg ug'{k/]sf] cj:yfdf klxn] 5flgPsf k|To]s kl/jf/sf]
hDdf cfDbfgL / pSt kl/jf/n] lzIffdf u/]sf] vr{sf] cg'kftsf] cg'dfg lgsfNg] / To;kl5 ;f] If]q leqsf ;Dk"{0f kl/jf/sf]
jflif{s cfDbfgLn] u'0fg u/]df rflxPsf] cg'dfg k|fKt x'G5 .
cg'kflts cfsngdf h:t} k|ltkfog cfsngdf klg cg'dfgsf] oyfy{tf jf ;'lglZrttf (Precision) a9fpg d'Vo
rn;Fu ;x;DaGw ePsf] ;xfos rnsf] pkof]u ul/G5 . olb yi, xi sf] ;DaGw ;/n/]vf (Straight Line) df k5{ / of] /]vf
d"nljGb' (Origin) af6 hfFb}g eg] -cyf{t\ x = 0 x'Fbf y = 0 x'Fb}g eg]_ k|ltkfog cfsng k|of]u ug{ ;lsG5 . ;"qdf eGbf y = A
+ Bx, ePdf k|ltkfog cfsng ljlw pko'St x'G5 . oxfF y / x sf aLrsf] ;DaGw b]vfpg] ;/n /]vfnfO{ Regression Line of
y upon x elgG5 . k|ltkfog ljlwaf6 µ y cyf{t\ hg;ª\Vof dWodf cg'dfg ug{ ;lsG5 t/ oxfF klg cg'kflts cfsngdf h:t}
µ x yfxf ePsf] x'g'k5{ .
pbfx/0f != OlGhlgol/ª\u sn]hdf egf{ x'gsf nflu lnOPsf] k|j]z k/LIffdf cfj]bg lbg] ljBfyL{n] ul0ftdf kfPsf]
gDa/ sn]h;Fu 5 . clxn] sn]hdf %)) hgf ljBfyL{ egf{eP/ kl9/x]sf 5g\ . k|j]z k/LIffdf oL %)) hgf ljBfyL{n] ul0ftdf
kfPsf] gDa/sf] cf};t ( µ x ) ^! lyof] . oL ljBfyL{x?n] klxnf] jif{sf] hfFrdf ul0ftdf slt k|ult u/] jf u/]gg\ eg]/ yfxf
kfpg ;j} %)) hgfn] ul0ftdf kfPsf] gDa/ ghf]8L ;fgf] gd'gfsf] cfwf/df cg'dfg ug{ ;lsG5 . o;sf nflu tYofÍsf] dfGo
ljlwaf6 !) hgf ljBfyL{ 5fg]/ pgLx?n] klxnf] jflif{s k/LIffdf ul0ftdf kfPsf] gDa/ (yi) / klxn] k|j]z k/LIffdf kfPsf] gDa/
(xi) sf cfwf/df k|ltkfog ljlwaf6 cg'dfg ug{ ;lsG5 .
tflnsf #= OlGhlgol/ª\u sn]hdf k9\g] ljBfyL{x?n] k|j]z k/LIff / klxnf] jif{sf] k/LIffdf ul0ftdf kfPsf] gDa/
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Total
xi 40 45 23 66 57 48 28 75 34 52 468
yi 63 78 50 82 92 89 73 96 57 76 756
xiyi 2520 3510 1150 5412 5244 4272 2044 7200 1938 3952 37242
xi2 1600 2025 529 4356 3249 2304 784 5625 1156 2704 24332
gf]6M ljBfyL{n] klxnf] jflif{s k/LIffdf ul0ftdf kfPsf] gDa/ (yi) / klxn] k|j]z k/LIffdf kfPsf] gDa/ (xi)
oxfF, %)) ljBfyL{n] klxnf] jif{sf] k/LIffdf ul0ftdf kfPsf] gDa/sf] cf};tsf] cg'dfg µ̂ yL o;/L lgsflnG5,
b yx = ∑n i xi 2 −∑( i x ∑
n x y −( x ) ( yi )
µˆ yL = y + b yx ( µ x − x ) ; ,
∑i ∑i ) 2
µ̂ yL = 756/10 + [(10 x 37242 – 468 x 756)/(10 x 24332 – 468 x 468)] (61 – 468/10)
= 75.6 + [(372420 – 353808)/(243320 – 219024)] (14.2)
= 75.6 + (18612/24296) (14.2) = 75.6 + 10.9 = 86.5
dflysf] ;"qdf olb b yx g/fvL cg'dfg lgsflnof] eg] To:tf] cg'dfgnfO{ cGt/ cfsng (Difference Estimation)
ljlwaf6 ul/Psf] cg'dfg, µ̂ yD elgG5 . dflysf] pbfx/0fdf µˆ yD = y + ( µ x − x ) = 75.6 + 14.2 = 89.9
pbfx/0f @= 100 lsQf ePsf] s'g} 7fpFdf ePsf] afnLsf] hDdf pTkfbg kQfnufpg' k/]sf] 5 . !)) lsQfaf6
tYofÍsf] dfGo ljlw ckgfP/ 4 j6f lsQfx? 5flgP / 5flgPsf k|To]s lsQfsf] pTkfbg (yi) lnOof] . afnLsf] pTkfbg ux|f jf
lsQfdf k|of]u ePsf] dnsf] dfqfdf e/ kb{5 . olb dflysf ;a} 100 lsQfdf k|of]u ePsf] dnsf] kl/df0f (xi) xfdLnfO{ yfxf 5
eg] xfdL k|ltkfog cfsng ljlw ckgfP/ ;a} 100 lsQfdf nfu]sf] afnLsf] s'n pTkfbgsf] kl/df0f cg'dfg ug{;S5f}+ .
39
* k|;/0f jf ljr/tf (Variance)
hg;ª\Vofsf PsfOx?sf] dfg gfKbf x'g;Sg] tndfly, ljrng jf lj:tf/ gfKg] ;"rsnfO{ k|;/0f jf ljr/tf
(Variance) elgG5 . of] hg;ª\Vofsf] s'g} gfk y / o;sf] dWodf µ aLrsf] cGt/—ju{x?sf] cf};t jf ck]lIft dfg xf] . o;nfO{
;"qdf o;/L n]lvG5, V(y) = E(y - µ)2 = ∑ ( y − µ)
y
2
p ( y ) ; p(y) n] y ;Fu ;DalGwt ;DefJotf (Probability) hgfpF5 .
hg;ª\Vofsf] k|;/0fnfO{ cS;/ σ2 n] hgfOG5 . o;sf] -+_ wgfTds ju{d"n σ nfO{ k|fdfl0fs ljrng (Standard Deviation)
elgG5 .
pbfx/0f — z"Gob]lv gf} ;Ddsf bzj6f cª\sx?sf] ;]6 P ={0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} lncf}+ . of] ;]6sf] dWodf µ
= 4.5 / p(y) = 1/10 x'G5 . To;sf/0f, V(y) = (0 – 4.5)2 (1/10) + … + (9 – 4.5)2 (1/10) = (82.5) (1/10) = 8.25 . o;sf]
k|fdfl0fs ljrng, σ = √8.25 = 2.9 x'G5 .
N PsfOx? ePsf] hg;ª\Vofaf/] yfxf kfpg ;d;Defljs ljlwaf6 n PsfOx?sf] Pp6f gd'gf 5flgPdf To;af6
dWodf / k|;/0f jf ljr/tf cg'dfg ug]{ tl/sf dflysf] eGbf yf]/} leGg 5 . gd'gfaf6 lnOPsf gfkx?nfO{ (y1, y2, y3, … yn)
dfgf}+ . of] gd'gfsf nflu dWodf y , k|;/0f s2 , k|fdfl0fs ljrng s / k|fdfl0fs lje|d (Standard Error) lgsfNg] ;"qx? o;
k|sf/ 5g\M
n n
y= 1
n ∑ yi
i =1
s2 = 1
n −1 ∑(y
i =1
i − y) 2 s = s2
Var ( x ) = N −n
nN s2 SE ( x ) = (1 − Nn ) s2
n
pbfx/0f — dfgf}+, ;d;Defljs ljlwaf6 5gf}6 ubf{ bzj6f PsfOx? ePsf] gd'gf ;]6 o:tf] cfof], S = {8, 9, 3, 5, 8, 9, 2, 7,
4, 1} . oxfF dWodf y = 56/10 = 5.6 x'G5 . To;sf/0f, s2 = (8 – 5.6)2 (1/9) + … + (1 – 5.6)2 (1/9) = (80.4) (1/9) = 8.93 .
o;sf] k|fdfl0fs ljrng, σ = √8.93 = 3.0 x'G5 .
k|;/0f jf ljr/tfn] cfsnssf] bIftf t'ngf ug{ d2t u5{ . dfgf}+ hg;ª\Vof dWodf µ sf b'O{j6f cfsns /x]5g\ E1
/ E2 . oL b'O{ cfsnsdWo] s'g j]z xf]nf eGg] hfGgsf nflu klxn] ;fk]lIfs bIftf (Relative Efficiency), RE lgsflnG5 .
;"qdf o; s'/fnfO{ o; k|sf/n] hgfOG5 — RE ( EE12 ) = VV ((EE12 )) . oxfF b'j} cfsnssf nflu gd'gfsf] cfsf/ a/fa/ jf Pp6}
x'g'k5{ . olb RE(E1/E2) > 1 eof] eg] E1 a9L bIf x'G5 / of] cfsns lng pko'St x'G5 .
;j]{If0fdf ;ª\Vos (Statistic) lgsfn] kl5 o;sf] ljZj;gLotf (Reliability) klg yfxf kfpg'kg]{ x'G5 . o;sf nflu
;ª\Vossf] k|;/0f jf ljr/tf cg'dfg ul/G5 . ;ª\Vossf] k|;/0f jf ljr/tf lgDg s'/fdf e/kb{5 — hg;ª\Vofsf] cfsf/,
gd'gfsf] cfsf/, gd'gf ljlw, cfsng ljlw / hg;ª\Vofdf ;f] rnsf] k|;/0f jf ljr/tf . o;}cg'?k, s'g ljlwaf6 k|;/0f jf
ljr/tf cg'dfg ug]{ eGg] s'/f klg k|of]u ul/Psf] 5gf}6 ljlw (Sample Design Used), 5gf}6 ljlwsf] pknJw ljj/0f (Sample
Design Information Available), cg'dfg ug'{kg]{ hg;ª\Vof dfg jf k/fldlt (Population Value or Parameter to be
Estimated), tyf lx;fa ug]{ tl/sf (Computational Methods) df e/kb{5 . 5gf}6 ljlw cg';f/sf] lje|d (Sampling Error)
gfKg k|dfl0fs lje|dafx]s k|;/0f—u'0ffª\s (Coefficient of Variation) / l8hfOg c;/ (Design Effect) klg k|of]u ul/G5 .
gd'gf 5gf}6 ljlw hl6n ePcg';f/ k|;/0f cg'dfg ljlw klg hl6n x'Fb}hfG5 . hl6n ;j]{If0fsf nflu k|;/0f jf
ljr/tf cg'dfg ug{ ljleGg ljlw ljsf; ePsf 5g\ . 3/kl/jf/ ;j]{If0fsf nflu k|;/0f gfKg] ljleGg ljlwnfO{ rf/ ju{df
afF8]sf] kfOG5 — Exact Method, Cluster Method, Linearization Method and Replication Method . oL ljlwcGtu{tsf
k|;/0f jf ljr/tf cg'dfg (Variance Estimation) sf s]xL k|rlnt ljlw o;k|sf/ 5g\ — Taylor Series Linearization,
Random Groups, Balanced Repeated Replication, Jackknife and Bootstrap .
40
pbfx/0f – dfgf}+ ;/n ;d;Defljs 5gf}6 ljlw (Simple Random Sampling Method) k|of]u u/]/ N = 20,000
kl/jf/af6 n = 20 kl/jf/ 5flgof] . kl/jf/sf] dfl;s 3/vr{ = Y -?= xhf/df_ tn lbOPsf] 5 .
dflysf] pbfx/0fdf ;Dk"0f{ kl/jf/sf] cf};t dfl;s vr{sf] cg'dfg 5flgPsf] gd'gf cWoogaf6 o;/L lgsflnG5
20
Yˆ = 1
20 ∑Y i = ( 9+ 5+ 13+ …+ 7)/20 = 200/20 = 10
i =1
clxn] :yfgLo lgsfo, :yfgLo If]q, ljz]if ;d"x h:tf “;fgf If]q” sf tYofª\sx?sf] dfu a9L /x]sf] 5 . o:tf ;fgf
If]qdf cj:yfcg';f/ lhNnf, Onfsf, uflj;, gu/kflnsf, a:tL h:tf ef}uf]lns If]q tyf hg;ª\Vofleqsf hfthflt jf cGo
;d"x / pk;d"x kg{ ;S5g\ . cyf{t\, ;fgf] If]qn] rf;f]sf laifocGt{ut hg;ª\Vofsf ljleGg ;d"xnfO{ klg a'emfpF5 . pd]/,
lnª\u, hft cyjf cGo u'0fsf cfwf/df klg hg;ª\Vofsf] ;d"x lgdf{0f x'g;S5 . o:tf ;d"x jf If]qsf] nflu cg'dfg lgsfNg
;lsg] lsl;dn] gd'gf lng ljleGg sf/0fn] ;w}+ ;Dej gx'g;S5 . o:tf] cj:yfdf csf]{ s'g} ljlw ckgfpg'kg]{ x'G5 . ;fgf] If]q
cg'dfg (Small Area Estimation) ljlw o:t} Pp6f ljlw xf] .
oxfF “;fgf]” zJbn] hg;ª\Vof jf If]qkmnsf] ;fgf] cfsf/nfO{ eGbf gd'gfdf k/]sf PsfOx?sf] ;fgf] jf yf]/} ;ª\Vof /
o;af6 l;w} cg'dfg ubf{ x'gcfpg] ljr/tf jf k|;/0fsf] 7"nf] jf pRr dfqfnfO{ a'emfpF5 . To:t} “If]q” zJb klg oxfF ljz]if
cy{df k|of]u ePsf] 5 . dfly eg] h:t} oxfF If]qn] ef}uf]lns ;Ldfgfdfq ga'emfP/ cGo h'g;'s} ;d"x h:t} hg;ª\Vofsf] lnª\u,
pd]/, j0f{, hfthflt h:tf ;d"x / pk;d"xx?nfO{ klg hgfpF5 .
olb gd'gf 5gf}6 ubf{ s'g} 7"nf] hg;ª\Vof jf /fli6«o:t/sf] dfq cg'dfg lgsfNg k'Ug] lsl;dsf] gd'gf 5gf}6 ePsf] 5
eg] o:tf] gd'gfaf6 pkIf]q jf :yfgLo:t/sf] cg'dfg lgsfNg ldNb}g / o;jf6 ;f]em} lgsfn]sf] cg'dfg e/kbf]{ klg x'Fb}g .
o:tf] cj:yfdf ;fgf] If]q cg'dfg ljlw ckgfP/ lhNnf jf ;f]eGbf tNnf] txsf] cg'dfg lgsfNg] k|rng a9\b} cfPsf] 5 .
41
pbfx/0fsf nflu ul/aLsf] tYofª\ssf] s'/f u/f}+ . of]hgfsf/nfO{ ul/aL;DaGwL ;"rgfx? b'O{ ;|f]tx?af6 pknJw
x'g;S5g\ . klxnf] ;|f]tdf hLjg:t/ ;j]{If0f h:tf kfl/jfl/s ;j]{If0fx? k5{g\ eg] bf];|f]df hgu0fgfx? kb{5g\ . hLjg:t/
;j]{If0faf6 kl/jf/sf] cfDbfgL—vr{;DaGwL lj:t[t ljj/0fx? pknJw x'G5g\ . ul/aL dfkgsf nflu o:tf] kfl/jfl/s ;j]{If0f g}
pko'St x'G5 t/ o;sf] ;fgf] cfsf/n] ubf{ o;n] ;du| b]zsf] / zx/L Pj+ u|fdL0f If]q tyf ljsf; If]q h:tf t'ngfTds
lx;fan] 7"nf If]q (Broad Regions) sf] dfq cg'dfg lbg;S5 .
csf]{tkm{, hgu0fgfdf k|To]s kl/jf/sf] ljj/0f ;ª\sng ul/g] x'Fbf o;af6 ;fgf]eGbf ;fgf] PsfO -h:t} M
gu/kflnsf, Onfsf, uflj;, j8f tyf a:tL;Dd_ sf] klg gtLhf lgsfNg ;lsG5 . t/ hgu0fgfaf6 kl/jf/sf] hLjg:t/;DaGwL
s]xL ;"rsx? pknJw ePtfklg o;df kl/jf/sf] cfdbfgL—vr{;DaGwL ul/aL dfkgsf nflu cfjZos ljj/0fx? ;ª\sng
ul/Psf x'Fb}gg\ . o;sf/0f, ;fgf] If]q cfsng ljlwdf oL b'j} k|sf/sf ;|f]tx?sf -;j]{If0f tyf hgu0fgfsf_ ;sf/fTds an
(Strength) pkof]u u/]/ cg'dfg lgsflnG5 . cyf{t\, ;fgf] If]q cg'dfg ljlwdf ;j]{If0f / hgu0fgfaf6 k|fKt ;"rgfx?nfO{
;dfof]hg u/]/ cg'dfgx? lgsflnG5 . ;fgf] If]q cg'dfg ljlwaf6 lgsflnPsf o:tf tYofª\sx?nfO{ gS;fdf ;d]t k|:t't ug{
;lsg] ePsf]n] o; ljlwnfO{ ul/aL gS;fª\sg (Poverty Mapping) klg eGg] ul/G5 .
;fgf] If]q cfsngsf ljlw cGtu{t ljleGg cfsnsx? ljsl;t x'Fb} cfPsf 5g\ / ljsf; x'g] qmddf 5g\ . ljsf;
ePsf s]xL cfsnsx? o; k|sf/ 5g\ — k|ToIf cfsns (Direct Estimator), kZr—:t/Ls[t cg'kft cfsns (Post-stratified
Ratio Estimator), ;+Zn]lift cfsns (Synthetic Estimator), ;+o'St cfsns (Combined Estimator), ldl>t cfsns
(Composite Estimator), / k|ltkfog cfsns (Regression Estimator) .
pbfx/0f — ul/aLsf] :t/ kQfnufpg g]kfndf ;g\ @))#÷)$ df hLjg:t/ ;j]{If0f ul/of] . o;df b]ze/af6 s'n
#(!@ kl/jf/;Fu k|ZgfjnL e/]/ tYofª\s ;ª\sng ul/Psf] lyof] . of] cfsf/sf] gd'gf ;j]{If0faf6 ;Dk"0f{ g]kfn (All Nepal),
zx/L Pj+ u|fdL0f If]q, tLg ef}uf]lns If]q tyf s]xL pkIf]qsf ;fy} kfFr ljsf; If]qsf nflu dfq ul/aLsf cg'dfgx? lgsfNg
;Dej eof] . gd'gfsf] cfsf/ ;fgf] -#(!@ kl/jf/_ ePsf]n] of] ;j]{If0faf6 &% lhNnf jf tLeGbf tNnf] txsf] 5'§f 5'§} cg'dfg
lgsfNg ;Dej ePg . b]zdf ljs]Gb|Ls/0fsf k|of;sf nflu :yfgLo:t/sf ;"rgfx?sf] cfjZostf a9\b} uPsf] x'Fbf oL cg'dfgx?
ck'u b]lvP . :yfgLo txsf lg0f{o / of]hgf th'{dfsf nflu :yfgLo:t/df ul/aLsf tYofª\sx?sf] cfjZostf o;n] k"/f ug{
;s]g .
g]kfndf :yfgLo:t/df ul/aLsf tYofª\sx? cGo s'g} ;|f]taf6 klg pknJw gePsf] t/ o;sf] cfjZostf ePsf]n]
ljsNksf] vf]h eof] . kmn:j?k, :yfgLo:t/sf oL tYofª\ssf] dfunfO{ s]xL xb;Dd k"/f ug{ k|rlnt “;fgf] If]q cg'dfg”
ljlwaf6 lhNnf tyf Onfsf:t/sf cg'dfg lgsflnof] . oL cg'dfgx? lgsfNgsf nflu d'Vo?kdf ;g\ @))! sf] hgu0fgfnfO{
cfwf/ agfP/ To;af6 ljj/0fsf nflu zlSt (Strength) lnP/ cg'dfg lgsflnPsf] xf] .
;fgf If]q cg'dfg ljlwdf cfwfl/t /x]/ g]kfn hLjg:t/ ;j]{If0faf6 :yfgLo:t/sf cg'dfg lgsfNgsf nflu ;a}eGbf
klxn] ;j]{If0f / hgu0fgfdf ePsf cg'dfgsf nflu ;xfos x'g] ;femf rnx? kQf nufOof] . To;kl5 tL rnx?sf] cjwf/0ff,
kl/efiff, dfkg ljlw cflbaf/] ;"Id cWoog u/]/ ;dfgtf sfod ul/of] . csf]{ r/0fdf, Osf]gf]d]l6«S;\ jf tYofª\s cfsng ljlw
ckgfP/ df]8]n tof/ kfl/of] . cGTodf ;fgf If]q cyf{t\ lhNnf tyf Onfsfsf] nflu cg'dfgx? lgsflnof] / s]xL gS;fx? klg
agfOof] .
dfly elgPadf]lhd g]kfnsf lhNnf tyf Onfsf tx;Ddsf ul/aL, Sofnf]/L pkef]u Pj+ s'kf]if0fsf tYofª\sx? lgsfNg
lgDg u0fgf, ;j]{If0f tyf ;|f]tx? pkof]u ePsf lyP — g]kfn hLjg:t/ ;j]{If0f, @))#÷)$, g]kfn hg;fª\lVos Pj+ :jf:Yo
;j]{If0f @))!, g]kfnsf] hgu0fgf, @))! tyf ljZj vfB sfo{qmdn] tof/ kf/]sf] g]kfnsf ef}uf]lns ;"rgf k|0ffnLsf ljleGg
tYofª\sx? .
42
^M u0fgf tyf ;j]{If0fdf gS;f°g sfo{
z}n]Gb| l3ld/∗]
!= kl/ro
dfgjLo lqmofsnfkx?df ef}uf]lns If]qsf] 1fg / hfgsf/L k|fKt ug]{ p2]Zon] k|frLg sfnb]lv gS;fsf] k|of]u x'+b} cfO/x]sf] 5 .
ljutdf gS;fsf] k|of]u ljz]ifu/L ;fdl/s / kmf}hL lqmofsnfksf] nflu k|of]u x'+b} cfPsf] ePklg cfw'lgs ;dfhsf] :yfkgf;+u}
ljleGg lqmofsnfkx?df o;nfO{ cleGg cËsf] ?kdf lnOg] ul/Psf] 5 . o:t} ljleGg lqmofsnfkx?dWo] tYofÍLo If]qdf ;d]t
ljut s]xL bzsb]lv o;sf] k|of]u / pkof]lutf j9\b} uO/x]sf] kfOG5 . u0fgf / ;j]{If0fsf] of]hgf th'{dfb]lv glthf k|sfzg /
ljt/0f;Dd gS;fsf] e"ldsf j9\b} uO/x]sf] / ef}uf]lns ;"rgf k|0ffnL / ;"rgf k|ljlwsf] ljsf; Pj+ j9\bf] k|of]un] klg gS;fsf]
k|of]unfO{ k|efjsf/L jgfpb} nu]sf] 5 . ljsf;sf lqmofsnfkx? ef}uf]lns If]q;+u ;DalGwt x'g] ePsf] / ljsf; of]hgf
th'{dfb]lv clGtd k|efj d"NofÍg;Dd ;"rgf / tYofÍsf] ;jf{lws dxTj ePsf]n] o:tf ;"rgf / tYofÍx?nfO{ ef}uf]lns If]q;+u
cfj4 u/fO{ ;lhnf];+u a'lemg] u/L k|:t't ul/Pdf o;sf] dxTj / pkof]lutf j9\g uO{ ;"rgf / tYofÍsf] ;d]t d"Noj[l4 x'G5 .
tYofÍLo lqmofsnfkx?df gS;fsf] k|of]u ljutdf x'b} cfPsf] ePklg Go"g k|efjsfl/tf kfOPsf] ;Gbe{df cfpbf lbgx?df
cfw'lgs k|ljlwx?sf] k|of]u u/L u0fgf / ;j]{If0fsf] ljleGg r/0fdf ;xof]uL x'g] gS;f pTkfbg ug]{ sfo{ cl3 j9fOPsf] 5 .
u0fgf / ;j]{If0fsf] k|of]hgsf] nflu b]zsf] ef}uf]lns tyf k|zf;lgs ljefhgnfO{ cfwf/ dfgL u0fgf sfo{sf] ;~rfng ul/G5 .
o:tf If]qx?nfO{ u0fgfdf vl6g] sd{rf/Lx?sf] sfo{ef/, sfo{ljefhg, gd"gf 5gf}6 nufot cGo Joj:yfksLo ;xhtfsf nflu
k'gM ljefhg jf ;+of]hg u/L u0fgf If]qsf] lgdf{0f ug'{kg]{ x'G5 . o:tf] u0fgf If]qsf] lgdf{0f sfo{df vl6g] sd{rf/Lx?nfO{
gS;fsf] ;fdfGo hfgsf/L, o;sf] k|of]u ug]{ tl/sf, u0fgf If]qsf] ljlzi6 gS;fsf] hfgsf/L, :ynut sfo{df ul/g]
lqmofsnfkx?sf] 1fg Pj+ pTkflbt u0fgf If]qsf] gS;fsf] pkof]lutf nufot ljljw ljifox?sf] hfgsf/L x'g cfjZos 5 .
o;df b]vfOg] ljifoj:t' / k|of]u tyf pkof]usf p2]Zox?sf cfwf/df gS;fnfO{ ljleGg k|sf/df tn pNn]v ePjdf]lhd
juL{s/0f ul/Psf] kfO{G5 .
• :yn?k / ljifout gS;f (Topographical and Thematic Map)
• j[xt\ gfkdfg / n3' gfkdfgo'Qm gS;f ( Large Scale and Small Scale Maps)
• Pgfnu gS;f / ;f+lvsLo gS;f ( Analog Map and Digital Map)
• cfwf/ gS;f / lj:tfl/t gS;f ( Base Map and Derived Map)
• /f:6/ gS;f / e]S6/ gS;f (Raster Map and Vector Map)
∗
tYofÍ clws[t, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
43
@=# gS;fdf k|of]u x'g] s]xL zJb / ljifox?
gS;fsf] s'g} b'O{ laGb'aLrsf] b"/L cg'dfg ug{ af/ :s]nsf] k|of]u ug{ ;lsG5 . gS;fdf gfkLg] b"/L j/fj/ hldgdf s] slt b"/L
x'G5 yfxf kfpg gS;fsf] gfkdfg k|of]u ug'{kb{5 . h:t}M s'g} gS;fsf] gfkdfg !M !)) 5 eg] To; gS;fdf % ;]=dL= b"/L a/fa/
hldgdf %)) ;]G6LdL6/ cyf{t % ld6/ x'G5 . af/:s]ndf b]vfOPsf] b"/L bfFh]/ Ps 7fpFb]lv csf]{ 7fpF;Ddsf] b"/L cg'dfg ug{
;lsG5 . gS;fdf b]lvg] gfk / hdLgdf jf:tljs x'g] gfksf] cg'kftnfO{ Representative Factor (RF) elgG5 .
gS;fdf gfkLg] b"/L lIflthLo (Horizontal) b"/L x'g\ . To;sf/0f kxf8L If]qdf o;/L cg'dfg ul/Psf] lIflthLo b"/L hldgsf] tn
dfly ePsf] le/fnf] b"/LeGbf sd x'ghfG5 . To;}n] kxf8L e]udf lxF8\bf nfUg] b"/L gfk]sf] b"/LeGbf s]xL a9L x'G5 .
44
¾ cfkm" glhssf] hldgsf] lj:t[t laj/0fx? gS:ffdf klxrfg eO;s]kl5 tL lj:t[t 7fpF jf laj/0fsf cfwf/df cfkm\gf] :yfg
gS;fdf dfs{ u/L lgwf{/0f ug]{ .
¾ cfkm\gf] l:ylt lgwf{/0f eO;s]kl5 gS;fdf b]vfOPsf] uGtJo:yfg;Dd k'Ug s'g af6f] / s'g 7fpF eP/ hfg'k5{ cWoog u/L
;f]xL cg';f/ e|d0f u/]df gcNdlnO{ cfkm\gf] uGtJo:yfg k'Ug ;lsG5 .
45
@=#=!# j8fv08 / Ans (Sub-Ward and Block)
7"nf j8fx?nfO{ ;dfg ?ksf u0fgf If]q jgfpgsf nflu j8fv08sf] ?kdf ljefhg u/L u0fgf If]qsf] ?k lbOG5 . o;}u/L
gu/kflnsf jf j9L hg3gTj ePsf uf=lj=;=df j8f leq lglZrt ;Ldfgf 5'6\ofO{ agfOPsf ;fgf ;fgf If]qx?nfO{ Ans elgG5
. o:tf Ansx? l;+u} jf b'O{ jf b'O{eGbf j9L Ans hf]8L u0fgf If]qsf] :j?k lbOG5 . o:tf u0fgf If]q jf Ans jgfpbf To;sf]
:ki6 ;Ldfgf, ;f] If]q klxrfg ug{ cfjZos lkmr/ ;+sng / ;f] If]qleq j;f]jf; ug]{ 3/kl/jf/sf] ;+Vofsf] cg'dfg h:tf sfo{
ug'{kb{5 .
tYofÍsf] k|zf]wg / ljZn]if0f kZrft ;f] glthf / k|ltj]bgnfO{ ;fj{hlgs ug]{ qmddf k/Dk/fut tflnsfdf dfq k|:t't ug'{eGbf
gS;fdf ;d]t lbO{ ef}uf]lns If]q;+u :ki6 b]lvg] u/L cfj4 u/fO{ k|:t't ul/Pdf j9L k|efjsf/L x'G5 . lxhf]cfh ef}uf]lns
;"rgf k|0ffnLsf] ljsf; ePkl5 k|of]ustf{x?n] tflnsfsf] ?kdf eGbf gS;fsf] ?kdf ;"rgfx? dg k/fpg yfn]sf 5g . o;
k|0ffnLsf] ;xof]un] k|of]ustf{x?sf] rfxgfcg'?ksf] tYofÍ gS;fsf] ?kdf pknAw u/fpg ;lhnf] ePsf] 5 . To;sf/0fn] ubf{
hgu0fgfsf] t];|f] r/0fsf] sfo{df klg gS;fsf] 7"nf] e"ldsf /x]sf] kfOG5 .
gS;fsf] dflyNnf] efudf s'g g=kf= jf uf=lj=;= sf] gS;f xf] ;f]sf] gfd tyf lhNnfsf] gfd / gS;f gDa/ b]vfOPsf] x'G5 .
gS;fdf ;+s]t ;"rL, nf]s];g gS;f, af/ :s]n cflb klg b]vfOPsf] x'G5 . nf]s];g gS;f x]/]/ ;f] g=kf= jf uf=lj=;= lhNnfsf]
s'g efult/ kb{5 eGg] s'/f yfxf x'G5 . ;+s]t ;"rLdf gS;fdf k|of]u ul/Psf ;+s]tx?sf] cy{ lbOPsf] x'G5 . gS;fdf ;DalGwt
g=kf= jf uf=lj=;=sf] dfq j8f ;Ldfgf b]vfOPsf] x'G5 . j8fx?sf] aLr efudf j8fsf] gDa/ klg n]lvPsf] x'G5 .
46
$=@ u0fgf If]q gS;f+sgdf ul/g] sfo{x?
cfufdL hgu0fgf @)^* sf] nflu xfd|f] b]zdf /x]sf ;Dk"0f{ uf=lj=;= tyf g=kf=x?sf] u0fgf If]q gS;f agfpg] of]hgf /x]sf] 5
. u0fgf If]q gS;f agfpgsf] nflu gfkL ljefun] pknAw u/fPsf] 6f]kf]u|flkms gS;fnfO{ cfwf/ dflgG5 eg] pknJw x'g]
:of6]nfO6 O{d]h gfkL ljefun] pknAw u/fPsf] cyf]{kmf]6f] / lhkLP;sf] ;xfotfn] b]z el/sf] ;Dk"0f{ If]qx?sf] u0fgf If]q gS;f
agfOG5 . u0fgf If]q gS;f+sgdf hgu0fgf cufj} ul/g] sfo{x? lgDgadf]lhdsf x'g]5g .
k|d'v zx/L If]qx?df pknAw u/fOPsf :of6]nfO6 O{d]h jf cyf]{kmf]6f]sf] ;xfotfn]] Od]hdf cfkm" /x]sf] :yfg klxrfg u/L #)
b]lv &) 3/ kg]{ u/]/ Od]hdf Ans sf]g'{kg]{ x'G5 . o;/L Ans sf]bf{ ;s];Dd ToxFf ePsf ljleGg ;Ldf sf]g{ pkof]uL :ki6
lkmr/x?nfO{ cfwf/ dfg]/ sf]g'{kg]{ x'G5 . lkmr/ eGgfn] ;8s, gbL gfnf cflbnfO{ a'emfpF5 . o;/L Ans sf]l/;s]kl5 To;
AnsnfO{ ;lhn} klxrfg ug{ ;lsof]; eGgfsf] nflu To; Anssf] rf/}tkm{sf] ;Ldfgf pknAw u/fOPsf] kmf/fddf n]Vg'kb{5 .
rf/}tkm{sf] ;Ldfgf eGgfn] k"j{df sxFfb]lv s] xF'b} sxFf;Dd / To;}u/L ;a} lbzfsf] ;Ldfgf :ki6 a'lemg] u/L n]Vg'kb{5 .
o;/L agfOPsf] Ansx?nfO{ kl5 ;dfof]hg u/L cfjZostfcg';f/sf] u0fgf If]q agfpg ;lsG5 .
47
$=@=$ ;+:yfut j;f]jf; ePsf ejgx?sf] ljj/0f ;+sng ug]{ sfo{
Ansleq e]l6Psf ;+:yfut?kn] j;f]jf; eO/x]sf ejgx? o;cGtu{t kb{5g\ . ljBfyL{x? j:g] 5fqfjf;, o'jf xf]:6]n,
sf/vfgfsf sd{rf/L j:g] ;+o'Qm cfjf; u[x, ;]gf / k|x/Lsf] Jof/]s h:tf ejgx? o;cGtu{t kb{5g\ . Ansx?dWo]af6 l;+uf]
Ans jf Ansx?sf] ;d"x 5gf}6 u/L u0fgf If]q jgfOg] / o:tf u0fgf If]qleq j;f]jf; ug]{ 3/kl/jf/sf] ;+Vofsf] cg'dfg ug]{
k|of]hgsf] nflu o:tf ejgx?sf] 5'§} ;"rL tof/ ug'{kg]{ x'G5 . u0fgf If]qdf gS;fÍg ubf{sf] ;dodf j;f]jf; ug]{ kl/jf/
;+Vofsf] u0fgf ubf{ ut hgu0fgfdf sfod /x]sf] 3/ ;+Vof / kl/jf/ ;+Vofsf] cg'kftnfO{ cfwf/ agfOPsf] x'G5 . ut
hgu0fgfdf ;+:yfut 3/kl/jf/sf] 5'§} tYofÍ lgsflnPsf] x'+bf gS;fÍg sfo{df klg o;nfO{ 5'§} ;"rLs[t ug'{kg]{ x'G5 .
48
$=#=! k|fylds ;|f]tjf6 ;"rgf ;+sng
:ynut e|d0f u/L gS;fdf /fVg'kg]{ ljleGg j:t' / lkmr/sf] cjl:ylt ;+sng u/L gS;fdf b]vfOG5 . cfjZos lkmr/ -h:t}M
;8s, gbL, dlGb/, ljBfno, u0fgf If]q jf Anssf] ;Ldfgf cflb_ sf] cjl:ylt k|fKt ug{ GPS Receiver jf cGo ljlw /
k|ljlwsf] k|of]u u/L /]s8{ ul/;s]kl5 ;f] /]s8{sf] d2tn] gS;f jgfOG5 . lgDglnlvt cj:yfdf o:tf] ;|f]t k|of]u u/L ;"rgf
;+sng ul/G5 .
• cfwf/ gS;f pknJw gePsf]
• cfwf/ gS;f k'/fgf] ePsf]
• cfwf/ gS;fn] ;d]6]sf eGbf j9L ljj/0f cfjZos ePsf]
• cfwf/ gS;fdf q'6L ePsf]
lj=;+= !(^* -;g !(!!_ df ;DkGg hgu0fgfnfO{ g]kfnsf] k|yd hgu0fgfsf] ?kdf lnOPtfklg lj=;+= @))(÷!! -;g
!(%@÷%$_ sf] hgu0fgfdf ;+slnt laifoj:t' / o;sf] ;fGble{stf, sfo{k4lt, tTsfnLg k|ljlw / s]xL xb;Dd gS;fsf] ;d]t
k|of]u ul/Psf] x'+bf cfw'lgs hgu0fgfsf] ?kdf lnOG5 . hgu0fgfsf] sfo{df gS;fsf] 7"nf] e"ldsf /x]sf]n] hgu0fgfsf]
lqmofsnfkx?df o;sf] k|of]u / ljsf;n] qmdzM ult lnb} uPsf] kfOG5 .
ljutdf ePsf hgu0fgfx?sf] cg'ejaf6 hgu0fgfdfkm{t ;+sng ul/Psf tYofÍx?sf] z'4tf, ;fd~h:otf tyf ;xL k|zf]wgsf]
nflu lal:t[t ;"rgfx? ePsf] hgu0fgf gS;fsf] cfjZostf dx;'; ul/Psf] 5 . ljleGg ;dodf ePsf g]kfnsf] k|zf;lgs
OsfOx?sf] ;Ldfgf tyf ;+Vofdf kl/jt{gsf] sf/0fn] ubf{ ;g\ !(&! eGbf cufl8sf] hgu0fgfx?af6 cfPsf lhNnf:t/sf
glthfx? tyf ;g\ !(&! eGbf k5fl8sf] hgu0fgfaf6 cfPsf lhNnf:t/sf glthfx? t'ngf ug{ of]Uo 5}gg\ . To;sf/0fn]
;kmntfk"j{s hgu0fgf ;+rfng ug{sf] nflu jf hgu0fgfdf u0fgfsf] ;dodf sf]xL g5'6'g, sf]xL gbf]xf]l/pg eGgsf] nflu
u0fgf If]q gS;fsf] w]/} g} cfjZostf ePsf] kfOG5 .
49
%=! ;g !(%@÷ %$ sf] hgu0fgf
g]kfnsf] hgu0fgfsf] Oltxf;df ;g\ !(%@÷%$ sf] hgu0fgfnfO{ cfw'lgs hgu0fgfsf] ?kdf lnOG5 . hgu0fgfsf] u0fgf
sfo{df gS;fsf] k|of]u oxL hgu0fgfb]lv g} ;'? ePsf] lyof] . To;a]nf g]kfn ## j6f k|zf;lgs lhNnfdf laeflht lyof] .
hgu0fgf sfof{non] cfkm\gf] k|of]hgsf] nflu g]kfn /fHonfO{ !) j6f ef}uf]lns ljefhg / *!^ j6f y'd -kxf8L lhNNffdf ePsf]
ufpFx?sf] ;d"x_ / k|uGgf -t/fO{ lhNnfdf ePsf] ufpFx?sf] ;d"x_ nfO{ u0fgf OsfOsf] ?kdf k|of]u u/]sf] lyof] . oxL y'd /
k|uGgfnfO{ cfwf/ dfg]/ u0fgf sfo{ ;+rfng ul/Psf] lyof] . ef/tsf] gfkL ljefun] tof/ kf/]sf] ! OGr a/fa/ $ dfOnsf]
gS;fnfO{ cfwf/ dfg]/ To;a]nfsf] ;+Vof ljefun] g]kfn /fHoel/sf] y'dcg';f/sf] gS;f tof/ kf/]sf] lyof] . gS;f pTkfbg ug]{
sfo{df To;a]nfsf] jg ljefun] ;xof]u k|bfg u/]sf] lyof] . oL gS;fx?df k|fs[lts ;Ldfgfafx]s c? s'g} lj:t[t ;"rgfx?
lyPgg\ . oxL k|fs[lts ;Ldfgfsf] cfwf/df g} u0fgf If]q agfOPsf] lyof] . o;/L ;+Vof ljefun] tof/ kf/]sf] gS;fx? cGo
;+:yfx?n] klg cfkm\gf] k|of]hgsf] nflu k|of]udf NofPsf lyP .
50
;g @))! sf] hgu0fgfdf u0fgfkZrft ul/g] sfo{x?df klg ef}uf]lns ;"rgf k|0ffnLsf] k|of]u u/]/ gS;fÍg sfo{ ul/Psf] lyof]
. s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] / Ol;df]8;Fu ;xsfo{ u/]/ Mapping 2001 and Trends gfdsf] k|sfzg g]kfnL tyf c+u|]hLdf k|sflzt
u/]sf] lyof] . o; k|sfzgsf] l;8L ;d]t tof/ kfl/Psf] lyof] . h:df hgu0fgf @))! af6 cfPsf glthfx?nfO{ gS;fsf]
;xfotfn] k|:t't ul/Psf] lyof] . o;}u/L NGII kl/of]hgfcGt/ut o"/f]lkog sldzgsf] ;xof]udf gfkL ljefu;Fu ;xsfo{ u/L
Population and Socio-economic Atlas tyf Web Atlas x? klg tof/ kfl/Psf] lyof] . pQm P6n;df klg hgu0fgf @))!,
s[lif u0fgf @))! cf}Bf]lus u0fgf @))$ tyf cGo ;+:yfx?x?af6 k|sflzt ;"rsx?nfO{ gS;fsf] dfWodaf6 k|:t't ul/Psf]
lyof] . o;/L u0fgfkZrft ul/g] sfo{df gS;fsf] Aofks k|of]u o;} hgu0fgfdf ul/Psf] lyof] .
^ pk;+xf/
ef}uf]lns ;"rgf k|0ffnL / ;"rgf k|ljlwsf] ljsf; Pj+ j9\bf] k|of]un] ubf{ gS;fsf] k|of]unfO{ k|efjsf/L jgfpFb} nu]sf] 5 . o;
n]vdf hgu0fgfsf] tLgj6} r/0fdf gS;fsf] dxTjsf] af/]df hfgsf/L lbg vf]lhPsf] 5 . hgu0fgfsf] :ynut sfo{sf] nflu
u0fgf If]q gS;fÍg sfo{sf] cfjZostfsf] af/]df ljz]if rrf{ ul/Psf] 5 . o;sf] ;fy} of] n]v u0fgf If]q gS;fÍgsf] :ynut
sfo{df vl6O{ hfg] sd{rf/Lx?nfO{ sfd ug]{ tl/sf l;sfpg] u/L tof/ ul/Psf] ePtfklg s]xL xb;Dd gS;f;DaGwL hfgsf/L /
gS;f / tYofÍaLrsf] ;DjGwnfO{ x]g]{ / j'em\g] sfo{df ;Gbe{ ;fdu|Lsf] ?kdf ;d]t k|of]u x'g;Sg] u/L tof/ kfg]{ k|of; ul/Psf]
5 . u0fgf tyf ;j]{If0fdf gS;fsf] e"ldsf, gS;f agfpg] tl/sfx? tyf gS;f k|fKt ug{ ;lsg] ;|f]tx?sf] af/]df ;d]t rrf{
ul/Psf] 5 . xfn;Ddsf g]kfnsf] hgu0fgfx?df ePsf gS;fsf] k|of]usf] af/]df klg rrf{ ul/Psf] 5 eg] cfufdL hgu0fgfsf]
nflu s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] ;+rfng ul//x]sf] gS;fÍgsf] sfo{sf] af/]df klg rrf{ ug]{ k|of; ul/Psf] 5 .
References:
MJ Kraak & Ormeling, 2003, Cartography: Visualization of Geospatial Data.
R.de.(ed.) 2004, Principle of Geographic Information System, 3rd Edition, ITC Education Text Book Series.
Wietske Bijker (ed.) 2004, Principle of Remote Sensing, 3rd Edition, ITC Education Text Book Series.
CBS, 2003, Population Monograph of Nepal, Volume I
CBS, 1995, Population Monograph of Nepal
UN, Department of Economics and Social walefare Statistics Division: Hand Book for Census Management for
Population and Housing Census, New York, 2001
UN, Department of Economics and Social walefare Statistics Division: Hand Book on geographic information
system and digital mapping, New York, 2000
Sankhya Bivag, 2015 BS, Nepal Ko Naksha ( Thum / Praganna ma Bivajit Janagana Jillaharu)
SD and CBS Nepal, The Population and Socio-Economic Atlas of Nepal, 2004
http://www.kartoweb.itc.nl
Stan Openshaw, 1995, Census User's Hand Book.
http://www.cbs.gov.np
51
&M k|ZgfjnL th'{df
(Questionnaires Design)
!= k|f/De
k|ZgfjnL s'g} klg cWoog cg';Gwfgsf] dxTjk"0f{ ljlw xf] . lglZrt p2]Zo xfl;n ug{sf nflu ;Da4 ;/f]sf/jfnfsf
cledt ;+sng ug{ k|ZgfjnL tof/ ul/Psf] x'G5 . cWoog ug]{ ljifox?;Fu ;DalGwt s'g} s'/fsf] ;d;dflos ultljlw, k|j[lt,
cj:yf nufot cGo cfjZos ;"rgf tyf tYo ;+sngsf nflu tof/ ul/Psf] Ps jf ;f]eGbf a9L k|Zg jf lh1f;fx?sf]
;d"xnfO{ k|ZgfjnLsf] ?kdf a'lemG5 . log} k|Zg Pj+d\ lh1f;fx?sf] th'{df k|ZgfjnL th'{df xf] . Dictionary of Statistical
Terms df k|ZgjnLnfO{ o;/L kl/eflift ul/Psf] 5 M– ‘It as a ‘group or sequence of questions designed to elicit
information upon a subject, or sequence of subject from an informant.’ cWoog cg';Gwfgsf] clt dxTjk"0f{ kf6f]sf]
?kdf k|ZgfjnL th'{dfnfO{ lnOG5 . s'g} klg u0fgf tyf ;j]{If0f ;+rfng ug{ k|ZgfjnLsf] th'{df ug'{kb{5 .
1
lgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
52
#= k|ZgfjnL th'{dfsf p2]Zox?
k|ZgfjnL th'{dfsf] d"n ;f/ eg]sf] ;/n / :ki6 k|Zgn] e/kbf]{ / ljZj;gLo tYof+s pknAw x'G5 eGg] xf] . k|ZgfjnL
th'{df d'Vo?kn] b'O{ p2]Zo xfl;n ug{sf nflu ul/G5 . klxnf], ;s];Dd k|Zgx?sf] hjfkm pko'Qm / ;xL cfpF5 eGg] ljZjf;sf
cfwf/df k|ZgfjnL th'{df ul/Psf] x'G5 . h;n] ubf{ k|To'Q/ b/ (Response Rate) pRr x'g] ;f]r /x]sf] x'G5 . bf];|f], e/kbf]{ /
;fdlos ;"rgf tyf tYof+s pknAw x'G5 eGg] clek|fon] k|+ZgfjnL lgdf{0f ul/Psf] x'G5 .
Principles of
Content & Wording & Types & forms Sequencing
1 Wording purpose of language of questions
question
Classification of
Questionnaire data or
Questionnaire administration personal
information
Categorization
Testing goodness
of data
Coding
Principles of
2 Measurement
Scales & Scaling
Appearance of questionnaire
Reliability & Validity
Length of questionnaire
General “Getup”
3
Introduction of respondents
2
k|ZgfjnL th'{dfsf d"ne"t tLg l;4fGt Research Methods for Business: A Skill-Building Approach, JOHN WILEY &
SONS
53
aGb ;+/lrt k|ZgM o:tf] k|Zgdf pQ/bftfnfO{ b'O{ jf ;f]eGbf a9L pQ/x?sf] ljsNk jf k"j{lgwf{l/t pQ/x? lbOG5 / ;f]xL
ljsNkx?dWo] cfkm"nfO{ ;xL nfu]sf] pQ/ 5fG5g\ . pQ/bftfnfO{ lbOPsf] pQ/ 5fGg afWofTds x'G5 . o:tf] k|Zgaf6 pQ/ 5fGg
l56f] / ;lhnf] x'g], pQ/ 5fGg lzlIft / clzlIft pQ/bftf b'a}nfO{ vf;} km/s gkg]{, sf]l8+u, /]s8{ / ljZn]if0f ug{ ;lhnf] x'g],
;do / nfut sd nfUg], sDKo'6/ k|ljli6 ;lhnf] x'g] cflb kmfObf x'G5 . o;sf a]kmfObfx?df lglZrt ul/Psf] ljsNkx?af6
dfq pQ/ 5fGg'kg]{ x'gfn] lgisif{ ;f]r]h:tf] gx'g;Sg] ;Defjgf /xG5 . aGb ;+/lrt k|Zgx?nfO{ d'Votof rf/ k|sf/n] x]g{
;lsG5 .
s= ljsNkx?sf] ;"rL (Choice of Categories)
k|Zgdf b'O{j6f dfq ljsNkx?dWo] jf ;f]eGbf a9L ljsNkx?dWo] Pp6f 5gf]6 ug{ lbOPsf] x'G5 . cyf{t PseGbf a9L ljsNkx?
;d]t 5gf]6 ug{ ;lsg] k|Zgx? u/L tLg k|sf/n] k|Zgx? th'{df ug{ ;lsG5 . h:t}MM k|Zg …cÚ / …cfÚ df b'O{ pQ/ jf ;f]eGbf
a9L pQ/dWo] Psdf ;xdlt nufpg'kb{5 eg] k|Zg …OÚ df Ps jf ;f]eGbf a9L pQ/df ;xdlt hgfpFg ;lsG5 .
v= nfOs6{ dfkg (Likert Style Scale): k|Zgsf] pQ/ ;xdltsf] dfkgsf nflu k|of]u ul/g] 9fFrfnfO{ nfOs6{ dfkg tl/sf
elgG5 . s|d}a4;Fu ;xdltsf] :t/ lbPsf] x'G5 pQm ;xdltdWo] Psdf pQ/bftfn] ;xdlt hgpg'kb{5 . h:t}M
u= km/skgf dfkg (Differential Scale) : b'O{ ljkl/t zAbjLrdf pQ/bftfn] cfkm"nfO{ ;fGble{s nfu]sf] Ps ljGb'df ;xdlt
hgfpF5 . o;n] zAbsf] lbzf / ;3gtfsf] af]w u/fpF5 .
pQ/bftfaf6 pknAw pQ/x?df OR5f tyf pko'Qmtfsf] cfwf/df k|yd, låtLo / t[tLonfO{ s|dzM !, @ / # u/L >]0fLs|d ul/G5
. o; ljlwdf a9Ldf !) j6feGbf a9L pQ/x? /fVg' pko'Qm dflgb}g . h:t}M
54
v'nf ;+/lrt k|Zg
o:tf] k|Zgdf k|foM s] jf lsg jf s:tf] eGg] zAbsf] k|of]u ul/Psf] x'G5 . v'nf k|Zgdf pQ/bftfnfO{ cfkm\g} df}lns pQ/ lbg
k|f]T;fxg ul/G5 . pQ/ n]Vgsf nflu k|z:t :yfg 5'6\ofOPsf] x'G5 . aGb ;+/lrt k|Zgdf h:tf] k"j{lgwf{l/t pQ/x? jf
pQ/x?sf] ljsNk lbOPsf] x'b}g . o:tf] k|Zgdf pQ/bftfnfO{ cfkm\gf] OR5f /fVg aGb]h nufOb}g t/ pQ/ k|ZgeGbf aflx/ hfg
yfNof] eg] cGtjf{tfsf/n] lgoGq0f ug{;Sb5 . o:tf] k|Zgsf] dxTjk"0f{ kmfObf eg]sf] cWoogstf{n] g;f]r]sf] jf cg'dfg ug{
g;s]sf] / ;"Id pQ/ cfFpg] ;Defjgf a9L x'G5 . v'nf k|Zgsf klg cfkm\g} ;Ldfx? 5g\ . pQ/ ;lhn};+u tflnsfdf k|:t't /
tYof+sLo ljZn]if0f ;lhn} ug{ ;lsb}g . k|fKt pQ/x? cWoog u/L k'gM sf]l8+u ug'{kg]{ x'g'sf] ;fy} ;do / vr{ a9L nfUg] x'G5 .
sd ah]6 5'6\ofOsf] cj:yfdf o:tf] k|Zg :jLsfo{ x'b}g . v'nf k|Zgdf ljZn]if0f / JofVof JolQmlkR5} km/s x'g] ePsf]n] o;nfO{
Tolt w]/} k|of]udf NofOb}g .
pbfx/0f, tkfO{sf] pd]/ slt eof] < ============aif{
v'nf k|Zgsf th'{df ug]{ ljleGg tl/sfx? 5g\ . tLdWo] d'Vo?kdf k|of]u x'g] tl/sfx? lgDg /x]sf 5g\ .
s= v'nf k|Zg c;+/lrt tl/sfn] ljleGg lsl;daf6 pQ/ cfpg]+ x'G5 . h:t}M ætkfO{n] u|fdL0f ljsf; eGg] ljifodf lsg l8u|L
xfl;n ug{ nfUg' ePsf]<Æ eGg] k|Zgdf ljleGg lsl;daf6 clgolGqt pQ/ cfpg;S5 eg] 5f]6f] Ps zAbdf klg cfpg;S5 .
v= pQ/bftfnfO{ ck"0f{ jfSo k|:t't ul/G5 / k"0f{ jfSo agfpg cfu|x ul/G5 . h:t}M ætkfO{ ljut aif{df tnjdf ePsf] j[l4n]
lgs} v';L / xlif{t x'g'x'GYof] slxn] <<<<<Æ
@= k|Zgx?sf] ;Gbe{ ;do
k|Zgx?sf ;Gbe{ ;donfO{ Ps cy{df cfwf/ ;do (Base Period) klg elgG5 . ;Gbe{ ;don] ;dosf] cjlwnfO{ hgfpF5 h:t}M
lbg, xKtf, dlxgf, aif{, h'g cjlwsf] tYof+s ;+sng ul/G5 . k|ZgfjnL th'{df ubf{ ;do ;Ldf cToGt dxTjk"0f{ x'G5 . ;Gbe{
;do;DaGwL uNtLx?n] tYof+ssf] cfwf/e"t tYof+s Pj+ ;"rgfdf km/s kl/df0f NofOlbG5 . nfdf] ;do;Dd ;+em]/ lbOPsf
pQ/x? c;fGble{s ;d]t x'g;Sg] x'G5g\ . ;fGble{s ;dodf b'O{ ;dojLr ;Lldt ul/Psf] x'g'kb{5 . cyf{t z'? / cGt
;doljGb' tf]lsPsf] x'g'kb{5 . tkfO{sf] kl/jf/sf] hDdf aflif{s cfDbfgL slt 5 < oxfF ;Gbe{ ;do eg]sf] ljut Ps aif{leqdf
kl/jf/n] hDdf slt cfDbfgL ub{5 eGg] x'G5 . o;af6 s] :ki6 x'G5 eg] x/]s k|Zgsf] ;Gbe{ ;do tf]lsPsf] x'g'kb{5 . s'g
cjlwsf] tYof+s ;sng ug]{ eGg] laifo :ki6 x'g'kb{5 . gqeg] k|Zgdf Ps aif{sf] cfDbfgL ;f]Wg] ;f]r agfPsf] ePtfklg
pQ/bftfn] Ps lbgsf] jf xKtfsf] jf dfl;s cfDbfgL atfpg] ;Defjgf x'G5 .
#= k|ZgfjnLdf zAb ;+/rgf
k|Zg tof/ ubf{ efiff / zAbsf] rog cToGt dxTjk"0f{ dflgG5 . ;/n / :ki6;+u a'em\g] u/L ul/Psf] k|Zgn] pQ/bftfnfO{
hafkm lbg k|]l/t / k|f]T;flxt ub{5 . k|Zgdf zAb rog tyf k|ZgfjnL lgdf{0fdf Ps k"0f{ / ;fdlos k|Zg th'{dfsf nflu s]xL
lgodx? tn pNn]v ul/Psf] 5 .
!= 5f]6f] / ;/n jfSo M k|Zgx? cfb/k"j{s -dw'/ efiffdf_ ;f]lwPsf] x'g'kb{5 . ;/n, :ki6 / 5f]6f] x'[g'kb{5 . 5f]6f] / ;/n
jfSon] k|ZgnfO{ ;lhnf] kfb{5 . nfdf] jf hl6n jfSon] pQ/bftfnfO{ låljwfdf kfb{5 . ;j{dfGo l;4fGt of] 5 ls b'O{ jf
;f]eGbf a9L jfSox? hf]8]/ k|Zgx? agfpg' x'b}g . To:tf k|Zg jf jfSox?nfO{ ;s];Dd b'O{ jf ;f]eGbf a9L k|Zg jf jfSodf
kl/jt{g ug'{kb{5 . hl6n -nfdf] / eb\bf_ k|Zg ePdf pQ/x? unt 7fFpdf /]s8{ x'g;Sb5g\ . h;n] ubf{ pQ/bftfsf] pQ/ lbg]
?lr ;d]t x/fO;s]sf] x'g;S5 . k|Zgx? :ki6 / ;/n ePdf ;+slnt tYof+s klg z'4 x'g] / logLx?sf] ljZn]if0faf6 plrt
lgisif{df k'Ug / plrt lg0f{o lng ;lsG5 . k|Zg 3'dfp/f] / nfdf] ePdf pQ/bftf cn\dlng uO{ unt pQ/ cfpg;Sg]
;Defjgf x'G5 . log} cfwf/df ul/Psf] tYof+sLo ljZn]if0fn] unt lg0f{onfO{ :jLsfb{5 .
k|Zgsf] ;xL hafkm lngsf nflu xfd|f] h:tf] ax'eflifs b]zdf ljleGg efiffdf k|ZgfjnL tof/ ug{ ;lsG5 . pQm
sfo{sf] nflu If]qLo efiffx? af]Ng / n]Vg ;Sg] JolQmsf] cfjZostf kb{5 .
@= Ps k|Zg ;f]Wg] M k|Zg lgdf{0f ubf{ Pp6f k|Zgdf b'O{ jf ;f]eGbf a9L pQ/ cfpg] k|sf/n] agfpg'x+'b}g . h:t}M tkfO{sf]
3/df ufO{j:t' / s'v'/fx? 5g< o:tf] k|ZgnfO{ b'Oj6f h:t}M klxnf] k|Zg, tkfO{sf] 3/df ufO{j:t' 5 < bf];|f] k|Zg, tkfO{sf] 3/df
s'v'/f 5 < kl/0ft ug'{kb{5 . s] tkfO{sf] sDkgLdf k]G;g / :jf:Yo jLdf ;'ljwf pknAw 5 < olb sDkgLdf Pp6f dfq ;'ljwf
/x]5 eg] pQ/bftfnfO{ 5 jf 5}g eGg] ;Sg] cj:yf /x+b}g . To;}n] o:tf ljifodf b'O{j6f k|Zg agfO{ k|ZgfjnLdf /fVg'kb{5 .
55
#= gsf/fTds k|ZgM ;s];Dd k|Zg lgdf{0f ubf{ gsf/fTds tl/sfn] ug'{x'+b}g . h:t}M ;fgf] ;d"xdf cWofkg u/fpg'
lgod;+ut 5}g < eGg] k|Zgsf] ;6\6fdf ;fgf] ;d"xdf cWofkg ul/g' plrt x'G5 < egL k|Zg tof/ ug'{ plrt x'G5 . To;}u/L
bf]xf]/f] gsf/fTds k|Zg ;d]t th'{df ug'{x+'b}g . h:t}M tkfO{sf] ljrf/df of] /fd|f] ljrf/ xf]Og ls ljBfyL{x?n] u[xsfo{ ;dod}
;dfKt ug'{x'+b}g . o:tf] k|Zgsf] hafkm ug{ ;lhnf] 5}g o;n] unt pQ/nfO{ lgDTofpF5 .
$= :ki6 / k"0f{M k|Zg lgdf{0f ubf{ jfSo k"0f{ / :ki6 x'g'kb{5 . cy{ gnfUg] jf bf]xf]/f] cy{ nfUg] k|Zg ;f]Wg'x+'b}g . h:t}M
tkfO{ hflu/ vfg'x'G5< oxfF s:tf] hflu/ eGg] :ki6 5}g . ;/sf/L hflu/ xf] ls lghL ;+:yfx?df jf pBf]udf xf] :ki6 x'g'kb{5 .
To;}u/L k|Zg k"0f{ x'g'kb{5 . h:t}M tkfO{ k|foMh;f] lj/f6gu/ hfg'x'G5 < sf] ;6\6fdf tkfO{ dlxgfdf slt k6s lj/f6gu/
hfg'x'G5 eGg] k|Zg ug'{kb{5 . h;n] ubf{ 7f]; pQ/ k|fKt x'g'sf ;fy} tYof+sLo ljZn]if0f ug{ ;d]t ;lhnf] x'G5 . To:t}M tkfO{sf]
cfDbfgL slt 5 < eGg] k|Zgdf pQ/bftfn] xKtf jf dlxgf jf aflif{s cfDbfgL s] ;f]w]sf] eGg] cGof]n x'G5 . To:t} JolQmsf]
cfDbfgL xf] ls kl/jf/sf] cfDbfgL xf] :ki6 x'b}g .
%= 1fgsf] ;'lglZrttfM k|Zg tof/ ubf{ s'g:t/sf] pQ/bftf xf] klxn] g} Plsg x'g'kb{5 . ;f]Wg nfluPsf] k|Zgsf] af/]df
pQ/bftfnfO{ hfgsf/L 5 eGg] ;'lglZrt x'g'kb{5 . h:t}M æs]Gb|Lo tYof+s ljefun] /fli6«o hgu0fgfsf] sfo{ ;+rfng ub{5 <
k|zf;g ;'wf/ cfof]un] l;kmfl/; u/]sf ljifox? tkfO{nfO{ s:tf] nfU5 < oL k|Zgx?sf] af/]df pQ/ lbg;Sg] JolQmn] pQm
ljifodf s]xL hfgsf/L 5 eGg] s'/fdf :ki6 x'g' cfjZos 5 . pQ/bftfsf] IfdtfeGbf aflx/ uP/ k|Zgx? tof/ ug'{x'b}g .
^= lj:t[t >+[vnfM k|ZgfjnL >[vnfa4 x'g'kb{5 . cgfjZos k|Zgx? g/fvL l;nl;n]af/ tl/sfn] kl5Nnf] k|Zgsf] ;DaGw
;se/ cufl8sf] k|Zg;+u ;DalGwt x'g'kb{5 . k|Zgx?sf] pQ/ s|; r]s ug{ ;lsg] vfnsf] k|Zgx?sf] klg lgdf{0f ug{ ;lsG5 .
k|Zgx?nfO{ ljleGg ;DalGwt If]qdf ljefhg u/L ;f]sf] ;d]t s|da4 / l;nl;n]af/;Fun] ldnfpg'kb{5 . l;nl;n]af/ tl/sfn]
k|Zgx? lgdf{0f gePdf pQ/bftfnfO{ pQ/ lbg c;lhnf] x'g'sf] ;fy} ;do ;d]t a9L nfUg] x'G5 .
&= ;+j]bgzLn tyf cfklthgsM cfklQhgs / ;+j]bgzLn k|Zgx? ug'{x'+b}g . h;n] pQ/bftfsf] dfgl;s, wfld{s,
;fDk|bflos tyf cGo ;fdflhs efjgfdf 7]; k'Ug;Sb5 . ;+j]bgzLn laifodf ;To tYo hjfkm lng' lgs} sl7g sfo{ xf] .
o;sf nflu k"0f{?kdf ;Lw} k|Zg g;f]wL ck|ToIf pkfosf] k|of]u ug'{kb{5 . o:tf ljlwx? Rff/ k|sf/af6 ;DkGg ug{ ;lsG5 . tL
casual approach, numbered card approach, everybody approach / other people approach x'g\ . h:t}M æafnaRrfnfO{
;'/lIft /fVg 8fFsf tyf ljb|f]xLx?nfO{ s] u/L tx nufpg ;lsG5 <Æ eGg] k|Zg /fVg Tolt pko'Qm x'+b}g . o:tf] k|ZgnfO{
ck|ToIf?kdf s'g} Ps ljlwsf] k|of]u u/L /fVg ;lsG5 . Casual approach df dflysf] k|ZgnfO{ ;/n efiffdf ck|ToIf?kdf k|Zg
ul/G5 . Numbered card approach df Ps jf ;f]eGbf a9L sf8{df pQ/x? lbOG5 . tL pQ/x?dWo] pko'Qm pQ/ 5fGg
nufOG5 . Everybody approach df xfdL ;a}nfO{ yfxf ePsf] ljifo g} xf], s] tkfO{ o;df ;xdt x'g'x'G5 eGg] ljrf/ /flvG5 .
Other people approach df c? JolQmx?sf] xjfnf lbP/ pQ/bftfnfO{ k|Zg ul/G5 . h:t}M o; j8fsf cWoIfn] eg]sf]
æafnaRrfnfO{ ;'/lIft /fVg 8fFsf tyf ljb|f]xLx?nfO{ tx nufpg'k5{ < s] pQm egfO 7Ls xf] <
*= lgb]{zgfTds tyf k"jf{u|fxLM k|ZgfjnL th'{df ubf{ jfSonfO{ lgb]{zgfTds tyf k"jf{u|fxL?kdf k|:t't ug'{x'b}g . o:tf]
k|Zgn] pQ/ s] cfpg] eGg] s'/fnfO{ clu|d ;dy{g ub{5 . h;n] ubf{ jf:tljs / ;To tYo pQ/ cfpgaf6 xtf]T;flxt ub{5 .
h:t}M lgb]{zgfTds k|ZgM æ8fS6/x?sf] egfOdf r'/f]6 vfg]sf] glhs a:of] eg] p;nfO{ klg kmf]S;f]sf] /f]u nfUg] ;Defjgf a9L
x'G5 <Æ o:tf] k|Zgdf 8fS6/n] eg]sf] tYonfO{ ;a} ljZjf; ug{] x'gfn] …xf]Ú eGg] pQ/ a9L cfpg] ;Defjgf x'G5 . To;}u/L
k"jf{u|fxL k|ZgdfM ætkfO{n] r'/f]6 lng] ug'{ePsf] 5}g, xf]Og <Æ eGg] k|Zgdf g} k"jf{u|fxL eP/ ;f]lwPsf] x'bfF r'/f]6 glng] u/]sf]
s'/fnfO{ pQ/bftfn] ;dy{g ub{5g\ . To;}u/L ætkfO{sf] 3/df % j6f s'v'/f 5g\ xf]Og / <Æ eg]/ ;f]Wbf olb s'v'/f % eGbf a9L
ePtfklg Tolt g} xf] eGg] pQ/ cfpg;S5 .
$= k|Zgx?sf] k|jfx
k|Zgx? s|da4 tl/sfn] /rgf ug'{kb{5 . cl3Nnf] k|Zg;Fu kl5Nnf] k|Zgsf] ;DaGw :yflkt ePsf] x'g'kb{5 . k|Zgx?
ljleGg ljifo;Fu ;DalGwt x'G5g\ . h:t}M hg;f+lVos, JolQmut, kfl/jfl/s . o;cGtu{t klg lzIff, :jf:Yo, s[lif, pBf]u,
ckf+utf, jftfj/0f, ;fdflhs ;'/Iff cflb x'G5g\ . o;sf/0fn] k|ZgfjnL th'{df ubf{ k|Zgx?sf] ljleGg ;d"xx? agfO{ tof/ ug'{
plrt x'G5 . Ps} lsl;dsf k|Zgx? Ps} ;d"xdf kg]{u/L th'{df ul/Psf] k|ZgfjnLn] pQ/bftfnfO{ hafkm lbg ;lhnf] x'g'sf ;fy}
k|To'Q/ b/ ;d]t pRr x'G5 . Ps} vfnsf k|Zgx?nfO{ Ps} :yfgdf s|d};Fu /fv]df k|ZgfjnLsf] cfsf/ /fd|f] b]lvG5 / pQ/bftf
;d]t pQ/ lbg cfslif{t x'G5g\ .
56
k|Zgx?sf] >[+vnf tof/ ug{sf nflu tLg d'Vo ljifodf Wofg lbg cfjZos b]lvG5 . tL x'g\ k|Zgsf] z'?jft, k|Zgsf] k|jfx
/ k|Zgsf] ljljwtf . k|Zgx?sf] s|da4tf jf l;nl;n]af/sf] klg k|ZgfjnL th'{dfdf dxTj x'G5 . s'g k|Zg cl3 jf kl5 /fVg]
eGg] ljifo k|ZgfjnL th'{df ubf{ cToGt Wofg lbg'kg]{ ljifo xf] . hl6n, gldNbf tyf k|ltzf]wk"0f{ k|Zg eP k|ZgfjnLsf] cGtdf
/fVg' plrt x'G5 . o;sf s]xL ;fdfGo lgodx? 5g\ .
s= k|Zgx? ;fwf/0faf6 ljlzi6tkm{ pGd'v x'b} uPsf] x'g'kb{5 .
v= k|Zgx? ;lhnf] k|sf/af6 hl6n / dxTjk"0f{tkm{ a9\g'kb{5 .
u= k|Zgx? tYodf cfwfl/t x'b} cg'dflgt t/ jf:tljstftkm{ pGd'v x'b} uPsf] x'g'kb{5 .
3= k|Zgx? aGb ;+/lrtaf6 z'? x'g'kb{5 .
ª= k|Zgx? d'Vo ljifo;Fu ;DalGwt k|Zgx?af6 z'? ug'{kb{5 .
r= k|Zgx? hg;f+lVos / JolQmut ljifox?af6 z'? ug'{x'b}g .
%= k|ZgfjnLsf] cfsf/
k|ZgfjnL slt ;+Vofdf slt nfdf] x'g'kb{5 eGg] ;j{dfGo l;4fGt 5}g . o;nfO{ pQ/bftfsf] :t/ tyf k|sf/;+u e/kg]{ ljifosf]
?kdf ;d]t lnOG5 . h:t}M u0fgf tyf ;j]{If0fsf] vfsf tof/ ubf{ g} s:tf pQ/bftfx? ;dfj]z x'G5g eGg] Plsg ul/Psf]
x'G5 . ;fwf/0ftof 5f]6f / ;/n k|ZgfjnLx?n] k|To'Q/ b/ pRr lbG5 eg] nfdf / hl6n k|ZgfjnLx?n] k|To'Q/ b/ sd lbG5 .
kSs} klg !) j6f / %) j6f k|Zgx? ePsf] b'O{ cnu k|ZgfjnLaf6 tYof+s ;+sng ul/Pdf !) j6f k|Zgx? /flvPsf] cWoog
cg';Gwfgdf k|Zgx? k"0f{?kdf el/g] b/ / k|To'Q/ b/ pRr x'G5 . tyflk ;a} cWoog cg';Gwfg tyf ;j]{If0fx?df nfdf]
k|ZgfjnLn] k|To'Q/ b/df c;/ kfb]{g eGg] s'/fdf s]xL cWoog cg';Gwfg tyf ;j]{If0fx?n] b]vfPsf 5g\ . lsgls k|ZgfjnLsf]
cfsf/eGbf o;df k|of]u ul/Psf] ;"rL / laifodf e/kg]{ x'G5 . pQ/bftfsf] nflu rf;f] / dgkg]{ laifo /x]5 eg] k|To'Q/ b/
pRr x'G5 eg] o;sf] km/s ePdf k|To'Q/ b/ Go"g x'g' :jfefljs x'ghfG5 .
^= k"j{k/LIf0f
k|ZgfjnL th'{df eO;s]kl5 To;nfO{ a9L k|efjsf/L Pjd\ k|of]ufTds jgfpgsf nflu k|Zgx? lkmN8:t/df hfFr ul/G5 .
k|ZgfjnL hfFrdf k|ZgfjnL;Fu ;DalGwt ;Lldt JolQmnfO{ ;f]lwG5 . o; hfFrdf zAb jf jfSox?sf] rog, k|Zgx?sf]
l;nl;n]af/ cyf{t k|jfx, km8\sf] dfg]{ lgb{]zg nufot k|ZgfjnLdf ePsf sl7gfOx?sf] af/]df cWoog ul/G5 . v'nf tyf aGb
k|Zgx?af6 pQ/bftfnfO{ x'g;Sg] sl7gfO jf c:ki6tf ;d]t hfgsf/L lnOG5 . k|ZgfjnLdf x'g;Sg] uNtLx?nfO{ jf klxrfg
ul/Psf uNtLx?nfO{ l6kf]6 ul/G5 . ;f]xL k[i7kf]if0fsf cfwf/df k|ZgfjnLnfO{ clGtd ?k lbOG5 . o; r/0fnfO{ k|ZgfjnLsf]
u'0f:t/ hfFrsf] r/0fsf] ?kdf ;d]t lnOG5 . k"j{k/LIf0f lgDg r/0fdf ;DkGg ul/G5 M
s= k|To]s k|Zgsf] u'0f:t/ Plsg ug'{kb{5 .
v= e/kbf]{ / u'0f:t/Lo hafkm pQ/bftfjf6 gcfPdf k|ZgfjnL kl/:s[t ug'{kb{5 .
u= pQm kl/:s[t k|ZgfjnLnfO{ k'gMk/LIf0f u/L ljutdf ul/Psf] k/LIf0f / o;jf6 pknlJw eP gePsf] Plsg u/L k|ZgfjnLnfO{
clGtd ?k lbg'kb{5 .
&= kfOn6 ;j]{If0f
;j]{If0f cyf{t u0fgf ;~rfng ug{'cufj} kfOn6 u0fgf ;~rfng ug'{kb{5 . lsgeg] u0fgf cyf{t ;j]{If0f z'? u/]kl5
k|efasf/L?kdf ;~rfng x'G5 ls x'b}g eGg] lglZrt ug'{kb{5 . kfOn6 hfFraf6 k|ZgfjnL lnP/ lkmN8df jf JolQmnfO{ ;f]Wbf
slt ;do lnG5, k|Zgx? :ki6 eP gePsf], lgb]{zgx? :ki6 eP gePsf], pQ/bftfnfO{ pQ/ lbg c;lhnf] eP gePsf],
pQ/bftfn] lbOPsf] dxTjk"0f{ pQ/ ;dfj]z eP gePsf], k|ZgfjnLsf] cfsf/ / ;+/rgf 7Ls eP gePsf] tyf cGo dxTjk"0f{
;'emfj k|fKt ePdf ;f]nfO{ lgb]{lzsfdf pNn]v ug'{kb{5 .
kfOn6 u0fgfdf u0fgf jf ;j]{If0f ug{ nfluPsf] If]q jf JolQm jf ;d"xsf] ;fgf] lx:;f lnP/ ul/G5 . o;df s] slt gd"gf lng]
eGg] s'g} lgod gePtfklg u0fgf jf ;j]{If0f ug{ nfluPsf] gd"gfsf] % b]lv !) k|ltzt;Dd gd"gf lnO{ k|Zgx? ;f]lwG5 . tyflk
o;af6 k|fKt glthfx? clGtd kl/0ffddf ;dfj]z eg] ul/b}g .
57
*= k|Zg /]s8{
k|ZgfjnL th'{df ubf{ b'O{ k|Zgx?sf] jLrdf vfnL :yfg kof{Kt 5f]8\g'kb{5 tfls tYof+s ;+snsn] :ki6;Fu pQ/ /]s8{ ug{ ;sf];\
. tYof+s ;+snsn] :ki6;Fu xtf/ gu/L pQ/bftfn] lbPsf] hafkm x'jx' k|ZgfjnLdf ptf/ ug'{kb{5 . pQ/bftfn] lbPsf] pQ/nfO{
tf]8df]8 ug'{x'b}g . tYof+s ;+snsn] k|ZgfjnL lgb]{lzsfnfO{ /fd|f];Fu cWoog u/L ;f]df lbOPsf] lgb]{zgadf]lhd x/]s k|Zgsf]
pQ/ ptf/ ug'{kb{5 . lgb]{lzsfdf ax'pQ/ lbg ;lsg] k|Zg elgPsf]df PseGbf a9L pQ/df uf]nf] lrGx jf 7Ls lrGx lbg] jf
lbOPsf sf]7fx?df lrGx lbg] s] xf] :ki6;Fu k|Zgdf v'Ng'kb{5 . gqeg] Pp6f dfq pQ/ n]Vg'kg]{ :yfgdf b'O{ :yfgdf lrGx
nufpg] / b'O{ jf ;f]eGbf a9L :yfgdf lrGx nufpg'kg]{df Pp6f :yfgdf lrGx nufpg] ;Defjgf x'G5 .
Pp6f k|Zgjf6 csf]{ k|Zgdf k|j]z ubf{ km8\sf] df/L jLrsf] k|Zg g;f]wL ;f]eGbf kl5sf] k|Zg ;f]Wg'kg]{ eP jf jLrsf] k|Zg
c;fGble{s eP km8\sf] dfg]{ :ki6 lgb]{zg k|Zgdf g} lbg'kb{5 .
(= k|ZgfjnLsf] clGtd ?k
k|ZgfjnLsf] aflx/L :j?kn] klg ;j]{If0fdf dxTj /fVb5 . k|Zgstf{nfO{ k|Zg ;f]Wg c;lhnf] x'g] k|sf/n] km/d]6 tof/ ug'{x'+b}g .
k|ZgfjnLnfO{ lstfjsf] cfsf/df cyjf v'nf kfgfsf] ?kdf ;d]t /fVg ;lsG5 . tYof+s ;+sns tyf tYof+s k|ljli6sf] lx;fjn]
;d]t ;lhnf] / :ki6 kmf/fd agfpg' pko'Qm x'G5 . kmf/fdsf] vfnL :yfgnfO{ ;d]t ;b'kof]u ug{ ;lsG5 . h:t}M k|ZgfjnLsf]
5]p5]p cyf{t dfly / tnsf] efudf lgb]{zgx? /fVg ;lsG5 . cIf/sf] cfsf/, k|sf/ / /+u s:tf] k|sf/sf] /fVbf cfsif{0fo'Qm
x'G5 ;f] ;d]tnfO{ Wofg lbg ;lsG5 .
!)= k|ZgfjnLsf] 5kfO{
k|ZgfjnLnfO{ clGtd?k lbO;s]kl5 5kfO{sf] nflu tof/ x'G5 . slt k|ZgfjnL 5kfO{ ug]{ eGg] ljifo u0fgf cyf{t ;j]{If0fdf slt
OsfOdf u0fgf jf ;j]{If0f ul/g] xf] ;f] ;+Vofdf v]/ hfg] / yk x'g;Sg] cg'dfg u/L s]xL k|ltzt yk kmf/fdx? 5kfO{ ug'{kb{5 .
k|ZgfjnLsf] clGtd ?k tof/ eO;s]kl5 lstfjsf] cfsf/ jf v'nf kfgfsf] ?kdf k|ZgfjnL 5fKg] xf] ;f]nfO{ klg 5kfO{sf] cfwf/
agfpg'kb{5 . To:t} kfOn6 u0fgfdf ;d]t k|of]u x'g] k|ZgfjnLnfO{ ;f]df ;dfj]z u/fpg'kb{5 .
lgisif{
/fd|f];Fu Wofg lbP/ tof/ ul/Psf] k|Zgn] ;j]{If0f tyf u0fgfnfO{ ;kmn t'NofpF5 . k|ZgfjnL th'{dfsf ;j{dfGo l;4fGt
5}gg\ tyflk cWoog cg';Gwfgstf{n] ;j]{If0f tyf u0fgfx?df k|ZgfjnL th'{df ubf{ k|Zgsf lsl;d / 9fFrf, k|Zgx?sf] ;Gbe{
;do, zAbfjnL rog, cy{;lxtsf] s|da4tf, k|ZgfjnLsf] cfsf/, k|ZgfjnLsf] k"j{k/LIf0f, k|ZgfjnLsf] kfOn6 ;j]{If0f, k|Zg
/]s8{, k|ZgfjnLsf] clGtd ?k / k|ZgfjnLsf] 5kfO{ cflb ljifodf Wofg k'¥ofpg'kb{5 . oL ;Dk"0f{ ljifodf Wofg lbO{ tof/
ul/Psf] k|ZgfjnLn] dfq} cWoog cg';Gwfg, u0fgf tyf ;j]{If0fsf p2]Zox? xfl;n ug{;Sb5 . k|ZgfjnL tof/ ubf{ k|Zgstf{,
pQ/bftf, tYof+s k|ljli6, kl/0ffdsf] tflnsLs/0f, ljZn]if0f cflb sfo{df ;+nUg JolQmnfO{ ;xh x'G5 eGg] s'/fdf ljZj:t x'g'
kb{5 .
;Gbe{ ;fdu|L
1. John Wiley & Sons, Research Methods for Business: A Skill-Building Approach, New York Chichester
Brisbane Toronto Singapore.
2. Crawford, I. M. (1990) Marketing Research Centre for Agricultural Marketing Training in Eastern and
Southern Africa. Harare Zimbabwe.
3. Sudman, S. and Bradburn, N. M. (1973), Asking Questions, PP. 208 – 28.
4. Wai-Ching Leung, How to design a questionnaire.
5. D. J. Casley & D. A. Lury (1987) : Data Collection in Developing Countries, Clarendon Press. Oxford.
58
*M tYof+s ;+sng (DATA COLLECTION)
∗
1fg]Gb| jh|frfo{
tYof+s ;+sng sfo{ tYof+sLo ;j]{If0f tyf u0fgfsf] ;jf{lws dxTjk"0f{ kIf xf] h:fsf] dfWodaf6 ;j]{If0f tyf
u0fgfsf] p2]Zocg'?k rflxPsf tYof+s tyf ;"rgfx? ;+sng ul/G5 . cWoog cg';Gwfgsf] of]hgf tyf sfof{Gjogdf
tYof+s ;+sng sfo{ Ps dxTjk"0f{ kIf xf] . tYof+s ;+sng ;txL, ck"/f] jf c:ki6 ePdf o;n] tYof+s k|zf]wgnfO{ cToGt
hl6n agfpg'sf ;fy} cg';Gwfg k|ltj]bgx? u'0f:t/xLg x'ghfG5 . To;}n], x/]s ;j]{If0f jf u0fgfdf pko'Qm tYof+s ;+sngsf
pkfox? tyf ;f]xLcg'?k ;fdu|Lx?sf] ljsf; Pj+ To;sf] k6s k6s k/LIf0f klg cTofjZos x'G5 .
tYof+s ;+sng ug'{k"j{ lkmN8 ;+u7g tyf lkmN8 sd{rf/Lx?sf] nflu tflndsf] Joj:yf, tYof+s ;+sng ug]{ ljlwx?sf] 5gf}6
ug'kg]{ x'G5 h;sf] jf/]df lj:t[t?kdf tn 5nkmn ul/g]5 .
s'g} lglZrt cjlwsf] nflu tYof+s ;+sng k|of]hgfy{ tby{?kdf klg lkmN8 ;+u7g v8f ug{ ;lsG5 . a[xt tyf cfjlws
lsl;dsf] sfo{ k|s[ltsf] sf/0fn] ubf{ u0fgfx? tby{?kdf To;/L v8f ul/Psf] lkmN8 ;f+u7lgs ;+/rgfcGtu{t ;+rfng ul/g]
ul/G5 . h:t}M x/]s !)÷!) jif{df ;+rfng ul/g] hgu0fgf tyf s[lif u0fgf h:tf sfo{x?df k|To]s lhNnfdf u0fgf cjlwe/sf]
nflu lhNnf hg÷+s[lif u0fgf sfof{no, Onfsf sfof{nox? u7g u/L cfjZos dfqfdf hgzlQmx? h:t} – hgu0fgf
clws[t, ;'kl/j]Ifsx?, u0fsx? tyf cGo sd{rf/Lx? lgo'lQm u/L tL sd{rf/Lx?sf] nflu pko'Qm tflnd;d]t ;+rfng u/L
lkmN8 sfo{x? ;+rfng ul/g] ul/G5 . To:t}, s'g} lglZrt ;j]{If0f ;+rfngsf] nflu ljz]if lsl;dsf] lkmN8 ;+/rgf klg :yfkgf
ug{ ;lsG5 . s]Gb|Lo tYof+s ljefuaf6 ;+rfng ul/g] hLjg:t/ ;j]{If0fdf sDKo'6/ ck/]6/, u0fsx?, ;'kl/j]Ifs;lxtsf] Ps
lkmN8 ;d"x agfO{ cfjZos ;j]{If0f pks/0fx? h:t} Nofk6k, tf}ndfks oGq tyf k|ZgfjnLx?;lxt tYof+s ;+sng sfo{sf]
nlfu lkmN8df v6fpg] sfo{ ul/G5 .
Ps k6s ul/g] ;j]{If0fdf g} k"0f{ ;+t'i6 x'g] lsl;dsf] lkmN8 ;+u7gdfkm{t tYof+s ;+sng ug{ Psbd d'lZsn x'G5 .
tYof+s ;+sng;DjGwL of]hgfjWb?kdf lbOg] pko'Qm tflnddfkm{t tof/ ul/Psf bIf tyf s'zn sd{rf/Lx? / ltgLx?sf]
tYof+s ;+sng ;DjGwL nfdf] cg'ejaf6 dfq ljZj;gLo tYof+s ;+sng ug{ ;lsG5 .
lkmN8 ;+u7gdf b'O{ yl/sf sd{rf/Lx? – :yfoL tyf c:yfoL÷s/f/nfO{ kl/rfng ug{;S5g\ . 7"nf] ;+Vofdf /xg] t/
5f]6f] ;dosf] nflu sfd ug]{ c:yfoL sd{rf/Lx?n] lkmN8 ;+u7gdf sfd ;DkGg ug{sf] nflu 7"nf] of]ubfg k'–ofO/x]sf] x'G5 eg]
sd ;+Vofdf x'g] :yfoL sd{rf/Lx?n] ;j]{If0fdf g]t[Tj, ;+u7g tyf lg/Gt/tf lbPsf] x'G5 .
To;}n] x/]s tYof+s;+u ;DjWb sfof{nox?n] :yfoL?kdf lkmN8 ;+u7g;DjGwL s]xL Joj:yf ug'{ cfjZos 5 . ljljw
ljwfsf] ;j]{If0fdf jf lg/Gt/?kdf ;+rfng ug'{kg]{ tYof+sLo cfof]hgfx? /x]sf] cj:yfdf pQm cfjZostf cem a9L x'g] b]lvG5 .
tYof+ssf] clwstd k|of]u gx'g] sfof{nox?df klg ;'kl/j]Ifsx? tyf kof{Kt dfqfdf cg'ejL u0fsx? -
h;nfO{ cfjZostfg';f/ ;Dks{ u/L lkmN8df kl/rfng ug{ ;lsG5_ ;d]t ;dfj]z u/L sDtLdf Pp6f ;fgf] lkmN8 ;d"xsf]
cfjZostf /xg] lj1x?sf] syg klg 5 . ;j]{If0fdf k|of]u x'g] lkmN8 ;+u7gsf] Pp6f gd"gf tn k|:t't ul/Psf] 5 .
∗
tYofÍ clws[t, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
59
Steering Committee
Project Coordinator
Team Supervisors
Enumerators
Respondents
k|Zgf]Q/, cGtjf{tf{ cEof; -tn aS;df x]g'{;\_hfFr cflb lqmofsnfkdfkm{t k|lzIffyL{x?sf] ;lqmo ;xeflutfdf ;+rflnt tflnd
a9L k|efasf/L x'G5 . k|jrg ljlw (Lecture Method) dfq k|of]u u/L k|bfg ul/Psf] tflnd t'ngfTds?kdf sd k|efasf/L
x'G5 . k|lzIffyL{x?df tflndsf] cjlwdf x'g;Sg] Psf]xf]/f] jftfj/0fnfO{ x6fpg /]sl8{Ë, :nfO8, km\nLkrf6{, tyf rnlrq h:tf
>Job[Zox?sf] k|of]u a9L k|efasf/L x'g] dfq geO{ o;n] k|lzIffyL{x?df ;j]{If0fk|lt yk pT;'stf klg hufpF5 .
tflnd ;fdu|Lx?nfO{ of]hgfaWb tl/sfn] tof/ kfl/Pg eg] tflnd xNnfdf kl/0ft eO{ lgik|efjL x'g;S5 .
;j]{If0f tyf u0fgfdf tYof+s ;+sngfy{ ljleGg r/0fx?df tflndsf] ;+rfng ul/G5 . ;j]{If0f tyf u0fgfsf] cfsf/ tyf
hl6ntfcg'?k klxnf clws[tx?sf] tflnd, To;kl5 lkmN8 ;'kl/j]Ifsx?sf] tflnd / cGTodf u0fsx?sf] tflnd ;+rfng
ug]{ k|rng 5 . klxnf] r/0fsf] tflnddf ;xefuL clws[tx?nfO{ bf];|f] r/0fsf] lkmN8 ;'kl/j]Ifssf] tflnddf k|lzIfssf] ?kdf /
bf];|f] r/0fdf ;xefuL ;'kl/j]Ifsx?nfO{ t];|f] r/0fsf] u0fs tflnddf k|lzIfssf] ?kdf kl/rfng ubf{ clws[t
tyf ;'kl/j]Ifsx?n] tflnddfkm{t ;j]{If0fdf k|of]u x'g] k|ZgfjnL;DjGwL ljljw kIfx?;+u kl/lrt x'g] cj;/ k|fKt
ug{ ;Sg]5g\ . ;fy}, k|lzIfssf] ?kdf sfd ubf{ ;j]{If0fdf hfg] u0fsx?sf] bIftf jf/]df k"jf{g'dfg ug{ / kl5
lkmN8sfo{df ;'kl/j]If0f ug{ klg ;lhnf] x'G5 . t/ ;fgf] cfsf/sf] ;j]{If0fdf k6s k6s tflnd
gu/fO{ ;+o'Qm?kdf ;j]{If0f;DjGwL hfgsf/Ld"ns sIff (Orientation Class) dfq ;+rfng ug]{ k|rng klg 5 .
k|ZgfjnL eg]{;DjGwL cem a9L 7f];, Jojxfl/s 1fg lbnfpg] p2]Zon] ljleGg If]qx?df uO{ k|of]ufTds 1fg lbnfpg]
sIffx?sf] ;+rfng ug'{ tflndsf] csf]{ dxTjk"0f{ kIf xf] . k|of]ufTds cEof;sf] nflu 5flgg] To:tf If]qx? oyf;Dej ;j]{If0f
tyf u0fgf ;"rLdf gk/]sf x'g'k5{ . o;/L If]qdf g} uO{ u0fgfsf] k"jf{Eof; ubf{ If]qsf] kl/l:yltsf] oyfy{ 1fg x'g'sf] ;fy} u0fgf
sfo{df cfOkg]{ Jojxfl/s ;d:ofx?sf] k"j{;"rgf k|fKt x'G5Ù h;n] u0fgf sfo{ ;~rfng ug{ lkmN8 sd{rf/Lx?nfO{ lgs} d2t
k'U5 . tYof+s ;+sngfy{ lkmN8 sfo{sf] nflu lbOg] tflnd ljleGg lsl;dsf x'G5g\ . h:t}M ;d"x sIff, cGtjf{tf{ cEof;, cWoog
-lgb]{lzsf, k|ZgfjnL tyf cGo sfuhftx?_, k'gtf{huL tflnd, k|lt:yfkg tflnd cflb .
60
cEof;M cGtjf{tf{ tflnd
lnlvt cEof; (Written Test)M tkfO{sf] ;d"xnfO{ lgwf{/0f u/]sf] Pp6f ;j]{If0fsf] tYof+s ;+sng sfo{ yfngL ug'{k"j{ cfkm"n]
pQ/bftfnfO{ lbg] cfkm\gf] / ;j]{If0fsf] kl/ro n]Vg';\ . Pp6f ;fgf] ;d"x e]nf u/fO{ pk/f]Qmfg';f/sf] kl/ro lbg';\ / To;df
c? ;'wf/sf] nflu cGo JolQmx?sf] ;'emfj ;+sng ug{'xf];\ . tL ;'emfjx?sf] cfwf/df csf]{ kl/ro tof/ ug'{xf];\ .
df]s cGtjf{tf{ (Mock Interview)M 5 hgf ;xefuLx?nfO{ df]s cGtjf{tf{sf] nflu 5gf}6 ug'{xf];\ . tLghgfn] :jf:Yo rf}sLsf
sd{rf/Lx?sf] ?kdf cGtjf{tf lng] JolQmsf] e"ldsf lgefpg] / tLghgfn] ljut 5 dlxgfleqdf ;'Ts]/L ePsf dlxnfx?sf] e"ldsf
lgefpg] lhDdf lbg'xf];\ . cGtjf{tf{stf{nfO{ ljBdfg a9\bf] c;'/lIft k|;'lt cEof;sf] sf/0f kQf nufpg eGg'xf];\ . ;xhstf{n] k|To]s
cfdfnfO{ pgLx?n] lgefpg'kg]{ km/s km/s e"ldsfjf/]df eGg'xf];\ . tLghgf cGtjf{tf{stf{jfx]s ;j} ;xefuLx?n] tL e"ldsfx?sf]
jf/]df klxnf g} yfxf kfpg]5 t/ cGtjf{tf{stf{x?n] cGtjf{tf{dfkm{t tL e"ldsfx? kQf nufpg'kg]{5 .
tLgj6f cGtjf{tf{x?df ePsf] cGtlqm{ofnfO{ glhsaf6 lgofNg'xf];\ . cGtjf{tf{ ;lsgf;fy cGtjf{tf{ lng] JolQmsf] ;f]rfO / Ifdtfsf]
jf/]df 5f]6s/Ldf 5nkmn ug'{xf];\ . k|To]s cGtjf{tfsf] /fd|f] kIfnfO{ s]nfpg] k|of; ug'{xf];\ / ;fy} ;xL / k"0f{ ;"rgf k|flKtsf] nflu
s;/L cGtjf{tf{nfO{ ;'wf/ ug{;lsG5 eGg] ;DjGwL cfjZos ;'emfjx? lbg'xf];\ .
;fFRr}sf] cGtjf{tf{ (Real Interview)M dflysf] df]s cGtjf{tf{df h:t} cj k|lzIffyL{x?;+u ;DjlGwt ljifodf ;fFRr}
cGtjf{tf{ cfof]hgf ug'{xf];\ -h:t}M lsg ltgLx?n] o; ;j]{If0fdf u0fs eP/ sfd ug{ tof/ eP_ .
• tYof+s ;+sng ug'{k"j{ ;j]{If0f jf u0fgf ug]{ If]q / pQ/bftf;DaGwL k"j{hfgsf/L /fVg] oyf;Dej k|oTg ug'{k5{ .
To;}n], tYof+s ;+sng;DjGwL lkmN8 sfo{ z'? ug'{k"j{ ;DjlGwt 7fFpsf] e|d0f u/L :yfgLo k|ltli7t
JolQmx?;Fu ;Dks{ /fvL cfjZos hfgsf/L lng'k5{ . ;j]{If0fsf sfo{df vl6g] sd{rf/Lx?nfO{ cfjZos ;xof]u
ug]{ cg'/f]w;lxtsf] ;DjlGwt sfof{nosf] cflwsfl/s kq klg ;fydf lnP/ hfFbf lgs} ;xof]u x'G5 . ;fy}, u0fsx?n]
cfkm\gf] kl/ro kq klg ;fydf af]s]/ nUg'k5{ .
• cfkm" sfd ug]{ If]qsf] gS;f pknJw u/fPsf] ePdf To;sf] ;d"xut cWoog / gS;f pknJw gePdf
To;sf] ;;{tL{ v];|f tof/ ug'{sf ;fy} lkmN8 e|d0fsf] cfwf/df k'/fgf] gS;fnfO{ cBfjlws ug'{k5{ . ;fy},
tYof+s ;+sng sfo{sf] z'?jft sxfFaf6 ubf{ lkmN8sfo{nfO{ ;xh?kdf ;DkGg ug{ ;lsG5 To;sf] lgSof}{n ug{ klg
gS;fsf] pkof]u ug{ ;lsG5 . s'g} pQ/bftf g5'6'g / gbf]xf]l/pg eGg] p2]Zosf ;fy gS;fdfkm{t cf–cfkm\gf] sfo{If]q
5'6ofpg' cfjZos x'G5 .
• tf]lsPsf] ;do;Ldfleq} tYof+s ;+sng sfo{ ;DkGg ug'{kg]{ ePsf]n] cGtjf{tf{sf] nflu lglZrt b}lgs nIo;lxtsf]
sfo{ tflnsf agfpg'k5{ .
• lkmN8 sfo{df s'g} lsl;dsf] ;d:ofx? cfPdf ;DjlGwt ;'kl/j]IfsnfO{ s;/L e]6\g] ;f]sf] lgSof}{n lkmN8df
hfg'k"j{ g} ;'kl/j]Ifs / clws[tnfO{ e]6L lgwf{/0f ug'{ >]o:s/ x'G5 . ;DjlGwt ;j} ;'kl/j]Ifs tyf
clws[tx?nfO{ ;Dks{ ug]{ dfWod ljz]ifu/L kmf]g÷df]afOn g+j/ l6k]/ ;'/lIft;fy cfkm";+u nUg'k5{ .
• pQ/bftfsf] 3/ b}nf]df uP/ tYof+s ;+sng ug'{kg]{ ePsf]n] pgLx? e]6 x'g] ;do ljrf/ u/]/ k'Ug'k5{ . o;sf] nflu
ljxfg jf a]n'sf jf ljbfsf] lbgdf klg lkmN8df v6\g tof/ x'g'k5{ .
61
• lkmN8df hfg'k"j{ k|ZgfjnLdf plNnlvt zAbfjnLx? / k|Zgx? /fd|f];+u cfkm}n] a'em]/ dfq hfg'k5{ . cGoyf cGtjf{tfsf]
qmddf w]/} sl7gfOx? em]Ng'kg]{ x'G5 .
• cGtjf{tf{sf] nflu lkmN8df hfg'k"j{ tYof+s ;+sngsf] nflu cfjZos ;fdu|Lx? -k|ZgfjnLx?, snd tyf
cGo ;DjlGwt cf}hf/x?_ sf] oyf]lrt Joj:yf ug'{sf] ;fy} tL ;fdu|Lx? b'?:t ePsf] gePsf] hfFRg'k5{ h;n]
ubf{ lkmN8 sfo{df ;fdu|Lsf] sf/0fn] s'g} lsl;dsf] cj/f]w gxf];\ .
• lkmN8 sfo{sf] nflu 5gf}6 If]q w]/} 6f9f eO{ cfkm\gf] jf;:yfgaf6 b}lgs cfjthfjt ug{ ;Dej gePdf ofqf, vfgf
tyf jf;sf] nflu cfjZos /sdsf] Joj:yf u/]/ dfq lkmN8df hfg'k5{ . To;sf cltl/Qm, lkmN8 sfo{ ug]{ If]q /
j:g'kg]{ ;Defljt cjlwnfO{ ljrf/ u/L emf]nf, Hofs]6, l:nlkª Jofu, 6r{nfO6 tyf cTofjZos cf}ifwLx? af]s]/
hfg'k5{ .
*=$=! k|zf;lgs clen]vaf6 tYof+s ;+sng (Data Collection from Administrative Records)
x/]s ;/sf/L tyf u}/ ;/sf/L sfof{nox?df b}lgs k|zf;lgs sfo{sf] l;nl;nfdf jf lgoldt gLlt, sfo{qmd jf cfof]hgfx?
nfu" ug]{ l;nl;nfdf pTkfbg x'g] tYof+sx? g} k|zf;lgs tYof+s xf] . To:tf k|zf;lgs clen]vx?af6 ;lhnf] / ;:tf] tl/sfn]
e/kbf]{ tYof+s ;+sng ug{ ;lsG5 . o; ljlwaf6 tYof+s ;+sng ubf{ k|zf;lgs clen]vdf pknJw ePsf] tYof+sx?
dfq ;+sng ug]{ ePsf]n] tYof+s ;+sng sfo{ l56f], 5l/tf] / ;:tf] dfq geO{ sfof{nox?df x/]s jif{sf] tYof+s pknJw x'g]
ePsf]n] ultljlwx?sf] k|s[lt (Trend) cWoog ug{ klg ;lhnf] x'G5 . h:t}M gu/kflnsfsf] gS;f kf; u/]sf] nutaf6 pQm
gu/kflnsfdf s] s:tf k|s[ltsf 3/x? lgdf{0f eO/x]sf 5g\ / lgdf{0f If]qdf nufgL s:tf] b]lvG5 ;f]sf] cWoog ;lhn}
ug{ ;lsG5 . To:t}, k|x/L k|efu sfof{nox?af6 pknJw x'g] ck/fw, b'\3{6gf / b'Jo{;gLsf tYof+sn] To; If]qdf nfu"
cf}ifwsf] ;du| k|of]u l:ylt, b'3{6gfsf] ;+Vof tyf ;du| ;'/Iff Joj:yfsf] cWoog ug{ ;xh x'G5 .
t/ k|zf;lgs clen]vaf6 tYof+s ;+sng ubf{ cfkm"n] vf]h]sf tYof+sx? pknJw gx'g;S5 . ;DalGwt sfof{nosf] cfjZostf
adf]lhd clen]v /flvg] x'Fbf cWoog cg';Gwfgn] dfu] hlt tYof+s pknAw gx'g] dfq geO{ pknAw tYof+sx? ck"/f]
/ ;j]{If0fsf] ;DjGwdf c;fGble{s klg x'g;S5 . ;fy}, sfof{nosf sltko clen]vx? uf]Ko /xg] x'gfn] ;a} k|zf;lgs
clen]vx? ;lhn} ;a}nfO{ pknAw x'G5 eGg] klg x'Fb}g . t}klg k|zf;lgs clen]vaf6 k|foM b}lgs?kdf pTkfbg x'g] k|zf;lgs
tYof+sx?sf] ;xL tyf PsLs[t?kdf pkof]u u/L ljsf;sf ;"rsx? pTkfbg ug{;s]df w]/} sd nufgLdf l56f] / ljZj;gLo
tYof+s ;+sng ug{;lsg] s'/fdf b"O{dt xF'b}g .
*=$=@ :jo+ eg'{kg]{ k|ZgfjnLdfkm{t tYof+s ;+sng (Data Collection from Self Administered Questionnaire)
:jo+ eg'{kg]{ cyf{t lnlvt k|ZgfjnLdfkm{t tYof+s ;+sng ubf{ pQ/bftfn] cfkm'nfO{ pknAw u/fPsf] k|ZgfjnLsf] lnlvt hjfkm
lbOG5 . of] ljlw ljz]iftM lzlIft tyf Jo:t ;dfhdf ;j]{If0f ug'{kbf{ a9L nfebfos x'G5 . ;fy}, s'g} sfo{qmd jf tflndsf]
62
d"Nof+sg jf k|efjsfl/tf dfkg ug{ klg of] ljlw pkof]uL 5 . ljleGg tl/sf ckgfO{ of] ljlwaf6 tYof+s ;+sng ug{ ;lsG5 .
h:t}M
• k|ZgfjnL s;/L eg]{ eGg] ;DaGwL :ki6 lgb]{zg;lxt x'nfsdfkm{t k|ZgfjnL k7fO{ x'nfsdfkm{t g} el/Psf] k|ZgfjnL
lkmtf{ k7fpg cg'/f]w ug]{ . o:tf] cj:yfdf ;fwf/0ftof k|ZgfjnL lkmtf{ k7fpg yk x'nfs l6s6 gnfUff];\ eg]/ x'nfs
l6s6;lxtsf] Pp6f vfnL vfd klg k|ZgfjnL;+u} k7fPsf] x'G5 .
• ;+k"0f{ jf s]xL pQ/bftfx?nfO{ e]nf u/fO{ df}lvs jf lnlvt lgb]{zgx? lbO{ k|ZgfjnLx? eg{ nufpg] .
• x/]s pQ/bftfnfO{ k|ZgfjnLx? 3/}df k'–ofpg] / k|ZgfjnL el/;s]kl5 lng hfg] .
pQ/bftfx? ;a} lzlIft ePsf] cj:yfdf dfq of] ljlwaf6 tYof+s ;+sng ug{ ;Dej x'G5 . cGoyf of] ljlwaf6
tYof+s ;+sng ubf{ cg'Q/ x'g] ;Defjgf a9L x'G5 .
;xeflutfTds cjnf]sg (Participatory Observation)M o;df cjnf]sgstf{ :jo+n] cjnf]sg ug]{ kl/l:ylt ldnfO{ ;xefuL
ePsf] x'G5 . h:t}M cfkm\gf] xft efFlrP/ c:ktfndf egf{ ul/Psf] 8fS6/n] pQm c:ktfnsf] lj/fdL hfFr ug]{ tyf cGo
k|zf;lgs k|lqmofx?nfO{ cjnf]sg ubf{sf] l:ylt .
u}/–;xeflutfTds cjnf]sg (Non-Participatory Observation)M cjnf]sgstf{ cfkm} ;xefuL geO{ v'nf jf n's]/ s'g}
l:yltnfO{ cjnf]sg ug]{ .
cjnf]sg ljlwn] dfgj :jefj;DaGwL tYof+s ;+sng ubf{ k|ZgfjnL tyf cGtjf{tf{ ljlwaf6 eGbf a9L / ;xL tYof+s lbg;S5 .
cGtjf{tf{ tyf k|ZgfjnL ljlwdfkm{t ;+sng ul/Psf ljz]ifu/L ;+j]bgzLn ljifox? h:t}M b'Jo{;gL tyf nfu" cf}iflw;DaGwL
tYof+ssf] bf]xf]/f] hfFr ug{ klg cjnf]sg ljlw w]/} pko'Qm dflgG5 . h:t}M ;?jf /f]ux? -n]k|f];L, 6L=jL=, P8\;\_ nfu]sf
JolQmx?n] cfkm\gf ;fyLx?;+u Pp6} ;'O{ k|of]u u/]sf] jf gu/]sf] jf/]df cjnf]sg ljlwjf6 dfkg ug{;lsG5 .
dfgj :jefj cjnf]sg ljlw cWoog cg';Gwfgdf Pp6f dxTjk"0f{ kf6f] xf] t/ of] ljlw cToGt ;do nfUg] ePsf]n]
k|foh;f] ;fgf] ;j]{If0fdf dfq k|of]u ug]{ ul/G5 . j:t'x?df klg cjnf]sg ljlw k|of]u ug{ ;lsG5 . h:t}M s'g} 3/kl/jf/df
rkL{ ePsf] jf gePsf], rkL{nfO{ ;kmf /fv]sf]÷g/fv]sf] tYof+s ;+sng ubf{ cjnf]sg ljlw g} tYof+s ;+sng ug{] d'Vo ljlw
x'g;S5 .
olb sg} lglZrt kl/eflift :s]n k|of]u u/L cjnf]sg u/]df To;nfO{ dfkg (Measurement) elgG5 . dfkgdf k|foh;f]
cltl/Qm cf}hf/ jf ;fdu|Lsf] cfjZos x'G5 . pbfx/0fsf] nflu, s]Gb|Lo tYof+s ljefuaf6 ;+rfng ul/g] g]kfn
hLjg:t/ ;j]{If0fdf jRrfsf] tf}n gfKg tf}n dfks oGqsf] k|of]u ul/G5 eg] jfnL s6fg ;j]{If0fdf cfb|{tfsf] dfkgsf] nflu
DjfO:r/fOh/sf] k|of]u ul/G5 . To:t}, d]l8sn 8fS6/n] z/L/sf] tfkdfg -Hj/f]_] gfKg ydf]{ld6/ k|of]u ug]{u5{ .
ljleGg lsl;dsf tYof+s ;+sng ug]{ tl/sfx? / ltgsf kmfObf j]kmfObfx?sf] jf/]df 5nkmn ubf{ Ps tl/sfn]
csf]{ tl/sfnfO{ ;xof]u ul//x]sf] tYo :ki6 x'G5 . s'zntfk"j{s ul/Psf ljleGg tl/sfx?sf] ldl>t k|of]un] tYof+s ;+sng
sfo{ cem a9L u'0ffTds x'g;S5 / o;n] cWoogsf] laifonfO{ cem a9L lj:t[t?kdf a'em\g ;xof]u u5{ .
cg';Gwfgstf{n] k|foh;f] a9L nrsbf/ (High Degree of Flexibility) / sd nrsbf/ (Low Degree of Flexibility)
cg';Gwfg ljlwx?sf] ldl>t k|of]u ug]{ u5{ . a9L nrstf ePsf ljlwx? h:t}M v'nf k|Zgx? k|of]u u/L lnOg]
cGtjf{tf{x?, ;d"x s]lGb|t 5nkmnx? (Focus Group Discussions) / ;xeflutfTds cjnf]sg ljlw (Participatory
63
Observation Method), h;nfO{ u'0ffTds cg';Gwfg ljlw -Qualitative Research Techniques_ klg elgG5, tL ljlwx?sf]
k|of]u u/L k|foh;f] u'0ffTds tYof+sx?sf] ;+sng ul/G5 . lsg, s] / s;/L h:tf k|Zgx?af6 ;f]lwg] of] ljlwn] Ps
cfk;df ;DjlGwt ljifox?sf] klxrfg tyf vf]h u/L dfgj Jojxf/ -pTk|]/0ff, ljrf/, ;f]r_ jf/]df s'g} ;d:ofsf] k|s[lt, sf/0f
tyf o;sf] k|efjx?sf] uxgtd tYo jflx/ Nofpg ;xof]u u5{ .
kl/df0ffTds cg';Gwfg ljlw -Quantitative Research Technques_ df Jojl:yt k|ZgfjnLdfkm{t cg';Gwfgstf{n] k|Zgsf]
hjfkmnfO{ ljleGg ljwfdf ljeflht ug{ ;dy{ agfpF5 . k|Zgsf] hjfkmnfO{ ug]/ c+sdf JoQm ug{ ;lsG5 . slt, sltk6s
h:tf k|Zgdfkm{t ;f]lwg] of] ljlwdf k|foh;f] cWoog ug{ vf]h]sf] ljifosf] cfsf/, ljt/0f / s]xL
kIfx?aLrsf] ;DaGwnfO{ kl/df0fdf JoQm ul/G5 .
Pp6f l;+uf] ;j]{If0fdf k|foh;f] b'j} u'0ffTds / kl/df0ffTds cg';Gwfg ljlwx?sf] k|of]u ul/g] k|rng 5 .
pQ/bftf rfx] Tof] JolQmnfO{ xf];\ jf ;d"xnfO{ df}lvs?kdf k|Zgx? u/]/ tYof+s ;+sng
ug]{ ljlwnfO{ cGtjf{tf{ elgG5 . ;f]lwPsf k|Zgx?sf] hjfkm lnlvt?kdf l6Kg] -cGtjf{tf{sf] qmddf jf cGtjf{tf{ ;Sgf;fy_ jf
6]kdf /]sl8{ª ug]{ jf b'j}sf] ldl>t?k klg x'g;S5 . cGtjf{tf{df ;f]lwg] k|Zgx?sf] agf]6sf] cfwf/df
cGtjf{tf{nfO{ b'O{ lsl;dn] ;+rfng ug{ ;lsG5 .
*=$=%=! a9L nrstf ePsf] cGtjf{tf{ (Interview with High Degree of Flexibility)
cWoog ug{ vf]h]sf] laifoj:t'jf/]df cg';Gwfgstf{;+u w]/} sd k"j{hfgsf/L ePdf jf ljifoj:t' ;+j]bgzLn ePdf a9L nrstf
ePsf] cGtjf{tf{ ljlw pkof]uL x'G5 . ;fy}, cToGt ;+j]bgzLn ljifox? h:t}M nfu" cf}ifwsf] k|of]u, ljjfxcl3sf] of}g ;Dks{,
ue{lg/f]w;DaGwL lg0f{o cflb h:tfsf] cWoogsf] qmddf tYof+s ;+sng ug'{kbf{ ;fwf/0ftof cg';Gwfgstf{n] lglZrt
k|Zgx?eGbf klg ;+sng ug'{kg]{ ljifox?sf] ;"rL tof/ u/]sf] x'G5 . olb pQ/bftfn] hjfkm glbPsf] cj:yfdf ;f]Wg] yk
laifox?sf] ;"rL klg tof/ u/]sf] x'G5 . 5nkmnsf] axfjn] g} 5nkmnsf laifonfO{ lgwf{/0f u5{{ . o:tf] cj:yfdf cufl8 g}
5nkmn ul/;s]sf ljifox?df k'gM 5nkmn x'g] ;Defjgf klg x'G5 .
o; lsl;dsf] cGtjf{tf{sf] nflu tof/ ul/Psf] k|ZgfjnLsf] lglZrt agf]6 gx'g] / k|Zgx? klg v'nf lsl;dsf x'G5g\ . o:tf
k|Zgx? JolQmnfO{ cyjf ;d"xdf ;f]Wg ;lsG5 . ;d"xdf o:tf k|Zgx? ;f]w]/ tYof+s ;+sng ug]{ ljlwnfO{ ;d"xs]lGb|t 5nkmn -
Focus Group Discussion_ elgG5 . o; ljlwdf k|of]u ug]{ k|ZgfjnLsf] ;fdu|LnfO{ cGtjf{tf{ ufO8 jf cGtjf{tf{ tflnsf
eGg ;lsG5 .
;j]{If0f jf u0fgfdf ;f]lwg] k|Zgsf] ;+efljt hjfkm t'ngfTds?kdf k"jf{g'dfg ug{;lsg] jf pQ/bftfx?sf] ;+Vof a9L ePsf]
cj:yfdf sd nrstfsf] cGtjf{tf{ k|of]u ug]{ ul/G5 . o; ljlwdf k|of]u ug]{ k|ZgfjnLdf lglZrt k|Zgx? / To;sf ;+efljt
hjfkmx?nfO{ qmdjWb?kdf klxn] g} ljeflht ul/;s]sf] x'G5 cyf{t k|ZgfjnLdf k|foh;f] j:t'ut k|Zgx?sf] jfx'Notf x'G5 .
*=% cGtjf{tf{sf] qmddf Wofg lbg'kg]{ s'/fx? (Key Points to Consider during Interview)
cGtjf{tf{dfkm{t tYof+s ;+sng ug'{k"j{ pQ/bftfnfO{ gd|tfk"j{s cfkm\gf] kl/ro lbg'sf ;fy} ;j]{If0fsf] jf/]df 5f]6s/Ldf
hfgsf/L lbO{ cGtjf{tf{df nfUg] ;Defljt ;dosf] jf/]df hfgsf/L lbO{ pQm cjlwel/ ;j]{If0f;+u ;DjlGwt k|Zgx?sf] pQ/
lbO{ ;xof]u ug{ cg'/f]w ug'{k5{ . olb pQ/bftf;+u ljz]if sf/0fjz cfjZos ;do gePsf] oyfy{tf JoQm u/]df cGtjf{tf{sf]
nflu s'g lbg jf ;do pko'Qm x'g] xf] ;f]wL ;f]xL lbg jf ;do e]6\g] Joj:yf ldnfpg'k5{ . pQ/bftfsf] k"0f{ ;xof]u tyf
ljZjf;ljgf ;xL ;"rgf cyf{t tYof+s ;+sng ;Dej gx'g] oyfy{tfnfO{ dgg u/L pQ/bftfsf] dgf]efjcg'?k sfo{ ug'{kg]{ x'G5 .
pQ/bftfn] hjfkm lbg cfgfsfgL ug]{ k|d'v sf/0fx?dWo] ;j]{If0fsf] qmddf lbPsf] hjfkmsf] sf/0fn] eljiodf x'g;Sg] ;Defljt
64
vt/fsf] 8/ klg xf] . To;}n], ;+slnt tYof+sx?sf] uf]Kotf;DaGwL k|fjwfgjf/]df klg :ki6;fy hfgsf/L lbO{ pQm
eonfO{ x6fpg] k|of; ug'{ pko'Qm x'G5 . o;jfx]s u0fsn] cGtjf{tf{sf] qmddf lgDg a'Fbfx?nfO{ Wofg lbg' cfjZos b]lvG5 .
s_ u0fssf] Jojxf/ gd|, ldqjt tyf ;fdfGo x'g' cfjZos 5 h;n] ubf{ cGtjf{tf{el/ pQ/bftfn] cGtjf{tf{eGbf klg cfkm"n]
hfg]sf] s'/f Ps hgf kl/lrt JolQmnfO{ elg/x]sf] h:tf] dx;'; u/f];\ .
-v_ pQ/bftfn] lbPsf] ljj/0fx? cfkm"n] ;f]r] ljkl/t ePklg ;f]sf] tTsfn} k|ltjfb gu/L s'zntfk"j{s To:tf ljj/0fx?sf]
jf/]df k'gM bf]xf]¥ofP/ ;f]wL olsg ug'{k5{ .
-u_ tYof+s ;+sng sfo{df pQ/bftfn] cfkm\gf] Jo:ttfsf] jfjh't klg tkfO{nfO{ lbPsf] cd"No ;dosf] ;Ddfg u/L
5nkmnnfO{ ;DjlGwt ljifodf dfq s]lGb|t u/L cGtjf{tf{nfO{ pko'Qmfg';f/ ;DkGg ug'{k5{ . tfklg tkfO+{n] slxn]sfxLF dfgjLo
Jojxf/nfO{ Vofn u/L c;DalGwt ljifodf klg 5nkmn ug'{kg]{ x'g;Sb5 . t/ u0fsn]+ u0fgf sfo{sf] l;nl;nfdf
tYofÍ ;ª\sng ug{ vl6g' ePsf] s'/fnfO{ ;wF} x]Ssf /fvL s'zntfk"j{s jftf{nfknfO{ ;j]{If0fcg'?k k|ZgfjnLsf] qmddf
lg/Gt/tf lbg] k|of; ug'{k5{ .
-3_ k|Zgx? ;f]Wbf JolQmut k|efjaf6 k|Zgx?nfO{ hf]ufpgsf] nflu k|ZgfjnLdf n]lvPsf zAbx?nfO{ k9]/ ;f]Wg'k5{ . olb
pQ/bftfn] k|Zg ga'em]df yk k|Zgx? ;f]w]/ jf efj :ki6 x'g]u/L k|Zg a'emfpg'k5{ .
-8=_ s'g}klg k|Zgsf] pQ/ cfk"mnfO{ yfxf 5 eGg] k"jf{u|x g/fvL ;fdfGo lsl;d -t6:y efj_ n] pQ/bftfnfO{ g} k|Zg ;f]wL
k|ZgfjnL eg'{k5{ . To:t}, pQ/bftfn] lbPsf] hjfkmdf s'g} ;xdlt jf c;xdlt efjsf k|ltlqmofx? hgfpg x'Fb}g h;n]
ubf{ pQ/bftfnfO{ u0fsn] o:tf] lsl;dsf] hjfkm vf]lhPsf] eGg] efg xf];\ . To:t}, pQ/bftf;Fu slxNo} klg lgb]{zfTds k|Zgx?
(Leading Questions) ;f]Wg' x'Fb}g . h:t}M ætkfO{+x? lxGb' wd{ dfGg' x'G5 xf]Og /<Æ eGbf c? wd{ dfGg] kl/jf/n] klg æxf]Æ
eGg] ;+efjgf x'G5 . To:t} æof] 3/df tkfO{sf] kl/jf/ dfq a:5g\ xf]Og / <Æ eg]/ ;f]Wbf olb pgLx?sf cltl/Qm cGo kl/jf/
klg jl;/x]sf /x]5g\ eg] klg æxf]Æ eGg] ;+efjgf x'G5 .
-r_ u0fsdf Wofgk"j{s / w}o{k"j{s ;'Gg] / ;f]xLcg'?k k|ZgfjnL eg{] Ifdtf x'g' cTofjZos 5 . pQ/bftfn] cGtjf{tf{sf]
qmddf ;f]lwPsf] k|Zgsf] dfq hjfkm lbG5 eGg] xF'b}g . Ps} k6s w]/} k|Zgx?sf] pQ/ lbPsf] klg x'g;Sb5 .
-5_ s'g} k|Zgsf] ljz]if sf/0fjz pQ/bftf ;+lIfKt pQ/ lbg c;dy{ x'g ;Sb5g\ . o:tf] cj:yfdf pQ/ kfpg s'/f vf]tNg'
cfjZos x'G5 . o;/L pQ/nfO{ vf]tNbf -cGj]if0f ubf{_ pQ/bftfn] pQ/sf] k'li6 ug]{ / lbPsf pQ/ k5fl8 /x]sf dd{nfO{ k|i6
kfg]{ df}sf klg kfpF5g\ . k|Zg bf]xf]¥ofP/ k9\bf jf yk k|Zgx? h:t}M cGo s]xL 5'6]sf] 5 ls <, o;sf cGo sf/0f 5g\ ls <, o;
ljifodf cem k|i6 kfl/lbg' x'G5 ls <, c? klg s]xL 5 ls < ;f]Wbf cGj]if0f ug{ ;xfos x'g] u5{ .
-h_ k|ZgfjnLdf ;Dk"0f{ pQ/x? cGtjf{tf{s} qmddf eg'{xf];\ . s'g} k|Zg kl5 eg{sf nflu 5f8\g'eof] eg] tkfO{+n] lj;{g
klg ;Sg'x'g]5 .
-em_ cGtjf{tf{ ;dfKt ug'{cufl8 ;a} k|Zgx?sf] hjfkm 7Ls eP gePsf] hfFr ug'{xf];\ . cS;/, cGtjf{tf{ l;WofP/ l56f] lx8\g]
xtf/df tkfO{+n] k|Zg 5'6fP/ jf cw'/f] pQ/ lnP/ uNtL ug{;Sg] ;Defjgf x'G5 . o:tf uNtLnfO{ x6fpg tkfO{+n] pQ/ lnFbf
plrt ;do lbg'kb{5 / el/Psf k|ZgfjnL cGtjf{tf{ ;Sg'cufl8 Psk6s bf]xf]¥ofpg' klg clt h?/L x'G5 .
-7_ g]kfn jx'eflifs b]z ePsf] x'gfn] slxn]sfFxL k|Zgx?nfO{ :yfgLo efiffdf ;f]Wg'kg]{ x'G5 .
65
*=^ lkmN8 sfo{sf] u'0f lgoGq0f (Quality Control of the Field Work)
lkmN8 sfo{sf] u'0fnfO{ sfod ug{ tYof+s ;+sngsf] qmddf x'g;Sg] q'6Lx?nfO{ lgoGq0f ug'{kg]{ x'G5 . ;fwf/0ftof ;j]{If0fdf
b'O{ lsl;dsf] q'l6 x'g;S5 h;nfO{ rngrNtLsf] efiffdf e|df+z klg elgg] ul/G5 .
lkmN8 sfo{sf] u'0ffTdstf sfodsf] nflu u}/–5gf}6 e|df+z lgoGq0f ug{'kg]{ x'G5 h;sf] nflu lgDg a'Fbfx? Wofgdf /fVg'kg]{ x'G5 .
• u0fsx?n] tYof+s ;+sng ug'{k"j{ k|ZgfjnLdf plNnlvt k|Zgx? / tL k|Zgsf pkfb]otfnfO{ :ki6;+u a'em\g'k5{ .
To;sf] nflu u0fsn] tflnddf ;lqmo ;xefuL eO{ pknJw lgb]{lzsfdf n]lvPsf kl/efiff tyf cGo
aF'bfx?nfO{ /fd|f];+u a'em]sf] x'g'k5{ .
• k|ZgfjnL ;s];Dd d'Vo pQ/bftf÷3/d"nLaf6 g} e/fOg'kb{5 .
• u0fgf jf ;j]{If0f If]qsf] k"0f{ hfgsf/L lnP/ dfq tYof+s ;+sng ug'{k5{ h;n] ubf{ 5'6\g] jf bf]xf]l/g] ;d:ofaf6 d'Qm
x'g;S5 .
• k|Zgx? ;f]Wbf k|ZgfjnLdf pNn]v ePadf]lhd b'?:t ;f]Wg'k5{ . olb k|ZgfjnLdf pNn]v ePsf zJbfjnLx? /
rngrNtLdf tL zJbfjnLsf] cy{ km/s ePdf tL zAbsf] cy{ pbfx/0f;lxt JofVof ug'{k5{ . h:t}M hgu0fgfdf
k|of]ux'g] kl/jf/ zAb, g]kfn >dzlQm ;j]{If0fdf k|of]u x'g] /f]huf/ zAb, s[lif u0fgfdf k|of]u x'g] lsQf zAb ;fwf/0f
af]nrfndf k|of]u x'g] zJbeGbf km/s 5g\ .
• k|ZgfjnLx? xtf/ xtf/df eg'{ x'Fb}g h;n] ubf{ uNtL x'g] ;Defjgf a9L x'G5 .
• k|ZgfjnLx? el/;s]kl5 ;j} k|Zgx?sf] hjfkm b'?:t 5 5}g bf]xf]/f] hfFr ug'{k5{ . olb s'g} k|Zgsf] pQ/ gl6k]sf] eP
jf ga'em\g] eP km]l/ ;f]w]/ l6Kg'kg]{ x'G5 .
• cg'Q/nfO{ ;s];Dd sd ug]{ k|of; ug'{k5{ . -lj:t[t hfgsf/Lsf] nflusf] nflu tn k9\g'xf]nf_ .
oLjfx]s lkmN8 sfo{df tYof+s ;+sngsf] u'0fnfO{ kIfkft -Bias_ n] 7"nf] c;/ kfg{;S5 . kIfkftsf ;+efljt ;|f]tx? lgDgfg';f/
5g\ .
• pQ/bftf;Fu lgb]{zfTds k|Zgx? (Leading Questions) ;f]w]df tYo hjfkmsf] bfFhf]df csf]{ hjfkm vf]h]sf] efg x'g
uO{ ;+slnt tYof+s oyfy{eGbf k/ df]l8g;S5 . h:t}M tFkfO{sf] 3/df l6=eL= 5 lg xf]Og /< eg]/ ;f]Wbf hjfkm 5
egfpg vf]h] h:tf] x'g] / ;f]xLcg';f/ pQ/bftfx?n] hjfkm lbg;S5g\ .
• :t/Lo tf}nsf] PsfO jf oGqsf] k|of]u gu/L :yfgLo rng rNtLsf] PsfO jf oGq k|of]u ePdf tYof+s k|zf]wgsf]
qmddf låljwf eO{ tYof+ssf] u'0f x|f; x'g;S5 . h:t}M s[lif pTkfbgsf] tYof+s ;+sngsf] qmddf pTkfbgsf] PsfO
dfgf, kfyL eGbf lsnf] a9L pko'Qm x'g;S5 .
• pQ/bftfn] cGtjf{tf{sf] pkfb]otf ga'em]sf] v08df ;f]lwPsf k|Zgx?sf] ;xL hjfkm glbg;S5 . h:t}M dfbs
kbfy{;DaGwL ;j]{If0fsf] qmddf s'g} aRrfnfO{ tkfO{sf] a'jf slxn]sfFxL /S;L nfUg] u/L vfg'x'G5< egL k|Zg ubf{ xf]
eGg] hjfkm lbPdf cfkm\gf] a'jfsf] a]OHht x'g] 8/n] 9fF6]/ ævfg'x'GgÆ eGg] hjfkm lbg;S5 . o:tf] cj:yfdf pQm
k|Zg ;f]Wg'sf] d'Vo tfTko{ s] xf] eGg] oyfy{tf /fd|f];+u pQ/bftfnfO{ a'emfpg ;s]df ;TotYo aflx/
cfpg;Sg] ;+efjgf a9L x'G5 .
• pQ/bftfn] ;f]w]sf] k|Zgsf] hjfkm lj;]{/ cGbfhdf lbg] jf k|Zgsf] pQ/ glbg] cj:yf klg cfpg;S5
h;nfO{ :d/0fzlQm kIfkft (Memory Bias) klg elgG5 . h:tf]M sltko a'9fa'9LnfO{ pd]/ ;f]Wof] eg] cfkm\gf] pd]/
7\ofSs} olt jif{ eg]/ eGg ufx|f] x'g;S5 . o:tf] a]nfdf /fli6«o dxTjsf 7"nf 7"nf 36gf jf b'3{6gf
h:t}M !(() ;fnsf] e"sDk, @))& ;fnsf] k|hftGqsf] pbo ePsf] ldltsf] ;xof]udf ltgLx?sf] pd]/ cg'dfg
ug'{kg]{ x'G5 .
66
dflysf a'Fbfx?nfO{ /fd|/L Vofn u/L tYof+s ;+sng u/]df lkmN8 sfo{sf] u'0fdf a[lWb eO{ ;+slnt tYof+s cem a9L u'0f:t/Lo,
tYok/s tyf ljZj;gLo x'g;S5 .
cg'Q/ d'Votof tLg sf/0fn] x'G5 . cg'Q/ x'g] klxnf] d'Vo sf/0f u0fs :jo+ xf] . u0fsn] ;DjlGwt JolQmsf] 3/ vf]Hg g;Sg',
u0fssf] ?vf] :jefjsf sf/0f pQ/bftfn] ;xof]u gug'{, u0fsn] ;j]{If0f / k|ZgfjnLsf] jf/]df pQ/bftfnfO{ /fd|f];+u a'emfpg
g;Sg', ;xL tl/sfn] k|Zgx? g;f]Wg', d'Vo JolQm;+u g;f]wL cs}{ JolQm;+u ;f]Wg', lbOPsf] pQ/ u0fsn] ga'em\g', cGtjf{tf{
;lsPkl5 el/Psf] k|ZgfjnLx? bf]xf]–ofP/ hfFr gug'{ cflb ljljw sf/0fn] ;j]{If0f jf u0fgfsf] qmddf k"0f{ jf cf+lzs cg'Q/
x'g;S5 . t;y{ dflysf sf/0fx?nfO{ s]nfP/ ;fjwfgL ckgfO{ tYof+s ;+sng u/]/ cg'Q/nfO{ lgoGq0f ug{ ;lsG5 .
cg'Q/ x'g] bf];|f] d'Vo sf/0f pQ/bftf xf] . pQ/bftfn] ljljw sf/0fjz pQ/ lbg grfx]df cg'Q/ x'g;S5 . u0fgf jf ;j]{If0fdf
;f]lwg] k|ZgfjnLx? cToGt nfdf] tyf hl6n x'g], u0fsn] cGtjf{tf{ lng rfx]sf] ;do pQ/bftfnfO{ c;'ljwfhgs x'g], uf]klgotf
e+u x'g] 8/n] jf hjfkm lbO;s]kl5 x'g;Sg] ;+efljt ;/sf/L tyf sfg"gL k|lqmofx?sf] 8/n] cflb h:tf sf/0fx?n] pQ/bftfn]
;j]{If0fsf ;j} jf s]xL k|ZgfjnLx?sf] hjfkm lbg c:jLsf/ ug{;S5 . o:tf] cj:yfdf u0fsn] pQ/bftfn] hjfkm lbg grfx]sf]
d'Vo sf/0f a'emL To;nfO{ pko'Qm tl/sfn] lg/fs/0f u/]/ cg'Q/nfO{ lgoGq0f ug{;lsG5 . h:t}M cGtjf{tf{sf] ;do pQ/bftfnfO{
ckfos ePdf lghnfO{ kfos kg]{ ;do / lbgdf cGtjf{tf{ ug]{, hl6n k|Zgx?nfO{ ;/n 9+un] JofVof u/L pQm k|Zgsf]
dxTjnfO{ a'emfpg], ;+slnt tYof+sx? ;fd"lxs?kdf k|zf]lwt ePkl5 dfq k|sfzg x'g] tYonfO{ k|sfz kfl/lbg] u/]df
pQ/bftfsf] sf/0faf6 x'g;Sg] cg'Q/nfO{ w]/} xb;Dd lgoGq0f ug{;lsG5 .
cg'Q/ x'g] t];|f] sf/0f ;+of]ujz xf] . d'Vo pQ/bftf s'g} sf/0fjz lghsf] jf;:yfgdf ge]6\g] / ;+of]ujz ;j]{If0f cjlwel/ g}
e]6\g g;lsPdf cg'Q/ x'g;S5 . u0fgf cjlwe/ d'Vo pQ/bftf ;kl/jf/ st} uPdf o:tf] cj:yf l;h{gf x'g;S5 . o:tf]
cj:yfdf lgh jf lghsf] kl/jf/sf ;b:ox? e]6\g ;Dej gePdf lghsf] jf/]df pQ/ lbg;Sg] sf]xL pko'Qm 5/l5d]sLaf6
k|ZgfjnLx? e/]/ cg'Q/nfO{ lgoGq0f ug{ ;lsG5 . t/ To;sf] jf/]df s'g} klg lg0f{o lng u0fsn] cfkm\gf] ;'kl/j]Ifs jf
clws[t;+u ;/;Nnfx ug'{ cfjZos x'G5 .
• cfsif{s Pj+ ldqjt JolQmTj tyf gd|tf, cfb/efj, w}o{tf, nugzLntf / ldng;fl/tf h:tf u'0fx?sf ;fy x/]s
If]qsf JolQmx?;+u 3'nldn ug{;Sg] .
• ljz]ifu/L ;j]{If0f;+u ;DjlGwt ljifox? jf cGo s'g} ljrf/, dt jf l;WbfGtk|lt clt nufj jf 3[0ff gePsf] .
• lbOPsf lgb]{zgx? ;xhtfk"j{s kfngf ug{ / u/fpg;Sg] .
• uf]Kotf sfod ug{;Sg] .
• :yfgLo efiff, ;+:s[lt / If]qsf] pko'Qm 1fg ePsf] .
• gS;f cWoog ug{;Sg] .
• cltl/Qm ;do / cfjZos k/] ljbfsf] lbgdf klg sfd ug{;Sg] .
• ofqf ug{;Sg] .
67
dflysf u'0fx? ljBdfg /x]sf] jf g/x]sf] jf/] a'em\g lkmN8 sd{rf/Lx?sf] 5gf}6sf] nflu pko'Qm lnlvt k/LIff Pj+ cGtjf{tfsf]
Joj:yf ug{ ;lsG5 .
68
(M tYof°df e|df+zx¿
(Errors in Statistics)
!= kl/ro (Introduction)
tYofÍ ;Íng, ;fl/0fLs/0f / ljZn]if0fdf cfpg] e|df+zx¿nfO{ d'Vo u/]/ b'O{ efudf ljefhg ug{ ;lsG5 . ltgLx¿ lgDg
5g\ —
!= gd"gf 5gf]6sf e|df+zx¿ (Sampling Errors) /
@= gd"gf 5gf]6 afx]ssf e|df+zx¿ (Non-sampling Errors)
gd"gf 5gf]6sf] cfwf/df ul/Psf] ;j]{If0fdf gd"gf 5gf]6sf e|df+zx¿ (Sampling Errors) / gd"gf 5gf]6 afx]ssf
e|df+zx¿ (Non-sampling Errors) b'j} cfp5g\ eg] k"0f{ u0fgfsf] cfwf/df ul/Psf] ;j]{If0fdf gd"gf 5gf]6 afx]ssf e|df+zx¿
(Non-sampling Errors) dfq cfp5 .
•
tYofÍ clws[t, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu . -xfn dlxnf, afn aflnsf tyf ;dfh sNof0f d+qfnodf sfo{/t_
69
gcfO{ kIfkftk"0f{ x'G5 . ;fFof]lus gd"gf 5gf]6ljlw (Random Sampling) ckgfO{ gd"gf 5gf]6 u/]df of] e|df+z x6fpg
;lsG5 . pbfx/0fsf] nflu kl/jf/d"nL;Fu ;f]Wg] egL lg0f{o ul/Psf] k|ZgfjnLdf ck]Iffs[t glthfsf] nflu kl/jf/sf] cGo
JolQm;Fu ;f]4f 5gf]6ut e|df+z b]lvg;S5 .
5gf]6ljlweGbf afx]ssf ;a} sf/0faf6 pTkGg x'g] e|df+zx¿nfO{ gd"gf 5gf]6 afx]ssf e|df+zx¿ (Non-sampling
Error) elgG5 . of] e|df+z kl/of]hgfsf] tof/L, tYofÍ ;Íngb]lv lnP/ glthf k|sfzg ug]{ a]nf;Dd pTkGg x'g]ub{5 . of]
e|df+z k"0f{ u0fgf (Census) tyf gd"gf ;j]{If0f (Sample Survey) b'j}df x'g]ub{5 . o;sf/0f k"0f{ u0fgfdf gd"gf 5gf]6sf
e|df+zx¿ g/x]tfklg gd"gf 5gf]6 afx]ssf e|df+zx¿af6 c5'tf] /xg ;Sb}g . o;/L gd"gf ;j]{If0faf6 k|fKt glthfdf b'j}
k|sf/sf e|df+zx¿ (Sampling & Non-sampling Errors) /xG5g\ .
gd"gf 5gf]6 afx]ssf e|df+zx¿sf] c;/ gd"gf ;e]{If0feGbf k"0f{ u0fgfljlw (Census Survey) df a9L lrGtfhgs x'G5,
lsgeg] gd"gf ;j]{If0fdf of]Uo, k|lzlIft / cg'ejL JolQmx¿sf] lgo'lQm, /fd|f] ;'kl/j]If0f, kof{Kt ;|f]t / ;fwgsf] k|of]u ug{
;lsG5 . o;sf ;fy} k"0f{ ;j]{If0fdf eGbf sd dfqfdf cfFs8fx¿sf] k|zf]wg / ljZn]if0f ug{'kg]{ ePsf]n] klg gd"gf ;j]{If0fdf
gd"gf 5gf]6 afx]ssf e|df+zx¿ sd ug{;lsG5 .
dfly eg] h:t} gd"gf 5gf]6 e|df+z gd"gf ;+Vof j[l4 u/]/ 36fpg ;lsG5, t/ gd"gf ;+Vof j[l4 ubf{ gd"gf 5gf]6
afx]ssf e|df+zx¿ a9\b} hfG5g\ . elgG5, k"0f{ u0fgfdf /x]sf gd"gf 5gf]6 afx]ssf e|df+zx¿ gd"gf ;j]{If0fdf /x]sf gd"gf
5gf]6 e|df+z / gd"gf 5gf]6 afx]ssf e|df+zsf] hf]8eGbf a9L x'G5 . cfhef]ln gofF gofF k|ljlwsf] ljsf;n] gd"gf 5gf]6sf
e|df+zx¿ sd ug{ ;lsg] / glthfdf vf;} km/s gkg]{ ePsf]n] klg gd"gf ;j]{If0f ljlw a9L nf]slk|o x'Fb} uPsf] 5 .
cfsl:ds k|ltjrg e|df+z (Accidental Bias/Error) M d'Vou/]/ pQ/bftfn] cfsl:ds?kdf pQ/ lbbf k|Zg /fd|/L
ga'em]/ k|Zgsf] dd{ ljkl/tsf] pQ/ cfpg;S5 . o;df pQ/bftfsf] s'g} bf]if x'b}g . pQ/bftf ;j]{If0f / k|ZgfjnLk|lt
;sf/fTds x'bfFx'b} klg cfsl:ds?kdf pQ/ lb+bf e|df+z x'g;Sb5, o;}nfO{ cfsl:ds k|ltjrg e|df+z elgG5 .
k|lti7f ;DaGwL sf/0f (Prestige Issues) M pQ/bftf ;j]{If0f / k|ZgfjnLk|lt ;sf/fTds eP/, k|Zg /fd|/L a'em]/ klg
k|ZgnfO{ cfˆgf] k|lti7fsf] laifo 7fg]/ k|Zgsf] dd{ ljkl/tsf] pQ/ cyf{t ;fdflhs kl/j]zcg';f/ ;'xfpFbf] pQ/ lbg;S5 /
e|df+z x'ghfG5 . pbfx/0fsf] nflu kl/jf/ lgof]hgsf ;fwgsf] k|of]u, of}ghGo lqmofsnfk h:tf k|Zgx?sf] pQ/df pQ/bftfn]
k|lti7fsf] laifo 7fg]/ jf:tljs pQ/ glbg;S5 . o:t} cfDbfgL, vr{ / pkef]usf] k|Zgdf klg k|lti7fsf] laifo 7fg]/ jf:tljs
pQ/ glbg;S5 .
pQ/bftfsf] ?lr jf rfxgf (Self Interest) : pQ/bftf ;j]{If0f / k|ZgfjnLk|lt ;sf/fTds 5, k|Zg /fd|/L a'em]sf] 5 /
k|ZgnfO{ cfˆgf] k|lti7fsf] ljifo 7fg]sf] 5}g tyflk pQ/bftfsf] PskIfLo ;f]r / rfxgfsf sf/0fn] jf:tljs pQ/ glbg;S5 .
h:t}M tkfO{sf] kl/jf/df s] s] ;'ljwf 5g\, cfDbfgL, vr{ s:tf] 5, s[lif k|of]hgsf nflu rng u/]sf] hUuf hldg cflb h:tf
k|Zgdf pQ/bftfn] sd b]vfPdf ;'ljwf kfpg] ;f]r / a9L b]vfPdf s/ cflb nfUg] 8/n] jf:tljs pQ/ glbg;S5 .
cGtjf{tf{sf/sf] PskIfLo ljrf/ (Bias due to Interviewer) M cGtjf{tf{sf/n] slxn]sfxL k|Zgx?sf] pQ/ cfkm} elglbg]
jf cfk}mn] s'g} klg k|Zgsf] pQ/ cg'dfg u/L cfˆg} tl/sfn] n]Vg] ug{;Sb5 . cGtjf{tf{sf/n] pQ/bftfnfO{ k|efj kfg]{ u/L
cyf{t rfx]sf] hjfkm Nofpg] u/L k|Zg (Leading Questions) ubf{ pQ/bftfn] cGtjf{tf{sf/sf] ;f]rcg';f/sf] pQ/ lbg] x'G5 /
e|df+z x'ghfG5 . pQ/bftfnfO{ k|Zgjf/] yk k|i6 kfg{ cg'/f]w ubf{ pQ/bftfnfO{ k|efj kfg]{ u/L jf cGof]n x'g] u/L pbfx/0fx?
lbbf ;d]t e|df+z x'g;S5 .
pQ/bftfsf] ;Demgf zlQmsf] c;kmntf (Memory Failure of Respondents) : ;Gbe{ cjlw w]/} nfdf] /fv]/ k|Zg ubf{
jf ;Demgfaf6 x/fO;s]sf laifodf nfdf] cGt/fnkl5 k|Zg ;f]Wbf pQ/ ;Demg g;Sg] x'g;Sb5 . o:tf k|Zgx?df ;Demgfsf]
e/df cg'dfg u/L pQ/ lb+bf slxn]sfFxL oyfy{eGbf km/s k/L e|df+z x'g;S5 .
71
#=!==% ;+u|x e|df+z (Compiling Error)
cfFs8f (Data) k|zf]wgsf r/0fx¿ h:t} sf]l8Ë (Coding), ;Dkfbg (Editing), cfFs8f k|ljli6 (Data Entry),
tflnsLs/0f (Tabulation) cflbdf b]lvg] e|df+z ;Fu|x e|df+z x'g\ . pQ/ n]Vg'kg]{ k|Zgx? (Open Questions) df cfFs8f k|ljli6
ug{sf] nflu ;+s]tLs/0f ug'{ cfjZos x'G5 . o;/L ;+s]tLs/0f ubf{ unt ;+s]t kg{uPdf e|df+z eO{ tYofÍdf km/s kg{hfG5 .
To;/L g} k|ljli6 ug]{ ;dodf klg unt ;+s]t k|ljli6 eO{ e|df+z x'g;Sb5 . o:tf e|df+zx? ;+u|x e|df+z x'g\ . o:tf
e|df+zx¿nfO{ k|dfl0fstf k/LIf0f (Verification), ;dfgtf hfFr (Consistency Check) cflbaf6 Go"g ug{ ;lsG5 .
$= pk;+xf/ (Conclusion)
tYof+sdf e|df+zx? sd ug{ ;j]{If0fdf ;xefuL x'g] k|To]s txsf AolQmn] k|To]s txdf ;fjwfgL ckgfpg'kg]{ x'G5 .
;j]{If0fdf k|of]u ul/g] k|ZgfjnL, If]qLo sfo{, tYof+s k|zf]wg nufot ;Dk"0f{ tof/Lsf] jf/]df /fd|/L k/LIf0f ug'{ klg TolQs}
h?/L x'G5 . ;j]{If0fsf] ;kmntfdf u0fs / pQ/bftfsf] e"ldsf cToGt dxTjk"0f{ x'g] x'gfn] u0fssf] tflndn] klg e|df+zx?
sd ug]{ sfo{df ljz]if dxTj /fVb5 .
;Gbe{ ;fdu|Lx¿
!= hf]zL, k'ik/fh, @)%( M cg';Gwfg k4lt, a'4 Ps]8]lds klAn;;{ P08 l8l:6«Ao"6;{ k|f=ln=, sf7df08f} .
@= Gupta, S.C. V.K. Kapoor, 1987, Fundamentals of Applied Statistics, Sultan Chand & Sons, New Delhi
#= URL: http://www.giant.lakeheadu.ca/~wmontelp/survey methods/sursmpl_pz.html.
72
!) M tYof°Lo nut k|zf]wg
∗
kjg l3ld/]
nut k|zf]wg
df]6fdf]6L?kdf eGg'kbf{ tYofÍLo cGj]if0fsf] s|ddf ;+u|x ul/Psf cf“s8fx? (Data) nfO{ auL{s/0f (Classification),
qmdLs/0f (Sorting), ;+u|x (Compilation), sfF65f6 (Clearing) ub}{ ljleGg tYof+sLo / ul0ftLo lqmof (Operation) åf/f
cy{k"0f{ ;"rgfdf ?kfGtl/t ug]{ dWojtL{ k|ls|of g} nut k|zf]wg xf] .
h;/L snsf/vfgfsf] oGqx?df sRrf kbfy{ xfn]kl5 cg]s dWojtL{ k|lqmofaf6 kf/ ub}{ ;f] kbfy{ pkof]uL a:t'sf]
?kdf kl/jt{g x'G5 To;}u/L :ynut ;+sng jf ljleGg k|of]u / cg';Gwfgaf6 k|fKt sRrf cf““s8fx? (Raw Data,
Observations), h;nfO{ 5'6\6} x]bf{ cy{xLg / k|of]hgxLg h:tf b]lvG5g\, tYof+sLo ljlw / u0fgfoGqx?sf] k|of]u u/L cy{k"0f{
;"rgfsf] ?kdf kl/0ft x'G5g\ .
k|ljlwsf] ljsf; / lj:tf/ ;Fu;Fu} nut k|zf]wgsf] cy{ / kl/efiffdf klg kl/jt{g x'Fb} cfPsf] kfOG5 . ljutdf
s'g}klg 36gf jf k|of]udf dfk (Measurement) sf] ?kdf k|fKt ;+Vofx?nfO{ ljleGg tYof+sLo / ul0ftLo ljlwaf6 ;"rgfdf
kl/jt{g ug]{ k|ls|ofnfO{ nut k|zf]wgsf] d'Vo c+usf] ?kdf lnOGYof] eg] xfn cfP/ o;nfO{ ;+Vof kl/jt{g (Data Conversion)
sf] ?kdf ;d]t lnOG5 h;df ;+VofnfO{ ;"rgfdf / ;"rgfnfO{ ;+Vofdf ;d]t kl/jt{g ul/G5 . h:t} sDKo'6/n] s'g} cIf/df
n]lvPsf c+u|]hL / g]kfnL efiffsf zAbx?nfO{ nut k|zf]wgsf] s|ddf x]bf{ cy{xLg h:tf] nfUg] ;+Vof (Encoded Data) df
kl/jt{g ub{5 eg] To:tf ;+VofnfO{ k'gM cy{k"0f{ ;"rgfsf] ?kdf ;d]t kl/jt{g ub{5 .
xfnsf lbgx?df nut k|zf]wg eGg] ljlQs} sDKo'6/df cfwfl/t k|0ffnLsf] ¿kdf lnOG5 . o:tf] k|zf]wg k|ls|ofdf
;j{k|yd ;+u|x ul/Psf ;+Vof (Data) x?nfO{ oGqn] k9\g;Sg] 9fFrf (Machine Readable Format) df kl/jt{g u/L k|zf]wgsf]
k|ls|of cl3 a9fOG5 . o; cy{df eGg] xf] eg] nut k|zf]wg lqmofdf ;+u|x ul/Psf cf““s8f (Data) x?nfO{ ;fdfGo ;Dkfbg
ul/;s]kl5 sDKo'6/df k|ljli6s/0f (Data Entry) ug]{b]lv pTkfbg eO{ e08f/0f ul/Psf ;"rgfsf e08f/af6 cfjZos ;"rgf
5gf}6 ug]{ ljlw (Data Mining) ;Ddsf dWojtL{ ls|ofsnfkx?nfO{ lnOG5 . o; cy{df x]bf{ nut k|zf]wgsf cjojx? lgDg x'g\
eGg ;lsG5 .
nut k|zf]wgsf] d"n sfo{ eGg' g} tYofÍLo cg';Gwfgsf] s|ddf k|fKt ;"rgfx?nfO{ ;+ul7t ug'{ xf] eg] o; k|ls|ofsf] d"n p2]Zo
tflnsfsf] ?kdf tYofÍsf] pTkfbg u/L To:tf cg';Gwfgsf] kl/0ffd:j?k k|fKt glthfx?sf] d"NofÍg, ljZn]if0f / k|:t'tLs/0f
ug{ ;xh kfg'{ xf] .
∗
lgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
73
Data Process Information
oflGqs ljlwjf6 nut k|zf]wg ug]{ sfo{df ;fdfGotof sDKo'6/sf] k|of]u eGg] g} j'lemG5 . o:tf] ljlwnfO{ ljB'tLo nut k|zf]wg
(Electronic Data Processing, EDP) elgG5 . ;+sng ePsf ljj/0fx?nfO{ sDKo'6/n] k9\g;Sg] 9f+rf (Machine Readable
Format) df kl/jt{g ul/;s]kl5 o:tf] k|zf]wg ug{ ;lsG5 .
o;sf cnfjf sltko cj:yfdf x:t / oflGqs u/L b'j} ljlw ckgfOG5 . k|ZgfjnLdf el/Psf /]s8{x?nfO{ sDKo'6/df k|lji6
ug'{cl3 ;j} /]s8{x?sf] ;Dk"0f{tf (Completeness) hf“r ug{sf nflu :ynut (Field) sfo{df ;+nUg sd{rf/L / ;DjlGwt
ljz]if1 ;l/s x'G5g\ . o;sf cnfjf klxn] g} sf]8 lbOPsf (Pre Coded) jfx]s cGo sltko /]s8{x?df sf]8 xfNgsf nflu klg
xft] ?kd} sfo{ ;DkGg ul/G5g\ . o;/L k|fKt /]s8{x?nfO{ xft] ?kn] ;Dkfbg (Manual Edit) ul/;s]kl5 sDKo'6/df k|zf]wgof]Uo
dflgG5 .
@=!=@ nut k|zf]wg sfo{sf] If]qut jf“8k“mf8 (Regional Distribution of Data Processing) M
tYofÍ ;+sngsf nflu tf]lsPsf ljleGg :yfgx?jf6 nut k|zf]wg sfo{sf nflu Ps} 7fp“df k|ZgfjnL / kmf/fdx? ;+sng eO{
cfp+bf o;sf] kl/df0f 7"nf] x'g]ub{5 . k"0f{ u0fgf (Census) df o:tf] kl/df0f cToGt 7"nf] x'g]ub{5 eg] gd"gf ;j]{If0fdf kl/df0f
j9L jf 36L klg x'g;S5 . sltko cj:yfdf nut k|zf]wg sfo{nfO{ s]Gb|Ls/0f (Centralized) u/L ;DkGg ul/G5 eg] ;|f]t,
;fwg, pks/0f / bIf hgzlQm If]qut ?kd} pknJw ePdf ljs]lGb|t (Decentralized) nut k|zf]wg klg ul/G5 . sltko
;j]{If0fx?df k|ZgfjnL kmf/dnfO{ g} jf]s]/ lx8\g ldNg] (Portable) sDKo'6/df /fvL pQ/bftfjf6 k|fKt hjfkmx?nfO{ lkmN8d}
/]s8{ ul/G5 h;nfO{ Computer Assisted Personal Interview (CAPI) elgG5 . o;/L k|fKt /]s8{x?df nut k|zf]wg sfo{
cToGt l56f] eO{ glthf klg 5f]6f] ;do cGt/fndf kfpg ;lsG5 .
oGq, pks/0f, ;km\6j]o/ nufot ;|f]t ;fwg Pj+ bIf hgzlQmsf] pknJwtf tyf sfo{rfk, jfl~5t z'4tfsf] :t/ cflbsf]
cfwf/df nut k|zf]wgsf ;j} sfo{x? s]Gb|Ls[t ug]{ jf ljs]lGb|t ug]{ cyjf nut k|zf]wgsf k|f/lDes sfo{x? ljs]lGb|t u/L
;fl/0fLs/0f / ljZn]if0f ug{ s]Gb|df hDdf (Compile) ug]{ ;f]sf] of]hgf z'?d} jgfpg'kb{5 .
74
@=!=# nut k|zf]wgsf] ;do;Ldf (Time Limit for Data Processing) :
nut k|zf]wgsf] d"n p2]Zo eGg' g} cTolws ;+Vofdf /x]sf ljj/0fx?nfO{ q'6L/lxt tj/n] Ps} :yfgdf hDdf (Compile) u/L
5f]6f] ;dodf tf]lsPsf] 9f+rfdf glthf k|fKt ug'{ ePsf] x'+bf o;df ;dosf] kfjGbL (Restriction) /x]sf] x'G5 . u0fgf÷;j]{If0fsf]
of]hgf jgfpbf lkmN8 sfo{sf] ;do tflnsf;+u} ;f] sfo{ z'? ePkl5 glthf k|fKt x'g] j]nf;Ddsf] ;do cGt/fn (Time Lag)
sf] cg'dfg ug'{kg]{ x'G5 . o;sf nflu nut k|zf]wg sfo{df vr{ x'g] ;do cToGt dxTjk"0f{ (Critical) dflgG5 . ctM
u0fgf÷;j]{If0fsf] cfsf/cg';f/ ;f]sf] nut k|zf]wgdf pknJw x'g] / k|of]u x'g] hgzlQm, k|ljlw / ;fwg;|f]tsf] cfwf/df nut
k|zf]wgsf] ;dofjlw lglZrt u/L ;f] ;doleq s]lGb|s[t jf ljs]lGb|t?kdf s;/L nut k|zf]wg ug]{ eGg]jf/] olsg u/L o;
sfo{sf] ljleGg r/0fdf ;DkGg x'g] xft] ;Dkfbg, r]shf“r, ;+s]tLs/0f, k|lji6Ls/0f (Entry), z'4Ls/0f nufot
;fl/0fLs/0f;Ddsf sfo{x? ug{ nfUg] ;dosf] k"j{cg'dfg ul/;Sg'kb{5 . nut k|zf]wgdf x'g] l9nfOn] ;du| u0fgf÷;j]{If0fsf]
p2]ZonfO{ g} lg/y{s jgfpg;Sg] x'gfn] ;doj4 sfo{of]hgf jgfO{ ;f]sf] cg'z/0f ug'{kb{5 .
@=!=% hgzlQm / ;fwg ;|f]tsf] cg'dfg (Projection of Human and other Resources)M
nut k|zf]wg sfo{sf nflu hgzlQm, oGq, pks/0f, oftfoft / 9'jfgL, phf{ nufot ljleGg ;fwg ;|f]tsf] cfjZostf kg]{ x'+bf
ltgsf] dfqf, k|sf/, k|of]u cjlw cflbsf] lgSof}{n u/L ltgsf] plrt k|of]u / Joj:yfkgsf] nflu sfo{of]hgf jgfpg'kb{5 .
75
k|ZgfjnL÷kmf/d x:t ;Dkfbg k|lji6Ls/0f lgoGq0f / ;Dkfbg (Control,
@=# cfjZos pks/0f / ;k\m6j]o/sf] Joj:yfkg (Management of Machine, Equipment, Utilities and Software):
nut k|zf]wgsf] ljlwdf ePsf] ljsf;qmd;+u} ;"rgf k|ljlw / ;k\m6j]o/df ePsf] ljsf; tyf k|of]u / pknJwtfsf] cg's"ntfn]
ubf{ b}lgs gof k|ljlw / tf}/tl/sfx? k|fKt eO/x]sf 5g\ h;n] o; sfo{nfO{ yk ;/n, ldtJooL / l56f] jgfOlbPsf 5g\ .
tYofÍLo u0fgf jf ;j]{If0fsf] lkmN8 sfo{d} Computer Assisted Personal Interview (CAPI) ljlw ckgfO{ cGtjf{tf{df k|fKt
/]s8{x?nfO{ ;Lw} sDKo'6/df k|lji6 u/fpg] / Od]n ÷ OG6/g]6sf] k|of]u u/L tYofÍ ;+sng ug]{ k|rng ;d]t cfO;s]sf] x'+bf
nut k|zf]wg cem ;/n x'b} uPsf] 5 . o:tf] ljlw ckgfpg ;lsPdf nut k|zf]wg sfo{ l56f] 5l/tf] eO{ pRr u'0f:t/ ;d]t
xfl;n ug{ ;lsG5 . h'g;'s} ljlw ckgfPklg cfjZos pks/0f -sDKo'6/, lk|G6/, :Sofg/ cflb_, oGq, ljB'tLo ;fdu|L,
;k\m6j]o/ cflbsf] hf]xf] u/L phf{sf] nflu ljB't, ;f}o{ phf{, j}6«L cflbsf] Joj:yf ldnfpg'kb{5 . tYofÍLo sfo{sf] nflu jg]sf
ljz]if ;k\m6j]o/sf] rog u/L k|of]u ug{ ;lsPdf nut k|zf]wg sfo{nfO{ ;/n jgfpg ;lsG5 . o;sf nflu s]xL k|rlnt
;k\m6j]o/x? lgDg jdf]lhd 5g\ .
-s_ k|lji6Ls/0f (Data Entry) M o; sfo{sf nflu ;xof]uL ;k\m6j]o/ k|of]u u/L u0fgf÷;j]{If0fsf] k|ZgfjnLsf] 9fFrf jdf]lhd
k|lji6Ls/0f kmf/fd (Entry Form) lgdf{0f (Design) u/L sfo{ ;Dkfbg ul/G5 . o; sfo{sf nflu j9L k|rlnt ;k\m6j]o/x?df
Microsoft Excel, Microsoft Access, CS Pro, EP Info, IMPS cflb 5g\ .
-v_ tYof° cfwf/ lgdf{0f / Joj:yfkg (Database Creation and Management) tyf ljZn]if0f M :ynut sfo{jf6 ;+sng
ul/Psf k|ZgfjnL ÷ kmf/fdx?nfO{ sDKo'6/df k|lji6 u/fO;s]kl5 of] ;f+lvsLo 9f+rf (Digital / Machine Readable Format)
df kl/0ft x'G5 . ;j} r/ (Variables) / ltgsf dfg (Record/Value) nfO{ dxn (Column) / nx/ (Row) df ldnfP/
/flv;s]kl5 o;sf] Joj:yfkg, e08f/0f, cf];f/k;f/, ;Dkfbg, hf+r nufotsf ;j} sfo{x? ;xh x'G5g\ . pko'Qm tYofÍ cfwf/
jgfO{ e08f/0f ul/;s]kl5 ;k\m6j]o/sf] d2tn] ;fl/0fLs/0f tyf ljZn]if0f u/L k|fKt glthfsf] z'4tf, u'0f:t/, t'ngfTds cj:yf
cflb ;j}sf] hf+r u/L k|sfzg / ljt/0fof]Uo jgfOG5 . o; sfo{sf nflu j9L k|rlnt ;k\m6j]o/x? Microsoft Office
cGtu{tsf Excel, Access, Project / Stata, SPSS, IMPS cflb 5g\ . o;sf cnfjf ljleGg ;k\m6j]o/x?nfO{ cf–cfk\mg}
cfjZostfcg';f/ kl/dfh{g (Customize) u/L PASS, Spectrum, Prototype GIS nufot ljleGg PlKns]zgx? tof/ ul/Psf]
kfOG5 .
-u_ glthf k|sfzg / ljt/0f (Result Publication and Dissemination) M tYofÍLo lqmofsnfksf] kmn:j?k k|fKt
glthfx?sf] k|sfzg / ljt/0f s'g dfWodjf6 s:tf] ?kn] ul/g] xf] ;f]sf] df]6fdf]6L cg'dfg klg nut k|zf]wgsf] of]hgf
jgfpbf tof/ ul/Pdf ;f]sf] nflu of]Uo (Compatible) x'g] u/L tYofÍ cfwf/ Joj:yfkg ug{ ;lsG5 . h:t}M tflnsf, gS;f,
n]v cflbnfO{ k|ltj]bgdf ;dfj]z ug]{ / ljt/0fsf] dfWoddf uf]i7L, ;Dd]ng, Od]n, j]e;fO6, l;8LnfO{ pko'Qm x'g] u/L nut
k|zf]wgs} qmddf tof/L ug{ ;lsG5 . o; sfo{sf nflu Powerpoint, GIS, SPSS, Visual Basic, STATA nufot ljleGg
Web based application ;d]tsf] k|of]u u/L k|ltj]bg tof/ ug]{ / ljt/0f ug]{ sfo{ ul/G5 .
76
@=$ nut k|zf]wgsf ljleGg r/0fx? (Stages of Data Processing):
nut k|zf]wg sfo{ :jo+ Pp6f k|0ffnL ePsf] x'gfn] o;df qmdj4 r/0fx?df sfo{ ;Dkfbg ul/g'sf ;fy} o;sf] 5'§} sfo{
jftfj/0f (Work Environment) ;d]t x'G5 .
nut k|zf]wgsf] oxL sfo{ jftfj/0fleq /x]/ tYofÍ ;+sng eO{ cfPkl5 k|zf]wgsf] k|0ffnLleq k|j]z u5{ h;sf r/0fx?nfO{
lgDgjdf]lhd x]g{ ;lsG5 .
-s_ ;"Id ;Dkfbg (Micro Edit) M Pp6} k|ZgfjnL jf kmf/fddf ePsf /]s8{x?jLrsf] cfk;L / cfGtl/s ;DjGw hfFr u/L Ps
csf{;+u ldn]sf] (Consistent) jf gldn]sf] (Inconsistent) x]/]/ s'g} tfnd]n gldn]sf] /]s8{ e]l6Pdf ;Rofpg] jf x6fpg] sfd
ul/G5 . o:tf] ;Dkfbgdf ljz]ifu/L /]s8{ 5'6]sf (Omission), unt hjfkm (Defective Response), cjfl~5t /]s8{ (Illegal
Entries), cldNbf /]s8{ (Inconsistent Records), hjfkm gkfOPsf (Non-response) cflb klxNofO{ ;'wf/sf nflu ;+ej
eP;Dd pQ/bftf;+u k'gM ;f]wk'5 ug]{, cg'dflgt dfg lbg] (Imputation), /]s8{ x6fpg] h:tf sfd u/L ;Dkfbg ul/G5 .
-v_ ;dli6ut ;Dkfbg (Macro Edit) M o:tf] ;Dkfbgdf vf;u/L el/Psf k|ZgfjnLsf /]s8{x? ;DjlGwt ljifo;+u ;DjlGwt
/x] g/x]sf], k|ZgfjnLdf el/Psf ljj/0fx? o:t} k|sf/sf cGo tYofÍ;+u d]nvf“bf] eP gePsf] cflb x]l/G5 h;nfO{ External
Consistency Check ;d]t elgG5 .
;Dkfbg ubf{ ;fdfGo?kn] e]l6g] q'6L / gldNbf cÍx?nfO{ oGqsf] k|of]u gul/sg ;Dkfbg ug]{ sfo{nfO{ x:t ;Dkfbg (Manual
Edit) elgG5 eg] sDKo'6/df k|lji6 u/fO;s]kl5 c;fdfGo?kn] 36L jf j9L ePsf /]s8{x? (Outliers) nfO{ 5gf}6 u/L lglZrt
ljlwaf6 lj:yfkg, k|lt:yfkg jf cg'dflgt dfg (Imputed or Estimated Value) /fvL sDKo'6/s} k|of]uaf6 ;Dkfbg ug{
;lsG5 .
77
@=$=# ;°]tLs/0f (Coding) M k|ZgfjnLdf plNnlvt c;f+lvsLo (Non-numeric) pQ/x?nfO{ cÍLo ;Í]tdf kl/jt{g ug'{ g}
;Í]tLs/0f xf] . h:t}M pQ/bftfjf6 k|fKt x'g] k'?if jf dlxnf pQ/nfO{ ! jf @ egL n]Vg] sfo{ . of] sfo{ ;fdfGotof tn
plNnlvt p2]Zon] ul/G5 .
-s_ k|fKt /]s8{x?nfO{ cy{k"0f{ / pkof]uL ju{df /fVg .
-v_ ;fl/0fLs/0f k|lqmofnfO{ ;xh jgfpg .
-u_ k|ZgfjnLdf ;fgf] :yfgdf pQ/ n]Vg / n]vfO{ 5f]6\ofpg .
-3_ nut k|zf]wgnfO{ ul0ftLo / ;xh agfpg .
k|ZgfjnLdf /flvPsf k|Zgx?sf] lsl;d, cfpg;Sg] ;Defljt pQ/sf] dfqf, k|Zgx?sf] cfk;L ;DaGw / nut k|zf]wgdf k|of]u
x'g] pks/0f / ;k\m6j]o/sf] lsl;d cflb ;j}df ;Í]tLs/0fsf] kl/df0f lge{/ ub{5 . h:t}M ædlxnfÖ!Æ / æk'?ifÖ@Æ egL sf]8
lbO;s]kl5 pgLx?sf] j}jflxs l:yltnfO{ klg sf]8 lbg'kg]{ x'G5 cGoyf nut k|zf]wg sfo{ s7Lg x'G5 . To;}u/L ;Í]t k|of]u ubf{
To:tf ;Í]tx? cfkm} agfpg] xf] jf lglZrt ;Í]t ;"rLjf6 lng] xf] eGg] s'/f klg u0fgf÷;j]{If0fsf] dxTj, cfsf/, lsl;d
cflbdf lge{/ ub{5 . olb s'g} ;fdfGo ljifodf ljrf/ ;j]{If0f (Opinion Poll) h:tf ;j]{If0f ul/Psf 5g\ eg] ;Í]t jgfp“bf
;fdfGo 1fg k|of]u u/L k|zf]wg ug]{ sDKo'6/ / ;k\m6j]o/sf] cfjZostfadf]lhd dfq u/]k'U5 . t/ 7"nf / b"/ufdL dxTjsf
u0fgf / ;j]{If0fsf ;Gbe{df ;Dej eP;Dd ;Í]t ;"rL (Code List) tof/ u/L jf klxn] k|of]u ePsf ;"rLaf6 sf]8 lnO{ :t/
sfod ug'{kb{5 . o;/L sf]8 k|of]u ul/Pdf ljleGg ;do cGt/fndf ePsf sfo{x?sf] t'ngf u/L nut k|zf]wg sfo{df ;d]t
d2t k'U5 . ljleGg /fli6«o tyf cGt/f{li6«o ;+:yfx?n] cfly{s, ;fdflhs, ef}uf]lns tyf tYofÍLo ljifox?sf nflu :t/Lo ;Í]t
;"rL agfO{ k|rngdf ;d]t NofPsf 5g\ . hgu0fgf, s[lif u0fgf, cf}Bf]lus u0fgf, >dzlQm ;j]{If0f nufot cGo ljleGg u0fgf
/ ;j]{If0f / /fli6«o n]vfsf] k|of]hgsf nflu ;d]t pkof]u x'g] u/L k]zf, cfly{s lqmofsnfk cflbnfO{ ;d]6L ;Í]t ;"rL tof/
ePsf 5g\ .
o;}u/L k|ZgfjnLdf k|Zgx?nfO{ Pre-coding jf Post-coding b'j} ul/G5 . ;Í]t ;"rL pknJw ePsf] jf klxn] g} ;Í]t tof/
ug{ ;lsg] lgwf{l/t hjfkm ePsf] v08df k|ZgfjnLdf pQ/ n]Vbf g} ;Í]tsf] ?kdf n]lvG5 . t/ sltko cj:yfdf pQ/ cg'dfg
ug{ g;lsg], v'Nnf k|Zgx? / clglZrt pQ/ cfpg] ePdf nut k|zf]wgsf] ;'ljwfsf] nflu ;Dkfbg ubf{sf] jvt ;Í]t /flvG5 .
@=$=$ ;+Vof k|lji6Ls/0f (Data Entry/Keying) M ;+sng u/L NofOPsf k|ZgfjnLdf ePsf /]s8{x?nfO{ k|lji6Ls/0f pks/0f
(Input Device) sf] d2tn] sDKo'6/n] j'e\mg] 9f“rf (Format) df k|lji6 u/fpg' g} ;+Vof k|lji6Ls/0f xf] . sDKo'6/sf] sLaf]8{,
dfp; / :Sofg/, GPS nufotsf ljleGg pks/0fsf] dfWodn] o:tf] k|lji6Ls/0f ul/G5 . k|lji6Ls/0fsf nflu ljleGg
pks/0fx? k|of]u ul/Pklg sLaf]8{df lyr]/ cÍ, cIf/ / lrGxx?nfO{ k|lji6 u/fpg] ljlw (Keying) k|rngdf 5 . t/ xfn
k|ljlwsf] ljsf; eO{ Optical Mark Reader (OMR), Intelligent Character Reader (ICR) h:tf d]l;gx? jg]sf 5g\ h;df
k|ZgfjnLnfO{ d]l;gdf xfn]/ /]s8{x?nfO{ ljB'tLo 9f“rfdf kl/jt{g ug{ ;lsG5 .
sDKo'6/df /]s8{x?nfO{ k|lji6 u/fp“bf ;s];Dd uNtL sd xf];\ eGgfsf nflu k|f]u|fdstf{n] lgoGq0fsf] Joj:yf ldnfPsf x'G5g\ .
h:t} dlxnf / k'?ifsf] lnË hgfpg] ;Í]tdf ! / @ x'g'kg]{df uNtLn] # xflnof] eg] sDKo'6/n] c:jLsf/ ub{5 . nut k|zf]wg
sfo{df Data Entry / Keying ;j}eGbf dxTjk"0f{, vlr{nf] / a9L ;do lng] sfo{ ePsf]n] o;sf] Joj:yfkgdf j9L Wofg
lbg'kb{5 .
@=$=% /]s8{ sf“65f“6 / dfg ;dfof]hg (Cleaning and Adjustment) M sDKo'6/df k|lji6 u/fpg' cl3 / kl5 /]s8{x?df
b]lvPsf gldNbf jf gel/Psf /]s8{x?nfO{ ;Dkfbg ug]{ qmddf x6fpg], goFf dfg cg'dfg (Imputation, Estimate, Intra-
polation, Extra-polation) u/L sfF65fF6 / dfg ;dfof]hg ul/G5 .
@=$=^ tYof° cfwf/ lgdf{0f / Joj:yfkg (Database Creation and Management) M sDKo'6/df xflnPsf cf+s8fx?df
gldNbf /]s8{x?nfO{ x6fO{ jf ;'wf/ u/]/ ;kmf u/]/ ;Dkfbg ePsf] osLg ePkl5 tYofÍ cfwf/ lgdf{0f ul/G5 h;sf] tn rrf{
ul/Psf] 5 .
@=$=& glthfsf] tof/L / ;fl/0fLs/0f (Preparation of Output and Tabulation) M tYofÍLo u0fgf÷;j]{If0fx?sf] p2]]Zo
eGg' g} cWoog ug{ rfx]sf] ljifo;+u ;DalGwt tYofÍsf] ljj/0f tflnsf (Descriptive Tables) / lgrf]8 lbg] tYofÍ
(Inferential Statistics) k|fKt ug'{ xf] . ;+sng ePsf k|ZgfjnLsf /]s8{x?nfO{ sDKo'6/df xfln;s]kl5 tYofÍLo ljlw /
78
;k\m6j]o/sf] d2tn] tflnsfsf] ?kdf ;+If]kLs/0f u/L t'ngf / cWoogof]Uo jgfOG5 . dxn (Column) / nx/ (Row) df
ljleGg r/ (Variables) / ltgsf dfg (Values) nfO{ ldnfP/ /fv]kl5 tflnsf tof/ x'G5 . o:tf] tflnsfdf c+sx?nfO{
;+If]kLs/0f ul/;s]kl5 To;nfO{ ljleGg ljlw / cf}hf/x? (Methods and Tools) k|of]u u/L cWoog / ljZn]if0f ul/G5 .
sDKo'6/df pknJw s]xL dxTjk"0f{ cf}hf/x? lgDgjdf]lhd 5g\ .
-s_ qmd ldnfP/ /fVg] (Sorting) M dxn / nx/df ldnfP/ /flvPsf cÍ|x?nfO{ ;fgf]b]lv 7"nf];Dd (Ascending) jf 7"nf]b]lv
;fgf];Dd (Descending) qmdj4 u/L /fVg ;lsG5 . o; cf}hf/n] tflnsfsf] cWoog / ljZn]if0fdf ;'ljwf k'/\ofpg'sf ;fy}
cufl8sf] nut k|zf]wg sfo{df ;d]t d2t ub{5 .
-v_ ;+If]kLs/0f (Summarization) M 7"nf] kl/df0fdf cfPsf /]s8{x?nfO{ k|ZgfjnLdf /flvPsf jf kl5 agfOPsf ljifout k“mf6
(Section) x?sf cfwf/df hDdf u/L ;/nLs[t ul/g] ljlw g} ;+If]kLs/0f xf] . h:t}M s[lif;DjGwL ;j]{If0fdf hUufsf] If]qkmn,
ljleGg jfnLcg';f/sf] pTkfbg nufot cGo ljj/0fx?nfO{ tt\ tt\ zLif{scGtu{t hDdf kf/L k|:t't ul/g] sfo{ . o; sfo{n]
nut k|zf]wgdf 58\s] hf“r (Cross Check) ug{, glthfsf] k|f/lDes cg'dfg ug{, t'ngf ug{, ;Dkfbg ug{ nufot nut
k|zf]wgsf cfufdL sfo{x?nfO{ ;xh jgfpg'sf ;fy} glthf k|sfzgsf] tof/Ldf ;xof]u k'/\ofp“b5 .
;+If]kLs/0f ug]{ qmddf ljleGg r/ (Variable) x?sf] cfj[lQ ljt/0f (Frequency Distribution) lgsfNg'sf ;fy} ljleGg
dfgx?sf] u0fgf ul/G5 h;df lgDgjdf]lhdsf d'Vo 5g\ .
Mean, Median, Mode, Standard Deviation, Variance, Rate, Ratio cflb .
-u_ ;fl/0fLs/0f (Tabulation) M tYofÍLo ljj/0fx?nfO{ ljleGg zLif{sx?df juL{s/0f (Classification Headings) u/L dxn /
nx/df k|:t't ug'{ g} ;fl/0fLs/0f xf] . o; sfo{df ljifocg';f/sf r/x? lgdf{0f u/L ;f];+u ;DjlGwt /]s8{x?nfO{ hDdf ug]{
(Compilation), ;+If]kLs/0f (Summarization), qmdj4tf (Sorting), 58\s] ;fl/0fLs/0f (Cross Tabulation), u0fgf
(Computation) cflb h:tf sfo{x? ;DkGg eO;s]kl5 ;fl/0fLs/0f ul/G5 . o:tf tflnsfaf6 ;DalGwt laifosf] ;/;tL{
cWoog ug{ ;lsg] eO{ cGbfh / cg'dfg ug{, t'ngf ug{ nufot ;fdfGo glthf ;d]t lgsfnL ljZn]if0f ug{ ;lsG5 .
tflnsfsf s]xL k|sf/x? tn pNn]v ul/Psf 5g\ .
(i) cfj[lQ tflnsf (Frequency Table) M ljleGg r/x?sf] cfj[lQ (Frequency) jf dfg b]lvg] u/L jgfOPsf] tflnsf . h:t}
ljleGg ef}uf]lns If]qx?df j;f]jf; ug]{ 3/kl/jf/sf] ;+Vof, ljBfnosf] s'g} sIffdf ljleGg ljifodf plQ0f{ jf cg'lQ0f{ x'g]
ljBfyL{x?sf] ;+Vof cflb .
(ii) PstkmL{ tflnsf (One-Way Table) M juL{s/0f ul/Psf ljifo (Item) x?nfO{ t];f]{ nx/df jf 7f8f] dxndf dfq ldnfP/
/flvPsf] / Item x?sf] cfk;L ;DaGw gb]vfOPsf tflnsfx? o;df kb{5g\ . h:t}M ;fIf/x?sf] u0fgfsf] nflu lnOPsf] tnsf]
tflnsf .
tflnsf ! M g]kfnsf ljsf; If]qx?df ^ jif{ jf ;f]eGbf dflysfx?sf] hg;+Vof -lj=;+=@)%*_
g]kfn !,(@,%%,*)%
k"jf{~rn ljsf; If]q $%,!!,)#(
dWodf~rn ljsf; If]q ^*,)@,&(^
klZrdf~rn ljsf; If]q #*,*@,#$*
dWo klZrdf~rn ljsf; If]q @@,%!,)@!
;'b"/ klZrdf~rn ljsf; If]q !*,)*,^)!
(iii) låtkmL{ tflnsf (Two Way Table) M b"O{ jf b'O{eGbf a9L r/x?sf] cfk;L ;DaGw b]vfpg] u/L agfOPsf] tflnsfnfO{
låtkmL{ tflnsf elgG5 . h:t} ljsf;If]q cg';f/ dlxnf / k'?ifsf] hg;+VofnfO{ Pp6} tflnsfdf b]lvg] u/L jgfOPsf] tflnsf .
tflnsf @ M ljleGg ljsf;If]qdf j:g] ^ jif{ eGbf dflysf hg;+Vof, lnËcg';f/ -lj=;+=@)%*_
hDdf k'?if dlxnf
g]kfn !,(@,%%,*)% (%,(@,%^( (^,^#,@#^
k"jf{~rn ljsf; If]q $%,!!,)#( @@,$*,^(( @@,^@,#$)
dWodf~rn ljsf; If]q ^*,)@,&(^ #$,*%,&@@ ##,!&,)&$
klZrdf~rn ljsf; If]q #*,*@,#$* !*,$&,&%# @),#$,%(%
dWo klZrdf~rn ljsf; If]q @@,%!,)@! !!,!(,^$) !!,#!,#*!
;'b"/ klZrdf~rn ljsf; If]q !*,)*,^)! *,(),&%% (,!&,*$^
79
(iv) ax'juL{s[t tflnsf (Multiclassified Table) M låtkmL{ tflnsfsf] dxn (Caption) jf nx/ (Stub) df ePsf r/x?nfO{
cem j9L hfgsf/L lbg] u/L pksIff (Sub-Class) df ljefhg ul/Psf tflnsfx? o;df kb{5g\ . h:t}M ljsf; If]qx?df dlxnf
/ k'?ifsf] z}lIfs l:ylt b]lvg] u/L jgfOPsf] låtkmL{ tflnsfsf] dxn jf nx/ jf b'j}nfO{ pksIffdf jf“8L Pp6} tflnsfdf
b]vfOg] u/L tof/ ul/Psf] k|:t'lt .
tflnsf # M ljleGg ljsf;If]qut j;f]jf; ug]{ ^ jif{ jf ;f]eGbf dflysf hg;+Vofsf ;fIf/tf cj:yf -lj=;+=@)%*_
g]kfn k"jf{~rn dWodf~rn klZrdf~rn dWo ;'b"/
ljsf; If]q ljsf; If]q ljsf; If]q klZrdf~rn klZrdf~rn
ljsf; If]q ljsf; If]q
hDdf !,(@,%%,*)% $%,!!,)#( ^*,)@,&(^ #*,*@,#$* @@,%!,)@! !*,)*,^)!
hDdf
&^,%$,@$!
g;Sg]
;|f]t M
80
@=$=* tYof° cfwf/sf] lgdf{0f / Joj:yf (Developing and Maintaining Database) :
Pp6} OsfOdf ;+/lIft / Jojl:yt u/L /flvPsf cf“s8fx? (Data) sf] Ps jf PseGbf j9L 9f“rfut ;d"x (Structured Sets)
nfO{ ;fdfGotof tYofÍ cfwf/ (Database) elgG5 . ;fdfGo ?kdf eGg'kbf{ tYofÍ cfwf/ eg]sf] Pp6f kmfOn xf] h;df ljleGg
ljifout lkmN8 -;fdfGotof r/, Variable_ / ltgsf dfgx?nfO{ qmdzM dxn (Column) / nx/ (Row) df Jojl:yt u/L
/flvPsf] x'G5 h;nfO{ sDKo'6/df pknAw cf}hf/x? / ;k\m6j]o/sf] d2tn] vf]hL (Query) / ul0ftLo lqmof (Operation) ug{
;lsG5 . olb tYofÍ cfwf/df /x]sf /]s8{x?sf jLr cfk;L ul0ftLo, u}/ ul0ftLo jf ztL{o (Conditional) ;DjGw /x]sf] 5 eg]
To;nfO{ cGt;{DjlGwt tYofÍ cfwf/ (Relational Database) elgG5 . h:t} lnËdf dlxnf 5 eg] dfq k|hgg\ ;DjGwL /]s8{
/xg] h:tf Conditional / k;ndf s'g} ;fdfg ljqmL ePkl5 :6sdf ;f] ;fdfgsf] dfqf :jtM sd x'g] h:tf ul0ftLo ;DjGwx?
. o:tf tYofÍ cfwf/sf] d'Vo pkof]lutf eGg' g} rflxPsf] /]s8{nfO{ ;lhn} vf]hL ug{ ;lsg', ;"rLj4 ug{ ;lsg', r/x?n] lnPsf]
dfgx?nfO{ cwf] jf pWj{ qmddf cfjZostf jdf]lhd x]g{ ;lsg' / ltgdf ljleGg lqmof (Operation) ug{ ;lsg] x'g' g} xf] .
cfhsn sDKo'6/df sfd ubf{ o:tf tYofÍ cfwf/ jgfO{ sfd ug]{ ;'ljwf ;xh ?kn] pknJw 5 . Excel, Access, SPSS,
STATA, GIS cflb ;k\m6j]o/x?df dxn -jf lkmN8_ / nx/df /]s8{x?nfO{ Jojl:yt u/L jgfOPsf tflnsf (Table) jf
tflnsfx?sf] ;d"x g} tYofÍ cfwf/ x'g\ . ;'/lIft e08f/0f ul/Psf o:tf tYofÍ cfwf/ (Database), ltgdf k|of]u x'g] lqmofTds
cf}hf/ (Operational Tools) x?sf] ;]6, xf8{j]o/ -oGq / pks/0fx?_ / ;k\m6j]o/ tyf PKnLs]zg ldnL ag]sf] ;dli6ut
k|0ffnLnfO{ tYofÍ cfwf/ Joj:yfkg k|0ffnL (Database Management System, DBMS) elgG5 . o:tf] DBMS df ;DalGwt
tYofÍ cfwf/sf[ jgf}6, pTklQ, pknJwtf nufot ;+lIfKt lrgf/L lbg] ljj/0f ePsf] Metadata ;d]t tof/ u/L ;+nUg ul/Psf]
x'G5 .
nut k|zf]wgsf] sfo{df ;j}eGbf j9L k|fljlws / uDeL/ sfo{sf] ?kdf tYofÍ cfwf/sf] lgdf{0f / o;sf] Joj:yfkgnfO{ lnOG5 .
o:tf] tYofÍ cfwf/ tof/ u/L Joj:yfkg k|0ffnLdf cfj4 ul/;s]kl5 ;f] tYofÍ cfwf/df cfjZostfcg';f/sf] ljZn]if0f,
JofVof, k|sfzg / ljt/0f u/L pkof]u ul/g'sf ;fy} cgGtsfn;Dd k|of]u ug{ ;lsg] u/L e08f/0f, pTkfbg / k'gp{Tkfbg
ul/G5 .
81
!!M tYof+ssf] k|:t'tLs/0f, k|sfzg tyf ljt/0f
∗
s]zj uf}td
kl/ro
k|foM ;a} k|sf/sf cg';GwfgfTds ls|ofsnfkdf ljleGg lsl;dsf tYof+sx? ;+sng ul/G5g\ . cg';Gwfgsf] k|sf/,
pb\b]Zo, If]q, pknAw cfly{s ;|f]t, hgzlQm tyf ;do, cflbdf :ki6 eO{ k|yd r/0fdf k|fylds jf l4tLo÷dfWolds
tYof+sx? ;+sng ul/G5g\ . oL s'/fx?sf] Vofn gu/L tyf j}1flgs tl/sf gckgfO{ ul/Psf] tYof+s ;+sngjf6 jf:tljs
tYof+sx? k|fKt x'b}gg\ / o:tf tYof+sdf cfwfl/t ljZn]if0fjf6 k|fKt glthf ;d]t unt x'G5 . t;y{, k|fKt tYof+sx?sf]
ljZj;lgotf k/LIf0f u/]kl5 dfq ltgLx?sf] k|of]u s'g ?kdf ug]{ eGg] 7x/ ug{ ;lsG5 .
tYof+s ;+sngkZrft\ ltgLx?sf] juL{s/0f ul/G5 . ;+slnt k|fylds tYof+sx?sf] juL{s/0f cfkm\gf] cfjZostf tyf
ltgLx?sf] lsl;dsf] cfwf/df ul/G5 . l4tLos tYof+sx? k|foM ;d"lxs/0f ul/Ps} cj:yfdf x'G5g\ tfklg ltgLx?sf]
cfjZostfcg';f/ k'gM juL{s/0f ug]{ ul/G5 .
tYof+s ljZn]if0f
s'g} klg cg';Gwfgdf To;sf] If]q, p2]]Zo, k|s[lt, k|fKt ;do, ah]6, cflb h:tf k|d'v s'/fx?df cfwfl/t eO{ pko'Qm
lsl;dsf] ljlw ckgfO{ cfjZos tYof+sx?sf] ;+sng ul/G5 . o;/L ;+slnt tYof+sx? z'?df cAojl:yt ?kdf (Raw or
Unorganized) x'G5g\ / ltgLx?sf] ToxL ?kjf6 dxTjk"0f{ ;"rgf (Information) ;lhn} k|fKt ug{ ;lsb}g .
;+slnt sf]/f tYof+sx?nfO{ ;"rgfdf abNg] sfo{nfO{ g} tYof+s ljZn]if0f (Statistical Analysis) elgG5 . tYof+sx?sf]
ljZn]if0f k|ls|ofnfO{ d"ntM tYof+s Aoa:yfkg (Data Management) / ljZn]if0f (Analysis) u/L b'O{ efudf afF8\g ;lsG5 .
k|fKt sf]/f tYof+sx?sf] k"0f{tf (Completeness), Ps?ktf (Consistency) / z'¢tf (Accuracy) sf] cfwf/df ;Dkfbg
(Editing) u/L ;s]kl5 pko'Qm lsl;dsf] sf]l8ª (Coding) ljlw ckgfO{ ldNbf] sDKo'6/ Kofs]hdf 8f6f O{G6L u/L Pslqt
(Aggregated) ul/Psf] tYof+sx?sf] juL{s/0f (Classification) tyf tflnsLs/0f (Tabulation) ul/g] k|ls|ofnfO{ nut
k|zf]wg (Data Processing) elgG5 / of] k|ls|of tYof+s Aoa:yfkgcGtu{t kb{5 . To:t} cWoogsf] p2]]Zo / uxgtf x]/L
tYof+s ljZn]if0fsf ;fwf/0fb]lv hl6n ljlwx? k|rlnt ;km\6j]o/x? SPSS, SAS, STATA, EXCEL, cflbdf k|of]u
ul/G5g\ .
tYof+ssf] k|:t'tLs/0f
tYof+s ljZn]if0fsf] k|yd r/0fdf logLx?sf] k|:t'tLs/0f ul/G5 . tYof+snfO{ l56f] / ;lhnf]?kdf a'em\g / t'ngf
ug{ logLx?nfO{ ljleGg rf6{, u|fkm tyf 6]anx?df k|:t't u/L hfFr ul/G5 . u|fkm tyf rf6{x?n] ljleGg r/x? (Variables)
aLrsf] ;DaGw cg'dfg ug{ tyf pko'Qm lsl;dsf] tYof+s ljZn]if0fsf] ljlw 5gf}6 ug{ ;xof]u ub{5 . tYof++ssf] k|sf/ x]/L
lgDg lsl;dsf k|:t'tLs/0fsf tl/sfx? ckgfOG5g\ .
tflnsLs/0f (Tabulation)
tflnsfn] sf]/f tYof+sx?nfO{ ;+lIfKt?kdf k|:t't ub{5 h;n] tYof+s ljZn]if0fsf] nflu dfu{ k|z:t ub{5 . o;df
tYof+s ;+sngsf ;fwgx? h:t}M k|ZgfjnL, cGtjf{tf{, cflbjf6 k|fKt ePsf juL{s[t tYof+sx?nfO{ tflnsfdf /flvG5 hxfF
ltgLx?sf] lglZrt ljlwk"j{s cWoog ul/G5 .
tflnsfx?nfO{ ;fwf/0f tflnsf jf Psu'0fL tflnsf (Simple or One-way Table) / 58\s] tflnsf (Cross Table)
u/L b'O{ efudf juL{s/0f ug{ ;lsG5 .
;fwf/0f tflnsf jf Psu'0fL tflnsf (Simple or One-way Table)
o; k|sf/sf] tflnsfdf k|To]s tYof+s ;d"x (Data Category) df k|fKt ePsf pQ/x?sf] ;+Vof (Number of
Response Category) ug]/ j]Unfj]Un} tflnsfdf /flvG5 . tYof+s ljZn]if0fsf] z'?sf] cj:yfdf o:tf] tflnsf agfOG5 . o:tf]
∗
tYofÍ clws[t, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
82
tflnsfjf6 s'g} r/ /fzLsf] r/d dfgx? (Extreme Values) kQf nufpg ;lhnf] x'g'sf ;fy} ltgLx?sf] ljt/0f
(Distribution) ;d]t yfxf kfpg ;lsG5 . Psu'0fL tflnsfsf] Ps pbfx/0f lgDgadf]lhd lbOPsf] 5 .
ljleGg c:ktfndf Pr=cfO=eL=/f]u Lx?sf] ;+V of ljleGg c:ktfndf Pr=cfO=eL=/f]u Lx?sf] ;+V of
500 4
400
/f]u Lsf] ;+V of
c:ktfn g+=
3
300
200 2
100
1
0
83
ljleGg jif{d f lrgLsf] pTkfbg
20
15
10
pTkfbg, d]= 6=
0
1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993
-5
-10
c:ktfn g+=
80%
/f]u Lx?sf] k|l tzt
60%
b'O{ cfoflds lrqx? (Two Dimensional
40%
Diagrams): 20%
o:tf cfotlrqx?df
lrqx? 0%
c:ktfn g+=
Diagrams), ju{ lrqx? (Circle Diagrams) ,
0-10 11-49 50+
cflb kb{5g\ . b'O{ cfoflds lrqx?df :tDesf]
nDafO{ / rf}8fO b'a}sf] u0fgf ul/g] ePsf]n] logLx?nfO{ ;tx lrq (Surface or Area Diagrams) klg elgG5 .
cfot lrqx? (Rectangular Diagrams): Ps cfoflds lrqx?df ;a} :tDex?sf] rf}8fO ;dfg lnOG5 t/ cfot
lrqdf k|:t't ug'{kg]{ tYox?sf] s'nsf] cg'kftsf] cfwf/df cfotx?sf] rf}8fO lnOG5 .
84
ju{ lrqx? (Square Diagrams): 7"nf] ;+Vofdf x'g] tYof+sx?sf] cg'kft 7"nf] g} ePdf cfot lrqx?sf] k|of]u
ul/b}g . o; cj:yfdf ju{ lrqx?sf k|of]u poo'Qm dflgG5 . h:t} ljleGg d'n'ssf] hg;+Vof, cfot, lgof{t, cflb b]vfpg
ju{ lrqsf] k|of]u ul/G5 . o;sf nflu s'n vr{sf] ju{d"n (Square Root) lgsfn]/ plrt cg'kftdf kl/jt{g ug''{ kb{5 /
ToxL cg'kftsf] cfwf/df ju{x?sf] e'hf (Side) sf] nDafO lgwf{/0f ul/G5 .
tLg cfoflds lrqx? (Three Dimensional Diagrams): ha tYof+sx?sf] aLr w]/} 7"nf] cGt/ b]lvG5, ta tLg cfoflds
lrqx?sf] k|of]u pko'Qm dflgG5 . o; k|sf/sf lrqx?df k|d'v u/]/ 3glrqx? (Cubes), lk/fld8x? (Pyramids),
l;lnG8/x? (Cylinders), t:jL/ lrqx? (Pictograms), gS;flrqx? (Cartograms or Maps), cflb kb{5g\ .
j[t–v08 lrqx? (Pie Charts or Diagrams): s'n kl/jf/sf] dfl;s vr{s f] ljj/0f
ef8f
sk8f
Pp6f dfq j[t v08sf] /rgf ug'{k/]df 13%
21%
5
k|of]u ul/G5 . o;k|sf/sf] u|fkm X-
0
cIfdf ;do / Y-cIfdf r/ /fzLsf] dfg /fvL 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993
-5
tof/ ul/G5 . Y-cIfdf PseGbf a9L r/ -10
/fzLx? /fv]/ ;d]t ltgLx?aLr t'ngf jif{
ug{ ;lsG5 . pTkfbg, /f]huf/L b/, d"No, wfgsf] pTkfbg ds}sf] pTkfbg
nfut, ljqmL, cflbx?df ;docg';f/sf]
kl/jt{g b]vfpg of] u|fkm k|of]u ul/G5 .
85
;x;DaGw lrqx? (Scatter Disgrams):
16
b'O{j6f r/ /fzLx?aLrsf] ;x;DaGw 14
u|fkmdf b]vfpg'kbf{ o;sf] ;xof]u lnOG5 . 12
gfkmf
8
(Independent Variable) / Y-cIfdf
6
cfl>t r/ /fzL (Dependent Variable) 4
sf] dfg /fvL tof/ ul/G5 . 2
0
0 50 100 150 200 250
ljqmL
87
g]kfndf tYof+ssf] k|sfzg tyf ljt/0f (Publication and Dissemination of Data in Nepal):
g]kfndf ljs]lGb|t k|0ffnL (Decentralized System) cGtu{t ljleGg ;+:yf tyf txjf6 tYof+sx?sf] pTkfbg, k|sfzg
/ ljt/0f ug]{ sfo{ eO/x]sf] 5 . To;dWo] tYof+sx?sf] k|d'v pTkfbs s]Gb|Lo tYof+s ljefu -s]=t=lj=_, tYof+s P]g, @)!%
jf6 lgb]{lzt 5 eg] cGo pTkfbsx? h:t}M g]kfn /fi6« a}+s / :yfgLo lgsfox?n] klg cf–cfkm\g} P]gcg';f/ tYof+ssf]
pTkfbg tyf k|sfzg ub}{ cfO/x]sf 5g\ . oLafx]s cGo ;/sf/L tyf u}/;/sf/L lgsfox?n] klg cfkm\g} k|of]usf] nflu egL
tYof+s ;+sng / k|sfzg ug]{ u/]sf 5g\ t/ To;df s]=t=lj= ;Fu ;dGjo ug'{kg]{ P]gsf] Aoj:yf kfngf ul/Psf] kfOb}g .
To;}n] ;dGjosf] cefjdf pTkflbt tyf ljtl/t tYof+sx?df bf]xf]/f]kg eO{ Psflt/ ;Lldt ;|f]t ;fwgsf] b'?kof]u eO/x]sf]
5 eg] csf]{lt/ cTofjZos tYof+ssf] If]qdf ;fwgsf] cefj /x]sf] 5 . To:t}u/L pTkflbt tYof+sdf kl/efiffut tyf
cjwf/0ffut a]d]n Pj+ c:ki6tf (Inconsistencies in Concept and Definitions) h:tf sf/0fx?n] Pp6} k|s[ltsf
tYof+sx?df klg k/:k/ aflemg] kl/0ffdx? AofKt ePsf]n] k|of]ustf{x? cGof}ndf k/L pgLx?n] ;xL / oyfy{k/s tYof+s /
unt tYof+saLr lje]b ug{ g;Sg] cj:yf 5 .
o:tf sdhf]/Lx? sd ub}{ n}hfg] tyf b]zs} ;du| tYof+sLo If]qnfO{ lgoGq0f (Control) tyf lgodg (Regulate)
ug]{ Pj+ o; If]qsf] ljsf;sf] nflu g]t[TjbfoL e"ldsf lgjf{x ug]{ lhDd]jf/L tYof+s P]g @)!%, adf]lhd s]Gb|Lo tYof+s
ljefusf] ePtfklg s]=t=lj= Psflt/ k/Dk/fut cfGtl/s sfo{x?df dfq ;Lldt /x]sf] / csf]{lt/ o;n] o; If]qsf] ljsf;sf]
nflu tof/ u/]sf] Consolidated National Statistical Plan (CNSP) sf] ;d]t k"0f{ sfof{Gjogsf] nflu /fhg}lts g]t[Tj tyf
pRr k|zf;s ju{x?nfO{ ;xdtLdf Nofpg g;lsPsf] tyf s]=t=lj= n] o;sf] nflu b]zAofkL?kdf kl/0ffdd'vL ax;, jsfnt
/ kIfkf]if0f (Advocacy and Lobbying) ug{ ;s]sf] 5}g . kf/bzL{ tYof+s Pj+ ;"rgf k|0ffnLsf] ljsf;jf6 b]zleq ul/g] x/]s
ls|ofsnfk klg kf/bzL{ x'G5g\ . csf]{ cy{df b]z ljsf;sf] klxnf] r/0fdf tYof+s If]qsf] ljsf; ckl/xfo{ x'G5 . t/ b]vfj6L
cfbz{ af]s]sf / kf/bzL{ lsl;dn] b]zsf] zf;g;Qf ;+rfng ug]{ leqL dgzfo Pj+ 9+u gePsf clwsf+z /fhg}lts g]t[Tj
tyf :jfyL{, s'l6n pRr k|zf;s ;d"xx? -h;sf ;Gtlt÷efjL lk9Lx? ljb]z knfog e};s]sf 5g\_ o; If]qsf] cyf{t egf}
b]zs} plrt kb\bltut Pj+ ;dli6ut ljsf; /f]Sg rfxG5g\ . To;}n] tYof+ssf] k|sfzg tyf ljt/0fdf jf ;"rgfsf] xsdf
dfq ;Lldt g/xL ;dli6ut tYof+sLo k|0ffnLsf] ljsf;sf] nflu ;+a}wflgs Aoj:yf x'g'kg]{ s'/fsf] kIfdf ax; k}/jL cfjZos
ePsf] 5 .
;Gbe{ ;fdu|Lx? M
!= Bordens, K.S. & Abbott, B.B. (2002). Research Design and Methods: A Process Approach. Singapore:
McGraw-Hill.
@= Wolf, H.K. & Pant, P.R. (2007). Social Science Research and Thesis Writing . Nepal: Buddha Academic
Publishers and Distributors Pvt. Ltd.
#= I.P. Fellegi (1991). Maintaining Public Confidence in Official Statistics, Journal of Royal Statistical Society
(1991) 154, Part 1
$= Office for National Statistics, United Kingdom (1997). Policy for the Release of Statistical Data to the Press
and Public . Version 2.
%= International Monetary Fund (1996). Guide to the Data Dissemination Standards.
^= B.P. Niraula (2003). Data Dissemination in Central Bureau of Statistics and User Friendly Data
Dissemination, Handbook of Regional Training/Workshop. Nepal: C.B.S. & UNFPA (2003)
88
!@M hg;+Vof cWoog
♣
dx]z rGb k|wfg
!= ;fdfGo kl/ro
k[YjLdf dfgj hg;+Vofsf] ;dfg ljt/0f ePsf] kfOb}g . k[YjLdf dfgj ;Eotfsf] yfngL ePb]lv g} hg;+Vofdf kl/jt{gx?
ePsf] kfOG5 . hg;+Vof cWoogsf] ljsf; dfgj ;d'bfosf] ljsf; ;+u;+u} ePsf] xf] . ;fdflhs tyf cfly{s ;d:ofx?
;dfwfg ug{ tyf k|Zff;gnfO{ ;'rf??kn] ;+rfng ug{sf nflu dfgj hg;+Vofsf] plrt clen]v /fVg yflnPsf] kfOG5 .
cfw'lgs kl/k|]Iodf ljZjdf hg;+Vofsf] l:ylt s:tf] 5 < s'n hg;+Vof slt 5 < hGd b/, d[To'b/ s] 5 < a;fOF ;/fOsf]
cj:yf s:tf] 5 < hg;+Vofdf lzIffsf] cj:yf s:tf] 5 < lqmofzLn hg;+Vof slt 5g\ < afnaflnsfsf] hg;+Vof, aof]j[4x?sf]
;+Vof / ltgLx?sf] ljt/0f k|0ffnL s:tf] 5 < h:tf ljleGg kIfx?sf] cWoog tyf ljZn]if0f g} hg;+Vof cWoog xf] .
;g\ !&() df ;++o'Qm /fHo cd]l/sfdf klxnf] hgu0fgf ePsf] lyof] eg] a]nfot / k|mfG;df ;g\ !*)! df klxnf] hgu0fgf
ePsf] lyof] . o:t} ef/tdf ;g\ !*&@ df hgu0fgfsf] z'?jft ePsf] lyof] . clk|msL /fHox?df bf];|f] ljZj o'4kl5 dfq
hgu0fgf lng] sfo{sf] ;'?jft ePsf] kfOG5 . o:t} rLgdf cfw'lgs k|sf/sf] hgu0fgf lng] sfo{ ;g\ !(%# b]lv ;'?ePsf]
b]lvG5 . g]kfndf ;g\ !(!! df k|yd hgu0fgf sfo{ z'?ePklg ;g\ !(%@ / !(%$ df b'O{ r/0fdf ;DkGg ul/Psf]
hgu0fgfnfO{ cfw'lgs hgu0fgfsf] ?kdf lnOG5 .
xfn ljZjsf] hg;+Vof ^&)% ldlnog cyf{t ^=& c/a k'u]sf] 5 . To;dWo] !@@& ldlnog hg;+Vof ljsl;t b]zx?df j;f]jf;
ub{5g\ eg] %$&( ldlnog hg;+Vof cNk ljsl;t b]zx?df j;f]jf; ub{5g (2008, World Population Data Sheet ) .
hg;+Vofsf] cg'kftsf] b[li6sf]0faf6 ljsl;t /fi6«x?df ljZjsf] !*=# k|ltzt hg;+Vof /x]sf 5g\ eg] cNkljsl;t b]zx?df
*!=& k|ltzt hg;+Vof a;f]jf; ub{5g\ .
s'g} b]z jf If]qsf] hg;+Vofsf] cfsf/, pd]/ / ln+ucg';f/ hg;+Vofsf] agf]6, pTkfbgzLn hg;+Vof / pTkfbgdf gnfu]sf
hg;+Vofsf] cg'kft, cNkljsl;t b]zx?df tLa| hg;+Vof a[l4 b/ x'gfsf sf/0f, hGdb/ pRr /xg'sf] sf/0f h:tf k|Zgx?nfO{
Wofgdf /fv]/ ;fdflhs tyf cfly{s ljsf;sf of]hgfx? to ug]{ ul/G5 . b]zsf] of]hgf lgdf{0f / sfof{Gjog kIfdf
hg;+Vofljb, e"uf]nljb, cy{zf:qL, ;dfhzf:qL, s[liflj1, pRr k|Zff;sx?, /fhg}lts AolQm tyf cGo ljifout lj1x?sf]
dxTjk"0f{ e"ldsf /x]sf] x'G5 / o; sfo{df hg;+flVos tYofÍsf] cfjZostf kb{5 .
♣
tYof+s clws[t, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
89
$= hg;+Vofzf:q (Demography)
hg;+Vofzf:qnfO{ c+u|]hLdf Demography klg elgG5 . of] zAb u|Ls efiffsf] b'O{ zAb "Demos" / "Graphy" ldn]/
ag]sf] 5 . "Demos" sf] cy{ hgtf / "Graphy" sf] cy{ a0f{g x'G5 . jf:tjdf hg;+Vofzf:q dfgj hg;+Vofsf] ;f+lVosLo
cWoog xf] . o;cGtu{t s'g} If]qsf] hg;+Vofsf] cfsf/, a[l4 / x|f;, hGdb/, d[To'b/, a;fOF ;/fO tyf ljjfx;DaGwL sfo{x?
cyf{t 36gfx?sf] cWoog ul/G5 . ;+lIfKtdf hg;+Vofzf:q eGgfn] s'g} If]qsf] hg;+Vofsf] hGdb/, d[To'b/ / a;fOF ;/fOsf]
cWoog sfo{ xf] . hg;+Vof zf:q dfgj hg;+Vofsf] j}1flgs cWoog xf] . olb hg;+Vofzf:qnfO{ h}ljs, ;fdflhs, cfly{s tyf
ef}uf]lns kIfx?;+u ;DalGwt u/fP/ cWoog ul/G5 eg] To;k|sf/sf] cWoognfO{ hg;+Vof cWoog (Population Studies)
elgG5 . o;}n] hg;+Vof cWoogsf] If]q a9L Aofks / ax'cfoflds 5 .
s'g} klg b]zsf] cfly{s tyf ;fdflhs ljsf;sf nflu pko'Qm gLlt tyf sfo{qmdx? sfof{Gjogdf cfwf/e"t hg;+flVos
tYofÍsf] dxTjk"0f{ e"ldsf /xG5 . t;y{, hg;+Vof kl/jt{gsf sf/s tTjx? hGd, d[To', a;fO ;/fO, ljjfx, kf/kfr's] cflb
h:tf b}jL 36gfx?sf] cWoog x'g' cfjZos x'G5 . hg;f+lVos tYofÍsf ljleGg ;|f]tx? x'G5g\ h'g lgDg k|sf/sf 5g\ .
!= hgu0fgf
@= JolQmut 36gf btf{ jf k+hLs/0f k|0ffnL
#= gd"gf ;j]{If0f
$= k|zf;sLo nutx?
%= hg;+Vof nutx?
^= cGt/f{li6«o k|sfzgx?
hgu0fgf sfo{cGtu{t b]zsf ;a} 3/kl/jf/df Ps} ;dodf k'uL kl/jf/ tyf kl/jf/df j;f]jf; ug]{ k|To]s JolQmsf ;DaGwdf
ljleGg laj/0fx? ;+sng ug]]{ ul/G5 . o;af6 ;+slnt tYofÍ b]zsf] ;fdflhs tyf cfly{s ljsf;sf nflu clt g} cfjZos
ePsf]n] w]/}h;f b]zx?df hgu0fgfnfO{ k|d'v cfof]hgfsf] ?kdf lnOG5 . hgu0fgfaf6 ;+sng ul/Psf laj/0fx?af6
hg;+Vofsf] cfsf/, agf]6, ljt/0f, hfltotf, ;fIf/tf, cfly{s lqmofsnfk, efiff, wd{, hGd:yn, a;fOF ;/fO cflbaf/] e/kbf]{
tYofÍ k|fKt x'G5 . o;af6 k|fKt x'g] tYofÍ cfly{s ;fdflhs ljsf;sf of]hgfx? tof/ ug{ / sfof{Gjog ug{sf nflu lgs}
pkof]uL x'G5g\ . o:t} hgu0fgfaf6 ;+slnt tYofÍx?af6 ef}uf]lns, ;fdflhs tyf cfly{s laz]iftfx?, hg;+Vofsf] k]zfut tyf
Jofj;flos agf]6sf] :j?k (Occupation and Industrial Composition), ;fIf/tfsf] :t/ / z}lIfs tYofÍ, hfltotf, efiffut
tyf wfld{s / gful/stfsf cfwf/df hg;+Vofsf] ;+/rgfaf/] hfgsf/L xfl;n x'G5 .
90
o:t} hgu0fgfaf6 k|fKt tYofÍsf cfwf/df ljleGg k|sf/sf gd"gf ;j]{If0f (Sample Survey) ;+rfngsf nflu cfjZos kg]{
hg;+Vofsf] k|m]djs{ k|fKt ug{ ;lsG5 h;sf cfwf/df gd"gf ;j]{If0f ug]{ sfo{df ;xhtf x'G5 . 36gf btf{ k|0ffnL
k|efjsf/L?kdf nfu" x'g g;s]sf] cj:yfdf hgu0fgfaf6 k|fKt tYofÍsf cfwf/df ljleGg Vital Statistics x? h:t}M hLjg
tflnsf lgdf{0f ug]{ ul/G5 . hgu0fgfaf6 k|fKt x'g] hg;+Vofsf] tYofÍsf cfwf/df :yfgLo:t/b]lv /fli6«o:t/;Ddsf of]hgfx?
th{'df tyf ;fdflhs tyf cfly{s ljsf; lgdf{0fsf sfo{x? ;+rfng ul/G5g\ . pd]/ / ln+ucg';f/sf] hg;+Vofsf] agf]6af6
lqmofzLn hgzlQmsf] cg'dfg ug{ ;lsG5 . o;sf ;fy} eljiodf ljBfno hfg] pd]/sf afnaflnsfx?sf] ;+Vof cg'dfg ug{
;lsG5 . pd]/ / ln+ucg';f/sf] hg;+Vofsf] agf]6 / hg;+Vof a[l4sf] cg'kftsf cfwf/df s'g} If]qsf nflu vfB ;fdu|L,
vfg]kfgL, ljB't, ;+rf/, cfjf;, :jf:Yo, lzIff h:tf of]hgfx? lgdf{0f ug{ ;lsG5 . hgu0fgfaf6 k|fKt x'g] hg;+Vofs} cfwf/df
ljleGg d'n'sx?df lgjf{rg If]q / hgk|ltlglw ;+Vof sfod ug]{ sfo{ ul/G5 . o;af6 jt{dfg / eljiodf a[l4 x'g] dtbftf
;+Vof klg cg'dfg ug{ ;lsG5 . g]kfndf hgu0fgfaf6 k|fKt ePsf] hg;+VofnfO{ k|ltlglw ;ef ;b:o ;+Vof tyf lgjf{rg If]q
lgwf{/0f ug]{ h:tf ;+j}wflgs sfo{sf] cfwf/sf] ?kdf lnOPsf] 5 .
hgu0fgf b'O{ k|sf/af6 ;+rfng ug]{ ul/G5 M 8] ˆofS6f] (De facto) / 8] h'/] (De jure) . JolQmsf] jf:tljs pkl:yltsf]
cfwf/df ;+rfng ul/g] hgu0fgf k|lqmofnfO{ De facto census elgG5 . o;cg';f/ hgu0fgf lng] ;dodf s'g} If]qdf e]l6g]
;a} JolQmx?sf] u0fgf ul/G5 . AolQmsf] cS;/ a;f]af;sf] cfwf/df ;+rfng ul/g] hgu0fgf k|lqmofnfO{ De jure census
elgG5 . De jure method nfO{ j}1flgs k4lt dflgG5 . g]kfndf Modified de jure ljlwaf6 hgu0fgf ;+rfng ul/G5 .
%=@ JolQmut 36gf btf{ jf k+hLs/0f k|0ffnL (Vital Registration)
hg;+Vof tYofÍsf] csf]{ k|d'v ;|f]t JolQmut 36gf btf{ cyf{t k+hLs/0f k|0ffnL xf] . sfg"gL?kdf hGd, d[To', ljjfx, kf/kfr's],
a;fOF ;/fO h:tf hLjgsf k|d'v 36gfx? (Vital Events) tf]lsPsf] cjlwleq clgjfo{?kdf tf]lsPsf] kl~hsflwsf/Lsf]
sfof{nodf btf{ u/fpg] k|0ffnLnfO{ k~hLs/0f k|0ffnL (Vital Registration System) elgG5 . 36gf btf{ k|0ffnLnfO{ Jojl:yt
tl/sfaf6 ;+rfng ug{;s]df o;af6 k|fKt x'g] hGd, d[To', a;fOF ;/fO h:tf Vital Event x?sf] tYofÍ a9L e/kbf]{ x'G5 .
clwsf+z ljsf;f]Gd'v b]zx?df of] k|0ffnL k|efasf/L x'g;s]sf] 5}g . cd]l/sf, j]nfot h:tf ljsl;t d'n'sx?df dfq of] k|0ffnL
Jojl:yt / k|efjsf/L?kdf ;+rfng ePsf] kfOG5 .
%=# gd"gf ;j]{If0f (Sample Survey)
tYofÍzf:qdf s'g} rLh jf JolQmsf] ;Dk"0f{ u0fgfnfO{ k"0f{u0fgf jf hgu0fgf (Complete Count or Census) elgG5 .
hgu0fgf ;+rfngsf nflu 7"nf] hgzlQm, w]/} wg/fzL / nfdf] ;dosf] cfjZostf kg]{ x'Fbf x/]s ;do hgu0fgf ;+rfng ug{
;+ej x'+b}g . o; kl/l:yltdf hg;+Vofsf] k|ltlglwTj x'g] u/L hg;+Vofsf] ;fgf] c+z dfq 5gf}6 u/L s'g} lglZrt If]qsf]
cWoogsf nflu u0fgf sfo{ ul/G5 . o;k|sf/sf] u0fgf sfo{nfO{ :ofDkn cyf{t gd"gf ;j]{If0f elgG5 . hgu0fgf k|To]s bz
aif{df dfq ;+rfng ul/g] ePsf]n] ;do ;dodf hg;+Vofsf] ljZn]if0f ug{ hg;+Vof;DaGwL gd"gf ;j]{If0f sfo{x? ;+rfng
ul/G5g\ . o;k|sf/sf] hg;f+lVos gd"gf ;j]{If0f ;+rfng ubf{ hgu0fgfdf h:tf] 7"nf] vr{ gnfUg] / lj:t[t ?kdf hg;f+lVos
laz]iftfx? (Demographic Characteristics) sf] cWoog ug{ ;lsG5 . o;k|sf/sf ;j]{If0fx?af6 dxTjk"0f{ lg0f{o / lgisif{
lgsfNg ;lsG5 . g]kfndf ul/Psf hg;+Vof;DaGwL s]xL gd"gf ;j]{If0fx? lgDg k|sf/sf 5g\ .
-s_ Nepal Health Survey, 1964
-v_ Demographic Sample Survey, 1974-1978
-u_ Nepal Fertility Survey, 1976
-3_ Demographic Sample Survey (1986-1987)
-ª_ Demographic Health Survey, 1996, 2001, 2006
91
ul/G5 . ljsl;t d'n'sx? h:t}M a]lNhod, :jL8]g, lkmgn}+8, sf]l/of h:tf b]zx?df hg;+Vof kl~hsf sfod ul/Psf] 5 .
hg;+Vof kl~hsfdf d'n'ssf ;Dk"0f{ gful/sx?sf] laj/0fx? btf{ ul/G5 . o;sf ;fy} gofF hGd, d[To', ljjfx, a;fOF ;/fO
;DaGwL ;Dk"0f{ laj/0f hg;+Vof kl~hsfdf /]s8{ ul/G5 . hg;+Vof /lhi6/ ljleGg hg;f+lVos tYofÍsf] ljZj;gLo ;|f]t xf] .
hg;+Vof kl~hsfdf hgu0fgfdf h:t} ;Dk"0f{ laj/0fx?sf] nut /fVg] ul/G5 eg] k~hLs/0f k|0ffnLdf hLjg;DaGwL k|d'v
36gfx?sf] /]s8{ ul/G5 .
%=% cGo k|zf;lgs nutx? (Other Administrative Records)
hg;+Vof ;DaGwL tYofÍ cGo k|zf;lgs /]s8{x?af6 klg k|fKt ug{ ;lsG5 . s]xL d'n'sx?df ljdf ;+:yfx?n] hg;+Vofsf] k|jl[Q,
hGdb/, d[To'b/ ;DaGwL nutx? /fVg] u/]sf x'G5g\ . dtbftfx?sf] gfdfjnL, ljBfno egf{sf nutx?, /f;g sf8{sf] nut,
ljB't dx;'n lt/]sf] nutx? cflb k|zf;sLo nutx?af6 cf+lzs?kdf hg;+Vof tYofÍ lgsfNg ;lsG5 .
%=^ cGt/f{li6«o k|sfzgx? (International Publications)
;+o'Qm /fi6«;+3sf ;fy} cGo cGt/f{li6«o ;+3 ;+u7gx?n] ljZjsf] / ljleGg b]zx?sf hg;f+lVos tYofÍx? k|sflzt ug]{ ub{5g\ .
o; cGtu{t Demographic Year Book, Statistical Year Book, World Population Data Sheet, Population Chart,
ESCAP Population Datasheet nfO{ lng ;lsG5 .
92
g]kfnsf] lj=;= @)%* sf] s'n hg;+VofnfO{ %–% aif{sf] pd]/ ;d"xcg';f/ hg;+Vofsf] agf]6 tflnsf ! df b]vfOPsf] 5 .
93
lrq !M g]kfnsf] pd]/ ln+ucg';f/ hg;+Vofsf] lk/fld8
-s'n hg;+Vofsf] k|ltzt_
o:t} lj=;= @))(÷!! sf] hgu0fgfcg';f/ g]kfndf %@ j6f dft[efiffx? klxrfg ul/Psf] lyof] . t/ lj=;= @)!*, @)@* /
@)#* sf hgu0fgfx?sf gtLhfaf6 qmdzM #^, !& / !* j6f dft[efiffx? k|sflzt ul/Psf] 5 . lj=;+= @)$* / @)%* sf]
hgu0fgfx?df qmdzM #! / (@ dft[efiffx?sf] tYofÍ k|:t't ul/Psf] 5 . o;/L ljleGg hgu0fgfx?df efiffefifLx?sf] ;+Vofdf
km/s b]lvG5 .
sf]/f hGdb/ ;lhnf];+u dfkg ug{;lsg] / k|hgg\sf] :t/ ;lhn} ;+ua'em\g ;lsg] k|hgg:t/sf] dfks xf] . s'g} lglZrt If]qsf]
dWoaif{sf] k|lt Ps xhf/ hg;+Vofdf hLljt hGd]sf lzz'x?sf] ;+VofnfO{ g} sf]/f hGdb/ elgG5 .
;g\ @))* sf] tYofÍcg';f/ ljZjdf k|lt Ps xhf/ hg;+Vofdf hGdb/ @! /x]sf] 5 . ljZjdf sf]/f hGdb/ pRr /x]sf] d'n's
lugL lj;fp -%)_ / nfOa]l/of -%)_ x'g\ eg] ;a}eGbf sd /x]sf] d'n's hd{gL -*_ xf] . ;g\ @))* df g]kfnsf] sf]/f hGdb/
k|lt Ps xhf/ hg;+Vofdf @* /x]sf] 5 .
k|hgg\:t/ dfkg ug{sf nflu sf]/f hGdb/eGbf s]xL kl/:s[t dfk g} ;fdfGo k|hgg\ b/ xf] . s'g} lglZrt If]qsf] dWoaif{sf] k|lt
Ps xhf/ k|hgg\of]Uo pd]/ ;d"xsf dlxnfx?df hLljt hGd lnPsf lzz'x?sf] ;+VofnfO{ g} ;fdfGo k|hgg\ b/ elgG5 . of] b/
dfkg ubf{ !% b]lv $( aif{ pd]/ ;d"xsf dflxnfx?sf] ;+Vof dfq ;dfj]z ul/G5 . of] b/ lgsfNgsf nflu s'g} lglZrt If]qsf]
s'g} Ps aif{leq hLljt hGd]sf] lzz'x?sf] ;+Vof / pxL dWoaif{sf] !% b]lv $( aif{ pd]/ ;d"xsf dlxnfx?sf] hg;+Vofsf]
cfjZostf kb{5 . ;fdfGo k|hgg\ b/ k|hgg\:t/ dfkg ug{sf nflu s]xL /fd|f] ePklg o;sf s]xL bf]ifx? klg 5g\ . !% b]lv
$( aif{ pd]/ ;d"xsf s'n dlxnfx?df cljjflxt, ljwjf, 5'l§Psf, ;Gtfgf]Tkfbg Ifdtf gePsf dflxnfx?sf] ;+Vof klg ;dfj]z
ul/Psf] x'G5 h;n] ubf{ k|hgg\:t/sf] dfk jf:tljstfeGbf sd x'G5 . ;g\ @))^=sf] NDHS sf] tYofÍcg';f/ g]kfnsf]
;fdfGo k|hgg\ b/ k|lt Ps xhf/ dlxnfdf !!& lyof] h;dWo] zx/L ;fdfGo k|hgg\ b/sf] dfg *% / u|fdL0f ;fdfGo k|hgg\
b/sf] dfg !@# lyof] .
95
-u_ pd]/ ljlzi6 k|hgg\ b/ (Age Specific Fertility Rate)
pd]/ ljlzi6 k|hgg\ b/nfO{ k|hgg\ :t/ dfkg ug]{ ;'wfl/Psf] ljlw dflgG5 . of] b/ lgsfNbf !% b]lv $( aif{ pd]/ ;d"xdf ;a}
dlxnfx?sf] ;Gtfgf]Tkfbg Ifdtf jf pj{/tf ;dfg x'Fb}g eGg] dfGotfnfO{ Wofg lbOG5 . ljleGg pd]/sf dlxnfx?df ljleGg
k|hgg\ b/x? x'G5g\ . ;fdfGotM !% b]lv $( aif{ pd]/ ;d"xcGtu{t k|To]s %–% aif{ pd]/ ;d"xsf] pd]/ ljlzi6 k|hgg\ b/
lgsflnG5 . k|foM ljZjel/df @% b]lv @( aif{ pd]/ ;d"xsf dlxnfx?n] a9L ;Gtfg hGdfpF5g\ . s'g} lglZrt If]qsf] s'g}
dWoaif{sf] Pp6f lglZrt pd]/ ;d"xsf k|lt Ps xhf/ dlxnfx?df pxL If]qsf] pxL pd]/;d"xsf dlxnfx?af6 hlGdPsf
lzz'x?sf] ;+VofnfO{ g} pd]/ ljlzi6 k|hgg\ b/ elgG5 . pd]/ ljlzi6 k|hgg\ b/sf] tYofÍaf6 ljjfxsf] pd]/;DaGwL gLlt
th'{df ug{ d2t ub{5 . o:t} of] ;"rsn] kl/jf/ lgof]hgsf] ;]jf s]lGb|t ug'{kg]{ nlIft pd]/ ;d"x lgwf{/0f ug{ klg ;xof]u
ub{5 . oxL pd]/ ljlzi6 k|hgg\ b/sf] cfwf/df s'n k|hgg\ b/sf] lx;fa lgsflnG5 . g]kfnsf] ;Gbe{df ;g\ @))^=sf] NDHS
tYofÍcg';f/ pd]/ ;d"x !%–!(, @)–@$, @%–@(, #)–#$, #%–#(, $)–$$, $%–$( sf] ASFR s|dzM k|lt Ps xhf/df (*,
@#$, !$$, *$, $*, !^, @ lyof] .
;fdfGo cy{df Ps hgf dlxnfn] cfkm\gf] k|hgg\of]Uo pd]/ cjlwdf cyf{t !% b]lv $( aif{sf] cjlw;Dd cf};t hGdfpg]
lzz'x?sf] ;+VofnfO{ g} s'n k|hgg\ b/ (TFR) elgG5 . s'n k|hgg\ b/nfO{ k|hgg\:t/ dfkg ug]{ dxTjk"0f{ dfkssf] ?kdf
dflgG5 . Ps hgf dlxnfn] ;/b/ slt aRrf hGdfpF5g\ eGg] k|Zgsf] pQ/ s'n k|hgg\ b/n] g} k|bfg ub{5 . ;a} k|sf/sf hGd
b/x? h:t} CBR, GFR, CWR hg;+Vofsf] pd]/ / ln+usf] agfj6n] k|efljt u/]sf] x'G5 t/ pd]/ ljlzi6 k|hgg\ b/df pd]/ /
ln+usf] agfj6sf] k|efj /x]sf] x'Fb}g t/ o;n] k|hgg\ b/sf] pd]/cg';f/sf] k|j[lQ dfq bzf{pF5 . pd]/ ljlzi6 k|hgg\ b/sf]
cfwf/df s'n k|hgg\ b/ lgsflnG5 . s'n k|hgg\ b/nfO{ pd]/sf] agfj6n] k|efj kf/]sf] x'Fb}g . o;}n] ljleGg b]zx?sf
k|hgg\:t/ t'ngf ug{ s'n k|hgg\ b/sf] k|of]u ul/G5 . olb of] b/sf] dfg @ 5 eg] hg;+Vofdf a[l4 x'Fb}g . o:t} olb of] b/ @
eGbf a9L 5 eg] hg;+Vof a[l4 x'G5 / @ eGbf sd 5 eg] ;fljssf] hg;+Vof eGbf sd x'Fb} hfG5 .
;g\ @))* df ljZjdf s'n k|hgg\ b/ pRr /x]sf] d'ns ' x? lugL lj;fg -&=!_, gfOh/ -&=!_ x'g\ . o:t} nfOa]l/of, a'?08L,
P+uf]nf / ckmufgL:tfgsf] klg s'n k|hgg\ b/ pRr /x]sf] 5 . oL d'n'sx?sf] s'n k|hgg\ b/ ^=* /x]sf] kfOG5 . o:t} s'n
k|hgg\ b/ Go"g ePsf] d'n'sx? dsfp -!=)_, xªsª -!=)_ / tfOjfg -!=!_ /xsf] kfOG5 .
;g\ @))^ sf] g]kfn hg;+flVos tyf :jf:Yo ;j]{If0f - NDHS _ n] s'n k|hgg\ b/ ;g\ !((^ sf] t'ngfdf lgs} tn /x]sf]
b]vfPsf] 5 . ;g\ !((^ df s'n k|hgg\ b/ $=^ hGd lyof] eg] ;g\ @))^ df of] b/ k|lt Ps dlxnf #=! hGd sfod x'g
cfPsf] 5 . o;/L pQm ;j]{If0fn] ljut !) aif{leq sl/a bz dlxnfaf6 !% aRrfsf] hGd 36]sf] b]vfPsf] 5 .
s'n k|hgg\b/ lgsfNbf k'?if / dlxnf b'j} hLljt hGdnfO{ ;dfj]z ul/G5 eg] k'g?Tkfbg b/df dlxnf hLljt hGdnfO{ dfq
;dfj]z ul/G5 . olb pd]/ ljlzi6 hGdb/ l:y/ /xG5 / s'g} klg k|hggof]Uo pd]/ ;d"xsf dlxnf dlxgfjf/L /f]lsg]
(Menopause) cj:yf cufl8 d[To' x'Fb}g eg] s'n k'g?Tkfbg b/n] k|lt Ps xhf/ k|hgg\of]Uo dlxnfdf slt aflnsfx?sf]
hLljt hGd x'G5 eGg] b]vfpF5 . k'g?Tkfbg b/ b'O{ k|sf/sf x'G5g\ -!_ s'n k'g?Tkfbg b/ (Gross Reproduction Rate) / -@_
v'b k'g?Tkfbg b/ (Net Reproduction Rate) .
jf:tjdf hg;+Vof a[l4sf nflu dlxnfx? g} lhDd]jf/ x'G5g\ . hlt a9L dlxnfx?sf] hGd x'G5 Tolt g} a9L dlxnf k'g?Tkfbg
;d"xdf k|j]z u5{g\ . Ps aflnsfsf] hGd eg]sf] eljiodf Ps cfdfsf] hGd xf] . o;y{ jf:tljs?kdf hg;+Vof a[l4 kQf
nufpg k|hgg\of]Uo pd]/sf dlxnfx?af6 k|hgg\ cjlwdf hlGdPsf aflnsfx?sf] ;+Vofsf] 1ft x'g'kb{5 . s'n k|hgg\ b/nfO{
aflnsfx?sf] hlGdg] cg'kftn] u'0ff ul/ s'n k'g?Tkfbg b/ (Gross Reproduction Rate) lgsflnG5 . olb of] b/ !))) eGbf
a9L 5 eg] hg;+Vof a[l4 x'G5 .
jf:tjdf hg;+Vofsf] k|lt:yfkgf v'b k'g?Tkfbg b/df lge{/ ub{5 . v'b k'g?Tkfbg b/ (Net Reproduction Rate) lgsfNbf
hGdlnPsf aflnsfx?af6 tL lzz'x?sf] ;+Vof 36fOG5 hf] aRrf pTkfbg ug]{ pd]/eGbf klxn] g} d[To' x'G5 . o:t} of] b/
lgsfNbf ljwjf / cljjflxtsf] ;+Vof klg 36fOG5 . h:t}M pbfx/0fsf nflu olb Ps xhf/ dlxnfn] Ps xhf/ aflnsfx?nfO{
hGd lbG5 / tL sGofx? k|hgg\ cjlwe/ hLljt /xG5g\ eg] v'b k'g?Tkfbg b/ ! x'G5 . o;y{ olb v'b k'g?Tkfbg b/sf] dfg
96
! 5 eg] hg;+Vof ;dfg /xG5 . olb v'b k'g?Tkfbg b/sf] dfg ! eGbf a9L 5 eg] hg;+Vof a[l4 x'G5 . olb v'b k'g?Tkfbg
b/sf] dfg ! eGbf sd 5 eg] hg;+Vofklg sd x'+b} hfG5 .
s'g} lglZrt If]qsf] k|lt Ps xhf/ k|hgg\ pd]/ ;d"xsf dlxnfsf] hg;+Vofdf e/v/ hGd]b]lv % aif{eGbf d'lgsf aRrfx?sf]
;+Vof g} lzz' dlxnf cg'kft xf] . of] cg'kftaf6 k|hgg\ pd]/ ;d"xsf dlxnfx?df lzz' hGdsf] bjfasf] l:ylt 1ft x'G5 .
g]kfndf lzz' dlxnf cg'kftsf] l:ylt ;g\ !(&!, !(*!, !((! / @))! df k|lt Ps xhf/ k|hgg\ pd]/ ;d"xsf dlxnfdf
qmdzM %*&, ^%^, ^!%, $(@ /x]sf] lyof] .
s'g} lglZrt If]qsf] s'g} dWo aif{df k|lt Ps xhf/ hg;+Vofdf d[To' x'g]x?sf] ;+VofnfO{ g} sf]/f d[To'b/ (CDR) elgG5 . cyf{t
s'g} :yfgsf] s'g} lglZrt aif{df ePsf] d[To' x'g] hg;+Vof / pxL :yfg / pxL dWoaif{sf] s'n hg;+Vofsf] cg'kft g} sf]/f
d[To'b/ xf] . ljsl;t b]zx?sf] t'ngfdf ljsf;f]Gd'v b]zx?df sf]/f d[To'b/ a9L x'G5 . ;g\ @))* df ljZjsf] sf]/f d[To'b/ k|lt
Ps xhf/ hg;Vofdf * /x]sf] 5 . ljZjdf sf]/f d[Tob/ pRr /x]sf] b]zx? :jfhLNof08 -#!_, n];f]yf] -@%_, l;o/flnog -@#_,
hflDaof -@@_ /x]sf 5g\ eg] sf]/f d[To'b/ sd /x]sf d'n'sx? stf/ -@_, o'gfO6]8 c/a Old/]6\; -@_, s'j]t -@_ x'g\ . lj=;=
@)%* hgu0fgfsf] gtLhfcg';f/ ck|ToIf cg'dfg ljlwaf6 g]kfnsf] sf]/f d[To'b/ k|lt Ps xhf/ hg;+Vofdf !)=* /x]sf] lyof] .
;g\ @))& df g]kfnsf] sf]/f d[To'b/ k|lt xhf/df *=% /x]sf] 5 .
hg;+Vofdf pd]/cg';f/ d[To'b/df ljleGgtf /x]sf] kfOG5 . lzz' cj:yf, afn cj:yf, jo:s cj:yf, a[4a[4f cj:yfsf] d[To'b/
km/s km/s x'G5 . pd]/ ljlzi6 b/n] s'g pd]/ jf pd]/ ;d"xdf dflg;x? a9L db{5g\ eGg] b]vfpF5 . s'g} pd]/ jf pd]/
;d"xdf s'g} aif{df d[To' x'g]x?sf] ;+Vof / pxL pd]/ jf pd]/ ;d"xsf] dWoaif{sf] s'n hg;+Vofsf] cg'kftnfO{ g} pd]/ ljlzi6
d[To'b/ elgG5 . o; b/nfO{ k|lt Ps xhf/ hg;+Vof PsfOdf JoQm ul/G5 . ljleGg cWoogx?Aff6 afNofj:yfdf jf a[4fj:yfdf
d[To'b/ pRr /x]sf] x'G5 . pd]/cg';f/ hg;+Vof ;+/rgfsf] cWoogsf nflu pd]/ ljlzi6 d[To'b/ lgsflng] ul/G5 .
s'g} If]qsf] s'g} lglZrt aif{df hLljt hGd eO{ Ps aif{ k"/f gx'Fb} d[To' x'g] lzz'x?sf] ;+Vof / e/v/ hGd]b]lv Ps aif{ pd]/ k"/f
gePsf hLljt lzz'x?sf] s'n ;+Vofsf] cg'kftnfO{ g} lzz' d[To'b/ (IMR) elgG5 . o; cg'kftnfO{ k|lt Ps xhf/ hg;+Vofdf
JoQm ul/G5 . ;fdfGo cy{df s'g} If]qsf] s'g} aif{ k|lt Ps xhf/ hLljt hGd ePsf] lzz'sf] ;+Vofdf Ps aif{ gk'Ub} d[To' x'g]
lzz'x?sf] ;+VofnfO{ g} lzz' d[To'b/ elgG5 . of] ;"rsnfO{ ;x;|fAbL ljsf; nIocGtu{t afn d[To'b/ sd ug]{ nIo cg'udgsf
nflu k|d'v ;"rssf] ?kdf lnOPsf] 5 . o; b/n] Ps aif{eGbf d'gLsf] lzz'x?sf] hLljt /x]sf] cj:yf (Child Survival)
97
l:yltsf] dfkg ub{5 . o;n] lzz'x? s:tf] ;fdflhs, cfly{s tyf :jf:Yo ;]jfsf] cj:yfdf u'lh|/x]sf 5g\ eGg] s'/fnfO{ lrq0f
ub{5 . of] Ps k|sf/sf] pd]/ ljlzi6 d[To'b/ klg xf] .
ljsl;t b]zx? / ljsf;f]Gd'v b]zx?sf] lzz' d[To'b/sf] 9fFrf (Pattern) km/s km/s /x]sf] kfOG5 . ljsl;t b]zdf of] b/ sd
/ ljsf;f]Gd'v b]zx?df of] ;"rssf] dfg a9L /x]sf] kfOPsf] 5 . ;g\ @))* df ljZjsf] lzz' d[To'b/ k|lt Ps xhf/ hLljt
hGddf $( sfod /x]sf] 5 . clt ljsl;t d'n'sx?df of] b/ ^ /x]sf] 5 eg] sd ljsl;t b]zx?df of] b/ %$ /x]sf] 5 .
ljZjdf lzz' d[To'b/ sd /x]sf d'n'sx? cfO;Nof08 -!=#_, xªsª -!=^_, dsfp -@_ x'g\ eg] lzz' d[To'b/ pRr x'g] d'n'sx?
ckmufgL:tfg -!^#_, l;o/f lnog -!%*_, nfOa]l/of -!##_ x'g\ . ;g\ @))^ sf] hg;f+lVos tyf :jf:Yo ;j]{If]0fsf]
k|ltj]bgcg';f/ g]kfndf k|lt Ps xhf/ hLljt hGd ePsf lzz'sf] ;+Vofdf Ps aif{ gk'Ub} d[To' x'g] lzz'x?sf] ;+Vof $* lyof] .
kGw| aif{cufl8 of] b/sf] dfg *@ lyof] . of] ;r"sn] ;du| :jf:Yo ;]jfsf] l:yltnfO{ emNsfpF5 .
-3_ kfFr aif{ d'gLsf afn d[To'b/ (Under Five Mortality Rate)
of] klg Ps lsl;dsf] pd]/ ljlzi6 d[To'b/ xf] . o;n] kfFr aif{eGbf d'gLsf lzz'x?sf] d[To' x'g] ;+efljt b/nfO{ atfpF5 . cyf{t
k|lt Ps xhf/ kfFr aif{ d'gLsf afnaflnsfx?dWo] kfFr aif{ gk'Ub} d[To' x'g]x?sf] ;+VofnfO{ g} kfFr aif{ d'gLsf afnaflnsfx?sf]
d[To'b/ elgG5 . of] ;"rs klg ;x;|fAbL ljsf; nIocGtu{t afn d[To'b/ sd ug]{ nIo cg'udgsf nflu k|d'v ;"rssf] ?kdf
lnOPsf] 5 . o; b/n] kfFr aif{eGbf d'gLsf] afnaflnsfx?sf] hLljt /xg] cj:yf (Child Survival) sf] dfkg ub{5 . o;n]
afnaflnsfx? s:tf] ;fdflhs, cfly{s tyf :jf:Yo ;]jfsf] cj:yfdf u'lh|/x]sf 5g\ eGg] s'/fnfO{ lrq0f ub{5 . ;g\ @))^ sf]
hg;f+lVos tyf :jf:Yo ;j]{If]0fsf] k|ltj]bgcg';f/ g]kfndf k|lt Ps xhf/ kfFr aif{ d'gLsf afnaflnsfx?sf] ;+Vofdf kfFr aif{
k"/f geO{ d[To' x'g] afnaflnsfx?sf] ;+Vof ^! /x]sf] lyof] .
Dfly pNn]v u/]cg';f/ ljleGg pd]/ ;d"x, ln+u, k]zf, hLjg:t/cg';f/ d[To'b/sf] dfg km/s kb{5 . o;}n] dlxnfx?sf] pd]/
;d"xcg';f/ km/s km/s d[To'b/ /x]sf] kfOG5 . cem eGg] xf] eg] ljjflxt !% b]lv $( aif{ pd]/ ;d"xsf dlxnfx?df uef{j:yf
jf k|;jsf] sf/0f d[To'sf] ;+efjgf a9L x'G5 . o;}n] dft[ :jf:Yosf] l:ylt dfkg ug{sf nflu dft[ d[To' cg'kft lgsflnG5 . k|lt
Ps nfv hLljt hGddf uef{j:yf jf k|;j x'Fbf jf k|;j ePsf] $@ lbgleq d[To' x'g] dlxnfx?sf] ;+VofnfO{ g} dft[ d[To' cg'kft
elgG5 . of] cg'kft klg ;x;|fAbL ljsf; nIocGtu{t dft[ :jf:Yodf ;'wf/ ug]{ nIo cg'udgsf nflu k|d'v ;"rssf] ?kdf
lnOPsf] 5 . of] ;"rsn] k|ToIf?kdf uef{j:yf jf k|;jsf] sf/0fn] x'g] dft[ d[To'sf] :t/nfO{ dfkg ub{5 . o;n] dft[:jf:Yosf]
l:yltnfO{ bzf{pF5 . ljsl;teGbf ljsf;f]Gd'v b]zx?df of] cg'kft pRr /x]sf] kfOPsf] 5 . pRr dft[ d[To' cg'kftn] k|hgg\
:jf:Yo / ;du| :jf:Yosf] l:ylt sdhf]/ /x]sf] a'emfpF5 eg] lgDg cg'kftn] k|hgg\ :jf:Yodf ;'wf/sf] l:yltnfO{ b]vfpF5 .
;g\ @))^ sf] hg;f+lVos tyf :jf:Yo ;j]{If0fsf] k|ltj]bgcg';f/ g]kfndf k|lt Ps nfv hLljt hGddf dft[ d[To' @*! /x]sf]
kfOPsf] 5 . ;g\ !((^ df of] cg'kft %#( /x]sf] lyof] . ljutsf] t'ngfdf xfnsf] dft[ d[To'sf] cg'kftn] g]kfndf k|hgg\
:jf:Yodf ;'wf/ x'Fb} uPsf] emNsfpF5 .
hLjg k|Tofzf s'g} If]q jf :yfgsf] cfly{s / ;fdflhs ljsf;sf] dxTjk"0f{ ;"rs xf] . o;n] ;du| :jf:Yo l:yltnfO{ bzf{pF5 .
;fdfGo cy{df hLjg k|Tofzfn] s'g} aRrf hGdFbf p;sf] afFRg] ;+efJotf ePsf] hDdf cjlw jf aif{nfO{ hgfpF5 . olb s'g}
d'n'ssf dflg;x?sf] hLjg k|Tofzf a9L 5 eg] To; d'n'ssf] cj:yf ljsl;t 5 eGg] cg'dfg ug{ ;lsG5 . ;g\ @))* df
ljZjsf] hLjg k|Tofzf ^* aif{ /x]sf] 5 h;dWo] k'?ifsf] ^& / dlxnfsf] &) aif{ /x]sf] 5 . o:t} ;g\ @))* df g]kfnsf]
hLjg k|Tofzf ^$ aif{ /x]sf] 5 h;dWo] k'?ifsf] ^# / dlxnfsf] ^$ aif{ /x]sf] 5 . lj=;= @)%* sf] hgu0fgfcg';f/ g]kfnsf]
hLjg k|Tofzf ^)=$ aif{ /x]sf] lyof] h;dWo] k'?ifsf] ^)=! / dlxnfsf] ^)=& aif{ /x]sf] lyof] .
98
jf pb\ud :yfg (Place of Residence or Birth) af6 jf;:yfg kl/jt{g u/L nlIft :yfg jf uGtJo :yfg (Place of
Destination) df a;f]af; ul/G5 . a;fOF ;/fO;DaGwL lj:t[t rrf{ o;} k':tssf] a;fOF ;/fO kf7df ul/Psf]n] o;df lj:t[t
rrf{ ul/Psf] 5}g .
hg;f+lVos cWoogdf hg;+Vof k|If]k0fsf] dxTjk"0f{ :yfg /x]sf] x'G5 . hg;+Vofsf] hLjg tflnsf (Life Table) cljsl;t jf
cefa /x]sf] l:yltdf hg;+Vof k|If]k0f x'g cfjZos x'G5 . o:t} Ps hgu0fgfb]lv csf]{ hgu0fgf;Ddsf] cGt/fn !) aif{sf]
ePsf]n] ;f]aLrsf] cjlwsf nflu cfjZos kg]{ hg;+Vofsf] nflu klg hg;+Vof k|If]k0f ug]{ ul/G5 . o:t} b]zsf] s]Gb|b]lv :yfgLo
tx;Ddsf] of]hgf tyf ljsf; sfo{qmdx? th'{df tyf sfof{Gjogsf nflu klg hg;+Vof k|If]k0f ul/g' clt cfjZos 5 .
;fdflhs tyf cfly{s ljsf;sf sfo{qmdx? agfpgsf nflu cBfjlws hg;+Vofsf] cfsf/, ah]6, pd]/, ln+u cflb laj/0fx?
cfjZos x'G5g\ h'g hg;+Vof k|If]k0faf6 k"lt{ ul/G5 .
*=@ g]kfndf hg;+Vof k|If]k0f
g]kfndf k|To]s bz – bz aif{sf] cGt/fndf hgu0fgf ;+rfng ul/+b} cfPsf] 5 . xfn;Dd g]kfndf bzj6f hgu0fgfx? ;DkGg
eO;s]sf 5g\ . o:tf hgu0fgfx?af6 hg;+Vofsf] cfsf/ / ;+/rgf;DaGwL tYofÍ k|fKt x'G5g\ . g]kfndf kl5Nnf] hgu0fgf ;g\
@))! Dff ePsf] lyof] . To; u0fgfaf6 k|fKt ePsf] ljleGg hg;f+lVos tYofÍsf cfwf/df eljiosf] hg;+Vofsf] a[l4 lgwf{/0f
ug{sf nflu ;g\ @))! b]lv @)@! ;Ddsf] hg;+Vof k|If]k0f ul/Psf] lyof] .
s'n k|hgg\ b/sf] ptf/ r9fjsf] cfwf/df tLg txdf hg;+Vof k|If]k0f ul/G5g\ . o;k|sf/sf] k|If]k0fnfO{ pRr, dWod / Go"g
txsf] hg;+Vof k|If]k0f elgG5 . hg;+Vof k|If]k0fsf log} tTjx?nfO{ d"n cfwf/ dfgL g]kfnsf] hg;+Vof k|If]k0f ul/Psf] lyof] .
hg;+Vofsf] pRrtd k|If]k0f (High Variant Projection) df s'n k|hgg\ b/ tLa|?kdf 36\b} hfG5 eGg] dfGotf sfod ul/Psf]
lyof] . o;cg';f/ hg;+Vof k|If]k0f ubf{ ;g\ @))! df s'n k|hgg\ b/ $ af6 ;g\ @)@! df @=! df sfod x'G5 eGg] dfGotf
lnOPsf] 5 o;nfO{ Fast Fertility Decline Variant klg elgG5 . hg;+Vofsf] dWod k|If]k0f (Medium Variant) df s'n
k|hgg\ b/ dWod b/n] 36\b} hfG5 eGg] dfGotf sfod ul/Psf] lyof] . o;cg';f/ hg;+Vof k|If]k0f ubf{ ;g\ @))! df s'n
k|hgg\ b/ $ af6 ;g\ @)@! df @=* sfod x'G5 eGg] dfGotf lnOPsf] 5 o;nfO{ Medium Fertility Decline Variant klg
elgG5 . o:t} Go"g hg;+Vofsf] k|If]k0fdf (Slow Variant) s'n k|hgg\ b/ lj:tf/} 36\b} hfG5 eGg] dfGotf sfod ul/Psf] lyof]
. o;cg';f/ hg;+Vof k|If]k0f ubf{ ;g\ @))! df s'n k|hgg\ b/ $ af6 ;g\ @)@! df # sfod x'G5 eGg] dfGotf lnOPsf] 5
o;nfO{ Slow Fertility Decline Variant klg elgG5 .
hg;+Vof k|If]k0f % aif{ pd]/ ;d"x / lnËcg';f/ /fli6«o tx, ljsf; If]q, ef}uf]lns If]q, gu/ / u|fdL0f If]q, / lhNnf:t/sf]
hg;+Vof k|If]k0f ul/Psf] lyof] . g]kfnsf] ;Gbe{df dWod txsf] hg;+Vof k|If]k0fnfO{ pko'Qm dflgPsf] 5 . g]kfnsf] ljleGg
k|If]k0f txcg';f/ ljleGg aif{sf] hg;+Vof lgDg tflnsfdf k|:t't ul/Psf] 5 .
99
tflnsf @M g]kfnsf] ljleGg k|If]k0fcg';f/sf] k|If]lkt hg;+Vof
aif{ pRr txsf] hg;+Vof k|If]k0f dWod txsf] hg;+Vof k|If]k0f Go"g txsf] hg;+Vof k|If]k0f
(High Variant) (Medium Variant) (Low Variant)
(= hg;f+lVos ;"rsx?sf] cg'dfgdf ck|ToIf cg'dfg ljlw (Indirect Techniques for Demographic Estimation)
hg;f+lVos cg'dfg ljlwdf cfwf/e"t hg;f+lVos ;"rsx? (Basic Demographic Parameters) h:t}M hGdb/, d[To'b/,
k|hgg\sf] :t/ cflbsf] dfkg ug]{ k|of; ul/G5 . o:tf cfwf/e"t hg;f+lVos ;"rsx?n] pd]/ut agfj6 / cfsf/sf] ;Gbe{df
hg;+Vofsf] a[l4 s;/L x'g]5 eGg] s'/f O+lut ub{5 . k/Dk/fut?kdf hg;f+lVos cg'dfg hgu0fgf jf k~hLs/0f k|0ffnLaf6
k|fKt cf+s8fdf cfwfl/t x'G5g\ . ha k~hLs/0f k|0ffnL Jojl:yt, lgoldt / k"0f{ 5 / o;sf] tYofÍ hgu0fgfaf6 cfPsf tYofÍ
k"0f{ 5g\ eg] dfq k|ToIf ljlwaf6 hg;f+lVos ;"rsx? Dffkg ug{ ;lsG5 . t/ w]/}h;f] d'n'sx?df tYofÍLo k|0ffnL Jojl:yt,
lgoldt / k"0f{ ePsf] kfOb}g . jf:tadf w]/} d'n'sx? cem eGg] xf]eg] ljsf;f]Gd'v b]zx?df k~hLs/0f k|0ffnL Jojl:yt /
lgoldt ePsf kfOb}g . o:t} hgu0fgfaf6 k|fKt x'g] hGd, d[To' h:tf laj/0fx? klg k"/f u0fgf ePsf] x'Fb}gg\ cyf{t o;sf] cy{
k"0f{?kdf k|fKt ePsf] x'Fb}g . o:tf] ck"'0f{ tYofÍaf6 lgsflnPsf] hg;f+lVos ;"rsx? e/kbf{ x'Fb}gg\ / jf:tljstfaf6 6f9f /x]sf]
x'G5 .
o;/L k/Dk/fut tYofÍsf ;|f]tx?af6 k"0f{ tYofÍ k|fKt x'g] ;+efjgf sd ePsf]n] k|ToIf ljlwaf6 jf:tljs hg;f+lVos ;"rsx?
lgsfNg c;+ej ePsf]n] s]xL hg:f+Vofljbx?n] hg;f+lVos ;"rsx? lgsfNg ck|ToIf cg'dfg ljlwx?sf] ljsf; u/]sf] kfOG5 .
h:t}M ck|ToIf ljlwaf6 k|hgg\:t/ dfkg ug]{ ljlwx? Coal and Demeny Method, Brass’s P/F Ratio Method, Coale and
Trussel Method x'g\ . o:t} ck|ToIf ljlwaf6 ljleGg k|sf/sf d[To:t/ dfkg ug]{ ljlwx? klg 5g\ . ck|ToIf ljlwaf6
hg;f+lVos ;"rsx? cg'dfg ubf{ klg hgu0fgf jf k~hLs/0f k|0ffnLaf6 k|fKt cfFs8fx? g} k|of]u ul/G5g\ . xfn o:tf
;"rsx? lgdf{0f ug{ ljleGg sDKo'6/ ;km\6j]o/ k|0ffnLx? h:t}M FERT, Mortpack, PAS sf] ljsf; ul/Psf 5g\ .
;Gbe{ ;fdu|Lx?
1. Central Bureau of Statistics, 2002, “National Population Census 2001: National Report”, CBS & UNFPA,
Kathmandu.
2. Central Bureau of Statistics, 2003, “Population Monograph Vol. I & II”, CBS & UNFPA, Kathmandu.
3. Central Bureau of Statistics, ICIMOD, SNV 2003, “g]kfnsf] hgu0fgf @)%* sf ;"rsx? tyf k|jfx gSzfÍg”,
ICIMOD, Kathmandu.
4. Central Bureau of Statistics, 2003, “POPULATION PROJECTIONS FOR NEPAL 2001-2021”, CBS &
UNFPA, Kathmandu.
5. Harka Gurung, 2003, “Social Demography of Nepal”, Himal Books, Kathmandu.
6. Ministry of Population and Environment, 2002, “Nepal Population Report 2002”, MoPE, Kathmandu.
7. Hans Raj, 1981 “Fundamentals of Demography”, Surjeet Publications, Delhi.
8. S.C. Gupta & V.K. Kapoor, “Fundamentals of Applied Statistics”, Sultan Chand & Sons, New Delhi.
9. Asha A. Bhende & Tara Kanitkar 1994, “Principles of Population Studies”, Himalaya Publishing House,
Bombay.
10. Mrigendra Lal Singh & Sanu Babu Sayami, 1990, “An Introduction to Mathematical Demography”,
J.M.Singh & B.D. Manandhar, Kathmandu.
11. bfdf]b/ 1jfnL, @)%!, “hg;+Vof lzIff”, ljBfyL{ k':ts e08f/, sf7df08f} .
12. United Nations, Department of International Social and Economic Affairs, Population Studies No 81,
“Manual X: Indirect Techniques for Demographic Estimation” , UN 1983, NewYork.
13. :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfno, @))^, “g]kfnM @))^ g]kfn hg;f+lVos tyf :jf:Yo ;j]{If0f d'Vo lgZsif{x?” o'P;P8,
Go"P/f, :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfno, sf7df08f} .
100
!#M g]kfndf hgu0fgf
/fwfs[i0f lh=;L=*
!= kl/ro
b]ze/L cS;/ -;fdfGotof_ a;f]af; u/]sf ;a} kl/jf/sf] 3/b}nf]df k'uL lgwf{l/t ;doleq kl/jf/ / kl/jf/sf ;a}
JolStx¿sf] ;DaGwdf hg;fª\lVos, ;fdflhs tyf cfly{s ljj/0fx¿ ;+sng, k|zf]wg, ;fl/0fLs/0f Pj+ k|sfzg ug]{ ;dli6ut
k|lqmofnfO{ æhgu0fgfÆ elgG5 . hgu0fgfaf6 ;+sng ePsf tYofÍ b]zsf] ;fdflhs tyf cfly{s ljsf;sf nflu of]hgf th{'df,
cWoog Pj+ cg';Gwfg ug{ k|of]u ul/g] cfwf/e"t tYof+s ePsfn] /fli6«o hgu0fgfnfO{ Ps dxTjk"0f{ /fi6«JofkL sfo{sf] ¿kdf
lnOG5 . g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# jdf]lhd of] ;+j}wflgs dxTjsf] sfo{j|md klg xf] . o:tf] /fi6«JofkL a[xt\ cfof]hgf
;~rfngsf nflu cfly{s ;|f]t, hgzlQm / ;fwg h'6fpg'kg]{ tyf tof/Lsf] nflu klg nfdf] ;do nfUg] ePsfn] klg ;a}h;f]
d'n'sx¿df hgu0fgf ;fdfGotof k|To]s !)÷!) jif{df ug]{ rng /x]sf] 5 .
g]kfndf lj=;+= !(^* -;g\ !(!!_ b]lv hgu0fgf ug]{ sfd z'¿ePsf] b]lvG5 . To;kl5 nueu k|To]s !) jif{sf] cGt/df
hgu0fgf ;~rfng x'Fb} cfPsf] 5 . tbg'¿k hgu0fgf ul/Psf jif{x¿ lj=;+= !(&& -;g\ !(@)_, lj=;+= !(** -;g\ !(#)_,
lj=;+= !((* -;g\ !($!_, lj=;+= @))(÷!! -;g\ !(%@÷%$_, lj=;+= @)!* -;g\ !(^!_, lj=;+= @)@* -;g\ !(&!_, lj=;+= @)#*
-;g\ !(*!_ / lj=;+= @)$* -;g\ !((!_ x'g\ . lj=;+= @)%* -;g\ @))!_ sf] u0fgf g]kfnsf] hgu0fgfsf] Oltxf;df !) cf}+
hgu0fgf xf] . lj= ;+= !(^* b]lv !((* ;Dd ePsf u0fgfx¿ JolQm u0fgf (Head Count) sf ¿kdf dfq ;Lldt lyP . tL
u0fgfdf ;f]lwPsf k|Zgx¿ ;Lldt lyP / /fli6«o hgu0fgfsf] p2]Zocg'¿k u0fgfsf] lgod, k|Zgx¿sf] kl/efiff u/]sf] kfOb}g .
tL u0fgfsf ;Dk"0f{ glthf k|sfzgdf NofOPsf] klg kfOFb}g . lj=;+= @))(÷!! b]lv ;+rfng ePsf hgu0fgfx¿ j}1flgs u0fgf
dflgG5g\ lsgeg] oL u0fgfx¿df ljutsf sdL–sdhf]/Lx¿nfO{ x6fO{ /fli6«o hgu0fgfsf] p2]Zo cg'¿k u0fgfsf] lgod,
k|Zgx¿sf] kl/efiff / b]ze/Lsf] u0fgfdf Ps¿ktf sfod u/L c¿ d'n'ssf] hg;f+lVos tYof+s;Fu t'ngf ug{ ;lsg] ePsf] 5 .
oL hgu0fgfaf6 df}h'bf hg;+Vof, ltgsf ljleGg ;fdflhs, hg;f+lVos l:ylt, hgzlQm / hg;+Vofdf kl/jt{gsf ;"rsx¿
;d]t pknAw x'g] u/L tYof+s ;+sng ul/Psf] 5 . u0fgfsf lgod, kl/efiffdf Ps¿ktf sfod x'g] ePsfn] u0fgfaf6 k|fKt x'g]
kl/0ffd c¿ d'n'ssf] hg;f+lVos tYof+s;Fu ;d]t t'ngf x'g;Sg] ul/Psf] 5 .
*
pk–dxflgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
101
#= hgu0fgfsf] ljlw tyf ltgsf] kl/efiff
hgu0fgf d'Votof b'O{ ljlwjf6 ug{ ;lsG5 . tL b'O{ ljlwx¿ x'g\ M
!= jf:tljs pkl:ylt ljlw (De-facto)
@= :yfoL a;f]jf; u0fgf ljlw (De-Jure Method)
De-facto method jf6 tYof+s ;Íng ug'{ eg]sf] lglZrt ;dodf hf] hxf+ 5 ToxLjf6 tYof+s ;+sng ug'{ xf] . of]
k4ltdf k|fo lglZrt /ftsf] ;donfO{ ;Gbe{ ;do dfgL To; /ft hf] hxf+ 5 ToxLjf6 tYof+s ;+sng ul/G5 . a;fOF ;/fOsf]
cWoog (Migration Study) ug{ nfebfoL elgPtfklg of] k4lt ljZjdf TotL ckgfOPsf] kfOFb}g . ;g\ @))! Dff o;} ljlwjf6
w]/} d'n'sx¿df hgu0fgf ul/Psf] lyof] eg] clk|msL b]z gfldljofdf klg o;} k4ltjf6 hgu0fgf lnOPsf] 5 .
De-Jure method jf6 tYof+s ;+sng ug'{ eg]sf] Legal Place of Residence cyf{t sfg"gL¿kdf j;fOF ePsf] 7fp+jf6
tYof+s ;+sng ug'{ xf] . t/ g]kfn h:tf ljsf;f]Gd'v b]zx¿df 36gf btf{ k|0ffnL Vital Registration System sf] /fd|f] k|efj
gx'g' / sfg"gL :yfO a;f]jf; ug]{ 7fp+ Legal Place of Residence kl/Tofu gu/L csf]{ 7fp+df klg :yfoL;/x j;f]]jf; ug{
kfpg] ePjf6 Legal Place of Residence sf] cfwf/df lnOPsf] tYof+s TotL kmnbfoL x'b}g . To;}n] cGo /fi6«x¿sf] tYof+s;+u
;d]t t'ngfof]Uo jgfpgsf] nflu cGo /fi6«x¿df ;d]t ckgfO{Psf] lgod kl/efiffjdf]lhd De-Jure Method nfO{ s]xL
kl/dflh{t u/L Modified De-Jure Method cg';f/ lj=;+= @))(.!! b]lv g} hgu0fgfx¿ ul/b} cfPsf] 5 . ljutsf
hgu0fgfx¿ h:t} /fli6«o hgu0fgf, @)%* df klg Modified De-Jure Method cg';f/ ljj/0f ;+sng ul/Psf] 5 . o;
tl/sfcg';f/ JolQmsf] u0fgf cS;/ j;f]jf; u/]sf] 7fp+ (Usual Place of Residence) jf6 ul/G5 . tYof+s eg]sf] ;f+lVos
¿kdf oyfy{tf emNsfpg' xf] / o;sf] cfwf/df b]zsf] ;fdflhs cfly{s / ef}lts ljsf;sf] nflu of]hgf th'{df ug'{kg]{ x'G5 .
To;}n] k"jf{wf/ tof/ kfbf{ To; 7fp+df cS;/ j;f]jf; ug]{ hg;+Vofsf] cfwf/df tof/ kfg'{ kg]{ x'G5 cGoyf of]hgf c;kmnl;4
x'G5 . To;}n] klg cS;/ j;f]jf; u/]sf] 7fp+df lnOPsf] tYof+snfO{ j9L kmnbfoL dfGg ;lsG5 . cS;/ j;f]jf;sf] :ki6
kl/efiff ePsf]n] sf]xL g5'6\g] / sf]xL gbf]xf]l/g] klg o;sf] csf]{ kmfObf xf] .
o; hgu0fgfdf cfwf/e"t tYofÍx¿sf] k"0f{ u0fgf (Full Count) / yk ljj/0fx¿sf] 5gf}6sf] cfwf/df Sample
Counting ul/Psf] lyof] . jf:tjdf cfhsf] o'udf ljleGg tYofÍ k|of]ustf{sf] nflu ljleGg k|sf/sf ljj/0fx¿ cfjZos
ePsf]n] ;j} ljj/0fx¿ (Full Count) sf] cfwf/df dfq u0fgf ug{ w]/} vlr{nf] / ufx|f] kb{5, To;sf/0f cTofjZos / Estimate
ug{ ufx|f] kg]{ ljj/0fx¿ dfq Full Count u/L c¿ yk ljj/0fx¿ Sample Count ug{'kg]{ x'G5 .
jt{dfg cj:yfdf Sampling Techniques sf] ljsf;n] ubf{ Estimate ug{;lsg] vfnsf ljj/0fx¿ Full Count ug{' jf
Sample Count ug{'df vf;} km/s kb}{g . To;sf/0f kl/0ffddf km/s gkg]{ ePsf]n] Sample Count af6 u0fgfsf] ;dodf nfUg]
7"nf] hgzlQm, kmf/fdx¿df nfUg] vr{ ;fy} nut k|zf]wg -Data Processing_ df nfUg] vr{ / ;dosf] lgs} art x'G5 .
v= u0fgf sfo{ – JolQmut u0fgf @)%* ;fn h]i7 @* ut] k|f/De u/L @)%* ;fn cfiff9 !@ ut] ;dfKt ul/Psf] lyof] .
z'?df JolQmut u0fgf @)%* ;fn h]i7 @* ut] k|f/De u/L @)%* ;fn cfiff9 * ut] ;dfKt ug]{ nIo /flvPsf]df
/fhb/jf/df 36]sf] b'MvbfoL 36gfsf] sf/0f ;f] sfo{qmd sl/a Ps ;ftf nlDaPsf] lyof] . clw/fHoe/L s/Lj @),))) u0fsn]
k|To]s 3/ b}nf]df uO{ 3/kl/jf/ d"nL jf kl/jf/sf] lhDd]jf/ hfGg] a'e\mg] JolQm;Fu ;f]wL u0fgf u/]sf lyP . /fli6«o hgu0fgf
@)%* df hg;+Vof lnOPsf] ;Gbe{ lbg @)%* ;fn cfiff9 * ut] (22nd June 2001) nfO{ dflgPsf] 5 . o;/L hgu0fgfn]
cfiff9 * ut]sf] ;"of]{bosf] ;dodf g]kfnsf] hg;+Vofsf] cfsf/ b]vfpg] ePsf]n] pQm lbgnfO{ hgu0fgfsf] ;Gbe{ lbg
(Reference Day) dflgG5 . hgu0fgfsf] ;Gbe{ lbg (Reference Day) sf] cl3Nnf] lbg 3/jf/ljlxg, dfUg], 8'nGt] lkm/Gt] cflb
;a}sf] u0fgf ul/G5 eg] kl/jf/df hGd eP yk / d[To' ePsf] eP nutjf6 36fOG5 .
u= nut k|zf]wg – hgu0fgfsf] If]qLo sfo{ cyf{t tYof+s ;+sng sfo{ ;dfKt ePkl5 ;Dk"0f{ kmf/fdx¿ s]Gb|df NofO{
kmf/dx¿sf] k|zf]wg Editing, Coding u/L Data Entry ug]{ sfd ePsf] lyof] . Data Entry sf] sfd ;DkGg ePkl5 tYof+s
;fl/0fLs/0f (Tabulation) u/L k|sfzgdf NofOPsf] lyof] . of] sfo{ ;dfKt ePkl5 hgu0fgfjf6 k|fKt tYof+sx¿sf] ljleGg
r/0fdf la:t[t cWoog u/L cg';GwfgfTds k|ltj]bgx¿ ;d]t k|sfzgdf NofOPsf] lyof] .
3= glthf k|sfzg – /fli6«o hgu0fgf, @)%* 7Ls ;dodf ;DkGg ePsf] lyof] eg] glthf klg ljut hgu0fgfsf] t'ngfdf
l56f] k|sfflzt ePsf] 5 . o; hgu0fgfsf] If]qLo sfo{ ;DkGg ePsf] % dlxgf leq} glthf k|sfzgdf cfPsf] 5 . ljut hgu0fgf
@)$* sf] glthfx¿ vf;u/L (Hard Copy) lstfj (Census Volumes) sf] ¿kdf k|sflzt ePsf] lyof] . hgu0fgfsf] ;Dk"0f{
tYof+s glthf Census/Sample Results tyf hgu0fgfaf6 k|fKt ;"rsf+s Census Data Sheet klg k|sfzg ul/Psf] lyof] .
hgu0fgf @)%* df ljleGg k|sf/sf] k|of]ustf{x¿sf] cfjZostfcg';f/ hgu0fgfsf] glthf sf la:t[t k|sfzgx¿ ksflzt
ugf{sf] ;fy} cg';Gwfgstf{sf] nflu Sample Data Set ;d]t pko'Qm dfWodaf6 pknAw u/fpg ;lsg] Joj:yf ul/Psf] 5 .
/fli6«o hgu0fgfsf tYof+ssf] dfunfO{ dWogh/ /fvL s]Gb«Lo tYof+s ljefun] d'Vo tYof+sx¿sf] CD ROM klg tof/ u/]sf]
5 / o;sf] ;fy} Website klg k|of]udf NofPsf] 5 . o;jf6 Internet sf] dfWodjf6 klg ;lhn} /fli6«o hgu0fgfsf
tYof+sx¿ pknJw x'g]5g\ . o;jf6 hgu0fgfjf6 k|fKt tYof+ssf k|of]ustf{x¿nfO{ ;xh x'g] ljZjf; lnO{Psf] 5 . hgu0fgfsf
kl/0ffdx¿ s]Gb|, If]q, lhNnf / uf= la= ;=÷gu/kflnsf txdf k|sflzt 5g\ .
ª= hgu0fgf d"Nof+sg – hgu0fgfdf 5'6 eP gePsf] hfFr ug{ u0fgf hf+r ;j]{If0f Post Enumeration Survey ul/Psf]
lyof] . u0fgf hf+r ;j]{If0fsf] glthfjf6 hgu0fgfdf %=# k|ltzt 5'6 ;fdfGo gu0o ePsf] b]lvPsf] 5 . To;}u/L @)%* sf]
hgu0fgfaf6 k|fKt tYofÍsf] d"NofÍg ul/Psf] lyof] / d"NofÍgaf6 ljutsf] t'ngfdf @)%* sf] hgu0fgfsf] tYofÍdf w]/} ;'wf/
ePsf] b]lvPsf] 5 .
^= hgu0fgfsf d'Vo cawf/0ff tyf ltgsf] kl/efiff (Definition of Key Terms & Census Concepts)
hgu0fgfdf laleGg laifox¿ ;d]l6Psf] x'G5 . o;} ;Gbe{df /fli6«o hgu0fgf, @)%* df k|of]u ePsf s]xL d'Vo
cawf/0ff, ltgsf kl/efiff tyf laz]iftfx¿ tn k|:t't ul/Psf] 5 .
!= cS;/ a;f]af; ug]{ 7fp+ (Usual Place of Residence) – cS;/ a;f]af; ug]{ 7fp+ eGgfn] dflg;x¿ cfˆgf] 3/ ePsf] 7fp+df
jf sfd ug]{ 7fp+df jf Aofkf/ u/]/ a;]sf] 7fp+df jf cWoogsf] l;nl;nfdf cS;/ hxf+ af;f]af; u5{g To;} 7fp+nfO{ cS;/
a;f]af; ug]{ 7fp+ ePsf] dflgG5 . hgu0fgfdf kl/jf/ tyf AolQmsf] u0fgf cS;/ a;f]af; ug]{ 7fp+sf] cfwf/df ul/Psf] 5 .
@= AolQm (Individual) – dfly pNn]v ul/Pcg';f/ cS;/ a;f]af; ug]{ 7fpFsf kl/jf/sf ;b:ox¿nfO{ ToxL kl/jf/sf] JolQm
dfgL hgu0fgfdf u0fgf ul/Psf] 5 . To:tf JolQmx¿ ;f]xL u0fgf ePsf] 7fpFdf cS;/ a;f]af; ug]{ x'g'kb{5 . kl/jf/df s]xL
lbgsf] nflu cfPsf kfx'gf tyf nfdf] ;dob]lv kl/jf/af6 cg'kl:yt /x]sf ;b:ox¿nfO{ pQm kl/jf/af6 u0fgf ul/+b}g . t/
kl/jf/af6 nfdf] ;dob]lv lab]zdf uPsf ;b:ox¿sf] eg] kl/jf/af6 cg'kl:ytsf] ¿kdf lnO{ kfl/jfl/s nutdf laa/0f lnOG5 .
103
#= kl/jf/ (Household) – ;fdfGotof Pp6} cfDbfgL vr{n] 3/ Jojxf/ rnfO{ Ps} efG;fdf vfgkLg u/L a;]sf JolQm jf
JolQmx¿sf] ;d"xnfO{ – a'emfpF5 . kl/jf/df Ps JolQm dfq jf w]/} JolQmx¿, gftf kg]{ jf gftf gkg]{ JolQmx¿ x'g ;Qm5g\ .
kl/jf/ / kl/jf/sf ;b:o 5'6\ofpg cfDbfgL–vr{ / efG;fsf] cjwf/0ff k|d'v /x]sf] 5 .
$= kl/jf/d"nL (Household Head) – kl/jf/df kl/cfPsf b}lgs sfdsfh, vr{ / Jojxf/ rnfpg Joj:yf ldnfpg] d'Vo
JolQm g} kl/jf/d"nL eGg] a'lemG5 . kl/jf/sf] d"nL -;fdfGotof kl/jf/df pkl:yt /xg]_ :qL jf k'?if x'G5g\ . t/ pd]/ gk'u]sf
-!) jif{ gk'u]sf_ s]6f jf s]6L kl/jf/d"nL x'g ;St}gg\ . sltko ;dfhdf kl/jf/sf ;a}eGbf h]7f] jf h]7LnfO{ jf kl/jf/sf
;b:on] cfb/ ug]{ JolQmnfO{ kl/jf/sf] d"nL n]vfpg] u/]sf] kfOG5 . of] rngcg';f/ w]/}h;f] pQ/bftfn] kl/jf/sf a'9f–kfsfnfO{
g} d"nL n]vfpg] u/]sf] x'g ;Qm5 . o:tf] k|rngnfO{ Wofgdf /fvL dfly kl/efiff ul/Pcg';f/ kl/cfPsf] b}lgs sfdsfh, vr{ /
Jojxf/ rnfpg Joj:yf ldnfpg] d'Vo JolQm :qL jf k'?ifnfO{ g} hgu0fgfdf kl/jf/d"nL dflgPsf] 5 .
%= 3/ (House/ Housing Unit) – 3/ eGgfn] ;fdfGotof rf/}lt/ uf/f]÷6f6L nufO{ 5fgf] xfn]/ dflg; a:gsf nflu k|of]u
ul/Psf] Ps jf PseGbf a9L sf]7f jf tnf ePsf] af;:yfgnfO{ a'emfpF5 .
3/ ljleGg cfsf/, k|sf/ jf lsl;dsf x'g ;Qm5g\ . u0fgfsf] k|of]hgsf nflu kl/jf/ a;f]af; u/]sf oL ;a} lsl;dsf
af;:yfg – e'mk|f], 3/, ejg, dxn, 3/v08 jf ˆNof6nfO{ 3/ eGg] a'emfpF5 . kl/jf/n] a;f]af;sf nflu PseGbf a9L 3/x¿
k|of]u u/]sf eP klg hgu0fgfdf cfjf;sf] b[li6n] d'Vo dflgPsf] 3/sf] ljj/0f lnOPsf] 5 . s'g} kl/jf/ u0fgfsf] ;dodf 8]/f
u/L a;]sf 5g\ / cfˆgf] 3/ c¿ s;}nfO{ ef8f÷axfndf lbPsf] eP u0fgfsf] ;dodf hxfF a;]sf 5g\, ToxL] 3/ jf 8]/faf6}
hgu0fgfsf] ljj/0f lnOPsf] x'G5 .
&= /fli6«o hgu0fgf, @)%* sf k|d'v laz]iftfx¿ (Major Features of the 2001 Population Census)
hgu0fgfsf] k|d'v laz]iftfsf] ¿kdf d"9 u0fgf (Head Count) g} ePsf] x'gfn] of] g} hgu0fgfsf] Ps dxTjk"0f{ laz]iftf
xf] . o;f] ePtfklg ljut tyf @)$* sf] hgu0fgfdf eGbf xfnsf] hgu0fgfsf k|ZgfanL tyf ljlwx¿df s]xL leGgtfx¿ /x]sf
5g\ / tL o;k|sf/ 5g\ .
!= n}l·s laifodf hf]8 — @)%*sf] hgu0fgfdf n}lËs laifodf a9L hf]8 lbO{ o; If]qdf tYofÍ ;+sng ug]{ k|of; /x]
cg';f/ o;af6 dlxnf tyf dlxnf ;zQmLs/0f ;DaGwdf yk hfgsf/L k|fKt ePsf] 5 . o; hgu0fgfdf dlxnf afnaflnsf
tyf a[4 a[4fsf] tYof+s ;+sngdf laz]if hf]8 lbOPsf] tyf o; laifodf hgr]tgf clea[l4sf sfo{s|dx¿ ;d]t ;+rfng
ul/Psf] lyof] .
@= 5gf}6 lalwsf] k|of]u — g]kfnsf] ljutsf hgu0fgfx¿ k"0f{ u0fgf (Complete Enumeration) df cfwfl/t lyP . @)%*
sf] hgu0fgfdf clt g} dxTjk"0f{ cfwf/e"t tYofÍsf] af/]df k"0f{ u0fgf u/L yk ljj/0fx¿sf] af/]df 5gf}6sf] cfwf/df u0fgf
(Sample Enumeration_ ul/Psf] lyof] . o;}cg'¿k o; hgu0fgfdf ;Dk"0f{ u0fgfsf] nflu nut ! 5f]6f] k|ZgfanL (Short
Form_ tyf 5gf}6sf] cfwf/df u0fgf ug{sf] nflu nfdf] k|ZgfjnL (Long Form_ tof/ ul/Psf] lyof] . o;/L 5gf}6sf] cfwf/df
;d]t hgu0fgfdf u0fgf ug]{ k/Dk/fsf] z'?jft o; hgu0fgfdf klxnf] k6s ul/Psf] lyof] .
#= yk k|Zgx¿ — k|of]ustf{x¿nfO{ hg;+Vofsf] cfly{s, ;fdflhs, hg;f+lVos tyf cGo tYofÍ pknAw u/fpg] l;nl;nfdf
3/ tyf 3/fo;L ;'ljwf, dlxnfsf] :jfldTj tyf afnaflnsfsf] a;f]jf;sf] l:yltx¿sf] af/]df ;d]t /fli6«o hgu0fgf, @)%* df
k|Zgx¿ ;dfj]z u/L hgu0fgfaf6 la:t[t laa/0f ;+sng ul/of] .
$= kl/dflh{t alu{s/0f — hgu0fgfdf ;f]lwg] ljleGg k|Zgx¿dWo] o; hgu0fgfdf hft÷hflt, dft[efiff, a}jflxs l:ylt
;DaGwdf oyfy{tf k|:t't ug]{ k|of; ul/Psf] 5 . hft÷hflt / efiffsf] ;"rL ljutdf eGbf la:t[t ePsf] 5 . k]zf÷Joj;fosf]
auL{s/0fx¿df kl/dfh{g ug]{ ;Sbf] k|of; ePsf] 5 . o;}cg¿k g]kfnsf] k]zf÷Joj;fosf] auL{s/0fx¿ Nepal Standard
Classification of Occupation (NSCO) and Industry (NSIC) 2000 rf/ c+ssf] sf]8sf] ¿kdf tof/ ePsf] lyof] .
104
%= hgu0fgfdf gS;fsf] k|of]u — lautdf h:t} o; k6ssf] hgu0fgfdf klg gS;fsf] k|of]u ul/Psf] lyof] / gS;fx¿nfO{
oyf;So z'4 agfpg sDKo'6/ k|lalw (Digital Mapping System) af6 gS;f pTkfbg ul/Psf] lyof] . hgu0fgfs} k|of;df
g]kfndf klxnf] k6s j8fsf] ;Ldfgf ;d]t b]lvg] uf=la=;= tyf gu/kflnsfx¿sf] gS;f tof/ ePsf] 5 . o;/L @)%* sf]
hgu0fgfsf] nflu cTofaZos gS;f u0fgf If]q gS;f (Enumeration Area Maps) k"0f{¿kdf tof/ ug{ g;lsPsf]n] ljefu
cfkm}n] zx/L If]qsf] u0fgf If]q gS;f (Enumeration Area Maps) tof/ u/L k|of]u u/]sf] lyof] . o;f] ePtfklg j8fsf] ;Ldfgf
;d]t b]lvg] uf=la=;= tyf gu/kflnsfx¿sf] gS;f tof/ ePsfn] u|fdL0f If]qdf oxL gS;f u0fs tyf ;'kl/a]Ifsx¿sf] nflu
u0fgf If]q gS;fsf] ¿kdf k|of]u ePsf] lyof] .
^= Aofks k|rf/ k|;f/ — hgu0fgfdf k|rf/ k|;f/sf] w]/} dxTj x'g] ePsf]n] o; hgu0fgfdf klg k|rf/ k|;f/ Jofks ¿kdf
ul/Psf] lyof] . ;fy} ax'cfofdLs ;+rf/sf] k|of]u (Multimedia Approach) u/L hgu0fgfsf] k|rf/ k|;f/ ePsf] lyof] .
&= la:tfl/t cfly{s sfd ;DaGwdf — bfp/f ;+sng, kfgLsf] hf]/hfd tyf cfˆg} 3/sf] pkef]usf] nflu a:t'x¿ pTkfbg
ul/g] h:tf sfo{x¿ lj:tfl/t cfly{s sfdsf] ¿kdf cfly{s b[li6n] cfDbfgL x'g] sfddf u0fgf ul/Psf] lyof] .
*= hgu0fgfdf a[xt hgzlQmsf] kl/rfng — hgu0fgfdf hgzlQmsf] kl/rfng w]/} dxTjk"0f{¿kdf /x]sf] x'G5 . o;}
l;nl;nfdf /fli6«o hgu0fgf, @)%* sf] If]qLo sfo{df u0fsb]lv clws[t;Dd laleGg txsf u/L sl/a @^,))) AolQmx¿
;+nUg ePsf lyP . laleGg sfo{df ;+nUg x'g] ljleGg txsf sd{rf/Lx¿dWo] u0fs, ;'kl/a]Ifs, O{nfsf ;'kl/a]Ifs tyf
clws[tx¿sf] dxTjk"0f{ e"ldsf /x]sf] lyof] . klxnf] k6s o; hgu0fgfdf cTolws hgzlQmsf] kl/rfng x'g'sf] ;fy;fy} laleGg
u}/ ;/sf/L ;+3 ;+:yf tyf laZjlaBfofnosf laBfyL{x¿af6 ;d]t w]/} ;/fxlgo¿kdf hgu0fgfsf] laleGg -tflnd tyf If]qLo
sfo{_] r/0fdf rf;f] /fVg] sfd tyf ;'kl/a]If0fsf] ;d]t sfo{ ePsf] lyof] . o;b]lv afx]s k|ToIf jf ck|ToIf¿kdf o; sfo{df
w]/}sf] ;xeflutf /x]sf] lyof] .
(= nut k|zf]wg tyf glthf kl/dfh{g — /fli6«o hgu0fgf, @)%* sf] nut klxnf] k6s dfOs|f] sDKo'6/ kL=;L= af6 k|zf]wg
ug]{ sfo{ laefun]] laz]if Aoa:yf ldnfO{ u/]sf] xf] . ;fy} hgu0fgfaf6 k|fKt glthf w]/} k|of]ustf{x¿ ;dIf k'o|fpg] p2]Zo /fvL
glthfx¿nfO{ lalaw dfWodaf6 k|:t't ul/Psf] 5 . h;cg';f/ hgu0fgf glthf tyf tflnsfx¿ k'l:tsfsf] ¿kdf k|sflzt
ug{'sf] ;fy} sDKo'6/df ;lhn} k|of]u ug{ ;lsg] lx;fjaf6 l8:s]6 tyf l;8Ldf ;d]t pknAw u/fOPsf] / website df ;d]t
/flvPsf] 5 . elaiodf hg;+Vo. tYof+s e08f/ (Database) sf] ;d]t ;f]r /flvPsf] 5 . ;fy}] @)%* sf] hgu0fgfsf] ;Dk"0f{
glthfsf] @% nfv Records, Sample Data Set ;d]t ;a{;fwf/0fsf] k|of]usf] nflu pknAw u/fOPsf] 5 . o;/L hgu0fgfsf]
;dodf nut k|zf]wg sfo{sf] nflu tof/ ul/Psf] hgu0fgf nut k|zf]wg OsfOnfO{ g} laefun] nut k|zf]wg zfvfsf] ¿kdf
kl/0ft u/L lasf; ug]{ ;f]r klg /fv]sf] lyof] .
/fli6«o hgu0fgf /fli6«o dxTjsf] ljifo xf] . u0fgfaf6 k|fKt x'g] tYo+fssf] cfwf/df hgk|ltlglwsf] ;+Vof to ul/g]b]lv
ljleGg of]hgf, gLlt lgdf{0f, sfo{s|d lgwf{/0f Pj+ cWoog cg';Gwfg ;~rfng ul/G5 . o;df ;+sng ul/g] tYox¿ ;f]lwg]
k|Zgcg';f/ x'G5g\ . u0fgfdf ;f]lwg] k|Zgx¿ d'n'ssf] cfjZostfnfO{ dWogh/ u/L ljleGg txdf Aofks 5nkmnaf6 to
ul/G5 . to ePsf k|Zgx¿nfO{ sfo{ ;~rfngdf ;/n / ;xh ug{ k|ZgfjnLsf] 9fFrfdf /flvG5 . k|Zgsf ljifoa:t'sf]
cawf/0ff, zAbx¿sf] kl/efiff, u0fgf ljlw cflb ;dfa]; u/L u0fgf lgb]{lzsf tof/ u/L o;} lgb]{lzsfcg';f/ hgu0fgf ug'{
k5{ . o;jf6 hgu0fgfdf Ps¿ktf Nofpg ;xof]u ldN5 . o;/L @)%* sf] hgu0fgfaf6 ;+slnt laa/0fx¿ lgDgfg';f/ /x]sf]
5.
*=! 3/÷kl/jf/ ;"rLs/0f – /fli6«o hgu0fgf @)%* df b'O{ k|sf/sf nutx¿ tof/ ul/Psf lyP . nut ! ;a}
3/kl/jf/df / nut @ 5gf}6 ePsf 3/kl/jf/df ;f]lwPsf lyP . pQm nutx¿ eg{ tyf To;dWo] k|ltlglwTj x'g] 3/÷kl/jf/
5gf}6 ug{sf] lglDt u0fgf sfo{eGbf klxn] ;j} 3/÷kl/jf/sf] ;"rLs/0f nut ptfg]{ sfd ul/Psf] lyof] . of] nut hgu0fgf
sfo{df vl6g] ;'kl/j]Ifsn] ptf/]sf lyP / ptfg]{ qmddf k|To]s 3/kl/jf/df hgu0fgfsf] nflu 3/÷kl/jf/ gDa/ lbPsf lyP .
105
*=@ k|ZgfjnL – @)%* ;fnsf] hgu0fgfsf nflu k|ZgfjnL th'{df ubf{ cGo s'/fsf cltl/St k|Zgaf6 k|fKt x'g]
hfgsf/L÷;"rgfsf] pkof]lutf, o;af6 k|fKt x'g] ;"rgfsf] dxTj, o;af6 u'0f:t/Lo tYofÍ ;+sng ug{ ;lsg] ;+efJotf, /
g]kfndf klxn] ;DkGg eO;s]sf hgu0fgfdf ;f]lwPsf k|Zgdf abln+bf] kl/l:yltcg';f/ ug{'kg]{ km]/abnnfO{ Wofg lbOPsf]
kfOG5 . k|ZgfjnLsf] d:of}bf l8hfOg ubf{ ljleGg 7fpFdf k|ZgfjnL k"j{k/LIf0f (Pre-test) ug'{sf ;fy} ljleGg If]qsf tYofÍ
pkof]ustf{x¿ Pj+ ljifo ljz]if1x¿;+u w]/} k6s 5nkmn ul/Psf] lyof] . o;/L tof/ kfl/Psf] d:of}bfnfO{ w/} k6s hgu0fgfsf]
æk|fljlws ;ldltÆ df 5nkmn u/L ;f] ;ldltsf ;'emfjx¿nfO{ k|ZgfjnLdf oyf;Dej ;dfof]hg ul/Psf]] lyof] . of] k|ZgfjnL
clw/fHosf rf/ lhNnfx¿ -wgs'6f, dxf]Q/L, sf7df8f}+ / afh'/f_ df kfOn6 (Pilot) k/LIf0f ;d]t u/L ;f] kfOn6 ;j]{If0faf6
k|fKt cg'ejx¿sf] cfwf/df cfjZos ;'wf/ u/L o;nfO{ clGtd ¿k lbOPsf] lyof] . ;fy}, gLlt lgdf{tfx¿nfO{ ;d]t hfgsf/L
u/fpg] p2]Zon] /fli6«o tYofÍ kl/ifb\df ;d]t o;sf] 5nkmn ePsf] lyof] .
*=#= nut ! / @ — dfly elgPe}m+ hgu0fgfdf ;f]lwg] k|Zgx¿nfO{ b'O{ nutx¿df ljefhg ul/Psf] lyof] M nut ! / nut @ .
nut ! sf k|Zgx¿ clw/fHoe/sf ;a} kl/jf/÷JolSt;+u ;f]lwPsf lyP eg] nut @ df k/]sf k|Zgx¿ k|To]s j8fdf 5flgPsf
kl/jf/÷JolQm;Fu ;f]lwPsf lyP .
*=#=! nut ! – o; nutdf b'O{ v08 /x]sf lyP M ækfl/jfl/s ljj/0fÆ v08 / æJolStut ljj/0fÆ v08 . klxnf] v08df
kl/jf/sf] cfly{s ;fdflhs ljj/0fsf ;fy} dlxnfsf] ;DklQdf kx"Fr;DaGwL k|Zgx¿ ;dfj]z ePsf lyP, eg] bf];|f] v08df
kl/jf/sf k|To]s ;b:osf] d'Vo d'Vo JolStut ljj/0fx¿ ;dfj]z ePsf 5g\ . nut ! df ;dfj]z ePsf k|Zgx¿sf] ljifo
(Topic) Tfflnsf ! df k|:t't ul/Psf] 5 .
*=#=@ nut @ – nut ! df gk/]sf 3/÷kl/jf/ / kl/jf/sf ;b:o;DaGwL lj:t[t ljj/0fx¿ nut @ df ;dfj]z ePsf 5g\ .
klxn]sf hgu0fgfx¿df g;f]lwPsf sltko 3/÷kl/jf/;DaGwL ljj/0fsf ;fy} cGo JolStut ljljw ljj/0fx¿ ;d]t o;
k6ssf] u0fgfdf ;+sng ug]{ p2]Zon] nut @ tof/ kfl/Psf] lyof] . oL ljj/0fx¿ k|To]s j8fsf 5gf}6df k/]sf kl/jf/af6
;+sng ul/Psf lyP . nut ! df h:t} o;df klg k|ZgfjnLnfO{ b'O{ v08df ljefhg ul/Psf] 5 . nut @ df ;dfj]z ePsf
k|Zgx¿sf] ljifo–ut ljj/0f tflnsf @ df lbOPsf] 5 .
106
Tfflnsf @ M nut @ df ;dfj]z ePsf ljifox¿
Kffl/jfl/s ljj/0f JolStut ljj/0f
! lkpg] kfgLsf] d'Vo >f]t ! s|d ;+Vof
@ Vffgf ksfpg cS;/ k|of]u ug]{ OGwg @ Gffd, y/, lnË
# aQL afNg cS;/ k|of]u ug]{ ;fwg # pd]/
$ rkL{sf] Joj:yf $ HfGd:yn
% pkef]udf ePsf ;'ljwfx¿ % oxfF a;f]af; u/]sf] ;do
^ ljt]sf] !@ dlxgfdf ePsf] d[To' ^ oxfF a;f]af; ug'{sf] sf/0f
& d[To' ePsf] JolStsf] ljj/0f M & KffFr jif{cl3sf] a;f]af;
k'¿if÷:qL, pd]/, d[To'–ldlt, * Nf]vk9
d[To'–sf/0f ( Kff; u/]sf] tx
!) xfn :s"n hfg] l:ylt
!! j}jflxs l:ylt
!@ klxnf] ljjfx ubf{sf] pd]/
!# lhpFb} hGd]sf 5f]/f5f]/L ;+Vof M
;+u} a:g], cGoq a:g], d/]sf, hDdf
!$ ljt]sf] !@ dlxgfdf ePsf] hfohGd M
k'¿if÷:qL, ;fn, dlxgf
!% ljt]sf] !@ dlxgfdf cS;/ u/]sf] sfd
!^ ljt]sf] !@ dlxgfdf u/]sf] sfd / ;do
!& cS;/ u/]sf] cfly{s sfd
!* cfly{s sfd u/]sf] 7fpF
!( cfly{s sfd ubf{sf] tx
@) cS;/ sfd gug'{sf] sf/0f
@! s]6fs]6Lsf] kfl/jfl/s l:ylt
107
(= cfufdL /fli6«o hgu0fgf, @)^* sf] tof/L
hgu0fgf k|To]s bzsdf ul/g] Ps lgoldt sfo{qmd ePsf]n] cfufdL /fli6«o hgu0gf, @)^* sf] tof/Lsf] l;nl;nfdf s]Gb|Lo
tYofÍ ljefun] ljleGg sfo{x? lgDgfg';f/ u/]sf] 5 .
/fli6«o hgu0fgf, @)^* cfpg cem s]xL jif{ afFsL ePsf] ;Gbe{df tof/L tyf kl/dfh{gsf sfo{x? tflnd z'? x'g'eGbf
cufl8;Dd eO{/xg] ePsf]n] dfly k|:t't ul/Psf a'Fbfx?df cem s]xL yk36 x'g] ;Defjgf klg /x]sf] 5 . lautdf eGbf cfufdL
hgu0fgfn] gofF g]kfnnfO{ gofF tYofÍ lbg'kg]{ ePsf]n] lgDg s'/fx?df cem a9L Wofg lbg'kg]{ klg b]lvPsf] 5 / ;f] s'/fx? klg
o;} tof/Lsf] l;nl;nfdf eO{ g} /xg]5g\ .
108
!$M g]kfndf JolQmut 36gf btf{ k|0ffnL
(Vital Events Registration System)
/fwfs[i0f lh=;L=*
!= kl/ro (Introduction)
xfd|f] ;fd' lbg lbg} hGd,d[To', ljjfx, ;DjGw laR5]b, a;fO{ ;/fO cflb 36gfx? 3l6/xG5g . ;dfhdf clt dxTj /fVg]
o:tf JolQmut 36gfnfO{ Vital Events elgG5 . oL JolQmut 36gfx?n] JolQmsf] ;fdflhs, cfly{s hLjg tyf kl/jf/ ;d'bfo
;dfh /fi6« / dfgj ;d'bfo ;d]tnfO k|efj kfb{5 . o:tf] JolQmut 36gfx?nfO{ lgoldt ?kdf btf{ u/L To;sf] cWoog tyf
ljZn]if0f u/L ;+k|]if0f ug]{ h:tf] k4ltnfO JolQmut 36gf btf{ k4lt (Vital Events Registration System) elgG5 .
g]kfndf 36gf btf{ k|0ffnL / JolQmut 36gfsf] ljj/0f M 36gf btf{ k|0ffnL eg]sf] hGd, d[To', j;fO{–;/fO{ / ljjfx
h:tf 36gfx¿ btf{ ug]{ Pp6f lg/Gt/ k|0ffnL xf] . s'g} lglZrt ;dosf] Cross Sectional tYofÍ k|bfg ug]{ hgu0fgf / ;j]{If0f
h:t} of] 36gf btf{ k|0ffnL klg hg;+Vof kl/jt{g / j[l4sf] Dynamics jf/] cWoogsf] nflu lg/Gt/tf k|bfg ug]{ Pp6f alnof]
cfwf/ xf] .
btf{ lgod lj=;+= @)## (1976/77) cg';f/ g]kfndf 36gf btf{ k|0ffnL b]zJofkL ¿kdf clgjfo{ ul/P tfklg 36gf
btf{sf] ck"0f{tf cem klg v6\sL /x]sf] 5 . oxL sf/0fn] ubf{ of] k|ls|ofåf/f vf;} pkof]uL tyf Jofjxfl/s tYofÍ xfl;n ug{
;ls/x]sf] 5}g . t/ o"/f]k tyf cGo ljsl;t d'n'sx¿df JolQmut 36gf k|0ffnL lgs} Jojl:yt, ;xh / ;|f]tk"0f{ x'G5 . o;}
l;nl;nfdf g]kfndf 36gf btf{ k|0ffnL cGtu{t 36gfx¿sf] btf{sf] tYofÍ tn lbOPsf] tflnsfåf/f dgg ug{ ;lsG5 .
;j{k|yd 36gf btf{ k|0ffnLdf g]kfn ;/sf/sf :yfgLo ljsf; dGqfno cGtu{tsf] kl~hs/0f zfvfdf s'g} klg 36gfsf]
;"rgf lbOG5 . To;sf] lglDt ;"rgf kmf/fd e/]/ ;"rgf lbOG5 . o:tf] ;"rgf kmf/d ebf{ JolQmsf] gfd, 7]ufgf, pd]/, lnË, wd{,
*
pk–dxflgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
109
hGde"le, gful/stf, dft[efiff, j}jflxs l:ylt, cfdf–jfj'sf] gfd, d[To'sf] sf/0f -d[To' ;"rgf kmf/fd_, hGdldlt, gjhft
lzz';+usf] gftf -hGd ;"rgf kmf/fd_, ;/L hfg] 7fp+F -j;fO{–;/fO{ kmf/fd_, z}lIfs of]Uotf cflb eg'{ kb{5 .
@=! p2]Zo
g]kfne/ j;f]jf; ug]{ JolQmx¿sf] hGd, d[To', ljjfx, a;fO{–;/fO{ / ;DjGw laR5]b h:tf 36gfx¿sf] btf{ u/L k|df0f
kq lbgsf nflu sfg"gL Joj:yf ug{ of] sfo{s|d ;+rfng ePsf] xf] . of] sfo{s|d z'? ubf{ ckgfO{Psf p2]Zox¿ M
• JolQmut 36gf btf{ u/L k|To]s JolQmsf] sfg"gL:t/ sfod ug]{ .
• kl/jf/ nut tof/ ug]{ / JolQmut 36gf btf{ u/L kfl/jfl/s nutnfO{ cBfjlws u/fO{ /fVg] .
• gful/stf ljt/0f ug{sf] nflu e/kbf]{ cfwf/ tof/ ug]{ .
• hg;+Vof ;DjGwL ljleGg k|sf/sf] e/kbf]{ tYofÍ pknJw u/fpg] .
@=@ dxTj
s_ (Vital Registration System) hGd–d[To' btf{ k|0ffnLn] hGd d[To' tyf cGo JolQmut 36gfsf] sfg'gL k|df0fsf]
¿kdf b]xfo cg';f/ k|of]u x'g ;Sg] .
• JolQmx¿sf] gfd, pd]/, gful/stf ;DjGwL hl6n ;d:of ;dfwfg x'g hfg] .
• v'nf l;dfgf ePsf]sf/0f a;fO{–;/fO{ / gful/stf ;DjGwL hl6n ;d:ofnfO{ bL3{sfnLg ¿kn] ;dfwfg
ug{ ;lsg] .
• gftf sfod ug{ / rn– crn ;DklQsf] a]r lavg / ef]urng ug{ ;lhnf] x'g] .
• klt kTgL aLr j}wflgs ¿kn] ;DjGw sfod / laR5]b x'g] .
• afn aflnsfx¿nfO{ laBfnodf egf{ ug{ ;lhnf] kg]{ .
• lab]z hfgsf] nflu le;f k|fKt ug{ ;lhnf] x'g] .
v_ of]hgfsf] d'Vo cfwf/ b]zsf] hg;+Vofsf] l:yltdf e/kg]{ x'+bf o; k|0ffnLåf/f ;+sng ul/Psf tYofÍn] /fi6«sf]
ljleGg k|sf/sf] gLlt lgdf{0f / of]hgf th'{dfsf] nflu ljZj;gLo cfwf/x¿ k|fKt x'g] .
u_ JolQmx¿n] /fi6« / ;dfhaf6 kfpg] ;'ljwfx¿ k|fKt ug{ ;xof]u k'Ug] .
3_ hgu0fgfaf6 k|To]s !)/!) jif{df k|fKt ug{ ;lsg] hg;f+lVos (Demographic) tYofÍx¿ o; k|0ffnLaf6 k|To]s
jif{ lgoldt ¿kn] k|fKt ug{ ;lsg] .
8_ /fli6«o hg;+VofgLlt th'{df ug{ ldNg] .
r_ gful/sx¿nfO{ lzIff, :jf:Yo nufotsf ;fdflhs ;]jf k'–ofpg d2t k'Ug] .
To;}n] g]kfnsf] kl/k|]Ifdf 36gf btf{ k|0ffnLnfO{ k|efjsf/L ¿kn] ;~rfng ug{ b]zsf] ljleGg txdf /x]sf ;+3 ;+:yfx¿,
g]kfn ;/sf/sf ;DjlGwt lgsfox¿ / nlIft ;d"x ;j} ldln xft]dfnf] u/L o; 36gf btf{ k|0ffnLsf] sfo{ hg;dIf k'/fpg' kg]{
b]lvG5 .
;+:yfut Joj:yf M g]kfndf hGd, d[To' btf{ k|0ffnL (Vital Registration System) nfO{ Jojl:yt ¿kn] ;+rfng ug{ ;j{ k|yd
"hGd, d[To' tyf cGo JolQmut 36gf btf{ ug]{ P]g, @)##" / "hGd, d[To' tyf cGo JolQmut 36gf -btf{ ug]{_ lgodfjnL,
@)#$" nfu" eO{ @)#$ ;fnb]lv !) lhNnfaf6 of] sfo{s|d z'? ePsf] lyof] . tfTsflng u[x k+rfot dGqfno cGtu{t /xL of]
sfo{s|d ;+rfng ePsf] lyof] eg] @)$& ;fndf cfP/ dfq clw/fHosf &% j6} lhNnfdf of] sfo{s|d nfu" eof] . z'?df s]Gb|df
tfTsflng u[x k+rfot dGqfno cGt/ut ljefu :t/sf] 5'§} sfof{nosf] ¿kdf k+lhsflwsf/L -/lhi6«f/_ sf] sfof{nosf] gfdaf6
sfo{ ;+rfng eO{ cfPsf] / kl5 o;nfO{ 5'§} sfof{nosf] ¿kdf g/fvL tTsflng u[x k+rfot dGqfnos} k+hLs/0f dxfzfvfsf]
¿kdf /flvPsf] lyof] . ufpF tyf gu/ :t/df sfo{s|d ;+rfng ufpF k+rfotdf ufpF k+rfotsf ;lrj / gu/df vl/bf/ :t/sf]
Pshgf sd{rf/LnfO{ :yfgLo k+lhsflwsf/Lsf] ¿kdf sfd ug{ tf]lsPsf] lyof] . ufpF, gu/ / s]Gb|sf] aLrdf ;dGjo sfod u/fO{
sfo{s|dnfO{ ;'Jojl:yt ¿kn] ;+rfng ug{ lhNnfdf k|d'v lhNnf clwsf/LnfO{ lhDd]jf/L lbOPsf] lyof] . g]kfn ;/sf/-
dGqLkl/ifb\_ sf] ldlt @)%@.@.& sf] lg0f{ofg';f/ ldlt @)%) ;fn >fj0f ! ut]b]lv of] sfo{s|dnfO{ :yfgLo ljsf; dGqfnoaf6
x]g]{ u/L o; dGqfnodf :yfgfGt/0f ePsf] b]lvG5 . :yfgLo ljsf; dGqfnodf :yfgfGt/0f ePkl5 s]Gb|Lo :t/df k+lhs/0f
zfvfsf] gfdaf6 sfd ub}{ cfPsf] / xfn cfP/ :yfgLo ljsf; dGqfnosf] ;+u7g k'gM ;+/rgf x'+bf hg;+Vof tyf k+lhs/0f
Joj:yfkg zfvfsf] ¿kdf /xL cfPsf] 5 . lhNnf :t/df ufpF, gu/ / s]Gb|sf] aLrdf ;dGjo ug{ tyf :yfgLo
k+lhsflwsf/Lx¿af6 k|fKt x'g cfpg] ;"rgf kmf/fdnfO{ ;+sng u/L s]Gb|df k7fpgsf nflu lhNnf ljsf; ;ldltsf] sfof{nodf
k+lhs/0f ;DjGwL sfdx¿ x]g]{ Pp6f 5'§} zfvf /xg] Joj:yf 5 . of] sfo{s|d :yfgLo ljsf; dGqfno cGt/ut :yfgfGt/0f e}
cfPkl5 JolQmut 36gf btf{sf] sfo{ oyfjt ¿kdfg} uf= lj= ;= df uf= lj= ;= ;lrj / gu/kflnsfdf tf]lsPsf
sd{rf/Lx¿af6 :yfgLo k+lhsflwsf/Lsf] x}l;otn] sfo{ ;+rfng x'b} cfPsf] 5 . JolQmut 36gf btf{sf] sfo{s|d ;+rfng ug{
s]Gb|, lhNnf, gu/ / ufpF :t/df b]xfo cg';f/sf] hgzlQm sfo{/t 5 .
JolQmut 36gf btf{ / k+lhsflwsf/L -/lhi6«f/_ sf] sfd sQ{Jo / clwsf/ M JolQmut 36gf btf{ sfo{s|d ;+rfng ug]{
;DjGwdf k+lhsflwsf/L -/lhi6«f/_ nfO{ lgodfjnLn] g} b]xfo cg';f/sf sfd st{Jo / clwsf/sf] Joj:yf u/]sf] 5 .
• JolQmut 36gf btf{ ug]{ ;DjGwdf :yfgLo k+lhsflwsf/LnfO{ cfjZos lgb]{zg lbg] .
• JolQmut 36gf btf{ ug]{ ;DjGwdf :yfgLo k+lhsflwsf/Lx¿ pk/ kg{ cfPsf ph'/Ldf cfjZos sf/jfxL ug]{ .
• btf{ e};s]sf JolQmut 36gfsf] ljj/0f ;Rofpg] ;DjGwdf :yfgLo k+lhsflwsf/LnfO{ cg'dtL lbg] .
• JolQmut 36gf btf{sf] dfl;s ljj/0f ;DjGwL kmf/fdsf] 9f+rf tf]Sg] .
• JolQmut 36gf btf{ ;DjGwL tYofÍsf] ljifodf g]kfn ;/sf/nfO{ cfjZos ;'emfj lbg] .
• JolQmut 36gf btf{sf] aflif{s k|ltj]bg g]kfn ;/sf/sfdf k]z ug]{ .
• JolQmut 36gf btf{ ;DjGwL P]g lgodsf] p2]Zo sfof{Gjog ug{ cfjZos sf/jfxL ug]{.
JolQmut 36gf btf{ sfo{s|dsf] sfof{Gjog k|s[of M JolQmut 36gf btf{ k|s[ofsf ;DjGwdf hGd, d[To' tyf cGo JolQmut 36gf
-btf{ ug]{_ P]g, @)##, hGd, d[To' tyf cGo JolQmut 36gf -btf{ ug]{_ lgodfjnL, @)#$ JolQmut 36gf btf{ ;DjGwL lgb]{zg,
@)%^ tyf P]g lgod sfof{Gjog ug]{ l;nl;nfdf jf+wf c8sfp km'sfpg ;do ;dodf g]kfn ;/sf/n] ljleGg ;"rgf /
lgb]{zgx¿ hf/L u/]sf] 5 . pQm 36gf btf{sf] k|df0fkq JolQmut 36gf ePsf] 5 eGg] s'/fsf] k|df0f x'g] / To:tf] k|df0f s'g}
klg sfof{no / cbfntdf k]z ug{ tyf j}olQms sf/f]jf/df k|of]u ug{ ;lsg] Joj:yf 5 .
hGd,d[To', ljjfx, a;fO{ ;/fO / ;DjGw laR5]b h:tf JolQmut 36gfx? 36]sf] #% lbg leq cfkm' a:g] Uffp‘ ljsf;
;ldltsf :yfgLo kl~hsflwsf/L -;lrj_ jf gu/kflnsfsf] :yfgLo kl~hsflwsf/ sxf‘ uO{ lgz'Ns kfOg] kmf/d e/L btf{ ug'{
kb{5 .
111
JolQmut 36gf btf{ s;n] ug]{
dfly pNn]v ePsf h:tf ljj/0fx¿ cfjZos k/]sf] v08df lbg'kb{5 / Tof] 36gf btf{ ul/Pkl5 ;f];Fu ;DjlGwt k|df0f–
kq ljt/0f ul/G5 .
g]kfn ;/sf/sf] :yfgLo ljsf; dGqfno cGtu{tsf] kl~hs/0f zfvfåf/f 36gf btf{sf] k|df0f–kq k|bfg ubf{ dfly
pNn]lvt tYox¿ ;+sng u/]/ To;dWo]s} cfjZos hfgsf/L ;dfof]lht u/]/ 36gf btf{ k|df0f–kq k|bfg ul/G5 . 36gf
btf{sf ;"rgf kmf/dsf gd"gfx¿ o; k|sf/ 5g\ .
112
cg';"rL –!
-lgod % ;+u ;DAflGwt_
hGdsf] ;"rgf kmf/fd
-:yfgLo kl~hsflwsf/Ln] eg]{_
Gffd g+= :yfgLo kl~hsflwsf/Lsf] gfd
-;"rsn] eg]{_
>L :yfgLo kl~hsflwsf/L Ho",
= = = = = = = = =uf=lj=;=÷g=kf=
= = = = = = = = lhNnf
dxf]bo,
lgDg lnlvt ljj/0f v'nfO{ gjhft lzz' hGd]sf] ;"rgf lbg cfPsf] 5' . sfg"g cg';f/ hGdsf] btf{ u/L kfpF .
o;df n]v]sf] ljj/0f ;fF+rf] xf] . e'm7f 7x/] sfg"g adf]lhd ;xF'nf a'emfpFnf egL ;xL5fk ug]{ ;"rssf] ljj/0f
s Gffd ;xL5fk
v Gfjhft lzz';+usf] gftf
u 7]ufgf
3 gful/stf lnPsf] 5÷ 5}g
ª gful/stf lnPsf] eP k|=k= g+ / lhNnf
113
cg';"rL –@
-lgod % ;+u ;DalGwt_
D[fTo'sf] ;"rgf kmf/fd
-:yfgLo kl~hsflwsf/Ln] eg]{_
Gffd g+= :yfgLo kl~hsflwsf/Lsf] gfd
c~rn btf{ g+= □□□□□□
lhNnf □□ btf{ ldlt □□/□□/ □□□□
-;"rsn] eg]{_
>L :yfgLo kl~hsflwsf/L Ho",
= = = = = = = = =uf=lj=;=÷g=kf=
= = = = = = = = lhNnf
dxf]bo,
lgDg lnlvt ljj/0f v'nfO{ d[To'sf] ;"rgf lbg cfPsf] 5' . sfg"g cg';f/ d[To'sf] btf{ u/L kfpF .
d[tssf] ljj/0f
s Gffd v :yfoL 7]ufgf
u pd]/ □□ 3 lnË dlxnf □ k'?if □
ª d/]sf] 7fpF r d/]sf] ldlt □□/□□/ □□□□
o;df n]v]sf] ljj/0f ;f+Frf] xf] . e'm7f 7x/] sfg"g adf]lhd ;x'Fnf a'emfpFnf egL ;xL5fk ug]{ ;"rssf] ljj/0f
cg';"rL –#
114
-lgod % ;+u ;DalGwt_
ljjfxsf] ;"rgf kmf/fd
-:yfgLo kl~hsflwsf/Ln] eg]{_
Gffd g+= :yfgLo
kl~hsflwsf/Lsf]
gfd
c~rn btf{ g+= □□□□□□
lhNnf □□ btf{ ldlt □□/□□/ □□□□
Uff=lj=;=÷ □□□ Kfl/jf/sf] nut □□ □□□ □□ □□□□ □
g=kf= kmf/fd g+=
-;"rsn] eg]{ _
>L :yfgLo kl~hsflwsf/L Ho",
= = = = = = = = =uf=lj=;=÷g=kf=
= = = = = = = = lhNnf
dxf]bo,
;fdflhs k/Dk/f÷ ljjfx btf{ P]g @)@* cg';f/ ldlt □□/□□/ □□□□ df xfdL b'O{sf] jLrdf = = = = = = = = =
:yfgdf ljjfx ;DkGg ePsf] x'+bf lgDg lnlvt ljj/0f v'nfO{ ;"rgf lbg cfPsf 5f} . sfg"g cg';f/ btf{ u/L kfpF+ .
b'nxf÷b'nxLsf] ljj/0f
b'nxf b'nxL
s Gffd y/
v hGd ldlt □□/□□/ □□□□ □□/□□/ □□□□
u hGd ePsf] b]z
3 !=gful/stf
@=Gfful/stf lnPsf] eP k|=k=g+=, hf/L ldlt / □□□□□□□ □□□□□□□
lhNnf □□/□□/ □□□□ □□ □□/□□/ □□□□ □□
ª :yfoL 7]ufgf
r lzIff lg/If/ □ ;fwf/0f □ lg/If/ □ ;fwf/0f □
P;=Pn=;L=□ k|df0fkq □ P;=Pn=;L=□ k|df0fkq □
:gfts□ :gftsf]Q/ :gfts□ :gftsf]Q/ □
□ljBfjfl/lw □ ljBfjfl/lw □
5 Wfd{ lxGb'□ af}4 □ d':nLd□ lxGb'□ af}4 □ d':nLd□
lqmlirog □cGo □ lqmlirog □cGo □
h Dfft[efiff
Efm Affh]sf] gfd
` Affa'sf] gfd
6 Kf"j{ j}jflxs l:ylt ljjfxLt □ cljjfxLt □ ljjfxLt □ cljjfxLt □
o;df n]v]sf] ljj/0f ;fF+rf] xf] . e'm7f 7x/] sfg"g adf]lhd ;x'Fnf a'emfpFnf egL ;xL5fk ug]{ ;"rssf] ljj/0f
s Gffd
v 7]ufgf
u ;xL 5fk
3 ldlt
b|i6Jo M– b'nxLsf] :yfoL 7]ufgf / y/df b'nxLsf] ljjfx x'g' eGbf cl3sf] :yfoL 7]ufgf / y/ n]Vg' kb{5 .
115
cg';"rL –$
-lgod % ;+u ;DalGwt_
;DaGw ljR5]bsf] ;"rgf kmf/fd
-:yfgLo kl~hsflwsf/Ln] eg]{_
Gffd g+= :yfgLo kl~hsflwsf/Lsf] gfd
c~rn btf{ g+= □□□□□□
lhNnf □□ btf{ ldlt □□/□□/ □□□□
-;"rsn] eg]{_
>L :yfgLo kl~hsflwsf/L Ho",
= = = = = = = = =uf=lj=;=÷g=kf=
= = = = = = = = lhNnf
dxf]bo,
= = = = = = = = cbfntsf] ldlt □□/□□/ □□□□ sf] cfb]z cg';f/ ;DaGw ljR5]b ePsf] x'gfn] lgDg lnlvt
ljj/0f v'nfO{ ;DaGw ljR5]bsf] ;"rgf lbg cfPsf] 5' . sfg"g cg';f/sf] ;DaGw ljR5]bsf] btf{ u/L kfp+F .
;DaGw ljR5]b ePsf]
kltsf] kTgLsf]
s Gffd y/
v hGd ldlt □□/□□/ □□□□ □□/□□/ □□□□
u hGd ePsf] b]z
3 != gful/stf
@= Gfful/stf lnPsf] eP □□□□□□□ □□□□□□□
k|=k=g+,=hf/L ldlt / lhNnf □□/□□/ □□□□ □□ □□/□□/ □□□□ □□
ª :yfoL 7]ufgf
r lzIff lg/If/ □;fwf/0f □ P;=Pn=;L=□ lg/If/ □;fwf/0f □ ;=Pn=;L=□
k|df0fkq □ :gfts□ :gftsf]Q/ k|df0fkq □ :gfts□ :gftsf]Q/
□ljBfjfl/lw □ □ljBfjfl/lw □
5 Wfd{ lxGb'□ af}4 □ d':nLd□ lqmlirog lxGb'□ af}4 □ d':nLd□ lqmlirog
□cGo □ □cGo □
h Dfft[efiff
Efm jfh]sf] gfd
` jfj'sf] gfd
6 ljjfx ePsf] ldlt □□/□□/ □□□□ □□/□□/ □□□□
7 J}fjflxs ;DaGwaf6 kfPsf] ;Gtfg □□ □□
;+Vof
8 xfn;Dd lhljt ;Gtfg ;+Vof □□ □□
9 jfj';+u j;]sf] ;+Vof □□ □□
0f cfdf;+u j;]sf] ;+Vof □□ □□
o;df n]v]sf] ljj/0f ;fFrf] xf] . e'm7f 7x/] sfg"g adf]lhd ;x'Fnf a'emfpFnf egL ;xL5fk ug]{ ;"rssf] ljj/0f
s Gffd
v 7]ufgf
u ;xL 5fk
3 ldlt
116
cg';"rL –%
-lgod % ;+u ;DalGwt_
j;fO ;/fO{sf] ;'rgf ;"rgf kmf/fd
-:yfgLo kl~hsflwsf/Ln] eg]{_
Gffd g+= :yfgLo kl~hsflwsf/Lsf] gfd
c~rn btf{ g+= □□□□□□
lhNnf □□ btf{ ldlt □□/□□/ □□□□
-;"rsn] eg]{_
>L :yfgLo kl~hsflwsf/L Ho",
= = = = = = = = =uf=lj=;=÷g=kf=
==================== sfof{no
= = = = = = = = lhNnf
dxf]bo,
lgDg lnlvt ljj/0f v'nfO{ j;fO ;/fO{sf] ;"rgf lbg cfPsf] 5' . sfg'g cg';f/ a;fO ;/fO{ btf{ u/L kfp+m .
!= a;fO ;g]{ kl/jf/sf ;b:ox?sf] / j;fO ;g]{ JolQmsf] ljj/0f
qm=;+= gfd,y/ pd]/ lnË hGd gful/stf 7]ufgf z}lIfs wd{ dft[ s}lkmot
:yfg :yfoL c:yfoL of]Uotf efiff
1 2 34 5 6 7 8 9 10 11 12
s Gffd
v 7]ufgf
u ;xL 5fk
3 ldlt
117
$ cGo b]zdf 36gf btf{ k|0ffnL (Reference of other countries)
36gf btf{ k|0ffnL xfd|f] b]z g]kfndf dfq} geO{ ljZjsf cGo d'n'sx¿df plQs} dxTjk"0f{ /x]sf] b]lvG5 . ljZjsf
d'n'sx¿ ef/t, yfONof08, rLg, sf]l/of, cflb h:tf y'k|} d'n'sx¿df 36gf btf{ k|0ffnL k|efjsf/L ¿kdf ;~rfng eO{ /x]sf]
5 . s]jn g]kfndf dfq} geO{ ljZjsf cGo d'n'sdf klg of] k|0ffnL lgs} ;fGble{s /x]sf] 5 . oLg} 36gf ljj/0fsf] cf+s8faf6
tL d'n'sx¿sf] hg;+Vofsf] ;lx hfgsf/L xfl;n ug{ d2t k'u]sf] 5 . oL d'n'sx¿df 36gf btf{ k|0ffnL cem e/kbf]{ tyf
Scientific tj/n] ;~rfng ug'{sf];fy} Toxf+sf ;/sf/, ;+3 ;+:yf, ;DjlGwt lgsfo tyf nlIft ;d"xx¿ ;j} Psj4 ¿kdf
sfo{/t eO{ p2]Zo k|flKttkm{ pGd'v ePsf] kfO{G5 . cGo laslzt tyf lasfzf]Gdv /fi6«x¿n] cg';/0f u/]sf] 36gf btf{ k|0ffnL
sf] ls|ofsnfkaf6 olx ;fljt x'G5 ls g]kfn nufot ;j} b]z df o; k|0ffnLsf] w]/}g} dxTj /x]sf] / o;af6 aflif{s hg;+Vofsf]
cg'dfgsf] nflu ;d]t w]/}g} pkof]lu /x]sf] kfOG5 .
Plss[t btf{ k|0fnL (Integrated Registration System) : 36gf btf{ k|0ffnLaf6 k|fKt ul/Psf] ;lx tYofÍ ljj/0f ;dl:6df
hg;+Vof cg'dfg / ljleGg If]qdf pkof]uL x'G5 . o; pkof]uLtf d'Votof hgu0fgfdf t /x]sf] b]lvG5 g} yk of] r'gfj,
lgjf{rgdf klg TolQs} pkof]uL 7x/ ePsf] 5 . o; k|0ffnLsf] ax'd'lv pkof]uLtfsf] sf/0fn] ubf{ g} o;nfO{ Integrated
Registration System sf] ¿kdf klg laleGg b]zdf lng] ul/Psf]5 .
g]kfndf 36gf btf{ k|0ffnL g]kfn ;/sf/ cGtu{t :yfgLo ljsf; dGqfnosf] kl~hs/0f zfvfåf/f ;~rfng ul/Psf]5
h;df o;} jf/]df ljleGg hfgsf/L k|fKt x'G5 / o;df s]xL kfl/jfl/s yk laa/0fx¿ ;+sng ug{ ;lsPdf tL laa/0fx¿ r'gfj
/ lgjf{rg h:tf sfo{x¿df klg w]/} pkof]lu / dxTjk"0f{ x'g] b]lvG5 . hGd, d[To', ljjfx, j;fO{–;/fO{, ;DjGw ljR5]b btf{ ePsf
ljj/0f r'gfj, lgjf{rgsf] nflu tyf gfu/Lstf lat/0fsf] nflu ;d]t pkof]uL x'g] x'+bf g} o;nfO{ Integrated Registration
System sf]¿kdf lng klg ;lsG5 . h'g w]/} laslzt tyf lasfzf]Gd"v b]zx¿n] canDag ;d]t u/]sf 5g\ .
118
!%M z}lIfs tYof° (Educational Statistics)
∗
O{Zj/L k|;fb e08f/L
!= kl/ro
lzIff ljsf;sf] d"n cfwf/ xf] . ha;Dd lzIffsf] ljsf; x'Fb}g tj;Dd b]zsf] rf}tkmL{ ljsf; x'g;Sb}g . 1fg, ;Lk tyf
;d;fdlos ;"rgfsf] clwstd pkof]u u/L ;Ifd, pTkfbgzLn, cg'zfl;t tyf ;fdflhs bfloTjk|lt lhDd]jf/ gful/s agfpg'
g} lzIff xf] . lzIff If]q;Fu ;DalGwt ;a} ;"rgfx¿sf] ;Íng, ljZn]if0f tyf k|sfzg g} z}lIfs tYofÍ xf] . z}lIfs tYofÍn]
b]zsf] jt{dfg z}lIfs cj:yfsf] af/]df tYofÍ k|of]ustf{x¿nfO{ ;"rgf k|jfx ub{5 . ctM b]zdf cfjZos hgzlQm ljsf; u/L
;sf/fTds ;fdflhs kl/jt{gaf6 b|'Qt/ ljsf; ug{ z}lIfs tYofÍ Ps ckl/xfo{ cfwf/ xf] . ljz]iftM ;fIf/tf b/ (Literacy
Rate), v'b egf{ b/ (Net Enrollment Rate), s'n egf{ b/ (Gross Enrollment Rate), ljBfno kl/Tofu b/ (Dropout Rate),
lzIfs ljBfyL{ cg'kft (Teacher Student Ratio), cf};t ljBfno jif{ (Mean Years of Schooling) cflb z}lIfs If]q;Fu
;DalGwt ;"rsx¿ z}lIfs tYofÍsf ljifoa:t'x¿ x'g\ . oL / o:t} ljljw ;"rsx¿sf] k|of]u u/L b]zsf] z}lIfs l:yltsf] a:t'ut
ljZn]if0f ul/G5 .
lj=;+= !(!) df >L # hËjxfb'/ /f0ffn] /f0ffkl/jf/sf 5f]/f5f]/Lx¿sf] nflu dfq b/jf/ :s"nsf] :yfkgf u/L g]kfndf cfw'lgs
lzIffsf] z'?cft u/]sf lyP . To;kl5sf /f0ffzf;sx¿n] efiff :s"nsf] :yfkgf, P;= Pn\= ;L= af]8{sf] :yfkgf, lqrGb| sn]hsf]
:yfkgf h:tf sfo{x¿ u/L lzIffsf] ljsf;nfO{ lg/Gt/tf lbg vf]h]sf] ePtfklg lj=;+= @))& ;fneGbf klxn] g]kfnsf] ;fIf/tf
b/ @ k|ltzt dfq ePaf6 /f0ffx¿n] gful/sx¿nfO{ lzIffsf] kx'Fraf6 6f9f /fv]sf] k|i6 x'G5 . lj=;+= @))& ;fndf k|hftGqsf]
:yfkgf;Fu} g]kfn /fi6«e/ z}lIfs hfu/0f cfPsf] kmn:j?k ;/sf/L Pj+ gful/s:t/af6 ;d]t b]zsf ljleGg :yfgx¿df
ljBfonx¿sf] :yfkgf ul/of] . csf]{tkm{ ;g\ !(%@÷%$ sf] /fli6«o hgu0fgfb]lv ;fIf/tfnufotsf s]xL z}lIfs tYofÍ ;+sng
ug]{ sfo{ z'? ul/Psf] lyof] . tyflk ;d;fdlos z}lIfs tYofÍsf] cefjdf jf:tljs z}lIfs of]hgf lgdf{0f x'g g;s]sf] sf/0f
lzIffsf] u'0ffTds ljsf;df jfwf k'Uof] . o;} l;nl;nfdf z}lIfs tYofÍsf] cjZostf dx;'; u/L ;j{k|yd ;g\ !(^@ df lzIff
dGqfnocGt/ut of]hgf ljsf; tyf tYofÍ dxfzfvfsf] :yfkgf u/L z}lIfs tYofÍ ;+sng sfo{sf] z'?cft ul/of] . o;
dxfzfvfn] ;g\ !(^% df k|yd k6s z}lIfs tYofÍsf] k|ltj]bg tof/ u/L k|sfzgdf NofPsf] lyof] .
@= cfjZostf / dxTj
g]kfnsf] k|yd k~rjifL{o of]hgf -@)!#–@)!*_ df e/kbf]{ tYofÍsf] cefjn] oyfy{k/s of]hgf lgdf{0f x'g g;s]sf] s'/f pNn]v
ul/Paf6 tYofÍsf] cfjZostf / dxTjnfO{ yk JofVof ul//xg cjZos kb}{g . s'g} klg z}lIfs sfo{of]hgfsf]
k|efjsfl/tf ;d;fdlos z}lIfs tYofÍdf lge{/ ub{5 . cGt/f{li6«o:t/df cfof]hgf ul/g] dxTjk"0f{ ;ef, ;Dd]ng, cflbdf to
ul/g] z}lIfs ljsf;sf nIox¿sf] cg'udg tyf d"NofÍg ug{ klg z}lIfs tYofÍsf] cfjZostf kb{5 . o;} kl/k|]Iodf ;g\
@))! sf] ;x;|fJbL ljsf;sf nIox¿sf] ;Gbe{df ljrf/ ubf{ b]zdf z}lIfs ljsf;sf] nflu :ki6¿kdf hf]8 lbO{ o;sf] dxTjsf]
ljZn]if0f ul/Psf] 5 . o;df z}lIfs tYofÍx¿sf] cfjZostfnfO{ k|fyldstf lbO{ o;sf] ljsf; / ;do;fk]If pknJwtfnfO{
ljz]if hf]8 lbOPsf] 5 . o;}n] z}lIfs ljsf;sf] ultzLntfsf nflu e/kbf]{ tYofÍ Ps ckl/xfo{ kIf xf] eGg]s'/f :ki6 x'G5 .
ctM z}lIfs tYofÍsf] cfjZostf tyf dxTj lgDglnlvt 5g\ M
o;sf] ;fy} s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] ;~rfng ug]{ g]kfn hLjg:t/ ;j]{If0f, g]kfn >dzlQm ;j]{If0f, hg;+Vof ;j]{If0f, u0fgf
aLrsf] kfl/jfl/s ;"rgf cg'udg tyf d"NofÍg k4lt (Between Census Household Information, Monitoring and
Evaluation System : BCHIMES), g]kfn ax';"rsf+s ;j]{If0f (Nepal Multiple Indicator Survey) nufotsf ljleGg
;fdflhs ;j]{If0fx¿df z}lIfs tYofÍsf] ;+sng Pj+ k|sfzg x'g]ub{5 . o:tf ;fdflhs ;j]{If0fx¿df ;j]{If0fsf] p2]Zocg'?ksf
ljifoa:t'sf] ;fy} hgu0fgfdf eGbf s]xL lj:t[t?kdf z}lIfs tYofÍ ;+sng ul/Psf] x'G5 . hgu0fgf Pj+ ljleGg ;j]{If0fsf
cltl/Qm o; ljefun] dfWolds tYofÍsf] (Secondary Statistics) ?kdf lzIff dGqfno, lzIff ljefu, pRr dfWolds lzIff
kl/ifb Pj+ ljleGg ljZjljBfnox¿af6 ;d]t z}lIfs tYofÍ ;+sng u/L ljefusf] lgoldt rf}dfl;s k|sfzg+ ætYofÍ ultljlw
(Four Monthly Statistical Bulletin)ÚÚ sf] x/]s t[tLo c+sdfkm{t\ k|of]ustf{x¿nfO{ pknAw u/fpFb} cfPsf] 5 .
s]Gb|Lo tYofÍ ljefuafx]s cGo lgsfoaf6 ;+rfng x'g] ljleGg ;j]{If0fx¿df ;d]t z}lIfs tYofÍ ;+sng Pj+ k|sfzg ug]{
u/]sf] kfOG5 . h:t} M g]kfn hg;Fl+VosLo :jf:Yo ;j]{If0f (Nepal Demogrphic and Health Survey), g]kfn kl/jf/ :jf:Yo
;j]{If0f cflb .
lzIff ljefun] k|sfzg ug]{ ljBfno:t/sf] tYofÍdf pRr dfWolds tx -!)±@_ sf] tYofÍ ;dfj]z ul/Psf] x'G5 t/
;dfg:t/sf] k|jL0ftf k|df0fkq txsf] tYofÍ ;dfj]z ul/Psf] x'Fb}g . ljBfyL{ ;+Vofsf] cfwf/df ljBfnon] kfpg]
cg'bfgnufotsf cGo ;'ljwfx¿ olsg ul/g] Joj:yf /x]sf] x'Fbf o:tf tYofÍsf] ;+sngdf ljz]if Wofg lbg' h?/L b]lvG5 .
121
s'n ;fIf/tf b/ eGgfn] ^ jif{ / ;f]eGbf dflysf pd]/ ePsf s'n ;fIf/ ;+VofnfO{ ;f]xL pd]/sf s'n hg;+Vofaf6 efu u/L
cfPsf] k|ltkmnnfO{ !)) n] u'0fg ubf{ k|fKt x'g] glthf xf] . csf]{ zAbdf, ^ jif{ jf ;f]eGbf dflysf] pd]/sf k|To]s !)) hgfdf
;fIf/sf] ;+Vof g} s'n ;fIf/tf b/ xf] . hgu0fgfx¿af6 k|fKt glthfcg';f/sf] ;fIf/tf k|ltzt tflnsf g+ ! df k|:t't ul/Psf]
5.
70
60
50
:ffIf/tf k|l tzt
40 k'?if
dlxnf
30
s'n
20
10
0
@))(÷!! @)!* @)@* @)#* @)$* @)%*
hgu0fgf jif{
tflnsf @ M lnË Pj+ z}lIfs txcg';f/ v'b ljBfno egf{ b/ (Net Enrollment Rate, NER), g]kfn, ;g\ @))#–@))&
z}lIfs tx → k|fylds lgDg dfWolds dfWolds
jif{ ↓ dlxnf k'?if s'n dlxnf k'?if s'n dlxnf k'?if s'n
@))# &&=% *(=$ *#=% #*=& $^=* $@=( @^=# #@=& @(=%
@))$ &*=) ()=! *$=@ $)=@ $&=^ $#=( @*=* #%=@ #@=)
@))% *#=% ()=! *^=* $#=! $(=* $^=% @(=@ #%=% #@=$
@))^ *%=% *(=# *&=$ $&=* %&=! %@=# #@=$ #&=) #$=&
@))& *&=$ ()=& *(=! $(=^ %^=! %@=( #@=* #&=& #%=#
;|f]tM School Level Educational Statistics of Nepal, Consolidated Report, lzIff ljefu, ;fgf]l7dL, eQmk'/ .
123
ljBfnodf kx'Frsf] Jofks l:ylt jf tl:j/sf] ljj]rgf ug{ s'n ljBfno egf{ b/sf] k|of]u ug]{ ul/G5 . laleGg txsf] s'n
ljBfno egf{ b/ (Grass Enrollment Rate) tflnsf g+ @ df k|:t't ul/Psf] 5 .
tflnsf # M lnË Pj+ z}lIfs txcg';f/ s'n ljBfno egf{ b/ (Gross Enrollment Rate, GER), g]kfn, ;g\
@))#–@))&
z}lIfs tx → k|fylds lgDg dfWolds dfWolds
jif{ ↓ dlxnf k'?if s'n dlxnf k'?if s'n dlxnf k'?if s'n
@))# !!&=! !#^=) !@^=& %$=# ^%=@ ^)=) $#=! %!=% $^=$
@))$ !@$=@ !#&=) !#)=& &#=( *^=$ *)=# $%=@ %%=$ %)=$
@))% !$!=* !$*=* !$%=$ ^*=@ *$=) &^=) $%=% %#=) $(=#
@))^ !#*=$ !#(=@ !#*=* ^%=$ &&=( &!=% %#=! ^)=@ %^=&
@))& !#(=^ !#&=^ !#*=% &%=( *!=^ &*=* %@=$ %(=# %%=(
;|f]tM School Level Educational Statistics of Nepal, Consolidated Report, lzIff ljefu, ;fgf]l7dL, eQmk'/ .
$=% ;x;|fAbL ljsf;sf nIo / z}lIfs ;"rsx¿ (Millennium Development Goals and Educational Indicator)
ljZj ;x;|fAbL ljsf;sf nIox¿df lzIff If]qnfO{ klg k|fyldstf;fy ;dfj]z ul/Psf] 5 . ;x;|fAbL ljsf;sf ljleGg *
nIox¿dWo] nIo @ df æljZjJofkL ¿kdf k|fylds lzIff k|flKtÆ lgwf{/0f ul/Psf] 5 . ljleGg !* p2]Zox¿dWo] o; nIosf]
k|flKtsf] nflu p2]Zo # tf]lsPsf] 5 h;cg';f/ ;g\ @)!% ;Dddf ;a} 7fpFsf ;Dk"0f{ afnaflnsfx?n] k|fylds ljBfno txsf]
lzIff k"0f{¿kn] xfl;n u/]sf] ;'lglZrt ug]{ /flvPsf] 5 . o;sf] ;fy} lzIff If]q;Fu ;DalGwt ;x;|fAbL ljsf;sf nIo Pj+
p2]Zox¿sf] cg'udgsf] nflu lgDglnlvt ;"rsx¿ lgwf{/0f ul/Psf 5g\ .
• ;"rs ^ M k|fylds lzIffdf v'b eg{f b/ (Net Enrollment Ratio)
• ;"rs & s M sIff ! df k|j]z u/L sIff % k'Ug]x¿sf] cg'kft
• ;"rs & v M k|fylds lzIff k"/f b/ (Primary Education Completion Rate)
• ;"rs * M !% b]lv @$ aif{ pd]/sf] ;fIf/tf b/
124
%= pk;+xf/
z}lIfs of]hgfsf] th'{df ug{ Pj+ nfu" ul/Psf gLlt tyf sfo{qmdx¿sf] cg'udg Pj+ d"NofÍg ug{ z}lIfs tYofÍ ckl/xfo{ cfwf/
xf] . lzIffsf] cj;/ / nufgLdf ul/a, dlxnf, blnt, hghflt / lk5l8Psf ju{nfO{ k|ToIf lx:;]bf/ agfpg'kb{5 . æ;a}sf] nflu
;dfg lzIffÆ eGg] gf/fnfO{ jf:tljs ?kdf Aojxf/df kl/0ft ug{ ;s]dfq /fHon] lzIff If]qdf Gofo u/]sf] 7xl/g]5 . lzIff
If]q;Fu ;DalGwt ;a} sfo{qmdx¿sf] plrt sfof{Gjogsf] nflu ;d;fdlos z}lIfs tYofÍsf] pknAwtfdf hf]8 lbOPsf] 5 .
g]kfndf s]Gb|Lo tYofÍ ljefu, lzIff ljefunufot ljleGg lgsfox¿af6 z}lIfs tYofÍ pknAw u/fOb} cfPtfklg xfnsf]
cj:ydf z}lIfs tYofÍsf] cfk"lt{ ;+tf]ifhgs 5}g . Psftkm{ k|of]ustf{x¿nfO{ ;do;fk]If z}lIfs tYofÍ pknAw x'g g;s]sf]
l:ylt 5 eg] csf]{tkm{ pknAw tYofÍsf] klg clwstd pkof]u gePsf] cj:yf /x]sf] 5 . o;sf/0f z}lIfs tYofÍsf] ljsf;
tyf ;do;fk]If pknAwtfdf k|oTg/t ;+:yfx¿ o;sf] cfk"lt{ a9fpg cem a9L lqmofzLn x'g' cfjZos 5 . csf]{tkm{ z}lIfs
tYofÍdf Ps?ktf Nofpg o;sf] pTkfbgdf ;+nUg hgzlQmdf ;d]t Ps?ktf Nofpg' h?/L 5 . o;sf cltl/Qm pknAw z}lIfs
tYofÍsf] ljZn]if0f ug'{sf ;fy} z}lIfs If]qsf gLlt lgdf{0f tyf ljsf; sfo{df pkof]u a9fpg' h?/L 5 .
;Gbe{ ;fdu|L
!= Analytical Description of Educational Indicators of Nepal, 1997-2001, Ministry of Education and Sports.
@= Nepal Living Statdards Survey 2003/04, Statistical Report, Volume I, Central Bureau of Statistics, 2004.
#= Population Monograph of Nepal, Volume I, Central Bureau of Statistics, 2003.
$= Resources Papers Presented and Findings, National Seminar on Social Statistics, Central Bureau of Statistics,
1989.
%= School Level Educational Statistics of Nepal, Consolidated Report 2007, Department of Education.
^= hg;+Vof tyf k|hgg :jf:Yo nfu" ePsf lhNnfx¿sf] nflu tYofÍ ljifos k|lzIfs k|lzIf0f lgb]{lzsf, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu,
@)^! .
&= tYofÍ ultljlw, @)^$÷^%, t];|f] rf}dfl;s, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
*= g]kfndf lzIff of]hgf cjwf/0ff tyf k|of]u k'l:tsf @)^$, lzIff ljefu .
125
!^M :jf:Yo tYof° (HEALTH STATISTICS)
*
l8NnL /fh hf]zL
!= kl/ro
g]kfndf ;do / cfjZostfcg';f/ ljleGg lsl;dsf /fli6«o:t/sf TfYofÍsf] ;+sng, k|zf]wg / ljZn]if0f ug]{ sfo{
s]Gb«Lo tYofÍ ljefun] nfdf] ;dob]lv ;DkGg ub}{ cfO/x]sf] 5 . tYofÍ ;+sngsf ljlwx?sf] ljsf; Pj+ ljleGg
u0fgf÷;j]{If0fx?df k|of]u eO/x]sf kl/efiff tyf cjwf/0ffsf] af/]df k|of]ustf{x? / ;DalGwt ;a}nfO{ hfgsf/L u/fpg] bfloTj
klg s]Gb«Lo tYofÍ ljefusf] g} ePtfklg cGo ;/sf/L tyf u}/ ;/sf/L ;+:yfx?n] klg cfjZostfcg';f/sf] TfYofÍsf] ;+sng,
k|zf]wg Pj+ k|sfzg ub}{ cfPsf 5g . :jf:Yo tYofÍ ;+sng, k|zf]wg / ljZn]if0f Pj+ k|rf/ k|;f/ ug]{ sfo{ s]Gb«Lo tYofÍ ljefu
nufot ljleGg ;/sf/L tyf u}/ ;/sf/L ;+3 Pj+ ;+:yfx?af6 x'Fb} cfPsf] kfOG5 . :jf:Yo TfYofÍ eGgfn] hGd, d[To', ckfª\utf,
s'kf]if0f tyf :jf:Yo ;]jfsf] kx'Fr cflb ;DaGwL tYofÍnfO{ hgfpFb5 .
In other words health statistics is defined as “Numerical data that characterize the health of a population & the
influences that affects it’s health” these influences include the environment; genetic and other biological
characteristics; health services and community attributes.
:jf:Yo ;]jf ljefun] UNFPA / s]xL cGo ;+:yfx?sf] k|fljlws tyf cfly{s ;xof]udf PsLs[t :jf:Yo Joj:yfkg
;"rgf k|0ffnLsf] ljsf; u/]/ ;g !(($ b]lv d'n'se/L g} nfu" ub}{ cfPsf] 5 . o; k|0ffnLcGtu{t d'Votof ;/sf/L
;+:yfx?Dffkm{t k|bfg ul/g] ;a} k|sf/sf :jf:Yo ;]jfx?sf] ;"rgfnfO{ PsLs[t?kdf Joj:yfkg ug]{ ul/G5 . g]kfndf :jf:Yo
;]jf k|0ffnLsf] Oltxf;df “/fli6o :jf:Yo gLlTf, @)$*” Pp6f pNn]Vo tyf clt dxTjk"0{f cfwf/ ljGb'sf ?kdf /x]sf] 5 .
To:t} If]qut?kdf :jf:Yo ;]jfsf] ljsf;sf nflu cufl8 a9g] qmddf ljsf; ul/Psf] PsLs[t tyf ;Dk"0f{ :jf:Yo Joj:yfkg
;"rgf k|0ffnL Pp6f dxTjk"0f{ sfo{ xf] .
:jf:Yo TfYofÍ ;+sng;+u ;DalGwt ljleGg lsl;dsf ;"rgfx?sf] ;+sng sfo{ :jf:Yo ;]jf ljefun] “:jf:Yo lzIff
;"rgf tyf ;+rf/ sfo{qmdsf] /lhi6/”(Health Education, Information & Communication Programme Register ‘HMIS’)
Dffkm{t tn plNnlvt HMIS sf]8 / ljleGg gfdsf /lhi6/ k|of]u u/L ub}{ cfO/x]sf] 5 .
*
lgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
126
$ la/fdL k"hf{ (OPD Ticket)
% vf]k /lhi6/ (Immunization Register)
^ 6L=6L= vf]k /lhi6/ (T.T. Register)
& % jif{d'lgsf aRrfsf] kf]if0f /lhi6/ (<5 Nutrition Register)
* :yfgfGt/0f÷k|]if0f k"hf{ (Transfer/Referal Slip)
( dft[ ;]jf sf8{ (Maternal Health Service Card)
!) dft[ ;]jf /lhi6/ (Maternal Health Register)
!! ue{ktg ;]jf /lhi6/ (Abortion Care Register)
!@ kl/jf/ lgof]hg ;]jf km];l;6÷sf8{ (Hormonal/Non Hormonal)
!# kl/jf/ lgof]hg ;]jf /lhi6/ (Family Planning Register)
!$ aGWofs/0f btf{ /lhi6/ (Sterilization Register)
!% g/KnfG6÷cfO{=o'=8L lems]sf] btf{ /lhi6/ (Norplant/IUD Removal Register)
!^ b}lgs la/fdL pkrf/ /lhi6/ (Out Patient Register)
!& ufp“3/ lSnlgs /lhi6/ (Outreach Clinic Register)
!* A cf}nf], s'i7 / sfnfhf/ /f]usf] gd"gf ;+sng tyf glthf ljj/0f kmf/fd (Specimen Collection Form)
!* B Ifo/f]usf] gd"gf ;+sng tyf glthf ljj/0f kmf/fd (Specimen Collection Form for TB)
!( cf}nf], Ifo, s'i7 / sfnfhf/ /f]usf] k|of]uzfnf k/LIf0f /lhi6/ (Laboratory Examination Register)
@) A Ifo/f]u pkrf/ sf8{ (TB Treatment Card)
@) B Ifo/f]u pkrf/ sf8{ -la/fdL;+u /xg]_ (TB Treatment Card)
@! Ifo/f]u pkrf/ /lhi6/ (TB treatment Register)
@@ s'i7/f]uL k/LIf0f tyf pkrf/ sf8{ (Leprosy Examination & Treatment Card)
@# s'i7/f]u pkrf/ /lhi6/ (Leprosy Treatment Register)
@$ cf}nf] tyf sfnfhf/ /f]usf] juL{s/0f tyf pkrf/ /lhi6/ (Maleria & Kala-zar Classification & Treatment
Register)
@% :jf:Yo lzIff ;"rgf tyf ;+rf/ sfo{qmdsf] /lhi6/ (Health Education, Information & Communication
Programme Register)
/fli6«o :jf:Yo tflnd sfo{qmd (Training Programme Register)
@^ l8kmN6/ cg'udg k'hf{ (Defaulter Follow-up Slip)
@& j8f :jf:Yo ;]jf /lhi6/ (FCHV Register)
@* u|fdL0f :jf:Yo sfo{stf{ tyf dft[ lzz' :jf:Yo sfo{stf{sf] 8fo/L (V.H.W./M.C.H.W.Diary)
@( aGb ;dfof]hg kmf/fd (Closed Tally Sheet)
#) v'nf ;dfof]hg kmf/fd (Open Tally Sheet)
#! u|f=:jf=sf= / df= lz=sf=x?sf] ;+o'Qm dfl;s lkmN8 k|ltj]bg kmf/fd (HMIS-31)
#@ k|f=:jf=s]=÷:jf=rf}=÷pk :jf=rf}=txsf] dfl;s k|ult k|ltj]bg (HMIS-32)
## A lhNnf :jf:Yo÷hg :jf:Yo sfof{nosf] dfl;s k|ltj]bg (HMIS-33A)
## B lhNnf :jf:Yo÷hg :jf:Yo sfof{nosf] rf}dfl;s k|ltj]bg (HMIS-33B)
#$ lhNnf÷If]qLo÷s]Gb|Lo c:ktfnsf] dfl;s k|ltj]bg (HMIS-34)
#% la/fdL egf{ /lhi6/ (Admisión Register)
#^ la/fdL l8:rfh{ /lhi6/ (HMIS-36)
#& ;dfof]hg kmf/d -c:ktfnsf nflu_ (HMIS-37)
#* cfsl:ds ;]jf /lhi6/ (HMIS-38)
127
$= :jf:Yo ;]jf
Tfflnsf g+= !, Gf]kfndf ;g @))$÷)% b]lv ;g @))^÷)& ;Dd :jf:Yo ;]jfsf] l:ylt
%= PRfcfO{eL÷P8\;\ (HIV/AIDS)
;g\ @))& sf] /fli6«o cg'dflgt tYofÍ cg';f/ g]kfndf HIV af6 ;+qmldt x'g]x?sf] hg;+Vof nueu &),))) /x]sf]
5 . h;dWo] o;af6 ;+qmldt o'jfx?sf] ;+Vof )=$( k|lt;t /x]sf] cg'dfg 5 . /fli6«o P8\;\ tyf of}g/f]u lgoGq0f s]Gb«sf
cg';f/ ;f]xL ;dodf AIDS af6 ;+qmldt JolStx?sf] ;+Vof !,$%$ /x]sf] 5 eg] AIDS af6 dg]{x?sf] ;+Vof $@# /]s8{
ul/Psf] 5 . HIV kf]lhl6eaf6 u|l;t n}+lus cg'kft (Sex Ratio) @ M ! /x]sf] 5 .
128
Tfflnsf g+= @, ;g\ @))& ;Dd PRfcfO{eL÷P8\;\af6 ;+qmldtx?sf] ;+Vof
HIV af6
;+qmldt Estimated HIV Infections
Hfg;+Vof ;d"x 2007
k|f}9x?sf] cfO{=l8=o'=
;+Vof
Pd=P;=Pd=
cfO{=l8=o'= (IDU) ^,%!^
Pd=P;=Pd= (MSM) @,$&& of}gsdL{ dlxnfx?
of}gsdL{ dlxnfx? !,!#@ 21% 10%4%
of}gsdL{sf uf|xsx? (,($) 2% of}gsdL{sf uf|xsx?
5% 15%
Dff};dL sfdbf/sf] cf]xf]/bf]xf]/ @^,#)%
1%
Dff};dL sfdbf/sf] cf]xf]/bf]xf]/
vt/fdf /x]sfsf] hDdf $^,#&) 42%
g]kfn kmls{P sf j]Zofj[lQdf
g]kfn kmls{Psf j]Zofj[lQdf ;+nUg ;+nUg dlxnfx?
&(#
dlxnfx? sd vt/fdf /x]sf zx/L
sd vt/fdf /x]sf zx/L dlxnfx? #,$(@ dlxnfx?
sd vt/fdf /x]sf u|fdL0f sd vt/fdf /x]sf u|fdL0f
!#,%@% dlxnfx?
dlxnfx?
sd vt/fdf /x]sfsf] hDdf !&,*!) ;|f]t : /fli6«o P8\;\ tyf of}g/f]u lgoGq0f s]Gb« .
s'n hDdf ^$,!*)
Tfflnsf g+= #, ;g\ @))$÷)% b]lv @))^÷)& ;Dd g]kfndf kl/jf/ lgof]hgsf ;j} lsl;dsf ;fwgx? k|of]u ug]{sf] l:ylt
&= pd]/ ;d"xcg';f/ d[To' x'g]x?sf] ;+Vof -/fli6o hgu0fgf @)%* cg';f/_
/fli6o hgu0fgf, @)%* cg';f/ g]kfndf pd]/ ;d"xcg';f/ d[To' x'g]x?sf] ;+Vof (Deaths during last twelve months
(preceding census) provided by Population Census-2001, Nepal) / d[To'sf] sf/0f Tfflnsf g+= $ / Tfflnsf g+= % cg';f/
b]vfOPsf] 5 .
129
Tfflnsf g+= $
pd]/ ;d""x hDdf k'?if dlxnf
! aif{ eGbf sd !#,)#& ^,(%^ ^,)*!
! b]lv $ aif{ (,&() %,%() $,@))
% b]lv ( aif{ #,#@) !,&@^ !,%($
!) b]lv !$ aif{ @,#)$ !,##@ (&@
!% b]lv !( aif{ @,%@# !,@(# !,@#)
@) b]lv @$ aif{ @,&$& !,$$( !,@(*
@% b]lv @( aif{ @,^** !,$@( !,@%(
#) b]lv #$ aif{ @,$&$ !,#)# !,!&@
#% b]lv #( aif{ @,*#( !,,%($ !,@$$
$) b]lv $$ aif{ @,(&) !,*@* !,!$@
$% b]lv $( aif{ #,%%# @,)@& !,%@^
%) b]lv %$ aif{ $,^^@ @,&&! !,*(!
%% b]lv %( aif{ ^,!!% #,^!@ @,%)#
^) b]lv ^$ aif{ *,##& $,&!) #,^@^
^% b]lv ^( aif{ *,^^& $,&^$ #,()#
&) b]lv &$ aif{ (,^)^ %,%!@ $,)(#
&% b]lv &( aif{ *,!!# $,^%& #,$%^
*) aif{ jf ;f]eGbf dfly !#,)$@ ^,(() ^,)%@
s'n hDdf !,)^,&*( %(,%$$ $&,@$%
:f|f]t : /fli6«o hgu0fgf, @)%* .
/fli6«o hgu0fgf, @)%* (National Population Census, 2001) df tkfO{sf] 3/kl/jf/df ljut !@ dlxgfleq s;}sf] d[To'
ePsf] lyof] ls lyPg egL k|Zg ;f]lwPsf]df tflnsf g=+ % cg';f/ pQm cjlwdf dlxnf / k'?if b'j}sf] ;j}eGbf a9L d[To' x'gfsf]
sf/0f Asthma/Bronchitis b]lvPsf] 5 eg] bf];|f]df Cholera/Diarrhea b]lvPsf] 5 . d[To' x'gfsf] cGo sf/0fsf] ;fy} d[To'
x'gfsf] cGo sf/0f pNn]v gug]{x?sf] ;+Vof klg pNn]Vo g} /x]sf] b]lvG5 .
130
Tfflnsf g+= %
131
*= :jf:Yo;DaGwL nIox?
g]kfnsf] # aif]{ of]hgfsf] :jf:Yo;DaGwL nIox? (The goals of the health service sector) lgDg tflnsfcg';f/ b]vfOPsf] 5 .
Tfflnsf g+= ^
(= /fli6«o :jf:Yo gLlt tyf of]hgfx? (National Health Policies and Plans)
ljleGg ;dodf cfjZostfcg';f/ g]kfndf klg ljleGg lsl;dsf /fli6«o :jf:Yo gLlt tyf of]hgfx? ;/sf/n] nfu" ub}{ cfPsf] 5
. h;cg';f/ bf];|f] bL3{sfnLg :jf:Yo of]hgf (Second Long Term Health Plan) ;g\ !((& – @)!& sf] nIox? lgDgcg';f/ 5g\M
132
• cTofjZos :jf:Yo ;]jfsf] kx'Frdf cfwf 306fsf] ;do nfUg] hg;+Vofsf] k|ltzt () k'/\ofpg] .
• cTofjZos cf}iflwx? ztk|ltzt hg;+VofnfO{ aif}{e/L pknJw u/fpg] .
• cTofjZos :jf:Yo ;]jf k|bfg ug{ k"0f{ ;'ljwf;lxt hgzlQm pknJw u/fpg] .
• :jf:Yo ;]jfdf ;/sf/L vr{ s'n vr{sf] !) k|ltzt;Dd k'/\ofpg] .
zx;|flAb ljsf; nIo -;g\ @)!% ;Dd_ df g]kfnn] afn d[To'b/ 36fpg], dft[ :j:Yodf ;'wf/ / PrcfO{le÷P8\;\,
cf}nf] tyf cGo /f]unfO{ lgoGq0f ug]{ k|ltaWbtfnfO{ d"n nIosf] ?kdf c+uLsf/ u/]sf] 5, h;cg';f/ kfFr aif{d'lgsf
afnaflnsfsf] d[To'b/ ;g\ @)!% ;Dddf b'O{ltxfOn] 36fpg] klg xf] .
;g\ !(() sf] tYof+scg';f/ lzz 'd[To'b/ !)* af6 ;g\ @)!%;Dddf #$ df emfg]{ nIo /flvPsf] 5 eg] afn d[To'b/ !^$ af6
%$ ;Dd sd ug]{ tyf dft[ d[To' cg'kft %!% af6 !#$ df ;Lldt ug]{ nIo 5 eg] ;f]xL cjlwdf ue{jtL cj:yfdf bIf
:jf:YosdL{af6 ;]jf lng] dlxnfx?sf] k|ltzt & af6 ^) ;Dd k'/\ofpg] nIo pNn]v ul/Psf] 5 .
JolQmut 36gf btf{ k|0ffnLcGtu{t g]kfndf d[To';+u ;DalGwt tYofÍ (Mortality Statistics) d'Votof tLgj6f
;/sf/L ;+:yfaf6 Reporting / Recording sf] sfo{ x'b} cfPsf] 5 . ljZjsf] ;j}h;f] d'n'sx?df hGd, d[To', j;fOF–;/fO cflb
h:tf JolQmut 36gfx?sf] btf{ ug]{ sfd ;/sf/L:t/af6 x'b} cfPsf] kfOG5 .
g]kfndf klg :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% n] :yfgLo lgsfox?n] k|rlnt sfg"gadf]lhd hGd, d[To' tyf cGo
JolQmut 36gf btf{ ug]{ / JolQmut 36gf btf{ u/fpg pTk|]l/t ug]{ Joj:yf u/]sf] 5 . h;cg';f/ d'Votof lgDglnlvt ;/sf/L
;+:yfx?Aff6 pSt sfo{ xF'b} cfPsf] 5 .
133
cg';"rL g+=!, ljZj :jf:Yo tYofÍsf ;"Rfsx? (World Health Statistics Indicators)
4. RISK FACTORS:
:: Children under five years of age stunted for age (%)
:: Children under five years of age underweight for age (%)
:: Children under five years of age overweight for age (%)
:: Newborns with low birth weight (%)
:: Population with sustainable access to an improved water source (%)
:: Population with sustainable access to improved sanitation (%)
:: Population using solid fuels (%)
:: Prevalence of current tobacco use in adolescents (13-15 years of age) (%)
:: Per capita alcohol consumption among adults aged 15 years and older
134
:: Condom use at higher risk sex among young people aged 15-24 years (percentage)
:: Prevalence of current (daily or occasional) tobacco smoking among adults (15 years and older) (%)
:: Condom use at higher risk sex in young people aged 15-24 years (%)
cg';"rL g+= @, International Statistical Classification Of Diseases and Related Health Problems, Tenth
Revision – ICD -10
The International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems 10th Revision (ICD-10) is a
coding of diseases and signs, symptoms, abnormal findings, complaints, social circumstances and external causes of
injury or diseases, as classified by the World Health Organization (WHO).
135
cg';"rL g+= #, Health Service Coverage Fact Sheet cg';f/ tflnsfdf g]kfndf :jf:Yo ;]jf;+u ;DalGwt ;+:yfx?n]
ug]{ u/]sf] Reporting Status k|:t't ul/Psf] 5 .
Acronyms
MD Management Division NTC National Tuberculosis Centre
FHD Family Health Division NCASC National Centre for AIDS and STD Control
136
CHD Child Health Division NPHL National Public Health Laboratory
EDCD Epidemiology and Disease Control Division FCHV Female Community Health Volunteer
LMD Logistics Management Division TBA Traditional Birth Attendant
LCD Leprosy Control Division PHC/ORC Primary Health Care Outreach Clinic
Source: HMIS/MD, DoHS
137
!&M ko{6g tYof° (Tourism Statistics)
∗
clgn zdf{
k[i7e"ld
g]kfndf k/fk"j{sfnb]lv g} ko{6ssf] cfjfudg xF'b} cfPsf] kfOG5 . ljleGg k':tsx¿df l5d]sL /fi6«x¿sf jf}4dfuL{x¿ g]kfnsf]
af6f] u/L Ps csf{ b]ztkm{ hfg] qmddf o; b]zsf] e"ldnfO{ ljGb' kl/udg (Transit Point) sf] ¿kdf k|of]u u/]sf cflen]vx¿
e]l6G5g\ . g]kfnsf] ltAat;Fu Aofkfl/s ;DaGw sfod ePkZrft dfq Aofkfl/s ko{6gsf] ;'?jft ePsf] dfGg ;lsG5 . g]kfn
/ ef/tsf aLr wfld{s tyf Aofkfl/s ko{6g k/fk"j{sfn b]lv g} /x]sf]n] o;sf] ;'?cftsf] ;do olsg ug{ sl7g /x]sf] 5 .
g]kfnsf] ef/t / ltAatjfx]s cGo b]zx¿;+usf] cfly{s tyf ko{6sLo ;DaGwsf] Oltxf; w]/} k'/fgf] 5}g . o;/L g]kfndf ljleGg
p2]Zon] e|d0f ug]{ g]kfnLx¿ ljZjsf cGo b]zx¿df hfg] qmd w]/} klxn]b]lv ePsf] b]lvPtfklg clen]v cyf{t tYofÍ /fVg]
rng w]/} k'/fgf] gePsf] b]lvG5 .
;g\ !(%# df t]lGhË gf]s]{ ;]kf{ tyf ;/ P8dg lxnf/Ln] ;u/dfyf cf/f]x0f u/] kZrft ljZjsf] ko{6sLo cfs{if0f g]kfntkm{
df]l8Psf] b]lvG5 . To;jvt ko{6sLo k"jf{wf/x¿sf] vf;} ljsf; ePsf] lyPg . ko{6sLo ;"rgfx¿ klg sl/a @)!% ;fn;Dd
Aojl:yt¿kdf ;+sng ePsf] kfOb}g . ;j{k|yd lj=;= @)!^ ;fndf tTsfnLg ;/sf/n] >L % clw/fhs'df/ lxdfno jL/ ljqmd
zfxsf] cWoIftfdf ko{6g jf]8{sf] :yfkgf u/]sf] lyof] . To;kl5 dfq ko{6sLo k"jf{wf/x¿sf] ljsf;qmd ;'? ePsf] dfGg ;lsG5
. lj= ;+= @)!* ;fndf tTsfnLg ;/sf/n] lgdf{0f tyf oftfoft dGqfnocGt{ut ko{6g ljefusf] :yfkgf u/]kZrft dfq
ko{6sLo tYofÍsf] ;+sng tyf k|zf]wgsf] ;'?cft ePsf] b]lvG5 . o;nfO{ cem Aojl:yt ug{ ko{6g If]qsf] lgof]lht tyf
of]hgfj4 ljsf; tyf k|jw{g ug]{ p2]Zon] lj=;= @)#$ ;fnb]lv ko{6g If]qnfO{ dfq cfj4 u/L 5'6\6} dGqfnosf] ¿kdf ko{6g
dGqfnosf] :yfkgf ul/of] . tt\kZrft xfn;Dd ko{6g tyf gful/s p8\8og dGqfnon] ko{6sLo tYofÍnfO{ Aojl:yt tyf
;dofg's"n kl/j{tg ub}{ nu]sf] b]lvG5 . ko{6sLo If]qsf] ljsf;sf] nflu ;/sf/n] ;do ;dodf ljleGg jf]8{x¿sf] :yfkgf
u/]sf] b]lvG5 . ljsf; ;ldlt P]g, @)!# cGt{ut xf]6n Aoj:yfkg tyf ko{6g -tflnd s]Gb|_ ;ldlt -u7g_ cfb]z, @)@( hf/L
eO{ tTsfnLg ;/sf/, ;+o'Qm /fi6«;+3 ljsf; sfo{qmd (UNDP) / cGt/fli6«o >d ;+u7g (ILO) sf] ;+o'Qm ;xof]udf @)@(
;fndf :yflkt xf]6n Aoj:yfkg tyf ko{6g tflnd s]Gb| lj ; @)%% ;fnb]lv g]kfn ko{6g tyf xf]6n Aoj:yfkg k|lti7fgsf]
gfdaf6 ;~rfng e}/x]sf] 5 . To;}u/L lj=;= @)%% ;fndf lghL If]qsf] ;+o'Qm ;xeflutfdf g]kfn ko{6g jf]8{sf] :yfkgf
ul/Psf] lyof] . g]kfndf ko{6g ljsf;sf] bfo/fnfO{ cem ljsl;t / Aojl:yt ug]{ p2]Zon] ko{6g Aoj;foLx¿sf] ;+nUgtfdf
g]kfn ;/sf/sf] g]t[Tj /xg] u/L g]kfn ko{6g jf]8{ P]g, @)%# cGt{ut /xL g]kfn ko{6g jf]8{sf] :yfkgf ePsf] xf] . o;/L
g]kfndf ko{6sLo If]qsf] ljsf;sf] qmdsf ;fy;fy} ko{6sLo tYofÍsf] klg ljsf; ePsf] kfOG5 .
;fdfGo j'emfOdf b]z ljb]zaf6 k|fs[lts ;f}Gbo{, ljleGg ;fF:s[lts /Lltl/jfh, rfnrng cflbsf] jf/]df cWoog ug{ jf /dfpg
jf ljbf dgfpg cfpg] kfx'gf -cfuGt's_ nfO{ ko{6s elgG5 . ljZj ko{6g ;+u7gsf] kl/efiffcg';f/ cfkm" jl;/x]sf]
jftfj/0feGbf leGg 7fFpdf ljleGg p2]Zo /fvL e|d0f ug]{ AolQmnfO{ ko{6s elgPsf] 5 . ko{6s / o;;Fu ;DalGwt If]qx¿
h:t}M ofqf, kbofqf / hnofqf u/fpg] ;:yfx¿sf] ;+Vof, ky k|b{zsx¿sf] ;+Vof, xf]6n Pj+ ;f]sf sf]7fx¿sf] ;+Vof h:tf
ljleGg ljj/0fx¿, cfn]v jf tYofÍ ;+sng, k|zf]wg tyf k|sfzg ug]{ sfo{nfO{ ko{6sLo tYofÍ elgG5 .
g]kfnsf] ;Gbe{df ko{6g Aoj;fo j}b]lzs d'b|f cfh{g ug]{ k|d'v ;|f]t xf] . o;n] /fli6«o cfosf] Ps dxTjk"0f{ c+z cf]u]6]sf]
cg'dfg ul/G5 . tyflk ko{6sLo tYofÍnfO{ s]Gb|ljGb' agfO{ xfn;Dd s'g} klg ;j]{If0f ul/Psf]] e]l6b}g . t;y{ ko{6g If]qn]
cfly{s ljsf;df lbPsf] of]ubfgaf/] j[xt cWoogsf] nflu ko{6sLo :of6nfO6 n]vf lgdf{0f ug{ h?/L b]lvG5 . yfONof8, ef/t
nufot cGo Pl;ofnL /fi6«x?n] ko{6sLo :of6nfO6 n]vf lgdf{0f ul/;s]sf ;Gbe{df g]kfndf klg o;sf] cfjZostf jf]w
ePtfklg xfn;Dd s'g} 7f]; sbd rflnPsf] 5}g . g]kfn cfpg] ljb]zL ko{6ssf] d'Vo p2]Zo, rfxgf, /f]hfO{ nufotsf ljifodf
∗
tYofÍ clws[t, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
138
lj:t[t ;j]{If0f u/L ;f]af6 k|fKt glthfx¿sf] j:t'ut ljZn]if0f tof/ u/L o; Aoj;fodf ;+nUg ;/f]sf/jfnf ;a}nfO{ pknAw
u/fpg ;s] o; If]qsf] ljsf;df pNn]vgLo k|ult x'g] s'/fdf b'O{dt 5}g . g]kfnsf] k|fs[lts ;f}Gbo{, ljleGg /d0fLo :ynx¿ /
e"–w/ftnLo ljljwtfsf sf/0f ko{6g Aoj;fosf] lj:tf/sf k|z:t ;Defjgfx¿ /x]sf 5g\ . ko{6g If]qsf] ljsf;sf nflu o;sf]
cfwf/zLnfsf] ¿kdf /x]sf] ko{6g tYofÍsf] dxTjk"0f{ :yfg 5 . j'bfFut?kdf ko{6sLo tYofÍsf] cfjZostf tyf dxTj
lgDgcg';f/ k|:t't ul/Psf] 5 .
¾ ko{6g If]q;+u ;DalGwt gLlt lgdf{0f ug{
¾ ko{6g If]qsf] ljljlws/0f / lj:tf/åf/f /f]huf/L l;h{gf ug{
¾ ko{6g If]qn] ul/jL Go"gLs/0fdf v]n]sf] e"ldsfsf] cWoog ug{
¾ ko{6g pBf]unfO{ /fli6«o cy{tGqsf] k|d'v cfwf/sf] ?kdf ljsf; ug{
¾ b]zdf ko{6s cfudg a[l4 ug]{ / ko{6ssf] cf};t a;fO cjlw a9fO{ ljb]zL d'b|f cfh{g j[l4 ug{
¾ b]zsf d"t{–cd"t{ k|fs[lts, ;f+:s[lts, h}ljs tyf dfgjlgld{t ;Dkbfx¿sf] dfWodaf6 g]kfnnfO{ ko{6sLo b[li6n]
cfsif{s / k|d'v uGtJo :ynsf] ?kdf ljsf; ug{
¾ ko{6g If]qaf6 k|fKt nfesf] Gofof]lrt ljt/0f ug{
ko{6g ljljwLs/0f
ko{6gnfO{ ko{6sLo ultljlwx?sf] cfwf/df ljljwLs/0f ul/Psf] 5 . tyflk ljljwLs/0fsf] If]qcg';f/sf] tYofÍ xfn;Dd klg
pknAw x'g ;s]sf] 5}g . ko{6gnfO{ g]kfnsf] ;Gbe{df lgDgcg';f/ ljljwLs/0f ul/Psf] 5 .
• dgf]/~hg ko{6g
• v]ns"b ko{6g
• kj{tf/f]x0f ko{6g
• kbofqf ko{6g
• ;fxl;s ko{6g
• ;fF:s[lts ko{6g
• Jofj;flos ko{6g
• rnlrq ko{6g
• :jf:Yo ko{6g
• z}lIfs ko{6g
• cfWoflTds ko{6g, tLyf{6g tyf wfld{s ko{6g cflb .
ko{6sLo tYofÍsf] k|d'v ;|f]t g} cWofudgåf/f ;+slnt udg (Embarkation) / cfudg (Disembarkation) sf8{x¿ x'g . ;g\
!(^@ b]lv !(&# ;Dd ljleGg p2]Zo lnO{ sDtLdf @$ 306f / a9Ldf ^ dlxgf;Dd sf] nflu g]kfnleq cfpg] ljb]zL
gful/snfO{ -ef/tLo gful/sjfx]s_ ko{6ssf] ¿kdf lnOPsf] lyof] . To;jvt klg /fHoåf/f cfdlGqt kfx'gfnfO{ -h;nfO{
cfudg (Disembarkation) sf8{ eg'{kb}{g_ ko{6ssf] ¿kdf ;dfj]z ul/Psf] lyPg .
;g\ !(&$ b]lv g]kfnn] klg ;+o'Qm /fi6«;+3 ko{6g tYofÍ dfu{bz{g, !(&! (United Nation's Guidelines for Tourism
Statistics, 1971) n] kl/eflift kl/efiffnfO{ g} cg'z/0f u/]sf] 5 . o; lgb]{lzsfcg';f/ g} g]kfn lelqg]x¿nfO{ ko{6s /
Excursionist u/L b'O{ efudf ljefhg ul/Psf] 5 . Excursionist x¿ hf] Ps /ft jf @$ 306f klg g]kfnleq Aoltt ub}gg\
t/ ko{6sx¿n] sDtLdf klg Ps /ft jf @$ 306feGbf a9L g]kfndf Aoltt u/]sf x'G5g . g]kfndf Excursionist sf] ;+Vof
guGo g} /x]sf] 5 . o;} kl/efiffcg';f/ xjfO{ dfu{ u/L lelqg] ef/tLo gful/snfO{ klg ko{6ssf] ?kdf u0fgf ug{ yflnPsf] xf]
eg] :yndfu{af6 cfpg] ef/tLo gful/s;Fu oL ljj/0f lng c;Dej ePsf sf/0f xfn;Dd klg ;dfj]z ug{ ;lsPsf] 5}g .
;g\ !(&$ b]lv g} cWofudgåf/f ;+slnt oL udg (Embarkation) / cfudg (Disembarkation) sf8{sf cnfjf ko{6sx¿sf]
139
;+Vof, pgLx¿n] Aoltt u/]sf lbg cflb tYofÍx¿ ko{6s:t/sf xf]6naf6 dfl;s¿kdf ;+sng ug{ ;'? ul/of] . To;}u/L g]kfn
/fi6« j}+såf/f ko{6sn] ljb]zL d'b|f ;6xL u/]sf] tYofÍnfO{ ko{6sLo If]qsf] cfDbfgLsf] cfwf/sf ¿kdf lnOof] .
g]kfndf ko{6sLo tYofÍ ;+sngsf d"n cfwf/ /x]sf] udg (Embarkation) / cfudg (Disembarkation) sf8{x¿ ;g\ !(^@
b]lv !(&# ;Dd lqe'jg ljdfg:yn / jL/u+h r]s kf]i6x¿af6 dfq ;+sng ul/GYof] . !(&$ b]lv e}/xjf tyf sfs8le6\fdf
tyf ;g\ !(*^ b]lv sf]bf/Ldf klg ;+sng ug{ yflnof] . To;kl5sf aif{x¿df qmdzM oL sf8{x¿ g]kfnsf cGo k|yd ;Dks{
ljGb'x¿ h:t}M jfFs]sf] g]kfnu~h, s}nfnLsf] wgu9L tyf s~rgk'/sf] dx]Gb|gu/df lj:tf/ u/L xfn hDdf cf7 7fFpaf6 ;+sng
ul/G5 . g]kfnaf6 xjfO{ dfu{ u/L ljb]z hfg] k|To]s g]kfnLnfO{ udg kq tyf cfudg kq eg]{ Aoj:yf eg] ;g\ !(&$ b]lv
dfq ;'? ePsf] xf] . oL sf8{x¿df ;'?b]lv vf; pNn]vgLo s'g} klg kl/j{tg ul/Psf] kfOb}g . ;fdfGotof, ;dofg';f/ e|d0fsf
p2]Zodf s]xL a'Fbfx¿ yk36 ePsf] kfOG5 . ;g\ @))( b]lv nfu" x'g]u/L g]kfnLsf] nflu jflx/ hfg] p2]Zodf æj}b]lzs /f]huf/Æ
eGg] Pp6f a'Fbf yk ul/Psf] 5 . To;}u/L ljb]zL gful/ssf] nflu cfpFbf / hfFbf k|of]u ul/g] udg (Embarkation) / cfudg
(Disembarkation) sf8{sf] gfd kl/j{tg u/L Pp6} Arrival and Departure sf8{ k|of]u ul/g yfn]sf] 5 . of] sf8{åf/f ;+sng
x'g] ;"rgfx¿ o;eGbf cufl8 k|of]u ul/Psf sf8{eGbf km/s gePtfklg AolQm cfPsf] tyf uPsf] Pp6} sf8{ k|of]u u/L clen]v
/flvg] ePsf]n] ;+slnt tYofÍsf] u'0f:t/df ;'wf/ cfpg] b]lvG5 . ljb]zL gful/sn] ;g\ @))* ;Dddf k|of]u u/]sf tyf g]kfnL
gful/sn] k|of]u ug]{ sf8{x¿sf] gd"gf cg';"rL ! df lbOPsf] 5 .
ko{6sLo tYofÍ ;+sngsf ;'?sf aif{x¿ ;g\ !(^@ b]lv !(&# ;Dddf cWofudgaf6 k|fKt udg (Embarkation) / cfudg
(Disembarkation) sf8{nfO{ Dofg'cnL g} k|zf]wg ul/GYof] . t/ ;g\ !(&$ b]lv !(&* ;Dd s]Gb|Lo tYofÍ ljefuåf/f
(Punching and Processing on System IBM 1401) sDKo'6/sf] k|of]u u/L ;+slnt tYofÍsf] k|zf]wg ul/Psf] lyof] . /fli6«o
sDKo'6/ s]Gb|sf] :yfkgfkZrft ;f] sfo{ ;g\ !(&( b]lv !(*^ ;Dddf ;f]xL sDKo'6/ k|0ffnLsf] k|of]u u/L tYofÍsf] k|zf]wg
ul/Psf] lyof] . tt\kZrft cWofudgåf/f ;+slnt ;f] sf8{x¿ jf]nkq cfXjfg u/L cGo Aofkfl/s k|lti7fgnfO{ 8f6f OG6«L ug{
lbg] rng /x]sf] b]lvG5 . 8f6f OG6«L ug]{ Aofkfl/s k|lti7fgn] s'g} vf; Data entry software k|of]u u/]sf] kfOb}g . 8f6f OG6«L
ug]{ Aofkfl/s k|lti7fgaf6 k|fKt sf]/f tYofÍ (Raw Data) nfO{ ko{6g tyf gful/s p88\og dGqfnon] k|zf]wg tyf ljZn]if0f
u/L k|sfzg ug]{ ub{5 . pd]/, lnË, /fli6«otf, b]z tyf dxfb]z, a;fOsf] p2]Zo, a;]sf] lbg, oftfoftsf] ;fwg, ko{6saf6 k|fKt
cfo cflbnfO{ ;d]6\g] u/L tYofÍ k|zf]wg u/L k|sfzg ul/G5 . To;}u/L xjfO{dfu{ k|of]u u/L b]zaflx/ hfg] tyf leq cfpg]
g]kfnL gful/ssf ljleGg tYofÍ klg k|sfzg ub{5 . ko{6s tyf ko{6g pBf]u ;DalGwt ljljw tYofÍ h:t}M xf]6n tyf sf]7f
;+Vof, ofqf, kbofqf / hnofqf u/fpg] k|lti7fgsf] ;+Vof, ky k|b{zssf ;+Vof cflbsf jf/]df klg k|sfzg ug]{ ub{5 .
kj{tf/f]x0fsf] nflu cfpg] ko{6ssf] ;+Vofsf] ;fy} kf]v/f tyf /fli6«o lgs'~h 3'Dg cfpg] ;Vofsf] klg tYofÍ k|sfzg ePsf
5g\ .
;g\ !(^@ b]lv tYofÍ ;+sng tyf k|zf]wg ;'? ePtfklg oxfF ;g\ @))! b]lvsf] ko{6ssf] j:t'ut l:ylt k|:t't ul/Psf] 5 .
g]kfndf ko{6s cfpg] qmd ;g\ @))) b]lv 36\bf] qmd /x]sf] tYofÍn] b]vfpF5 . ;g\ @))! / @))@ df xjfO{dfu{ tyf :yndfu{
k|of]u ug]{ ko{6sdf C0ffTds j[l4 ePsf] 5 eg] ;g\ @))% df xjfO{dfu{ k|of]u u/L lelqg] ko{6sdf x|f; cfPsf] tYofÍn]
b]vfpF5 . ;g\ @))& df xjfO{ tyf :yndfu{ k|of]u u/L cfpg] ko{6ssf] j[l4b/ qmdzM @&=! tyf ^%=* k|ltztsf] /x]sf] 5 .
ko{6ssf] g]kfn a;fOsf] cjlw ;j}eGbf w]/} !#=%! lbg ;g\ @))$ df / To;kl5 ;g\ @))! df !!=(# lbg /x]sf] 5 .
140
tflnsf gDj/ !M ko{6s cfudg ;+Vof, j[l4b/ tyf cf};t j;fO lbg -@))!—@))&_
hDdf xjfO{dfu{ :yndfu{ cf};t j;fO
jif{ ;+Vof j[l4b/ ;+Vof j[l4b/ ;+Vof j[l4b/ lbg
@))! #,^!,@#& —@@=! @,((,%!$ —@)=% ^!,&@# —@*=* !!=(#
@))@ @,&%,$^* —@#=& @,!*,^^) —@&=) %^,*)* —*=) &=(@
@))# #,#*,!#@ @@=& @,&%,$#* @^=) ^@,^($ !)=$ (=^)
@))$ #,*%,@(& !#=( @,(&,##% &=( *&,(^@ $)=# !#=%!
@))% #,&%,#(* —@=^ @,&&,#$& —^=& (*,)%@ !!=% (=)(
@))^ #,*#,(@^ @=# @,#*,*!( @=# !,)),!)& @=! !)=@)
@))& %,@^,&)% #&=@ #,^),&!# @&=! !,^%,((@ ^%=* !!=(^
Source: Nepal Tourism Statistics, 2007
60 0 0 0 0
50 0 0 0 0 #&=@
ko {6 s ;+V o f
40 0 0 0 0 @@=&
!#=( ;+Vof
30 0 0 0 0
j[l4 b/
@=#
20 0 0 0 0 –@=^
10 0 0 0 0
—@@=!
–@#=&
0
@))! @))@ @))# @))$ @))% @))^ @))&
jif{ ljbf dgfpg kj{tf/f]]x0f tyf kbofqf Aofkf/ wfld{s clkml;on cGo hDdf ;+Vof
@))) %%=@ @%=^ ^=$ #=$ $=% $=( $^#^$^
@))! %!=* @&=( %=! #=* %=@ ^=@ #^!@#&
@))@ $)=) @!=% ^=@ $=% ^=% @!=$ @&%$^*
@))# @(=( !(=$ %=& ^=# ^=% ##=! ##*!#@
@))$ $#=$ !*=) #=^ !!=( $=$ !*=& #*%@(&
@))% $@=& !^=$ %=( !@=& $=% !&=( #&%#(*
@))^ #*=) !&=$ %=% !%=$ $=& !(=) #*#(@^
@))& $!=$ !(=@ $=^ !)=) $=! @)=& %@^&)%
Source: Nepal Tourism Statistics, 2007
g]kfndf cfpg] ko{6ssf] 7"nf] lx:;f ljbf dgfpgsf] nflu cfPsf] b]lvG5 . bf];|f] :yfgdf kj{tf/f]]x0f tyf kbofqfdf cfpg]sf]
;+Vof /x]sf] 5 . ;g\ @))) df ljbf dgfpg cfpg] ko{6sx¿sf] ;Vof %% k|ltzt /x]sf] 5 eg] of] ;a}eGbf sd ;g\ @))# df
@( k|ltzt dfq /x]sf] 5 . kj{tf/f]x0f tyf kbofqfdf ;g\ @))! df ;a}eGbf w]/} sl/j @* k|ltzt ko{6s cfPsf 5g eg]
@))% df kbofqfdf cfpg]sf] ;Vof !^ k|ltzt dfq /x]sf] 5 . k|foM ;a} jif{x?df Aofkf/ tyf clkml;on sfdsf nflu cfpg]
ko{6sdf vf;} ptf/ r9fj b]lvb}g .
141
pk;+xf/
k|fs[lts ;f}Gbo{sf] wgL, h}ljs ljljwtf Pj+ ;f+:s[lts ljljwtfk"0f{ ;Dkbfn] el/k"0f{ /x]sf] g]kfn ljZj ko{6g dfglrqdf Ps
k|d'v cfsif{0f /x]tfklg ko{6g If]qsf] ljsf;nfO{ nIo u/L ljleGg gLlt tyf of]hgf th'{df ubf{ klg cfzftLt ;kmntf kfpg
;ls/x]sf] 5}g . o;sf] Pp6f k|d'v sf/0f oyfy{k/s tYofÍsf] cefj g} xf] . ko{6sLo tYofÍsf] ljZj;gLotf, ;do;fk]Iftf
tyf u'0f:t/ sfod ug{ ljz]if gLlt tyf of]hgf agfpg h¿/L /x]sf] 5 . tj dfq g]kfnnfO{ k|d'v ko{6sLo uGtJo:ynsf]
?kdf ljsl;t u/L ljb]zL d'b|f cfh{g / /f]huf/Lsf cj;/x¿ l;h{gf ug{ ;lsG5 . ljb]zLx¿;Fu k|yd ;Dks{df cfpg]
cWofudg ljefudf g} tYofÍsf] bIf hgzlQm /fv]/ tYofÍ k|0ffnLsf] ljsf; ug'{ cfjZos /x]sf] 5 . cWofudg åf/f ;+slnt
udg (Embarkation) / cfudg (Disembarkation) sf8{x¿sf] Data Entry ;Dks{ ljGb'd} ug]{ Aoj:yf x'g'kb{5 . o;af6
tYofÍsf] ljZj;gLotf tyf u'0f:t/ sfod ug{ ;lsG5 . o;sf] nflu tYofÍLo hgzlQmsf ;fy} pks/0f, ef}lts ;|f]t / ;fwg
pknAw u/fO{ u'0f:t/Lo, ;do;fk]If / ljZj;gLo ko{6sLo tYofÍsf] ljsf; ub}{ nu]df ljb]zL d'b|f cfh{g eO{ /fli6«o cfodf
;sf/fTds kl/jt{g xg] Pj+ cfly{s ljsf;df dxTjk"0f{ of]ubfg k'Ug] b]lvG5 .
142
cg';"rL—!
143
;Gbe{ ;fdu|L
144
!*M n}lËs tYof°
;'lzn zdf{∗
!= kl/ro
n}lËs tYofÍ tYofÍsf] Tof] ljwf xf] h;n] k/Dk/fut?kdf ;+sng ul/g] tYofÍx?sf] ;§f dlxnf / k'?ifsf] jf:tljstf emlNsg]
u/L klxrfg ul/Psf tYofÍx?sf] pTkfbg tyf ljt/0f ub{5 . lnËcg';f/ ljeflht tYofÍ / n}lËs tYofÍdf :ki6 leGgtf
/x]sf] x'G5 . n}lËs tYofÍdf tYofÍ lnËcg';f/ ljeflht x'g' clgjfo{ g} x'G5 tfklg oltn] dfq n}lËs tYofÍnfO k"0f{tf eg]
ldNb}g . lnËcg';f/ ljeflht tYofÍ JolQmut?kdf dlxnf / k'?if u/L ljeflht ul/Psf] eGg] j'lemG5 eg] n}lËs tYofÍn]
n}lËs ;+j]bgzLn tYofÍsf] pTkfbg ub{5 . To;}n] dlxnfsf] tYofÍ dfq n}lËs tYofÍ xf]Og . n}lËs tYofÍn] dlxnf tyf
k'?ifsf] ;fdflhs tyf cfly{s cj:yfsf] lrq0f u/]sf] x'g'kb{5 . n}lËs tYofÍn] n}lËs ljZn]if0fsf] nflu dfu{lgb]{z ub{5 h;n]
ubf{ oyfy{ n}lËs p2]ZonfO{ d"nk|jfxLs/0f ug{ ;lsof];\ . tYofÍ pTkfbgsf] k|To]s txdf dlxnf tyf k'?ifdf k/]sf] k|efjsf]
ljrf/ ug'{kg]{ x'G5 . tYofÍ ;+sng ug]{ ljlw tyf cjwf/0ffsf] lgdf{0f ul/bf klg n}lËs emns b]lvg] lsl;dn] ljsf; ug'{kb{5
h;n] ubf{ ;dfhdf ePsf] n}lËs lje]bnfO{ 5n{Ë kfg{ ;lsof];\ . tYofÍ ;+sng, ljZn]if0f Pj+ ljt/0f k|ls|ofnfO{ n}lËsd}qL
jgfpg ;fdflhs tyf ;+f:s[lts tTjx?nfO{ klg ljrf/ ug'{kb{5 .
n}lËs tYofÍsf] jf/]df pNn]v ug'{cufl8 s]xL n}lËs cjwf/0ffsf jf/]df ;+If]kdf j0f{g ul/Psf] 5 .
∗
tYofÍ clws[t, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu . -xfn ;+:s[lt tyf /fHo k'gM ;+/rgf d+qfnodf sfo{/t_
145
#= n}lËs d'4f -Gender Issues_ sf] ljsf;s|d
clxn]sf] PSsfO;f} ztfJbLdf ;Dk"0f{ ljZj g} Ps Global Village sf] ?kdf ljsf; x'Fb} uPsf] 5 / n}lËs cjwf/0ff Pj+
;dfgtfnfO{ s]lGb|t u/L ljleGg ;Dd]ng tyf b:tfj]hx?sf] dfWod4f/f ;';"'lrt u/fpg] Pj+ k|ltj4tf hfx]/ ug]{ ul/Psf] kfOG5
.
;j{k|yd ;g\ !(&) df WID -Women in Development_ cyf{t ljsf;df dlxnf eGg] cjwf/0ff cfof] . o;n] dlxnfsf]
cfly{s ljsf;df e"lesf eGg] cfjwf/0ff Nofof] . ;g\ &) sf] dWolt/ WAD (Women and Development) sf] cjwf/0ff cfof]
. o;n] dlxnfsf] 5'§} e"ldsfsf] vf]hL u/\of] . o;} ;Gbe{df ;g\ !(&% df cGt/fli6«o gf/L jif{ dgfOof] eg] ;+o'Qm /fi6«;+3n] -
&%—*%_ ;Ddsf] bzsnfO{ Decate of Women sf] ?kdf dgfpg] lg0f{o u/\of] . ;g\ !(*) kl5 GAD -Gender and
Development_ cyf{t n}lËs cjwf/0ff cfof] . o;n] dlxnfx?sf] d"nk|jfxLs/0f, ;zStLs/0f tyf lg0f{o k|ls|ofdf ;dfg
;xeflutf h:tf d'4fx?nfO{ k|:t't u/\of] .
;g\ !(($ df sfo/f]df ePsf] hg;+Vof / ljsf;;DaGwL cGt/fli6«o ;Dd]ng -ICPD_ n] dlxnf ;zQmLs/0fsf] cfjZostf
dx;'; u/L o;nfO{ ljz]if hf]8 lbg'sf ;fy} dlxnf ;zQmLs/0fjf6 g} ;a}sf] hLjgsf] u'0f:t/ /fd|f] x'G5 eGg] cjwf/0ffnfO{
dfGotf lbPsf] lyof] .
j]lhËdf ;g\ !((% df ePsf] ljZj dlxnf ;Dd]ngn] dlxnfsf] xs lxtsf] jf/]df !@ j'+b] k|ltj4tf hfx]/ u/\of] . To:t} pQm
;Dd]ngdf dlxnfx? lj?¢ ul/g] ;j} k|sf/sf e]befjx?sf] cGTo ul/g];DaGwL dxf;lGw -CEDAW_ kfl/t ul/of] .
;+o'Qm /fi6«;+3sf] cfof]hgfdf cf/De ljGb' ;g\ !(() / k"/f x'g'kg]{ ;g\ @)!% sf] nIo /fvL ;g\ @))) df ;x;|fJbL ljsf;
nIox?sf] 3f]if0ff ul/of] . o;df * j6f nIo, tL nIox? k|flKtsf] nflu !* j6f p2]Zox? / pQm p2]Zox? Dffkgsf] nflu $*
j6f ;"rsx? /flvPsf 5g\ -h;df hgj/L !%, ;g\ @))* b]lv nfu' ul/g] u/L s]xL ;+zf]wg klg ul/Psf] 5_ . pQm ;x;|fJbL
ljsf; nIodf tLgj6f n}lËs If]q;Fu ;DalGwt nIox? /x]sf 5g\ . Hf;cg';f/:-
nIo @ M ljZjJofkL?kdf k|fylds lzIff k|flKt
nIo # M n}lËs ;dfgtf k|j4{g tyf dlxnf ;zQmLs/0f k|j4{g
nIo % M dft[ :jf:Yodf ;'wf/
o;jf6 klg n}lËs ljifodf lbOPsf] dxTj emlNsG5 .
;dosf] cGt/fndf dlxnfsf] laifonfO{ cl3 j9fpg, e}/x]sf] tYofÍnfO{ s;/L ;+u|x ug]{ Pj+ Data Gaps tyf tYofÍ ;+sngdf
b]lvPsf ;d:ofx?nfO{ s;/L xn ug]{ eGg] ljifodf ;+jf]wg ePsf] kfOG5 . To:t} sf]kgx]ug -!(*)_ / g}/f]jL -!(*%_ df bf];|f]
tyf t;|f] dlxnf ljZj ;Dd]ng eof] . g}/f]jL ;Dd]ng x'g] j]nfdf cGt/fli6«o tYofÍ k|0ffnLn] gLlt lgdf{tf tyf tYofÍ
pTkfbssf jLrdf ;dGjo ug]{ p2]Zon] dlxnf;Fu ;DjlGwt s]xL ljifox?df sfd ;'? u/]sf] b]lvG5 . h:t}: tflnd ;+rfng ug]{
cflb . g}/f]jLsf] ;Dd]ngkl5 dlxnf / ljsf;sf] cjwf/0ff kl/dfh{g u/L n}lËs / ljsf; eGg] cjwf/0ff cufl8 cfof] . To:t}
tYofÍdf dlxnfsf] tYof+s -Statistics on Women_ cjwf/0ff kl/jt{g e} dlxnf / k'?ifsf] tYof+s eGg] cjwf/0ff cfof] eg]
kl5 ;du| tYofÍLo k|0ffnLdf n}lËs d"nk|jfxLs/0fsf] d'4f p7\of] .
146
n}lËs tYofÍsf] ljsf;sf] s|ddf j]lhËdf ;g\ !((% df ePsf] ljZj dlxnf ;Dd]ngn] 7"nf] km8\sf] df/]sf] kfOG5 . klxnf] k6s
cGt/fli6«o d~rdf j[xt ?kdf n}lËs tYofÍsf] pTkfbg, k|sfzg / ljt/0f k|ls|ofsf jf/]df p7]sf k|Zgx?nfO ;Djf]wg ul/of] .
;xefuL /fi6«sf ;/sf/x? of]hgf tyf d"Nof+sg k|ls|ofsf nflu n}lËs?kdf ljefhg ul/Psf tYofÍ tyf ;"rgf pTkfbg,
k|sfzg / ljt/0f ug{ ;xdt eP -Platform for Action & the Bejing Declaration, Strategic Objective H.3, United
Nation 1996_ . j]lhË ;Dd]ngkl5 n}lËs tYofÍn] yk pmhf{sf ;fy ult lnPsf] kfOG5 . To;kl5sf aif{x?df w]/} b]zsf /fli6«o
tYofÍ sfof{nox?n] n}lËs tYofÍsf] OsfO v8f u/L n}lËs d"nk|jfxLs/0fsf] d'2fnfO{ ;Djf]wg x'g]u/L ljleGg sfo{s|dx?
ljsf; u/L clkml;on tYofÍsf] pTkfbg ug{ yfn]sf 5g\ .
g]kfndf 5}7f} of]hgfb]lv g} dlxnfs]f ljifonfO{ ;d]l6P klg bzf} of]hgfdf ljz]if dxTj lbOPsf] kfOG5 . h;df d"nk|jfxLs/0f,
n}lËs ;dfgtf / dlxnf ;zStLs/0f h:tf ljifoj:t' ;d]6\g] u/L sfo{s|d /flvPsf] lyof] .
clxn]sf] tLg jifL{o cGtl/d of]hgfdf ;d]t n}lËs d"nk|jfxLs/0f, dlxnf ljsf; tyf dlxnf ;zStLs/0fnfO{ ljz]if dxTj
lbOPsf] 5 .
b]zdf tYofÍsf] ljsf; Pj+ cfk"lt{;DjGwL bfloTj ;Dxfn]sf] lgsfo s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] ;+sng tyf k|sfzg u/]sf
tYofÍx¿ ;do, kl/l:ylt tyf k|of]ustf{sf] dfucg'¿k kl/dfh{g ub}{ cfO/x]sf] 5 . n}lËs tYofÍ ;DjGwdf klg o; lgsfon]
tYofÍx¿ oyf;Dej lnË ljefhgcg';f/ g} ;+sng Pj++ k|sfzg ub}{ cfO/x]sf] 5 . o; ljefuaf6 ;+rflnt /fli6«o hgu0fgf,
@)%* df n}lËs laifonfO{ ljz]if dxTj lbOPsf] lyof] . o; hgu0fgf cfof]hgfsf] ljleGg r/0fx¿ k"j{ tof/L sfo{, tflnd
;+rfng, If]qLo sfo{, glthf k|sfzg tyf glthf ljZn]if0f sfo{df n}lËs ljifoj:t'x¿nfO{ ;dfj]z ul/Psf] lyof] . o;cg';f/
kl/jf/d"nL, cfly{s lqmofsnfk, dlxnfsf] :jfldTjdf /x]sf ;DklQ, j}jflxs l:ylt cflbsf] kl/efiffx¿ tyf ljZn]if0fdf n}lËs
b[li6sf]0f ;dfj]z ul/Psf] lyof] .
!= n}lËs tYofÍn] dlxnf / k'?ifdf /x]sf x/]s If]qsf lje]bx?nfO{ 5n{Ë kfb{5 .
@= ;fdflhs tyf cfly{s ljifo;Fu ;DjlGwt tYofÍx? tNnf] OsfO;Dd dlxnf / k'?ifsf cfwf/df ljefhg ul/Psf] ?kdf
k|fKt x'G5g .
#= n}lËs d'¢f -Gender Issues_ / n}lËs c;dfgtfsf] cg'udg tyf d"Nof+sg ug{{ .
$= gLlt lgdf{0f tyf lg0f{o k|ls|ofdf dlxnfx?sf] clwsf/ k'?if;Fu a/fa/?kdf k"lt{ ub}{ n}hfg .
%= g]kfndf n}lËs c;dfgtf ljBdfg /x]sf] x'bf n}lËs d"nk|jfxLs/0fsf] nflu .
^= ;x;|fAbL ljsf; nIosf n}lËs ;"rsx? kQf nufpg .
&= n}lËs ;dfgtfsf nflu gLltx? th'{df, sfo{ of]hgf sfof{Gjog tyf sfo{s|dx?sf] cg'udg tyf d"NofÍg ug{ .
*= n}lËs ;dfgtfsf nflu ePsf k|of;sf] k|ult ;dLIff ug{ .
147
*= n}lËs tYof°sf]] ;|f]t
g]kfndf n}lËs tYofÍsf] d'Vo ;|f]t cfjlws ?kdf ;+rfng x'g] /fli6«o hgu0fgf g} xf] . o;sf cltl/Qm g]kfn hg;+flVos tyf
:jf:Yo ;j]{If0f, g]kfn hLjg:t/ ;j]{If0f, g]kfn >dzlQm ;j]{If0f h:tf lgoldt?kdf ul/g] ;j]{If0fx?Jff6 klg n}lËs tYofÍ
k|fKt x'G5 . o;sf ;fy} ljleGg dGqfnox?n] tof/ ug]{ Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL h:t}M :jf:Yo, lzIff h:tf Joj:yfkg ;"rgf
k|0ffnLx?Jff6 klg lgoldt ?kdf n}lËs tYofÍ k|fKt x'G5 .
148
!)= n}lËs tYof°sf] cj:yfdf ;'wf/
jt{dfgsf] k|of;sf jfjh't klg n}lËs tYofÍsf] ;'wf/sf nflu b]xfocg';f/sf] sfo{x? ug'{kg]{ b]lvG5 .
!= n}lËs tYofÍ ;+sng ug]{ jftfj/0fsf] ;[hgf x'g'kg]{ .
@= ;j} If]qdf n}lËs tYofÍsf] ljsf; x'g'kg]{ cyf{t ;j} If]qnfO{ ;d]6g] u/L n}lËs tYofÍ ;+sng ul/g'kg]{ .
#= gLlt lgdf{0f tyf lg0f{o k|ls|ofdf dlxnfsf] pkl:ylt a9fpg'kg]{ .
$= ;/f]sf/jfnf -Stakeholders_ x?;Fusf] ;xof]u Pj+ ;xsfo{ Jofks?kdf x'g'kg]{ .
%= e/kbf]{ n}lËs tYofÍ ;+sngsf] nflu tflnd Joj:yf k|efjsf/L jgfpg'kg]{ .
^= e/kbf]{ n}lËs tYofÍ ;+sngs]f nflu k|rf/ k|;f/df Wofg lbg'kg]{ .
&= cGt/fli6«o dfGotfcg'?k Kfl/efiff tyf cjwf/0ffdf kl/dfh{g ug'{kg{] .
*= k||ZgfjnLdf ;fdlos ;'wf/ ug'{kg]{ .
(= cGt/ls|of sfo{s|dx?sf] ;+rfng u/L /fo ;'emfj ;+sng ul/g'kg]{ .
!)= e/kbf]{ n}lËs tYofÍ ;+sngsf] nflu ;|f]t tyf ;fwgsf] kl/rfng ul/g'kg]{ .
!!= u0fgf tyf ;j]{If0f sfo{df a9LeGbf a9L dlxnf u0fsx/sf] Joj:yf x'g'kg]{ .
!@= u0fgf tyf ;j]{If0f sfo{df :yfgLo efiff hfg]sf / :yfgLo JolStx?nfO{ u0fs tyf ;'k/efOh/df k|fyldstf lbg'kg]{ .
!!= pk;+xf/
;g\ @)!% ;Dddf xfl;n ug'{kg]{ n}lËs ;dfgtf;DaGwL ;x;|fAbL ljsf; nIosf ;"rsx? xfl;n ug{ tyf n}lËs b"/LnfO{
36fpg u}/s[lif If]qdf dlxnfx?sf] kx'Fr j9fpg'kg]{ tyf Dflxnf ;zStLs/0f -lzIff, g]t[Tj ljsf;, ;Lk ljsf;, Ifdtf ljsf;_
h:tf ljifodf gLlt lgdf{tfx?n] Wofg lbO{ nlIft sfo{s|d cfpg'kg]{ b]lvG5 . To;}u/L pQm sfo{s|dx?sf] cg'udg tyf
d"Nofs+gsf] nflu e/kbf]{ n}lËs tYofÍ ;+sng ug{;Sg] lsl;dsf] tYof+s k|0ffnLsf] ljsf; x'g'kg]{ b]lvG5 .
149
!(M ckfËtf;DaGwL tYof°
dx]z rGb k|wfg♣
!= ;fdfGo kl/ro
k/Dk/fut?kdf ckfËtf;DaGwL tYofÍ (Disability Statistics) eGgfn] s'g} ljz]if ;d"xsf JolQmx? h:t}M b[li6ljlxg, alx/f,
XjLn s';L{ k|of]ustf{ cflb JolQmx?nfO{ ;]jf ;'ljwf k|bfg ug]{ lx;faaf6 tL JolQmx?sf] laj/0fnfO{ a'emfpg] ub{5 . o:tf]
;Lldt ju{sf] dfq tYofÍn] ckfËtf;DaGwL ;Dk"0f{ kIfnfO{ g;d]6L o;n] ck"0f{ / ljvl08t tYofÍsf] dfq lrq0f ug]{ ub{5 .
o;k|sf/sf] tYofÍdf ckfËtf ePsf JolQmx?nfO{ s'g} lglZrt ;Lldt ju{df dfq ;dflxt ug]{ ul/G5 .
h] ePklg ckfËtf;DaGwL tYofÍn] ckfËtf ePsf JolQmx?sf] hLjGt cj:yf h:t}M czQmtf ePsf (Impairment), s'g}
lqmofsnfkx? ug{ ;xefuL x'g sl7gfO (Activity Limitation) / cfkm\gf] hLjg hLpgsf nflu cj/f]w (Participation
Restriction_ ePsf JolQmx?sf] k|z:t ;"rgfx? k|bfg ug{;Sb5 . ckfËtf;DaGwL tYofÍn] s'g} If]qsf] hg;+Vofsf] jf ljz]if
k|sf/sf] ckfËsf] ckfËtf k|sf]k b/ (Disability Prevalence Rate), ltgLx?sf] hg;f+lVos ljz]iftfx? h:t}M pd]/, lnË, j0f{,
;fdflhs, cfly{s cj:yf h:tf ljj/0fx?Aff/] hfgsf/L k|bfg ug{;S5 .
@= ckf·tfsf] kl/efiff
;fdfGotM s'g} klg JolQmdf x'g] zf/Ll/s, dfgl;s tyf ;+j]bgfTds ljs[lt h;n] cfkm\gf] b}lgs sfo{ ;Dkfbgdf afwf k'¥ofPsf]
x'G5, To;nfO{ g} ckfËtf elgG5 . g]kfn ;/sf/n] ckfË ;+/If0f tyf sNof0f P]g, @)#( sf] bkmf # sf] pkbkmf -!_ adf]lhdsf]
k|of]hgsf nflu lj=;=@)^# df ckfËtfsf] kl/efiff / ckfËkgsf] lgwf{/0fsf nflu dfkb08 sfod u/]sf] 5 . o;cg';f/
ckfËtfsf] kl/efiff o;/L ul/Psf] 5 M– z/L/sf cËx? / zf/Ll/s k|0ffnLdf ePsf] ;d:ofsf] sf/0f ef}lts, ;fdflhs,
;+f:s[lts jftfj/0fsf] ;fy} ;~rf/ ;d]taf6 l;h{gf ePsf] cj/f]w ;d]tn] b}lgs lqmofsnfk ;fdfGo?kdf ;+rfng ug{ Pj+
;fdflhs hLjgdf k"0f{ ;xefuL x'g sl7gfO x'g] cj:yfnfO{ ckfËtf elgG5 . o;cg';f/ ckfËtfnfO{ ;ft k|sf/df juL{s/0f
u/]sf] 5 h'g o;k|sf/ 5g\ M–
!= zf/Ll/s ckfË @= b[li6;DaGwL ckfË #= ;'gfO;DaGwL ckfË $= >j0f b[li6ljlxg %= :j/ af]nfO;DaGwL ckfË ^= dfgl;s
ckfË &= ax'ckfË
#= ckf·tf tYof°sf] dxTj
gLlt lgdf{0fsf] x/]s If]qx? / o;sf k|To]s r/0fx? h:t}M gLlt tyf sfo{qmd th'{df tyf sfof{Gjog ug{, gLlt tyf sfo{qmdsf]
k|efjsfl/tfsf] cg'udg / d"NofÍg ug{ nfut k|efasfl/tfsf] ljZn]if0f ug{ ckfËtf;DaGwL tYofÍn] Jofks ?kdf lg0ff{os
e"ldsf lgjf{x ug{;S5 . k|fdfl0fs / ljZj;gLo ckfËtf tYofÍsf] cefadf agfOPsf gLlt tyf sfo{qmdx? ;+eat a9L vlr{nf]
/ cg'kof]uL cg'dfg sfo{ dfq x'ghfG5 . o;k|sf/sf gLlt tyf sfo{qmdx? j}1flgs k|df0fsf] cfwf/ljgf agfOPsf x'G5g\ . k|foM
ljsf;f]Gd'v b]zx?df pknJw ck|fdfl0fs / ck"0f{ ckfËtf;DaGwL tYofÍ vf; k|of]u ug{ g;lsg] ePsf] kfOG5 .
/fli6«o gLlt tyf sfo{qmdx? th'{df ug{sf nflu ckfËtf;DaGwL /fli6«o tYofÍ / k|fdfl0fs ckfËtfsf] tYofÍ cfwf/
(Database) lsg cfjZos 5 eGg] s]xL ljz]if sf/0fx? lgDgfg';f/ k|:t't ul/Psf 5g\ M–
-s_ ckfËtf ePsf JolQmx?sf] uf}/a, k|lti7f / clwsf/x?sf] k|j4{g tyf /Iffsf nflu ;+o'Qm /fi6«;+3sf] ckfËtf ;Dd]ng,
lajfsf] ldlnlgod k|m]djs{ (BMF) h:tf cGt/f{li6«o ;ef ;Dd]ngx?sf p2]Zox? (Aspirations) tyf to ul/Psf
nIox?, e/kbf]{ / ;xL tYofÍsf] cefjdf tL nIox? k|flKttkm{ ePsf k|ult cg'udg tyf d"Nof+sg ;+ej 5}g eGg]
pNn]v ul/Psf] 5 .
-v_ ckfËtf ePsf JolQmx?sf] cfjZostf klxrfg ug{ klg JolQmsf] lqmofzLntfsf] cj:yf (Functional Status) sf]
;"rgfsf] ckl/xfo{ cfjZostf kb{5 . lsgls pxL k|sf/sf] ckfËtfaf6 u'h|L/x]sf s'g} b'O JolQmx?n] lglZrt sfo{x?
♣
tYof+s clws[t, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
150
ubf{ a]Unf a]Un} k|sf/sf sl7gfOx? ef]lu/x]sf x'g;S5g\ . tL JolQmx?sf ljleGg cfjZostfx? x'g;S5g\ . tL
cfjZostfx?sf] kl/k"lt{ ug{ ljleGg k|sf/sf ;xof]ux? (Supports) sf] cfjZostf kb{5 .
-u_ JolQmsf] lqmofzLntfTds cj:yfsf] tYofÍ (Functional Status Data)
ckfËtf ePsf JolQmx?sf] Jofks ;fdflhs cfjZostfx? (Broader Social Needs) h:t}M lzIff / /f]huf/Ldf
k|of]usf nflu ;xfos ;fdu|L cyf{t k|ljlw (Assistive Technology) sf] Joj:yf ug{ tyf Jofks gLlt tyf
sfg"gx? lgwf{/0f ug{sf nflu ckfËtf;DaGwL JolQmsf] lqmofzLntfsf] cj:yf;DaGwL tYofÍ (Functional Status
Data) sf] h?/L kb{5 .
-3_ ckfËtf ePsf JolQmx?sf nflu gLlt tyf sfo{qmdx?sf] kl/0ffd / u'0f:t/sf] cg'udg tyf d"Nof+sgsf nflu
ckfËtf;DaGwL tYofÍsf] cfjZostf kb{5 . ljz]if?kn] oL tYofÍn] To:tf gLlt kl/0ffdx?sf] klxrfg ug{ d2t ub{5
h;n] oftfoft, ;+rf/b]lv wfld{s tyf ;fdflhs hLjgsf ;j} If]qx?df ckfËtf ePsf JolQmx?sf] ;xeflutfnfO{
clwstd a[l4 ub{5 .
-ª_ ckfËtf;DaGwL k|fdfl0fs / k"0f{ tYofÍ (Valid and Complete Disability Statistics) n] /fHosf ljleGg ;+:yfx?nfO{
ckfËtf ePsf JolQmx?sf nflu nfu' ul/Psf gLltx?sf] nfut k|efasfl/tf (Cost Effectiveness of Policies)
d"Nof+sgsf] nflu Pp6f e/kbf]{ ;fwgsf] ?kdf ;xof]u ub{5Ù h;n] ubf{ ;/sf/L jf u}/;/sf/L lgsfox?nfO{ tL
ckfËtf ePsf JolQmx?sf nflu ;]jf ;'ljwfsf nflu sfo{qmd to ug{ jf To:tf sfo{qmdx? hf/L ug{ k|fdfl0fs tYo
(Evidence) k|bfg ub{5 .
cGt/f{li6«o?kdf ckfËtf tYofÍsf] k|of]usf nflu ;':ki6 ;'emfjx? ;+o'Qm /fi6«;+3;DaGwL lgDg k|ltj]bgx?df ;dfj]z ul/Psf
5g\ M–
-s_ ckfË JolQmx?;DaGwL lqmofsnfksf] ljZj sfo{qmd (The World Programme of Action Concerning Disabled
Persons)
-v_ ckfËtf ePsf JolQmx?sf] cj;/x?sf] ;dfgLs/0fsf nflu lj]z]if lgodx? (Standard Rules for the Equalisation
of Opportunities of Persons with Disabilities)
-u_ ckfËtf ePsf JolQmx?sf] clwsf/;DaGwL dxf;lGw P+j :j]lR5s k|f]6f]sn, @))^ (Convention on the Rights of
Persons with Disabilities and Optional Protocal, 2006)
ljleGg cGt/f{li6«o ;ef ;Dd]ngx?sf] ;'emfjx?sf] kl/0ffd:j?k ;g\ @))! df ckfËtf;DaGwL tYofÍsf nflu jfl;+U6g u|'k
v8f eof] . of] ;d"xn] ckfËtf;DaGwL tYofÍdf ;"wf/sf nflu t'ngfof]Uo ckfËtf;DaGwL tYofÍsf] ljsf;sf lgldQ dxTjk"0f{
ljlw;DaGwL ;jfnx? (Methodological Issues) df sfo{x? ub}{ cfPsf] 5 . o;n] ckfËtf;DaGwL tYofÍsf] p2]Zox?
lgDgfg';f/ x'g'k5{ egL pNn]v u/]sf] 5 M–
151
-s_ ckfË JolQmx?sf] ;]jf ;'ljwfx?sf] k|fjwfgsf nflu gLltx? tyf sfo{qmdx?sf] ljsf; tyf d"Nof+sgdf ;xof]u
k'¥ofpg] .
-v_ hg;+Vofdf lqmofzLntfsf] :t/ (Level of Functionality) cg'udg ug]{ .
-u_ cj;/x?df ;dfgLs/0f (Equalisation of Opportunities) sf] d"Nof+sg ug]{ .
o:t} lajfsf] ldlnlgod k|m]djs{ (BMF) @))@ n] ckfËtf;DaGwL tYofÍ ;+sng ug{sf nflu ljleGg b]zsf ;/sf/L lgsfox?
tyf u}/;/sf/L lgsfox? / cGo ;/f]sf/jfnfx?sf] Ifdtf ljsf;b]lv ckfË;DaGwL k|efasf/L tYofÍ ;+sng;Dd /0fgLltx?
tof/ u/]sf] 5 . o;/L ljleGg cGt/f{li6«o tyf /fli6«o k|ltj]bg tyf b:tfj]hx?df ckfËtf;DaGwL tYofÍ ;+sngsf] pQd
pkfosf nflu s] cfjZos kb{5 eGg] s'/fdf ;a} /fi6«x?aLr ;xdlt(Consensus) x'g'kb{5 eGg] s'/f pNn]v ul/Psf] 5 . o;
cg'?k ckfËtf;DaGwL tYofÍ :yflkt ug{df j}1flgs cfwf/ tyf k|fdfl0fs cjwf/0ffTds ?k/]vfsf] cfjZostfdf ;xdlt aGg
k'Uof] . oxL cfjZostfnfO{ dWogh/ ub}{ ljZj :jf:Yo ;+u7gsf] lqmofzLntf, czQmtf / :jf:Yosf] cGt/f{li6«o juL{s/0fsf]
ljsf; ul/Psf] lyof], h;nfO{ c+u|]hLdf International Classification of Functionality, Disability and Health (ICF) elgG5
. ;xL cy{df ckfËtf;DaGwL tYofÍsf nflu ICF n] gofF b[li6sf]0f ;[hgf u/]sf] 5 .
!= hgu0fgf
@= gd"gf ;j]I{ f0f
#= k|zf;lgs clen]vx?
oL plNnlvt ;|f]tx?sf cf–cfkm\gf] ;jn / b'j{n kIfx? 5g\ .
!= hgu0fgf
hgu0fgfaf6 hg;+Vof;DaGwL ;Dk"0f{ ljj/0fx? ;+sng ul/G5 . t/ hgu0fgfdf ckfËtf;DaGwL lj:t[t ;xL ljj/0fx? ;+sng
ug{ lgs} sl7gfO x'g]ub{5 . o;sf] d'Vo sf/0fdf hgu0fgfdf ;do ;Ldf (Time Constraint) x'g]ub{5 h;n] ubf{ hgu0fgfdf
w]/} k|Zgx? /flv+b}g . k|foM Ps jf b'O{ j6f k|Zgx? Dffq /flvg] ul/G5 . ;fdfGotM hgu0fgfaf6 h:t} pbfx/0fsf nflu
ckfËtfsf] cj:yfaf6 u'h|L/x]sf afnaflnsfx? / dGb jf dWod ckfËtf (Mild or Moderate Disability) sf] cj:yf ePsf
JolQmx?sf] cNku0fgf (Under Counting) x'g] Jofks ;Defjgf x'g]ub{5 . h] h:tf] ePklg cGo ;|f]tx? cefj ePsf] cj:yfdf
ckfËtf ePsf JolQmx?sf] df]6fdf]6L tYofÍ (Crude Measure of Disability) sf nflu hgu0fgf pkof]uL ;|f]t xf] .
hgu0fgfaf6 k|fKt tYofÍsf cfwf/df cGo ljz]if k|sf/sf ;j]{If0fx? ;+rfng ug{ ;lsG5 .
@= gd"gf ;j]{If0fx?
s'g} ljifoaf/] lj:t[t ljj/0fx? ;+sngsf nflu gd"gf ;j]{If0fx? ;+rfng ul/G5g\ . o;}n] ckfËtf;DaGwL cWoogsf nflu ul/g]
gd"gf ;j]{If0fx?af6 o;;DaGwL lj:t[t ;"rgfx? k|fKt x'g]ub{5 . o;af6 ckfËtfsf] ;xL k|sf]k b/ lgslng ;S5 .
#= k|Zff;lgs clen]v
ckfËtf;DaGwL ;]jf ;'ljwf k'¥ofpg] lgoldt sfo{qmd ;+rfng ubf{ /flvPsf nutx?af6 klg ckfËtf;DaGwL tYofÍ k|fKt ug{
;lsG5 . h:t}M lhNnf k|Zff;g sfof{noaf6 ljt/0f ul/g] ckfË kl/rokqsf] cfwf/df ckfËtf;DaGwL tYofÍ k|fKt ug{ ;lsG5 .
o:tf k|zf;lgs clen]vx?af6 ckfËtf ePsf JolQmx?sf nflu ;]jf ;'ljwfx?df kx'Fr lnO/x]sf JolQmx?sf] ljz]iftfx?af/]
pkof]uL hfgsf/L xfl;n x'g]ub{5 . o;k|sf/sf] nutaf6 ckfËtf k|sf]ksf] ;xL b/ lgsfNg ;lsb}g . lsgsL o;k|sf/sf]
k|zf;lgs clen]vsf] :ki6 bfo/f / clen]vsf] bf]xf]/f]kgnfO{ 5'6\6fpg ;lsb}g . k|zf;sLo nutaf6 k|fKt cfFs8fsf] u'0f:t/
k|zf;lgs k|0ffnLsf] u'0f:t/;+u ;DaGw /fVb5 .
152
^= lqmofzLntf, c;dy{tf / :jf:Yo;DaGwL cGt/f{li6«o juL{s/0f (International Classification of Functionality,
Disability and Health)
cfOl;Pkmsf] df]8n
:jf:Yo cj:yf
cfOl;Pkmsf] kl/efiff tyf juL{s/0fnfO{ b'O{ efudf ljefhg ul/Psf] 5 . k|To]s efudf b'O{j6f a'Fbfx? ;d]l6Psf 5g\ . k|yd
efudf lqmofzLntf / c;dy{tf (Functions and Disability) 5g\ h; cGtu{t b'O{j6f a'Fbfx? 5g\ .
-s_ zf/Ll/s c+usf sfo{x? / agfj6x? (Body Functions and Structures)
-v_ lqmofsnfkx? tyf ;xeflutf (Activities and Participation)
bf];|f] efucGtu{t ;fGble{s tTjx? (Contextual Factors) 5g\ h;cGtu{t klg b'O{j6f a'Fbfx? 5g\ .
-s_ jftfj/0fLo tTjx? (Environmental Factors)
-v_ JolQmut tTjx? (Personal Factors)
Zff/Ll/s c+u k|0ffnLsf] sfo{x?nfO{ zf/Ll/s c+usf sfo{x? (Body Functions) elgG5 . o;cGtu{t dgf]j}1flgs sfo{x? klg
kb{5g\ . o:t} z/L/ ;+/rgfsf efu h:t}M c+u, xftv'§f / To;sf k|0ffnLx?nfO{ zf/Ll/s jgfj6 (Body Structures) elgG5 .
153
cfOl;Pkmsf] ;+/rgf
cfOl;Pkm
154
o:t} JolQmdf ePsf] ckfËtf lgwf{/0fsf] nflu lqmofsnfk / ;xeflutfsf If]qx?nfO{ cfwf/ dfgL lgDg ( k|sf/sf If]qx?df
juL{s/0f ul/Psf]] 5 M–
-!_ l;sfO / 1fgsf] pkof]u
-@_ ;fdfGo sfo{x? / dfu
-#_ ;~rf/
-$_ udgzLntf
-%_ :j+o x]/rfx
-^_ 3/]n' hLjg
-&_ cGt/JolQm cGt/lqmof / ;DaGw
-*_ hLjgsf k|d'v If]qx?
-(_ ;d'bfo, ;fd'bflos P+j gful/s hLjg
o:t} cfOl;Pkmn] ckfËtf ;d:of ePsf JolQmnfO{ k|efj kfg]{ % k|sf/sf jftfj/0fLo tTjx?sf] juL{s/0f u/]sf] 5 .
-!_ pTkfbg / k|ljlw
-@_ k|fs[lts tyf dfgj lgld{t jftfj/0f
-#_ ;xof]u / ;DaGw
-$- b[li6sf]0f
-%- ;]jf k|0ffnL / gLltx?
^=@ Jojxfl/s?kn] cfOl;Pkmsf] cjwf/0ffsf] a'emfO (Understanding a Case with ICF Concepts)
dflysf] cfOl;Pkm df]8n a'em\gsf nflu lgDg 36gf (Case) sf] cWoogaf6 k|i6 x'G5 .
s'g} s JolQmdf yfln8f]dfO8 (Thalidomide) eGg] hGd}b]lvsf] bf]ifaf6 b'a} xft u'd]sf] 5 . o;}n] p;df ;fdfGo lx+88'n ug{
sl7gfO 5 . p;n] ljz]if k|sf/af6 lgdf{0f ul/Psf] :6\of088{ sf/ rnfpg ;Sb5 . t/ p;sf] d'n'sdf p;sf] zf/Ll/s cj:yf
ePsf JolQmsf nflu sfg"gn] uf8L rnfpg dgfxL u/]sf] 5 . of] cj:yfnfO{ o;/L a'em\g ;lsG5 yfln8f]dfO8 :jf:Yo cj:yfn]
b'j} xft u'dfpg' k¥of] . b'j} xft gx'g]sf nflu sfg"gn] uf8L rnfpg lgif]w u¥of] (Barrier in Law ) . o;n] pQm JolQmdf uf8L
rnfpg] Ifdtfdf ;Lldttf gePklg (No Activity Limitation) uf8L rnfpg] sfo{df ;xeflutf x'gaf6 /f]s nufof]
(Participation Restriction) .
155
d]?b08df rf]6
-:jf:Yo cj:yf_
^=# ckf·tf tYof° ;+sngsf s]xL ;jfnx? (Issues on Disability Data Collection)
cfOl;Pkmn] cjwf/0ffTds ?k/]vf k|bfg u/]tfklg ljleGg b]zx?n] o;sf] cfwf/df ckfËtf tYofÍ ;+sngsf nflu ljleGg
k|of;x? h:t}M cfOl;Pkmsf] ljj/0fx? -Items) nfO{ Jojxfl/s k|Zgdf ptfg]{ sfo{x?sf] yfngL u/]sf 5g\ . cfOl;Pkmsf] o;
cjwf/0ffsf] Aojxf/df ptfbf{ s]xL ;jfnx? 5g\ h;nfO{ lgs} ulxl/P/ Wofg lbg' h?/L 5 .
!= cfOl;Pkmn] w]/} Domain x? k|bfg u/]sf] 5 h;sf cfwf/df ckfËtf;DaGwL ljleGg kIfx? Dffkg ug{sf nflu cfwf/
k|fKt x'G5 . t/ hgu0fgf h:tf] 7"nf] tYofÍLo lqmofsnfkdf slt / s'g xb;Dd ljj/0fx? (Items) ;d]6\g] eGg] Pp6f
68\sf/f] d'2f /x]sf] 5 . o; ;Gbe{df Pp6f k|Zg v8f x'G5 s] Pp6f ;j]{If0f jf u0fgf k|Zgaf6 lqmofzLntf /
;xeflutfsf ;a} If]qsf lqmofsnfkx?;DaGwL ljj/0fx? ;+sng ug{ ;lsG5 < tYofÍ ;+sngsf nflu cfOl;Pkmdf
pNn]v ul/Psf ljj/0fx? 36fpg] ;Gbe{df o;sf] Jojxfl/s ;dfwfg eg]sf] tYofÍsf] k|of]ustf{sf] dfu jf
cfjZostf s] xf] elg klxrfg ug'{ xf] .
@= ckfËtf tYofÍsf] Jofkstf / bfo/f (Scope and Coverage) ;Gbe{df ckfËtfsf] tYofÍ ;+sng ubf{ s'g ju{sf]
hg;+Vof h:t}M afnaflnsf, jo:s, a[4 s; s;nfO{ ;d]6\g] eGg] klg k|Zg p7g] u/]sf] 5 . ckfËtfsf] s'g kIfx?
tyf cfofdx? (Dimensions) h:t}M zf/Ll/s czQmtf÷sdhf]/L (Impairment), lqmofzLntfdf ;Lldttf (Activity
limitation), ;xeflutfdf cj/f]w (Participation Restriction) jf oL plNnlvt kIfx?sf] ;+of]hgnfO{ s;/L ;d]6\g]
eGg] s'/fnfO{ klg lgs} ljrf/ k'¥ofpg'kb{5 . ckfËtfsf] tYofÍ ;+sng ug]{ ;Gbe{df ;a} k|sf/sf ckfËtf jf s'g}
ljz]if k|sf/sf] dfq ckfËtf ;d]6\g] eGg] kIfnfO{ klg Vofn /fVg'k5{ . s'g} ljz]if ckfËtfsf] s'g xb;Ddsf]
czQmtfsf] h:t}M clt czQm (Severe), dWod czQm (Moderate) / ;fdfGo czQm (Mild) tYofÍ ;+sng ug]{ eGg]
kIfnfO{ klg ;DalGwt kIfn] Wofg lbg' h?/L 5 . s'g xb;Ddsf] czQmtfnfO{ ckfËtfsf] kl/efiffdf ;d]6\g] eGg] k|Zg
hl6n 5 . h] ePklg ckfËtf tYofÍ ;+sng ug'{k"j{ o;n] ;d]6\g] If]q tyf o;sf] bfo/faf/] k"j{lg0f{o x'g'k5{ .
ckfËtf tYofÍ ;+sngsf p2]Zox? s] s] x'g\ eGg] s'/fn] ckfËtf tYofÍ ;+sngsf] Jofkstf / bfo/f (Scope and
Coverage) lgwf{/0f ug{sf nflu ;xof]u ub{5 . o;}n] ckfËtf tYofÍsf] nlIft k|of]ustf{ sf] x'g\ egL klxrfg ug'{
cfjZos kb{5 .
#= ckfËtfsf] cjlw M ckfËtf tYofÍ ;+sngsf] csf]{ k|d'v d'4f eg]sf] s'g cjlw;Ddsf] c;dy{tf jf czQmtfnfO{
ckfËtfsf] tYofÍsf] kl/efiff jf cjwf/0ffdf ;d]6\g] eGg] xf] . h:t}M s'g} JolQmsf] v'§f efFlrPsf] 5 h'g cj:yfn] ubf{
Tof] JolQmn] hLjgsf lqmofsnfkx? h:t}M s]xL ;dosf nflu ljBfno hfg jf s'g} sfdx? ug{ c;dy{ 5 eg] To;
c:yfoL k|sf/sf] czQmtfnfO{ tYofÍ ;+sngsf] kl/lw leq Nofpg'kb{5 jf kb}{g eGg] k|Zg p7\g ;Sb5 . of]
bL3{sfnLg czQmtf jf cNksfnLg c;dy{tfsf] cj:yf;DaGwL d'2f xf] .
156
$= ;xof]uL ;fdu|Lx?sf] k|of]u -Use of Assistive Devices) M ckfËtfsf] kl/efiffleq ;xof]uL ;fdu|Lx? h:t}M r:dfsf]
k|of]u, Contact Lense sf] k|of]u, >j0f oGqsf] k|of]uaf6 lqmofsnfkdf ;Lldttf gePsf JolQmx?nfO{ ;d]6\g] jf
g;d]6\g] eGg] Pp6f dxTjk"0f{ ljifo xf] . o;k|sf/sf] ;jfnnfO{ ckfËtf tYofÍ ;+sngsf] 3]/fdf /fVg] jf g/fVg] eGg]
s'/f tYofÍ ;+sngsf] p2]Zo / tYofÍ k|of]ustf{sf] cfjZostfdf lge{/ ub{5 .
&=@= lqmofzLntf tyf ;xeflutf dfkg tl/sf (Activity and Participation Approach)
o; tl/sfdf lqmofzLntf / ;xeflutfcGtu{t cfOl;Pkmn] kl/eflift u/]sf] JolQmsf] Jojxf/x?, JolQmn] ug]{ sfo{x? -;/n jf
hl6n vfnsf sfo{snfkx? h;n] JolQmsf] ;lqmo hLjg tyf ;dfhsf] sfo{snfkx?df ;xeflutf u/fpF5_ kg{ cfpF5g\ . o:tf
ljj/0fx? lqmofzLntf tyf ;xeflutf dfkg tl/sf (Activity and Participation Approach) af6 ;+sng ul/G5 . lqmofzLntf
tyf ;xeflutf auL{s/0fdf lgDg sfo{snfkx? ;dfj]z ul/Psf] 5 M–
-s_ b}lgs hLjg ofkgsf sfo{x? h:t}M JolQmut x]/rfx -g'xfOw'jfO, n'uf nufpg], cf]5\ofgdf ;'Tg] / p7\g], s';L{df a:g],
rkL{ hfg], vfglkg cflb_ .
-v_ b}lgs hLjgsf 3/fo;L sfo{x? (Instrumental Activities of Daily Living) h:t}M vfgf ksfpg], kfl/jfl/s vr{
Joj:yfkg ug]{, lsgd]n ug]{, 3/wGbfsf sfo{x? ug]{, 6l]nkmf]gsf] k|of]u ug]{ / cGo hl6n sfo{x? .
-u_ ;fdflhs tyf gful/s hLjg, ;d'bfo, kl/jf/, ljBfno h:tf hLjgsf k|d'v If]qx?df ;fdflhs ;DaGwx? sfod ug]{
tyf cGtJo{lQmTj cGt/lqmofx?df hl6n sfo{x? ug]{ jf ;xeflutf hgfpg] .
lqmofzLntf tyf ;xeflutf dfkg tl/sfaf6 JolQmsf] sfo{ ;Dkfbg ug]{ ;dy{tf / :jf:Yo;DaGwL sfo{snfk ;Lldttfx?Aff/]
tYofÍ k|fKt x'G5 . o;k|sf/sf tYofÍ k'gM:yfkgf ;]jfx? (Rehabilitation Services) :yfkgf ug{ Jff tflnddf ;'wf/ ug{,
;xof]uL ;fdu|Lx?sf] cfjZostfsf] cg'dfgsf nflu cfjZos x'G5 .
157
x'G5 . o:tf jftfj/0fLo tTjx?n] ef}lts, ;fdflhs tyf dgf]j[lQ (Attitudinal) jftfj/0f lgdf{0f u5{ h;df JolQmn] cfkm\gf]
hLjg ofkg ul//x]sf] x'G5 . o:tf jftfj/0fLo tTjx?n] ckfËtfsf sf/0f ePsf lqmofTds ;d:ofx? lgbfg ug{ jf lgjf/0f ug{
;sf/fTds d4t ub{5 of JolQmsf] sfo{snfk (Functioning) df afwf k'¥ofPsf] klg x'g;S5 . o; ljlwcGtu{tsf] k|Zgx?af6
;xfos ;fdu|Lx? tyf ;'ljwfx?sf] cfjZostf, b}lgs hLjgdf ljleGg k|sf/sf czQmtfaf6 u'lh|/x]sf JolQmx?n] Joxf]l//x]sf]
ef}lts tyf lgotjz jfwfx?sf] k|sf/ / s'g} If]qdf JolQmn] ef]lu/x]sf] afwf x6fpg] gLlt (Barrier Removal Policies)
cjnDag ubf{ To:tf JolQmx?sf] ;xeflutfdf s] c;/ k/]sf] 5 h:tf ljljw ;"rgfx? k|bfg ub{5 . h:t}M pbfx/0fsf nflu
JolQmn] k|of]u u/]sf ;fdu|Lx? tyf ;fwgx?af/] tYofÍ ;+sngsf nflu lgDg k|Zg ul/G5 M–
s] tkfO{n] cfkm\gf] jl/kl/ lx+88'n ug{ lgDg s'g} ;fdu|Lx?sf] k|of]u ug'{x'G5 <
• 6]Sg] nf}/L (Canes)
• j};fvL (Crutches)
• Waliking Frame
• 58L
• XjLns';L{
• :s'6/
• ljz]if k|sf/n] agfOPsf] sf/
• cGo
o; ljlwcGtu{tsf k|Zgx?af6 ckfËtfsf] k|sf]k b/ lgsfNg ;lsb}g tfklg ckfËtfaf6 u'lh|/x]sf JolQmx?sf cg'eax?af/]
hfgsf/L k|fKt x'G5 . ckfËtf;DaGwL /fli6«o ;j]{If0fx?df o:tf k|Zgx? /fVg] ul/G5 .
ljut ^ dlxgf cjlwb]lv jf ^ dlxgfeGbf a9L ;do u'lh|g] ;+efjgf ePsf] zf/Ll/s czQmtf jf dfgl;s c:j:ytfsf] cj:yfsf
sf/0f s] tkfO{n] lgDg sl7gfOx? ef]uL/xg'ePsf] 5 <
• b[li6df sl7gfO -r:df nufpFbf klg sl7gfO_
• >j0f sl7gfO ->j0f oGq k|of]u ubf{ klg sl7gfO_
• af]nLdf sl7gfO -s'/fsfgL ubf{_
• udgzLntfdf sl7gfO -lxF88'n ug{ / e¥ofª plSng sl7gfO_
• zf/Ll/s rfndf sl7gfO (Body Movement) -xft km}nfpg, hLp v'DRofpg jf lgx'l/g, 3'F8f 6]Sg_
• k~hfn] klS8g'df sl7gfO (Gripping) -cf}+nfx?n] s'g} j:t' klS8g'_
• l;sfO -af}l4s sl7gfO_
• Jojxf/df sl7gfO -dgf]j}1flgs, pQ]hgfTds ;d:ofx?_
• JolQmut x]/rfx -g'xfO w'jfO, n'uf nufO, vfgf vfgdf sl7gfO_
• cGo eP pNn]v ug]{ .
158
o;/L s'g} JolQmdf dfly plNnlvt s'g} Ps jf PseGbf a9L sl7gfOx? 5g\ eg] ckfËsf] ?kdf klxrfg ul/G5 .
cGt/f{li6«o:t/df clxn] klg ckfËtf;DaGwL k|Zgdf s] s;/L ;'wf/ / ljsf; ug{ ;lsG5 egL lg/Gt/ cg';Gwfg sfo{x?
eO/x]sf 5g\ .
t/ ;g\ !(%@÷%$ sf] hgu0fgf;Ddsf] hgu0fgfx?df ck|ToIf?kdf cf+lzs ckfËtfsf] ljj/0fx? ;+sngsf] k|of; ePklg
ltgLx?sf] oyfy{ l:ylt jf gtLhf k|sfzg ePsf] kfFOb}g . lj=;= @)!* -;g\ !(^!_ sf] hgu0fgfdf klg cfly{s sfddf ;ls|o
gx'g'sf] sf/0f;+u hf]8]/ ckfËtfsf] k|Zg ;f]lwPsf] lyof] . t/ of] k|Zg !% aif{ / ;f]eGbf dflysf pd]/ ;d"xsf JolQmsf nflu
dfq ;f]lwPsf] lyof] . o;cGtu{t zf/Ll/s czQmtf, kfunkg / bL3{/f]u;DaGwL czQmtfsf] sf/0fn] cfly{s sfd ug{ g;s]sf]
;f]lwPsf] lyof] ;fy} o;sf] gtLhf k|sflzt klg ul/Psf] lyof] . lj=;= @)@* -;g\ !(&!_ sf] hgu0fgfsf] kfl/jfl/s ljj/0fdf
k|ToIf?kdf ckfËtf;DaGwL ljj/0f ;f]lwPsf] lyof] . o;df zf/Ll/s c+ue+u, alx/f tyf nf6f b'j}, alx/f dfq, cGwf, dfgl;s
/f]u nfu]sf kl/jf/sf ;b:ox?sf] ;+Vof ;f]lwPsf] lyof] . k|To]s JolQmsf] pd]/ / ln+ucg';f/ ckfËtfsf] l:yltsf] k|Zg /flvPsf]
lyof] t/ o;;DaGwL gtLhf k|sflzt ePsf] kfOb}g . t/ oxL hgu0fgfsf] cfly{s sfd gu/]sf] sf/0f;+u hf]8]/ “zf/Ll/s
czQm, duh lju|]sf], s'i7/f]u, clt /f]uL ” sf sf/0fn] sfd gu/]sf] eGg] k|Zg ;f]lwPsf] lyof] . of] k|Zg !) aif{ / ;f]eGbf
dflysf JolQmsf nflu ;f]lwPsf] lyof] / of];+u ;DalGwt gtLhf k|sfzg ul/Psf] lyof] .
lj=;= @)#* -;g\ !(*!_ nfO{ cGt/f{li6«o ckfË aif{sf] ?kdf dgfOPsf]n] klg pQm aif{sf] hgu0fgfdf ckfËtf;DaGwL k|Zg
/flvPsf] lyof] . pQm hgu0fgfsf] kfl/jfl/s nutdf ckfËtf;DaGwL ljj/0f ;+sng ug]{ lx;faaf6 k|Zg /flvPsf] lyof] . o;
hgu0fgfdf /flvPsf] k|Zg x'ax' o;k|sf/ lyof] M–
159
lj=;= @)#* sf] hgu0fgfsf] JolQmut ljj/0faf6 klg ck|ToIf?kdf cfly{s sfd gug'{sf] sf/0f;DaGwL k|Zg;+u ufF;]/
ckfËtfsf] cf+lzs ljj/0fx? -hL0f{ /f]uL, zf/Ll/s ckfË, dfgl;s ckfË_ ;+sng ul/Psf lyP . of] k|Zg !) aif{ / ;f]eGbf
dflysf JolQmsf nflu dfq ;f]lwPsf] lyof] .
lj=;= @)#* sf] hgu0fgfdf ;f]lwPsf k|ToIf ckfËtfsf] k|ZgnfO{ lj=;= @)$* sf] hgu0fgfdf lg/Gt/tf lbOPg . o;sf] d'Vo
sf/0fx?df lj=;= @)#* sf] ckfËtfsf] k|sf]k b/ Go"g x'g' / To;jvt k|of]u ul/Psf] ckfËtf;DaGwL cjwf/0ff tyf kl/efiff
:t/Lo gx'g' g} lyof] . oBlk lj=;= @)$* sf] hgu0fgfDff klg cfly{s sfd gug'{sf] sf/0fsf] ;Gbe{df ckfËtfsf] cf+lzs
ljj/0f -zf/Ll/s tyf dfgl;s /f]uL_ dfq ;+sng ul/Psf] lyof] . of] k|Zg klg !) aif{ / ;f]eGbf dflysf JolQmsf nflu
;f]lwPsf] lyof] t/ ^) aif{ / ;f]eGbf dflysf JolQm ckfË / /f]uL ePklg a[4df ;dfj]z ul/Psf] lyof] .
b]zdf k|hftflGqs zf;g Joj:yf cfPsf] ;Gbe{df / cGt/f{li6«o?kdf klg ckfËx?sf] xs, clwsf/ / k'gM:yfkgfsf] ;r]tgf
cfPsf] x'Fbf ckfËx?sf] ;]jf ;'ljwf / cGo gLlt tyf sfo{qmdx? th'{df ug{sf nflu ljsf;zLn b]zx?df ckfËtfsf] k|sf]k b/
lgsfNg' cfjZos lyof] . b]zdf ckfËtf;DaGwL tYofÍ kl/k"lt{ ug]{ Wo]on] g]kfndf klg lj=;= @)%* sf] hgu0fgfdf nut !
sf] JolQmut ljj/0fdf ckfËtf;DaGwL k|ToIf k|Zg ;f]lwPsf] lyof] . of] k|Zg ;a} JolQmsf nflu ;f]lwPsf] lyof] . o;
hgu0fgfdf /flvPsf] k|Zg x'ax' o;k|sf/ lyof] M–
==================s:tf] k|sf/sf] ckfË xf] <
!= zf/Ll/s ckfË
@= b[li6ljlxg
#= nf6f ÷ alx/f
$= dfgl;s ckfË
%= ax' ckfË
^= ckfË gePsf]
o;sf ;fy} ckfËtfsf] kl/efiff tyf cjwf/0ffnfO{ cem ;':ki6 ug]{ Wo]on] s]Gb|Lo tYofÍ ljefu / /fli6«o ckfË dxfzfvfn]
ljz]if lzIff zfvf, lzIff ljefusf] ;f}hGodf ckfËtfsf] tYofÍ ;+sng;DaGwL 5'§} lgb]{lzsf klg tof/ u/]sf] lyof] . o:t}
@)%* sf] hgu0fgfdf klg nut @ sf] dfWodaf6 cfly{s sfo{ gug'{sf] sf/0fsf] k|Zg;+u hf]8]/ klg ckfËtfsf] cf+l+zs laj/0f
-zf/Ll/s / dfgl;s ckfË_ ;+sng ul/Psf lyP . o; hgu0fgfaf6 k|fKt ckfËtf;DaGwL ljj/0fnfO{ hgu0fgfsf] /fli6«o
k|ltj]bgdf k|sflzt ul/Pklg ckfËtfsf] k|sf]k b/ clt Go"g ePsf] dflgPsf]n] ckfËtf;DaGwL cGo ljZn]if0f sfo{x? ul/Psf]
b]lv+b}g . ljutsf hgu0fgfx? / hgu0fgf @)%* df ICIDH jf ICF sf] cjwf/0ff cg';f/ tYofÍ ;+sng ePsf] kfOb}g .
oBlk cfpFbf] hgu0fgf @)^* df ckfËtf;DaGwL s;/L ;xL / e/kbf]{ tYofÍnfO{ ;+sng ug{ ;lsG5 / cfOl;Pkm
cjwf/0ffcg';f/ s;/L tYofÍ ;+sng ug]{ eGg] k|of; hf/L g} 5 .
ckfËtf ePsf JolQmx?sf] cj:yfnfO{ ;'wf/ ug{, cfjZos ;]jf ;'ljwfsf] gLlt tyf sfo{qmdx? to ug{ / sfof{Gjog ug{sf
nflu ljutb]lv g} /fi6«JofkL?kdf ckfËtfsf] cj:yfaf/] tYofÍLo ljj/0fsf] cfjZostfnfO{ dx;'; ul/Psf] 5 . oBlk ckfËtf
eGg] zAb, o;sf] cjwf/0ff, kl/efiff cfkm}df Ps hl6n 5 h;cGtu{t zf/Ll/s czQmtfb]lv af}l4s ckfËtf;Dd ;dfj]z
ul/G5 / o;sf] ;xL tYofÍLo cg'dfg lgsfNg] sfo{ lgs} g} sl7g 5 . ckfËtfsf] kl/efiffcGtu{t o;sf] ;3gtf (Intensity),
dGb ckfËtf (Mild Disability) b]lv clt ckfËtf (Severe Disability) ;Dd /xg] ub{5 . g]kfndf dfly pNn]v eP h:t}M
ljleGg hgu0fgfx? / cGo ljleGg ;j]{If0fx?af6 ckfËtf;DaGwL tYofÍ lng] k|of;x? ePsf] kfOG5 h;nfO{ tflnsf ! df
b]vfOPsf] 5 . oBlk ;g\ !(&^ df ljZj :jf:Yo ;+u7gn] ljsf;f]Gd'v b]zx?df ckfËtfsf] k|sf]k b/ !) k|ltzt /x]sf] cg'dfg
u/]klg g]kfnsf] ckfËtfsf] k|sf]k b/ lgs} Go"g ePsf] kfOPsf] 5 . ljleGg aif{x? / tYofÍLo ;|f]tx?af6 g]kfnsf] ckfËtfsf]
k|sf]k b/ km/s km/s ePsf] b]lvG5 .
160
tflnsf !M g]kfndf ckfËtf;DaGwL tYofÍsf] k|of;x? / k|sf]k b/
s|=;= tYofÍLo ;|f]t If]q bfo/f ckfËtfsf] u0fgf jf ;j]{If0f aif{ -OZjL ckfËtfsf] s}lkmot
k|sf/ ;+rfng ug]{ lgsfo ;+jtdf_ k|sf]k b/ -
k|ltztdf_
g]kfndf Physical,
!= ckfËtfsf] gd"gf /fli6«o auditory, !(*) #=))
visual, mental
;j]{If0f
s]Gb|Lo tYofÍ
@= hgu0fgf /fli6«o ;a} k|sf/ !(*! )=%@
ljefu
g]kfndf
dfgl;s ;':ttf Dffgl;s / The
#= (Mental /fli6«o zf/Ll/s AWMR/Maryknol !(*( $=()
Retardation ) Father Study
;j]{If0f
g]kfndf % aif{ / ;f]eGbf
sfg;DaGwL dfly pd]/sf
$= /f]ux? tyf nf6f ^ lhNnf ;'gfO IoM/BRINOS Study !((! !^=^ JolQmnfO{ dfq
alx/f;DaGwL ;j]{If0fdf ;dfj]z
k|sf]ksf] ;j]{If0f ul/Psf] lyof] .
g]kfnsf] ckfËtf
CERID/SEU/BPEP/D
%= ePsf JolQmx? * lhNnf ;a} k|sf/ ANIDA Study
!((% $=%%
;j]{If0f
S~rgk'/
^= lhNnfsf] ! lhNnf ;a} k|sf/ ICS/ DANIDA Study !((% %=)$
ckfËtf ;j]{If0f
g]kfnsf]
&= ckfËx?sf] % lhNnf ;a} k|sf/ APROSC !((* #=$!
cj:yf ljZn]if0f
/fli6«o -#)
g]kfnsf]
j6f gd"gf UNICEF, National !#))% gd"gf
ckfËx?sf] Planning Commission !(((÷
*= 5gf}6 ;a} k|sf/ !=^# 3/kl/jf/x?af6
cj:yf ljZn]if0f (conducted by New @)))
ul/Psf ERA) ;+slnt ljj/0f
;j]{If0f
lhNnfx?_
s]Gb|Lo tYofÍ
( hgu0fgf /fli6«o ;a} k|sf/ @))! )=$^
ljefu
:of+Uhf lhNnfsf] s]Gb|Lo tYofÍ
ckfËtf ljefucGtu{t zfvf
!) ! lhNnf ;a} k|sf/ @))* !=#
cj:yfsf] tYofÍ sfof{no,
;j]{If0f@ :of+Uhf
;|f]t M Report on A Situation Analysis of Disability in Nepal, NPC and UNICEF, 2000,
! /f=h=u= @)%* sf] /fli6«o k|ltj]bg
@ zf=t=sf= :of+Uhfaf6 k|sflzt ckfËtf cj:yfsf] ;j]{If0fsf] k|ltj]bg
!)= lgisif{
cGtdf b]zdf ckfËtf;DaGwL hgr]tgf / ckfË ePsf JolQmx?k|lt ;sf/fTds wf/0ff cem ljsf; x'g' ckl/xfo{ 5 . o;af6
ckfËtf ePsf JolQmx?nfO{ ljleGg ;]jf, ;'ljwfx? h:t}M lzIff, :jf:Yo, ;~rf/ / ;fdflhs ultljlwx?df lqmoflzn t'NofO{ b]z
ljsf;df pgLx?sf] ;xeflutf h'6fpg' cfhsf] cfjZostf xf] . o;sf nflu ckfËtf ePsf JolQmx?sf] ;xL / e/kbf]{ ;fy}
j}1flgs?kn] :t/Ls[t / t'ngfof]Uo tYofÍ pTkfbg x'g' h?/L 5 . o; sfo{df ;a} ;/f]sf/jfnf ;+:yfx? tyf gful/sx?sf]
of]ubfg dxTjk"0f{ /xG5 .
;Gbe{ ;fdu|Lx?
1. WHO/UNESCAP, 2008, Training Manual on Disability Statistics, WHO/UNESCAP/UNSIAP, Bangkok,
Thailand.
2 UNESCAP, 2008, Regional Workshop on Promoting Disability Data Collection Through the 2010
Population and Housing Censuses, April 8-10, 2008, Bangkok, Thailand.
3 Central Bureau of Statistics, 2006, “CD on National Population Census 1961 & 1952-54”, CBS & UNFPA,
Kathmandu.
4 Central Bureau of Statistics, 2006, “CD on National Population Census 1971”, CBS & UNFPA, Kathmandu.
5 Central Bureau of Statistics, 2004, “CD on National Population Census 1981”, CBS & UNFPA, Kathmandu.
6 Central Bureau of Statistics, 2004, “CD on National Population Census 1991”, CBS & UNFPA, Kathmandu.
7 s]Gb|Lo tYofÍ ljefu, @)%*, /fli6«o hgu0fgf, @)%*M k|ZgfjnL lgb]{lzsf, s]=t=lj=, sf7df08f} .
8 Central Bureau of Statistics, 2002, “National Population Census 2001: National Report”, CBS & UNFPA,
Kathmandu.
9 Xof08LSofk OG6/g];gn g]kfn, /fli6«o ckfË dxf;+3 g]kfn, dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfhsNof0f dGqfno, @)^@,
ckfËtf ljifodf ag]sf P]g, lgod, gLlt–lgb]{zg / cGt/f{li6«o 3f]if0ffx?sf] ;+u|x, sf7df08f} .
10 g]kfn /fhkq, v08 %^, sf7df08f} ebf} @ ut] @)^# ;fn - cltl/Qm+f+s, ## v @_, efu #, sf7df08f} .
162
@)M a;fO“ ;/fO
∗
;'lzn zdf{
!= kl/ro
Dfflg;x?n] k|foM j;f]jf; ub}{ cfPsf] :yfg :yfoL jf c:yfoL?kn] kl/jt{g u/L Ps k|zf;lgs jf ef}uf]lns If]qjf6 csf]{
k|zf;lgs jf ef}uf]lns If]qdf ;g'{nfO{ a;fOF ;/fO elgG5 . k|zf;lgs jf ef}uf]lns If]qsf] ;Ldfsf lx;fjn] a;fOF ;/fOnfO{
cfGtl/s / cGt/fli6«o u/L b'O{ efudf jFfl8G5 . s]xL 5f]6f] cjlwsf] nflu ljz]if p2]Zon] j;f]jf; kl/jt{g ug'{nfO{ a;fOF ;/fO
elgb}g .
hg;+Vof kl/jt{gsf tLg j6f Component x?df hGd, d[To' / a;fOF ;/fO kb{5g\ . To;}n] a;fOF ;/fO hg;+flVos ljZn]if0fsf]
Ps dxTjk"0f{ efu xf] . a;fOF ;/fOnfO{ dflg;x?sf] Ps :yfgjf6 csf]{ :yfgdf x'g] kl/e|d0fsf] -Movement_ ?kdf kl/eflift
ul/G5 . Shyock / Siegel -!(&%_ n] a;fOF ;/fOnfO{ ef}uf]lns / If]qLo jf;:yfgsf] kl/jt{g x'g]u/L ul/g] e|d0f eg]/
kl/eflift u/]sf 5g\ . c:yfoL?kdf 5f]6f] cjlwsf] nflu ul/g] e|d0fnfO{ oxf‘ a;fOF ;/fOsf] ?kdf lnOPsf] 5}g . s'g} klg b]zsf]
hg;+Vofsf] 9‘frf, jgf]6 / j[l¢df a;fOF ;/fOsf] ulx/f] k|efj kg]{ ePsf]n] o;nfO{ hg;+flVos cWoogsf] Pp6f dxTjk"0f{ If]q
dflgG5 .
a;fOF ;/fO, hGd tyf d[To' h:tf h}ljs -Biological_ r/ -Variable_ ge} s]xL ckjfbjfx]s AolSt cyjf kl/jf/sf] rfxgfdf
e/kg]{ s'/f xf] . h'g :j]lR5s tyf jfWofTds x'g;S5 . o;sf/0f a;fOF ;/fO ;fdflhs, cfly{s, /fhg}lts, wfld{s, ;f:s[lts,
hg;f+lVos, jftfj/0fLo / ef}uf]lns cj:yfsf] ld>0f xf] .
∗
tYofÍ clws[t, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu . -xfn ;+:s[lt tyf /fHo k'gM ;+/rgf d+qfnodf sfo{/t_
163
@=$= jfXo÷Jfflx/L a;fO“ ;/fO (Out Migration)
b]zsf gful/s s'g} ef}uf]lns jf k|zf;lgs If]qsf] ;Ldfgf gf3]/ csf]{ ef}uf]lns jf k|zf;lgs If]qdf uP/ j;f]jf; ug'{nfO{
jfXo/Jfflx/L a;fOF ;/fO{ elgG5 . lxdfnL / kxf8L k|b]zsf jfl;Gbf t/fO{ k|b]zdf j;fO{ ;bf{ lxdfnL / kxf8L k|b]zsf nflu
jfXo/Jfflx/L j;fOF ;/fO x'G5 eg] t/fO{sf nflu cfGtl/s/leqL a;fOF ;/fO x'ghfG5 . o;/L a;fOF ;/fO u/]/ hfg] JolStnfO{
jfXo/Jfflx/L a;fOF ;/fOstf{ -Out Migrant_ elgG5 .
cfk|jf;g (Immigration) / k|jf;g (Emigration) cGt/fli6«o a;fOF ;/fOdf k|of]u x'g] zJbfjnL x'g eg] leqL a;fOF ;/fO /
jflx/L a;fOF ;/fO cfGtl/s a;fOF ;/fOdf k|of]u ul/g] zAbfjnL x'g .
v'b a;fOF ;/fOsf] b/ lgsfNbf s'g} vf; If]qdf s'g} jif{df j;fO{ ;/]/ cfpg]sf] ;+Vofjf6 j;fO{ ;/]/ hfg]sf] ;+Vof 36fP/
cfPsf] ;+VofnfO{ ToxL 7fp‘sf] ToxL jif{sf] dWo ;dosf] hg;+Vofn] efu u/L cfPsf] efukmnnfO{ !))) n] u'0ff u/L lgsflnG5
.
164
cfGtl/s j;fO{‘ ;/fOdf,
leqL a; fOF ; /fOstf{sf] ; Vof – jflx/L a; fOF ; /fOstf{sf] ; + Vof
v' b a; fOF ; /fO b/ = ×! )))
To; cjlwsf] dWojif{sf] hg; + Vof
Everett S. Lee n] cfkm\gf] “ A Theory of Migration” df a;fOF ;/fO;‘u ;DjlGwt $ j6f tTjx? -Factors_cf}NofPsf 5g\ .
!= pb\ud :yfg -Factors associated with the area of origin_
@= uGtAo :yfg -Factors associated with the area of destination_
#= ljljw cj/f]wx?sf] x:tIf]k -Intervening obstacles_
$= JolStut sf/0fx? -Personal factors_
Lee sf cg';f/ dfly plNnlvt sf/stTjx?n] a;fOF ;/fOnfO{ k|efj kf/]sf x'G5g\ . pgn] a;fOF ;/fOnfO{ pb\ud :yfg /
uGtJo :yfgsf] cGt/;DjGw ljsif{0f / cfsif{0f l;4fGtsf cfwf/df x'g] eg]/ jofg u/]sf 5g\ .
Bouge -!(^!_ n] a;fOF ;/fOsf] ljljwtfdf k|sfz kf/]sf 5g\ . pgsf cg';f/ j;fO{‘ ;/fOsf] k|jfxsf] ljsf; ljleGg txdf
ePsf] x'G5 . hj cfly{s j[l2 Pj+ k|ljlwsf] ljsf; x'G5, tj a;fOF ;/fOn] ult lnG5 / ljz]ifu/L bIf Pj+ lzlIft hgzlSt
o;jf6 cfslif{t x'G5g . ljsif{0f / cfsif{0f sf/stTjdf ljsif{0f Hofb} jlnof] x'G5 .
s'g} Ps :yfgjf6 csf]{ :yfdf hg;+Vofsf] kl/e|d0f -Movemennt_ x'gsf] nflu pd]/, lnË / ef}uf]lns cj:yfn] c;/ u/]sf]
x'G5 . To:t} hg;+Vofsf] kl/e|d0f pSt If]qsf] ;fdflhs tyf cfly{s ljsf;;‘u klg ufFl;Psf] x'G5 .
a;fOF ;/fOsf] cWoog ubf{ pb\ud :yn / uGtJo :yfgsf] :ki6 kl/efiff x'g' clt dxTjk"0f{ x'G5 h;sf] cfwf/df a;fOF ;/fO
u/]sf] xf] ls xf]Og eg]/ 5'6\ofpg'kg]{ x'G5 . To:t} a;fOF ;/fOsf] kl/efiffleq kg]{ csf]{ dxTjk"0f{ sf/stTj uGtJo :yfgdf
j;]sf] ;do;Ldf xf] . slt ;do;Dd j;]sf JolStx?nfO{ a;fOF ;/fO u/]sf] ?kdf u0fgf ug]{xf] Tof] klg :ki6 x'g'kb{5 .
/fli6«o hgu0fgfx? tyf cGo 3/kl/jf/ ;j]{If0fx? g} a;fOF ;/fO tYof+ssf k|d'v ;|f]tx? X'g . hgu0fgf Ps j[xt sfo{ ePsf]
x'bf a;fOF ;/fO;‘u ;DjlGwt dxTjk"0f{ ljifoj:t' dfq} ;d]6g ;lsG5 eg] a;fOF ;/fO;DaGwL j[xt?kdf cWoog cg';Gwfg ug{
3/kl/jf/ ;j]{If0fx? ug'{kg]{ x'G5 .
zx/Ls/0fsf] k|ls|of cfly{s tyf ;fdflhs ljsf;sf] Ps cGtlg{lxt cfofd xf] . ljsl;t / ljsf;zLn b'j} b]zx?df u|fdL0f
;dfhjf6 zx/L ;dfhtkm{ :yfgfGt/0f x'g] k|ls|of k|jn?kdf al9/x]sf] 5 . AolSt ljz]ifsf nflu a;fOF ;/fO hLjgdf gofF
cj;/x?sf] vf]hL ug]{ Ps o'StL;+ut tyf ultzLn k|of; xf] . zx/x? cfly{s j[l4sf s]Gb| x'g, h;n] ;fdflhs, cfly{s pGglt
/ kl/jt{gnfO{ ult k|bfg ub{5g . oBlk ljsf;sf ;|f]tx?sf] c;dfg jfF8kmfF8, cg'ko'St k|ljlwsf] k|of]u / pknJw hdLgdf
kx'Frsf] cefj h:tf jfWofTds sf/0fx?n] klg a;fOF ;/fOnfO{ j9fO/x]sf] 5 . a;fOF ;/fOsf] s|ddf 5f]8\g] 7fp‘ -Origin_ /
hfg] 7fp‘ -Destination_ sf] cfly{s, ;fdflhs / jftfj/0f;Fu ;sf/fTds / gsf/fTds b'j} lsl;dsf] cGt/;DaGw x'G5 .
166
cfGtl/s a;fOF ;/fOnfO{ b]zleq :yfoL j;f]jf;sf] 7]ufgf kl/jt{g x'g]u/L ul/g] e|d0fsf] ?kdf lnOG5 . cfGtl/s a;fOF
;/fOsf] kl/efiff ef}uf]lns If]qsf] cfsf/df e/kb{5 .
kl/eflift ef}uf]lns If]q h:t} u/L ;dosf] OsfOn] klg cfGtl/s a;fOF ;/fOsf] dfkgdf dxTjk"0f{ e"ldsf v]Nb5 .
cGt/fli6«o cfly{s, /fhg}lts / ;f+:s[lts cGt/;DjGwn] ljsf;zLn, ljsl;t jf cfly{s ;+s|d0fdf /x]sf b]zx?aLr
dflg;x?sf] cfudg a9fpgdf dxTjk"0f{ e"ldsf v]ns ] f] 5 . cGt/fli6«o a;fOF ;/fO ljleGg lsl;dn] o:tf cGt/;DjGwx?;Fu
uFfl;Psf x'G5g\ / ljsf; k|ls|ofjf6 tL k|efljt x'g'sf] ;fy} c?nfO{ klg k|efj kfb{5g\ . cGt/fli6«o cfly{s c;Gt'ng, ul/jL /
jftfj/0fLo x|f; Pj+ zflGt ;'/Iffsf] cefj, dfgj clwsf/sf] pNn+3g cflb s'/fx? Goflos tyf k|hftflGqs ;+:yfx?sf]
ljsf;;u cfj4 ePsf x'G5g / logLx? ;j} cGt/fli6«o a;fOF ;/fOnfO{ k|efj kfg]{ sf/0fx? x'g\ . oBlk l5d]sL b]zx?df tyf
cGt/If]qLo / ljz]ifu/L ljsl;t b]zx?aLr clwsf+z cGt/fli6«o a;fOF ;/fO al9/x]sf] 5 . cGt/fli6«o a;fOF ;/fOn] 5f]8]sf]
d"n ;d'bfo / uPsf] gofF ;d'bfo b'j}nfO ;sf/fTds k|efj kfg{;Sb5 . lsgeg] o;jf6 gofF ;d'bfonfO cfly{s nfe x'G5 .
cGt/fli6«o a;fOF ;/fOn] ;Lk :yfgfGt/0fnfO{ ;xof]u k'/\ofpF5 eg] ;f+:s[lts ;DkGgtf a9fpgdf klg of]ubfg lbG5 . oBlk
cGt/fli6«o a;fOF ;/fOn] 5f]8]sf] d"n b]zsf] dfgjLo ;|f]tx?sf] IfltnfO{ a9fp5 / uPsf] b]zdf /fhg}lts, cfly{s jf ;fdflhs
tgfj l;h{gf u/fpg ;Sb5 . cGt/fli6«o a;fOF ;/fO gLltn] a;fOF hfg] b]zsf] cfly{s ;d:of tyf a;fOF ;/]sf] ;dfhdf /
5f]8]sf] b]zdf kg]{ c;/nfO{ Wofgdf /fVg'kb{5 . cGt/fli6«o a;fOF ;/fOsf] bL3{sfnLg Joa:yfkgn] b]zdf jFfsL /x]sf c?x?sf]
nflu klg ljsNk lgdf{0f ub{5 / Tof] ;a}sf nflu pkof]uL x'g;Sb5 . o; p2]Zo;Fu cfj4 Gofok"0f{ lbuf] cfly{s ljsf; /
ljsf; /0fgLlt o;sf cfjZos dfWod x'g\ . o;sf cltl/St b]zjf6 jflxl/Psfx?n] cfkm\gf] b]zsf] cfly{s ljsf;sf nflu
k|efjsf/L of]ubfg k'/\ofpg ;Sb5g\ .
g]kfndf klxnf] k6s ;g\ !(^! sf] hgu0fgfjf6 hGd:yfg Pj+ gful/stfsf cfwf/df cfGtl/s Pj+ cGt/fli6«o a;fOF
;/fO;DaGwL tYof+s ;+sng ug{ yflnof] .
;g\ !(%) sf] bzsdf g]kfnsf] t/fO{ e"efu dn]l/of4f/f cfs|fGt lyof] . To;j]nf;Dd kxf8 tyf lxdfnL If]qjf6 t/fO{ If]qdf
x'g] cfGtl/s a;fOF ;/fO lgs} ;Lldt dfqfdf lyof] . t/fO{df dn]l/ofsf] /f]uyfd ePkl5 lxdfnL tyf kxf8L If]qaf6 To;
167
If]qtkm{ a;fOF ;/fO;DjGwL ultljlw a9\g yfNof] . a;fOF ;/fOsf] ultljlw a9\g'df kxf8 / lxdfnL If]qdf /x]sf] s7f]/
hLjgrof{, v]tLof]Uo hdLgsf] sdL tyf /f]huf/Lsf cj;/x?sf] cefj g} k|d'v sf/0f x'g .
kxf8 / lxdfnL e]sjf6 t/fO{df ePsf] Aofks a;fOF ;/fOsf] nflu lgDglnlvt sf/0fx?nfO{ lhDd]jf/ dfGg ;lsG5 .
!= k'gj{f; sfo{s|dx?
@= pAhfp v]tLof]Uo hdLgsf] pknAwtf
#= /f]huf/Lsf cj;/x?
$= t'ngfTds ?kdf ;+rf/ tyf oftfoftsf /fd|f ;'ljwfx?
g]kfndf cfGtl/s a;fOF ;/fOsf] k|s[lt abln/x]sf] 5 . ;g\ !(&! sf] hgu0fgfcg';f/ sl/j # k|ltzt hg;+Vof cfGtl/s
a;fOF ;/]sf] kfOG5 eg] ;g\ !(*! sf] hgu0fgf cg';f/ sl/j ^=@ k|ltzt hg;+Vof a;fOF ;/]sf] kfOG5 . o;/L oL b'O{
hgu0fgfsf] aLrdf a;fOF ;/fO s'n !)*=* k|ltztn] a9]sf] b]lvG5 . o;sf] bFfhf]df ;g\ !((! Dff cl3Nnf] bzssf] t'ngfdf
#@=! k|ltztn] a9]sf] b]lvG5 , h'g ;du| hg;+Vofsf] ^=^ k|ltzt xf] . ;g\ !(&! b]lv (! ;DdDff emG8} ;j}h;f] a;fOF ;/fO
ug]{x? kxf8sf b]lvG5g . Tof] ;dodf lxdfnL e]sjf6 a;fOF ;/fO ;g]{x?sf] ;+Vof kxf8L If]qsf t'ngfdf lgs} sd b]lvG5 .
o;/L kxf8L tyf lxdfnL If]qjf6 t/fO{df ePsf] a;fOF ;/fOjf6 t/fO{sf] hg;+Vofdf pNn]vgLo j[l4 ePsf] kfOG5 .
ljut $) jif{df cGt/lhNnf a;fOF ;/fOdf sl/j & u'0ffn] j[l4 ePsf] 5 eg] cGt/ljsf; If]qdf sl/j $ u'0ffn] j[l4 ePsf] 5
. g]kfndf cfGtl/s a;fOF ;/fOsf] d'Vo k|jfxx?sf] ljZn]if0faf6 u|fdL0fb]lv u|fdL0f If]qdf ^*=@ k|ltzt, u|fdL0fjf6 zx/L If]qdf
@%=% k|ltzt, zx/L If]qjf6 zx/L If]qdf @=* k|ltzt / zx/L If]qjf6 u|fdL0f If]qdf #=% k|ltzt b]lvPsf] 5 . tLdWo] sl/j
(%=^ k|ltztsf] hGd:yfg g]kfndf /x]sf] / $=$ k|ltztsf] hGd:yfg ljb]zdf /x]sf] 5 .
g]kfndf cfGtl/s a;fOF ;/fOsf] k|j[lQ x]bf{ ufpFjf6 ufpFdf a;fOF ;/fO / ufpFjf6 zx/df a;fOF ;/fO u/L b'O{ lsl;dsf] a;fOF
;/fOdf a9L s]lGb|t b]lvPsf] 5 . o;/L a;fOF ;g'{df /f]huf/Lsf] vf]hL / z}lIfs ;'ljwfsf] nflu b]lvPsf] 5 . af9L, klx/f] h:tf
k|fs[lts ljklQx?n] klg dflg;x? cfkm\gf] hGd:yn 5f]8L cGoq a;fOF ;g'{k/]sf] b]lvG5 .
;g\ @))! sf] hgu0fgfdf a;fOF ;/fOsf sf/0fx?nfO{ Jofkf/,= s[lif, gf]s/L, cWoog, ljjfx / cGo u/L 5 k|sf/df juL{s/0f
ul/Psf] lyof] . h;cg';f/, ljjfx @& k|ltzt, s[lif !%=* k|ltzt, /f]huf/L !)=^ k|ltzt, cWoog (=# k|ltzt / Jofkf/ ^
k|ltzt b]lvPsf] 5 eg] cGodf #!=# k|ltzt b]lvPsf] 5 .
hfthfltcg';f/ j|fDx0f tyf If]qLsf] a;fOF ;/fOdf jfx'Notf b]lvG5 . ;g\ @))! sf] hgu0fgfcg';f/ @&=^ k|ltzt j|fDx0f /
!(=# k|ltzt If]qLx? a;fOF ;/]sf b]lvG5g .
Z}flIfs b[li6sf]0fn] ljutsf] ljZn]if0f u/L x]bf{ a;fOF g;g]{ (Non Migrant) eGbf a;fOF ;g]{ (Migrant) a9L ;fIf/ b]lvPsf 5g\
. To:t} lnËsf] cfwf/df a;fOF ;g]{sf] z}lIfs of]Uotfsf] :t/ dlxnfsf] t'ngfdf k'?ifsf] a9L b]lvG5 .
;du|df eGbf ;g\ @))! sf] hgu0fgfcg';f/ cfGtl/s a;fOF ;/fOsf] sl/j **=^ k|ltzt u|fdL0f If]qdf ePsf] b]lvG5 eg]
!!=$ k|ltzt zx/L If]qdf ePsf] kfOG5 .
ljsf;sf ljleGg ;"rsx? a;fOF ;/fO;‘u ufl;Psf x'G5g . leqL a;fOF ;/fO / wgfTds v'b a;fOF ;/fOnfO{ ljsf;sf]
;sf/fTds lrGxsf] ?kdf lnOG5 .
/fli6«o hgu0fgfn] lhNnf/lhNnfjLrdf x'g] e|d0fzLntfnfO{ dfq a;fOF ;/fOdf ;d]6]sf] 5 eg] lhNnf leqx'g] a;fOF ;/fOnfO{
;d]6]sf] 5}g .
hg;+Vof s]Gb|Lo lzIf0f ljefun] ;g\ !((^ df uf=lj=;=/uf=lj=;= jLrdf x'g] :yfoL e|d0fzLntfnfO{ klg a;fOF ;/fO dfgL Ps
;j]{If0f u/]sf] lyof] . h;cg';f/ g]kfnsf] s'n hg;+Vofsf] @@ k|ltztn] a;fOF ;/fO u/]sf] b]vfPsf] 5 . o; ;j]{If0fsf]
168
glthfcg';f/ k'?ifx?sf] t'ngfdf dlxnfx?sf] a;fOF ;g]{ b/ lgs} a9L b]lvPsf] 5, h;sf] sf/0f ljjfxnfO{ lnOPsf] 5 . pQm
;j]{If0fsf] glthfcg';f/ !% b]lv #( jif{ ;d"xsf JolStx? a9L mobile b]lvPsf 5g\, h;sf] sf/0fdf z}lIfs tyf /f]huf/Lsf
sf/0fx? x'g;Sb5g\ . j[4 JolStx? -^) jif{ jf ;f]eGbf dfly_ sf] a;fOF ;/fO k|ltzt cfGtl/s?kdf a;fOF ;/fO ug]{sf] ^=#
k|ltzt dfq /x]sf] 5 .
To:t} g]kfnjf6 ljb]zLg]x?sf] ;+Vof cyf{t k|jf;Lx?sf] ;+Vof klg al9/x]sf] 5 . g]kfnsf k|jf;Lx?sf] d'Vo ynf] klg ef/t g}
b]lvPsf] 5 . t/ xfnsf ;dodf ef/tjfx]s cGo d'n'sdf k|jf;g a9\b} uPsf] 5 . ljz]ifu/L t]nsf wgL klZrd Pl;ofnL
b]zx?, ljsf;zLn Pj+ ljsl;t k"jL{ tyf bIfL0f k"jL{ Pl;ofnL b]zsf ;fy;fy} o"/f]k, cd]l/sf tyf ci6«]lnofdf ;d]t
k|jf;Lx?sf] ;+Vof al9/x]sf] 5 .
g]kfnjf6 x'g] cfk|jf;gnfO{ b'O{ tl/sfn] x]g]{ ul/G5 . Psflt/ k|ltef knfogsf] ;d:of b]lvPsf] 5 eg] csf]{tkm{ s]xL xb;Dd
b]zsf] j]/f]huf/L ;d:of xne} pNn]Vo?kdf b]zn] ljk|]if0f leqofPsf] 5 .
*= pk;+xf/
s'g} klg b]zleqsf] a;fOF ;/fO cyf{t cfGtl/s a;fOF ;/fOn] b]zsf] s'n hg;fl+Vos jgf]6nfO{ s'g} c;/ gkf/]tfklg If]qut
Pj+ lhNnfut zx/L If]q, u|fdL0f If]q cflbdf hg;+Vofsf] jgf]6df c;/ k/]sf] x'G5 . cGt/fli6«o a;fOF ;/fOn] eg] b]zsf] s'n
hg;+Vof j[l4 Pj+ jgf]6df c;/ k/]sf] x'G5 .
cGt/fli6«o a;fOF ;/fOsf] xsdf k|jf;gnfO{ ;sf/fTds?kdf lnO{ b]zsf] ul/jL, j]/f]huf/L ;d:of 36fpg tyf ljk|]if0fsf]
j[l4sf] nflu of]hgf th'{df Pj+ gLlt lgdf{0f k|ls|ofdf a;fOF ;/fOsf] gLltdf ;d]t Wofg lbg'kg]{ b]lvG5 .
hg;fFlVos ljZn]if0fdf hg;+Vof kl/jt{gsf] cfwf/e"t tTjx? hGd, d[To' / a;fOF ;/fOdWo] g]kfndf a;fOF ;/fO Hofb} g} sd
cWoog cg';Gwfg ePsf] Pj+ j'lemPsf] ljifo xf] tfklg rfn' tLg jif{L{o cGtl/d of]hgf -@)^$/^%- ^^/^&_ n] cGt/fli6«o
a;fOF ;/fO;DjGwL cWoogsf] z'?cft ul/g] / a;fOF ;/fO;DjGwL u}/;/sf/L ;+:yf tyf ;fd'bflos ;+:yfx? klxrfg u/L
ljleGg cWoog cg';Gwfg ug]{ nIo lnPsf] 5 .
169
@! M >d tYof° (Labour Statistics)
lzjgGbg k|;fb zfx∗
k[i7e"ld M
>d tYofÍ b]zsf] cy{tGqsf] laleGg cfly{s ;"rsx¿dWo] Ps xf] . >d tYofÍn] ljsf;f]Gd'v b]zx¿sf] cfly{s pTyfgsf]
cfwf/zLnfsf] ?kdf cxd e"ldsf k|bfg u/]sf] x'G5 . o;n] >d ;DaGwL ;Dk"0f{ ljj/0fx¿ ;d]6]sf] x'G5 . h:t}M cfly{s b[li6n]
;ls|o hg;+Vof, /f]huf/, j]/f]huf/, cw{ j]/f]huf/, tnj / Hofnfsf] b/, bIf hgzltm cflb .
>d tYofÍn] Hfg;+Vofsf] lat/0f / >dzlQmsf] cg'kft cy{tGqsf] s'g s'g If]qdf s;/L eO/x]sf] 5 eGg] 1fg lbG5, h;n] ubf{
b]zsf] cfly{s laZn]if0f ug{ kof{Kt cfwf/ k|fKt x'G5 . o;n] b]zdf ePsf] >dzlQmsf] cj:yf cyf{t /f]huf/Lsf] l:ylt Pj+
j]/f]huf/L / cw{ j]/f]huf/Lsf] cj:yfsf] hfgsf/L lbG5 . ljsl;t b]zx¿df dfl;s jf q}dfl;s?kdf >d tYofÍsf] ;+sng,
ljZn]if0f tyf k|sfzg ul/G5 . t/ g]kfndf eg] cfjlws?kdf ;d]t >d tYofÍ pknAw x'g g;s]sf] cj:yf 5 .
cfjZostf / dxTjM
>d ;DaGwL bl/nf] gLlt lgdf{0f ug{, pTkfbgsf] of]hgf agfpg, ;fdflhs Pj+ cfly{s pTyfgsf ls|ofsnfkx¿ Ufg{ >d tYofÍ
clt cfjZos x'G5 . hgzltm ljsf; of]hgfljgf dfgj ;+;fwgsf] pkof]u ug{ / /f]huf/L / cfDbfgLsf] ;DaGw cWoog ug{
;lsb}g . o;sf] ;fy} /f]huf/Lsf] cj;/ a9fpg] gLlt lgdf{0f ug{ / cfDbfgL a9fpgsf] nflu dfgj ;+;fwgsf] ljsf; ug]{
lqmofsnfkx¿ -Joj;flos tflndx¿sf] klxrfg, ;~rfng, k|aw{g / ;'kl/a]If0f_ ;~rfng ug{ >d tYofÍsf] dxTjk"0f{ :yfg
/x]sf] x'G5 . >d tYofÍl;t ;DalGwt laleGg ;"rsx¿sf] a:t'ut laZn]if0f u/L b]zsf] >d gLltsf] lgdf{0f ul/G5 .
a'Fbfut?kdf >d tYofÍsf] dxTj / cfjZostf o;k|sf/ 5g\ M
/fli6«o n]vfsf] l;4fGt, !((# cg';f/ pTkfbgsf] bfo/fleq k/]sf cfly{s lqmofsnfkx¿ ;f/f+zdf tn pNn]v ul/Psf] 5 .
-s_ s'g} Ps Joltm jf ;d"xåf/f pTkfbg ul/Psf j:t' / ;]jf csf]{ Joltm jf OsfOnfO{ lbg jf lbg] cfsf+Iff /x]sf] jf ToxL
j:t' / ;]jfsf] pTkfbgdf k|of]u ug]{ j:t' / ;]jfx¿ .
-v_ cfˆg} k|of]u / ;DklQ a9fpgsf] nflu cfkm}n] u/]sf] j:t'sf] pTkfbg .
-u_ tnj, Hofnfdf /flvPsf] 3/fo;L gf]s/af6 lnOPsf] 3/fo;L / JolQmut ;]jfx¿ .
-s_ kl/jf/sf ;b:ox¿af6 ul/Psf] 3/sf] ;/;kmfO{, lnKg], kf]Tg] / 3/sf] ;fwf/0f d/dt .
-v_ kl/jf/sf ;b:ox¿af6 ul/Psf 3/fo;L l6sfp ;fdfgx¿sf ;fy} 3/fo;L k|of]hgsf] uf8Lx¿sf] ;/;kmfO{ / d/dt .
-u_ eft ksfpg] / v'jfpg], afnaRrfx¿sf] :ofxf/, ;';f/ / lzIff, la/fdL, c;Qm, a[4sf] x]/rfx, kl/jf/sf ;b:o tyf c?
;fdu|LnfO{ cf];f/k;f/ ug]{ .
-3_ cGo :jo+;]jf tyf ;fd'bflos ;]jfx¿ .
Ps xKtfsf] ;j]{If0f cjlwdf lglZrt pd]/sf JolQmx¿nfO{ xfnsf] /f]huf/ (Currently Employed ), xfnsf] j]/f]huf/ (Currently
Unemployed) / xfnsf] lgliqmo hg;+Vof (Currently Inactive Population) u/L tLg ;d"xdf ljeflht ug{ ;lsG5 . xfn
/f]huf/ / xfn j]/f]huf/ b'j}sf] hg;+Vof ldn]/ xfn cfly{s?kn] ;lqmo hg;+Vof (Currently Economically Active
Population) sf] ;d"x aGb5 . o;}nfO{ g} >dzlQm ( Labour Force ) klg elgG5 .
171
Ps aif{sf] ;j]{If0f cjlwdf lglZrt pd]/sf JolQmx¿nfO{ cS;/ /f]huf/ (Usually Employed ), cS;/ j]/f]huf/ (Usually
Unemployed ) / cS;/ lgliqmo (Usually Inactive) sf] ju{df ljeflht ug{ ;lsG5 . cS;/ /f]huf/ / cS;/ j]/f]huf/ b'j}sf]
hg;+Vof ldn]/ cS;/ cfly{s?kn] ;lqmo hg;+Vof ( Usually Economically Active Population ) sf] ;d"x aGb5 .
Jf]/f]huf/ (Unemployed) M
;Gbe{ cjlwleq cfly{s lqmofsnfkdf ;+nUg x'g] cj;/ gkfPsf t/ sfdsf] vf]hL ul//x]sf jf gf]s/Lsf] nflu hafkm s'/]sf jf
Jofkf/ Joj;fo z'? ug{ kv]{/ a;]sf JolQmx¿nfO{ j]]/f]huf/ elgG5 . lgliqmo JolQmx¿ j]/f]huf/ JolQmsf] ;d"xdf kb}{gg\ .
a]/f]huf/ b/ tn lbPsf] ;"qcg';f/ lgsfNg ;lsG5 .
Unemployed Population
Unemployment Rate = 100 *
Labour Force
cw{Jf]/f]huf/ (Underemployed) M
;fdfGotof Ps xKtf -& lbg_ df $) 306feGbf sd ;do sfd u/]sf t/ yk sfdsf nflu pknAw eP/ klg c:j]lR5s sf/0f
-kF"hLsf] cefj, d]l;g lau|]sf] cflb_ h:tf cfly{s sf/0fx¿n] sfd ug{ gkfO{ a;]sf JolQmx¿nfO{ cw{ Jf]/f]huf/ elgG5 . of]
;"rs nfdf] ;Gbe{ cjlwaf6 cg'dfg ug{ ;lsb}g .
172
cfly{s lqmofsnfkcg';f/ hg;+Vofsf] ljt/0f
s'n hg;+Vof
s'n hg;+Vof -!) jif{ jf ;f]eGbf dfly_ hg;+Vof -!) jif{eGbf sd_
xfn /f]huf/
xfn j]/f]huf/
cNk pkof]u >d b/ (Labour Force Underutilization Rate) tn lbPsf] ;"qcg';f/ lgsfNg ;lsG5 .
Underutilized population
Labour Force Underutilization Rate =
Deno min ator
x/ (Denominator) = sfd ug]{ pd]/ ;d"xsf] hg;+Vof (Working Age Population) jf ;dli6ut >dzlQm (Enlarge
Labour Force)
;dli6ut >dzlQm (Enlarge Labour Force) eg]sf] >dzlQm (Labour Force), xtf]T;flxt sfdbf/x¿ (Discouraged
workers) / >dzlQm;+u ;DalGwt cGo lgliqmo hg;+Vof +(Other Inactive Persons with Labour Force Attachment)
sf] of]u xf] .
k]zf (Occupation) M
JolQmn] cfkm\gf] hLjg pkof]usf] nflu laleGg cfly{s sfdx¿ u/]sf x'G5g\ . tL sfdx¿dWo] lgoldt?kdf ug]{ u/]sf] cfly{s
lqmofsnfknfO{ g} k]zf elgG5 . h:t}M 6«s 8«fOe/, 8sdL{, v'b|f las|]tf cflb .
173
cfly{s If]q (Industry) M
cfly{s lqmofsnfkdf ;+nUg AolQmn] sfd ul//x]sf] 7fFpnfO{ g} cfly{s If]q elgG5 . sfd ug]{ 7fFp jf If]qsf] klxrfgsf] nflu
sfd ul//x]sf] :yfgdf s:tf] a:t' Pj+ ;]jfsf] pTkfbg x'G5 ;f]af6 lgSof{}n ul/G5 . h:t}M s[lif, kz'kfng, :jf:Yo ;]jf, lzIff
;]jf cflb .
g]kfndf >dzlQm;DaGwL tYofÍsf] ;|f]tsf] ?kdf d'VotM /fli6«o hgu0fgf / ljleGg ;j]{If0fx¿nfO{ dfGg ;lsG5 . ;j]{If0fx¿df
/fli6«o /f]huf/ ;j]{If0f, 3/kl/jf/ ah]6 ;j]{If0f (Household Budget Survey), g]kfn hLjg:t/ ;j]{If0f / g]kfn >dzlQm
;j]{If0fx¿ x'g\ . oL ;j]{If0fx¿dWo] >d tYofÍsf] nflu g]kfn >dzlQm ;j]{If0fnfO{ d'Vo e08f/sf] ?kdf dfGg ;lsG5, h;n]
>d tYofÍsf] lj:t[t ;"rsx¿ If]qLo:t/df ;d]t k|:t't u/]sf] b]lvG5 .
To:t} /fli6«o hgu0fgf, !((! cg';f/ olb s'g} JolQm sDtLdf ! dlxgf jf ;f]eGbf a9L ;do sfd u/]sf] 5 eg] cfly{s?kn]
lqmofzLn dflgPsf] 5 . t/ @))! sf] hgu0fgfdf vf;u/L ! jif{sf] ;Gbe{ cjlwdf cfly{s lqmofsnfkdf ;+nUg cyf{t cS;/
cfly{s b[li6n] ;lqmo hg;+Vofsf] af/]df tYofÍ ;+sng ul/Psf] 5 . o; hgu0fgfDff !) aif{ jf ;f]eGbf a9L pd]/sf ;a}
JolQmx¿sf] cfly{s lqmofsnfk ;DaGwL ljj/0f ;+sng ul/Psf] b]lvG5 . pQm hgu0fgfdf cfly{s b[li6n] lqmofzLn hgzlQmsf]
k]zf, Joj;fo tyf sfd ubf{sf] tx cflb ljj/0fx¿ ;+sng u/]sf] b]lvG5 . ;fy} ;Gbe{ cjlwdf cfly{s b[li6n] lqmofzLn
gx'gfsf] sf/0faf/] klg tYofÍ ;+sng u/]sf] b]lvG5 .
174
o; ;j]{If0fsf] glthfcg';f/ !) jif{ jf ;f]eGbf a9L pd]/ ;d"xsf %)=%% u|fdL0f ahf/ s]Gb|df /f]huf/ ePsf / Ps jf
;f]eGbf a9L k]zfdf ;+nUg /x]sf kfOPsf] 5 . To;}u/L !) jif{ jf a9L pd]/sf %)=$% zx/L ahf/ s]Gb|df /f]huf/ 5g\ . t/
o; ;a]{If0fdf k|of]u ul/Psf] kl/efiffsf] ;Lldttfsf sf/0f k|sflzt >d tYofÍsf s]xL ;"rsx¿sf] la:t[t k|of]udf sl7gfO{
k/]sf] b]lvG5 .
g]kfn hLjg:t/ ;j]{If0f bf];|f]df b]ze/L 5flgPsf $,))* 3/kl/jf/dWo] #,(!@ 3/kl/jf/sf % aif{ jf ;f]eGbf a9L pd]/sf ;a}
;b:ox¿af6 cfly{s lqmofsnfk;DaGwL ljj/0f ;+sng ul/Psf] lyof] . o;df /fli6«o n]vfsf] l;4fGt, !((# cg';f/sf]
pTkfbgsf] bfo/fleq k/]sf ;Dk"0f{ lqmofsnfknfO{ ;dfa]z u/L >d tYofÍsf la:t[t ;"rsx¿ cg'dfg ul/Psf] 5 . ;g\
!((%÷(^ / @))#÷)$ sf jLr cfPsf >d tYofÍsf ;"rsx¿sf] kl/jt{g tnsf] lrqdf b]vfOPsf] 5 .
!((%÷(^
40 @))#÷)$
20 4.9 7.9 7.3 6
3.8 3.4
0
/f]huf/ >dzltm b/ a]/f]huf/ a]/f]huf/ -!) b]lv !$ aif{_ a]/f]huf/ -!% b]lv @$ aif{_
;"r s
175
g]kfn >dzlQm ;a]{If0f (Nepal Labour Force Survey) M
s]Gb|Lo tYofÍ laefuåf/f ;g\ !((*÷(( df cGt/fli6«o >d ;+u7g / UNDP sf] k|fljlws / cfly{s ;xof]uaf6 k|yd k6s
g]kfn >dzlQm ;j]{If0f ;+rfng ul/Psf] lyof] . o; ;j]{If0fdf b]ze/Ldf hDdf !$,$)) 3/kl/jf/ 5fgL k|ToIf?kdf cGtjf{tf{
lnOPsf] lyof] . o;df % aif{ jf ;f]eGbf a9L pd]/sf ;Dk"0f{ 3/kl/jf/ ;b:ox¿;+u cfly{s lqmofsnfk;DaGwL ljj/0f ;+sng
ul/Psf] lyof] . o; ;j]{If0fdf k|o'Qm lalw / kl/efiffx¿ cGt/fli6«o dfGotfcg'?k g} /x]sf 5g\ . /fli6«o n]vfsf] l;4fGt (SNA),
!((# cg';f/sf] pTkfbgsf] bfo/fleq k/]sf ;Dk"0f{ lqmofsnfknfO{ cfly{s lqmofsnfk dfg]/ cGt/fli6«o:t/df ;d]t t'ngfof]Uo
/ u'0f:t/Lo >d tYofÍ k|sfzg ul/Psf]] lyof] . o;n] tYofÍ k|of]ustf{x¿sf] dfunfO{ w]/} xb;Dddf ;d]6\g ;s]sf] b]lvG5 .
o; ;j]{If0fdf ljut ;ft lbg tyf !@ dlxgfsf] ;Gbe{ cjlwleq ul/Psf] cfly{s lqmofsnfk ;DaGwL ljj/0f ;+sng u/]/ xfn
/f]huf/, xfn a]/f]huf/ / xfn cw{ a]/f]huf/ / cS;/ /f]huf/, cS;/ a]/f]huf/ nufot cGo dxTjk"0f{ ;"rsx¿ cg'dfg ul/Psf]
lyof] . o;df afn >d, /f]huf/Ldf hftLo / n}l‹s lje]b cflb ;"rsx¿ ;d]t k|sflzt ePsf lyP . ;fy} ;j]{If0fn] pTkfbgsf]
bfo/fleq gk/]sf lqmofsnfknfO{ klg 5f]6f] ;Gbe{ cjlwdf ;+sng u/L u}/ cfly{s lqmofsnfksf] ?kdf glthf ;d]t k|sfzgdf
NofPsf] lyof] . o;sf] glthfcg';f/ !% jif{ jf ;f]eGbf j9L pd]/sf j]/f]huf/ b/ !=* k|ltzt /x]sf] lyof] . u|fdL0f If]qdf ;f]
b/ !=@ k|ltzt /x]sf]df zx/Ldf &=$ k|ltzt /x]sf] b]lvG5 .
8 7.4
5.9
6 b'j}
k|ltzt
k'?if
4
dlxnf
1.8 2 1.7
2 1.2 1.5
0.9
0
g]k fn zx/L u|fdL0f
g]kfn >dzlQm ;a]{If0f bf];|f] klg s]Gb|Lo tYofÍ laefuåf/f g} ;g @))&÷)* df cGt/fli6«o >d ;+u7g / UNDP sf] k|fljlws
/ cfly{s ;xof]uaf6 ;~rfng ul/Psf] 5 . o; ;j]{If0fdf b]ze/Laf6 hDdf !^,))) 3/kl/jf/ 5fgL % aif{ jf ;f]eGbf a9L
pd]/sf ;Dk"0f{ kl/jf/ ;b:ox¿;+u cfly{s / u}/cfly{s lqmofsnfk;DaGwL ljj/0f ;+sngsf] :ynut sfo{ ;DkGg ul/;s]sf] 5
. of] ;j]{If0f klxnf] >dzlQm ;j]{If0f h:t} ePtfklg o;df s]xL v08x¿ yKg'sf] ;fy} c? k|Zgx¿df kof{Kt ;'wf/ ul/Psf] 5 .
o;df ylkPsf] v08x¿n] 3/kl/jf/df ePsf] ;~rf/ ;'ljwfx¿, vfg]kfgL / vfgf ksfpg] / aQL afNg] OGwg / s[lif k|of]hgsf]
hUuf, lak|]if0f tyf a;fOF ;/fO cflbn] >d ahf/df s] s:tf] k|efj kb{5 ;f]sf] hfgsf/L ;d]t k|fKt x'G5 . o; ;j]{If0fn]
laBdfg >dzlQmsf] l:ylt, >d ahf/df cfPsf] kl/at{g tyf a}b]lzs /f]huf/Lsf cj;/sf sf/0fx¿sf af/]df >d tYofÍsf
laleGg ;"rsx¿ k|sfzgdf Nofpg] nIo /fv]sf] 5 .
;x;|fJbL ljsf; nIo / >d tYof° (Millennium Development Goals and Labour Statistics) M
>d tYofÍn] ;x;|fJbL ljsf; nIon] to u/]sf ljleGg ;dol;dfa¢ uGtJox¿dWo] s]xL uGtJox¿sf] cfk"lt{df 7"nf] ;xof]u
ub{5 . >d tYof+sn] ;x;|fJbL ljsf; nIosf tTsfnLg ^) ;"rsx¿dWo] g]kfnsf] >d;Fu ;DalGwt lgDg ;"rsx¿ cfk"lt{
u/]sf] b]lvG5 .
• ;"rs g+= $ M k|lt/f]huf/ AolQmsf] s'n u|fx:y pTkfbgsf] a[l4 b/ (Growth rate of GDP per person employed)
• ;"rs g+= % M /f]huf/L / hg;+Vofsf] cg'kft (Employment-to-population ratio)
• ;"rs g+= ^ M Ps lbgdf Ps 8n/eGbf sd cfDbfgL x'g] /f]huf/df /x]sf hg;+Vofsf] cg'kft (Proportion of
employed people living below $1 (PPP) per day)
• ;"rs g+= & M s'n /f]huf/Ldf :j/f]huf/L tyf ;xof]uL kfl/jfl/s sfdbf/sf] cg'kft (Proportion of own-account
and contributing family workers in total employment)
176
• ;"rs g+= !$ M u}/\s[lif Joj;fodf dlxnfsf] /f]huf/sf] efu (Share of women in wage employment in the non-
agriculture sector)
pk;+xf/M
>d ;DaGwL gLlt / of]hgfsf] th'{df ug{ tyf ;~rfng ul/Psf sfo{qmdx¿sf] cg'udg Pj+ d"Nof+sg ug{ tyf ;x;|fAbL ljsf;
nIosf] ;"rsx¿ cWofjlws / cg'udg tyf d"Nof+sg ug{ >d tYofÍsf] 7"nf] e"ldsf x'G5 . /f]huf/ g};lu{s clwsf/ xf] eGg]
gf/fnfO{ jf:tljs ?kdf cjnDag ug{ ;a} txsf dlxnf, hghflt, blnt tyf lk5l8Psf au{nfO{ /f]huf/Lsf cj;/ k|bfg ug{
lglZrt ;dofGt/df >dzlQmsf] l:ylt cWoog ug]{ p2]Zocg'?k >d tYofÍsf] pknAwtfsf] nflu b]zdf laut nfdf] ;dob]lv
laleGg ;j]{If0fx¿ / hgu0fgf ePsf] b]lvG5 . tL ;j]{If0fx¿sf cf–cfkm\g} lsl;dsf p2]Zo, cjwf/0ff / ;Lldttfn] ubf{ /fli6«o
tyf cGt/fli6«o:t/df t'ngfof]Uo, u'0f:t/Lo / e/kbf]{ >d tYofÍsf] cfk"lt{ ;Gtf]ifhgs b]lvb}g . t;y{ >dzlQm;DaGwL la:t[t
cWoog / cg';Gwfg ug]{ clek|fon] lglZrt ;dofGt/df g]kfn >dzlQm ;a]{If0f ;~rfng ul/Psf] 5, h;n] >d ahf/;DaGwL
la:t[t l:ylt If]qLo:t/;Dd emNsfpg] ;do;fk]If, e/kbf]{, u'0f:t/Lo ;x;|fAbL ljsf; nIox¿sf ;"rsx¿ cfk"lt{ ug{ tyf >d
tyf /f]huf/L;DaGwL gLlt / of]hgf agfpg kof{Kt cfwf/ k|bfg ug{ dxTjk"0f{ of]ubfg lbG5 .
;Gbe{ ;fdu|LM
CBS (1989), Resources Papers Presented and Findings, National Seminar on Social Statistics, Central Bureau of
Statistics, Kathmandu, Nepal.
ILO (1990), Surveys of economically Active Population, Employment, Unemployment and Underemployment, An
ILO manual on Concepts and Methods. International Labour Office, Geneva.
CBS (1997), Nepal Living Standard Survey Reports Volume I and Volume II, Central Bureau of Statistics,
Kathmandu, Nepal.
CBS (1999), Report on Nepal Labour Force Survey 1998/99, Central Bureau of Statistics, Kathmandu, Nepal.
CBS (2003), Population Monograph of Nepal, Central Bureau of Statistics, Kathmandu, Nepal.
CBS (2004), Nepal Living Standard Survey Reports Volume I and Volume II, Central Bureau of Statistics,
Kathmandu, Nepal.
CBS (2006), MDG Indicators of Nepal (1990/91-2005/06, Central Bureau of Statistics, Kathmandu, Nepal.
CBS (2007), Statistical Bulletin, First Trimester, Shrawan-Kartik, Central Bureau of Statistics, Kathmandu, Nepal.
/la k|;fb sfo:y, g]kfndf >dzlQm ;j]{If0f, Statistical Bulletin, First Trimester, Shrawan-Kartik, Central Bureau of
Statistics, Kathmandu, Nepal
Shib Nandan Prasad Shah, A glance on Nepal Labour Force Survey 2007/08, Statistical Bulletin, First Trimester,
Shrawan-Kartik, Central Bureau of Statistics, Kathmandu, Nepal
NRB (2008), Report on Household Budget Survey, Nepal Rastra Bank, Kathmandu, Nepal.
177
@@M ;x;|fAbL ljsf; nIo tyf Dffgj ljsf; ;"rsf+s
;'/]z a;\Goft∗
;x;|fAbL ljsf;;DaGwL nIox?n] ef]sd/L tyf ul/aL Go"gLs/0f, n}lËs ;dfgtf, ;dfj]zLs/0f, dfgj clwsf/ Pj+ k|fs[lts
lbuf]kg h:tf uxg nIox? lnPsf] 5 . oL nIox? lgDg cf7j6f bL3{sfnLg nIox? (Goals) sf] ;]/f]km]/f]df s]lGb|t /x]sf 5g\ .
– clt ul/aL tyf ef]s pGd"ng
– ljZjJofkL ?kdf k|fylds lzIff k|flKt
– n}lËs ;dfgtf tyf dlxnf ;zQLms/0f k|j4{g
– afn d[To'b/ Go"gLs/0f
– dft[ :jf:Yodf ;'wf/
– Pr\=cfO{= eL =÷P8\;, cf}nf] tyf cGo /f]ux? lj?4 ;+3if{
– Jfftfj/0fLo lbuf]kgfsf] k|Tofe"lt
– ljsf;sf] nflu ljZjJofkL ;fem]bf/Lsf] ljsf;
cGt/f{li6«o, If]qLo tyf /fli6«o:t/df ;x;|fAbL ljsf; nIox?sf] d"NofÍg tyf ;dembf/L ;dfg ?kdf xf];\ eGg] ;'lglZrttfsf]
nflu ;+o'Qm /fi6«;+3, ljZj a}+s, cGt/f{li6«o d'b|f sf]if tyf cf]=O{=;L=8L=sf] ;+o'Qm k|of;af6 z'?df ;do;Ldfa4 !* j6f
uGtJox? (Targets) tyf tL uGtJox? k|flKtsf] ;'kl/j]If0f;DaGwL $* j6f ;"rsx? (Indicators) sf] ;femf ;"rL tof/
ul/Psf] lyof] . tL uGtJox? tyf ;"rsx? ;g\ @))* hgj/L !% af6 nfu" x'g]u/L k|yd k6s kl/dfh{g ul/Psf] lyof] .
kl/dflh{t ;x;|fAbL ljsf; nIocg';f/ ;fljssf] !* j6f uGtJox?nfO{ @! j6f k'/\ofO{Psf] 5 eg] $* j6f ;"rsx?nfO{ yk]/
^) j6f k'/\ofO{Psf] 5 . ylkPsf gofF uGtJox? tyf ;"rsx?nfO{ ljBdfg * j6f nIox?leq} ;d]l6Psf 5g\ . ;x;|fAbL
3f]if0ffkqdf ;d]l6Psf ljsf;;DjGwL clwsf+z nIo tyf p2]Zox?nfO{ ;g\ !(() nfO{ cfwf/ jif{ dfgL ;g\ @)!% ;Ddsf] @%
jif{sf] cjlwdf xfl;n ul/g] nIo lnOPsf] 5 .
∗
tYofÍ clws[t, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
178
#= ;x;|fAbL ljsf; nIosf ;"rsx?
;x;|fAbL ljsf; nIosf * nIo, @! ;do;Ldfa4 uGtJox? tyf tL uGtJox? Dffkgsf nflu /flvPsf ^) ;"rsx?sf] lj:t[t
ljj/0f o;k|sf/ /x]sf 5g\ .
uGtJo !-v_ dlxnf / o'jf nufot ;Dk"0f{ dflg;x?nfO{ !=$ k|lt /f]huf/ AolQmsf] s'n ufx{:y pTkfbgsf] a[l4 b/
k"0f{ / pTkfbgd"ns tyf pko'Qm /f]huf/L k|fKt ug'{ . !=% /f]huf/L / hg;+Vofsf] cg'kft
!=^ Ps lbgdf Ps 8n/eGbf sd cfDbfgL x'g] /f]huf/df /x]sf
hg;+Vofsf] cg'kft
!=& s'n /f]huf/Ldf :j/f]huf/L tyf ;xof]uL kfl/jfl/s
sfdbf/sf] cg'kft
uGtJo !-u_ ;g\ !(() b]lv ;g\ @)!% ;Dddf ef]saf6 !=* kfFrjif{ d'lgsf afnaflnsfdWo] cNkjhgaf6 u|:t
kLl8t hg;+Vofsf] cg'kftnfO{ cfwf kfg]{. afnaflnsfx?sf] cg'kft
!=( Go"gtd txsf] vfB phf{ pkef]uaf6 al~rt hg;+Vofsf]
cg'kft
nIo @= ljZjAofkL?kdf k|fylds lzIff k|flKt
uGtJo @-s_ ;g\ @)!% ;Dddf ;a} 7fpFsf ;Dk"0f{ afns @=! k|ffylds lzIffdf v'b egf{ b/
tyf aflnsfn] ;dfg?kdf k|fylds lzIff k"0f{?kdf xfl;n @=@ sIff Psdf k|j]z u/L k|fylds lzIffsf] clGtd sIffdf k'Ug]
u/]sf] ;'lglZrt ug]{ . ljBfyL{x?sf] cg'kft
@=# !% b]lv @$ jif{ pd]/ ;d"xsf o'jf tyf o'jtLsf] ;fIf/tf
b/
nIo #= n}lËs ;dfgtf tyf dlxnf ;zQmLs/0f k|j4{g
uGtJo #-s_ ;s];Dd ;g\ @))% ;Dddf k|fylds tyf #=! k|fylds, dfWolds tyf pRrlzIff (Tertiary) df 5fqf –
dfWolds lzIffaf6 / l9nf]df ;g\ @)!% ;Dddf lzIffsf 5fqsf] cg'kft
;a} txaf6 n}lËs lje]b cGTo ug]{ #=@ u}/s[lif Joj;fodf dlxnfsf] /f]huf/sf] lx:;f
#=# /fli6«o ;+;bdf dlxnf ;f+;bx?sf] cg'kft
nIo $= jfn d[To' Go"gLs/0f
uGtJo $-s_ ;g\ !(() b]lv ;g\ @)!% sf] aLrdf $=! Kffrjif{ pd]/ d'lgsf afnaflnsfsf] d[To'b/
kfFrjif{ d'lgsf afnaflnsfsf] d[To'b/ b'O{ ltxfOn] 36fpg] $=@ lzz' d[To'b/
. $=# Psjif{ pd]/ k'u]sf afnaflnsfx?dWo] bfb'/fsf] vf]k lnPsf
afnaflnsfsf] cg'kft
nIo %= dft[ :jf:Yodf ;'wf/
uGtJo %-s_ ;g\ !(() b]lv ;g\ @)!% sf] aLrdf dft[ %=! Dfft[ d[To' cg'kft
d[To' cg'kft tLg rf}yfOn] 36fpg] . %=@ bIf :jf:YosdL{x?sf] pkl:yltdf hlGdPsf aRrfx?sf]
cg'kft
uGtJo %-v_ ;g\ @)!% ;Dddf ;a}n] k|hgg :jf:Yo %=# ue{lg/f]ws ;fwgx?sf] k|of]u b/
;'ljwf k|fKt ug]{ . %=$ lszf]/L cj:yfsf ue{jtLaf6 ePsf] hGd b/
%=% uef{a:yfsf] k/LIf0fb/
179
nIo tyf uGtJox? k|ult dfkgsf ;"rsx?
– e{jtL xF'bf sDtLdf Psk6s ue{;DaGwL k/LIf0f
u/fpg] cfdfx?sf] cg'kft
– ue{jtL xF'bf sDtLdf rf/k6s ue{;DaGwL k/LIf0f
u/fpg] cfdfx?sf] cg'kft
%=^ kl/jf/ lgof]hgsf] cfjZostf kl/k"lt{ gePsfsf] cg'kft
nIo ^= Pr\=cfO{= eL= ÷P8\;, cf}nf] / cGo /f]ux? lj?4 ;+3if{
uGtJo ^-s_ Pr=cfO=eL=÷P8\;sf] lj:tf/nfO{ ;g\ @)!% ^=! Pr\cfO{=eL= af6 ;+s|ldt !% b]lv @$ jif{;Ddsf hg;+Vofsf]
;Dddf /f]Sg] tyf k"jf{a:yfdf kmsf{pg yfngL ug]{ . cg'kft
^=@ clGtd / pRr hf]lvd of}g;Dks{ x'g] a]nfsf] s08d
k|of]ub/
^=# Pr\=cfO{= eL =÷P8\;sf jf/]df lj:t[t?kdf ;xL 1fg ePsf
!% b]lv @% jif{ pd]/ ;d"xsf hg;+Vofsf] cg'kft
^=$ !) b]lv !$ jif{ pd]/ ;d"xsf 6'x'/f gePsf 5fq–5fqf
t'ngfdf 6'x'/f 5fq–5fqfsf] cg'kft
uGtJo ^-v_ ;g\ @)!) ;Dddf Pr\=cfO{= eL =÷ P8\;af6 ^=% Pr\=cfO{= eL af6 pRr ;+s|d0fsf] cj:yfdf k'u]sfx?dWo]
;+s|ldt dflg;x?nfO{ cfjZostfg';f/ pkrf/ ;j{;'ne PG6L l/6«f] efO{/n cf}ifwL k|of]u ul//x]sfx?sf] cg'kft
agfpg] .
uGtJo ^-u_ cf}nf] tyf cGo k|d'v /f]ux?Dffly ;g\ @)!% ^=^ cf}nf];Fu ;Da¢ 36gf tyf d[To'b/x?
;Dddf lgoGq0f tyf k"jf{j:yfdf kmsf{pg yfngL ug]{ . ^=& kfFrjif{ d'lg pd]/ ;d"xsf aRrfx?dWo] em"n xfn]/ ;'Tg]
aRrfx?sf] cg'kft
^=* cf}nf]sf] Hj/f]df pko'Qm cf}ifwL k|fKt ug]{ kfFrjif{ d'lgsf
afnaflnsfx?sf] cg'kft
^=( Ifo/f]u;Fu ;DalGwt 36gf, k|sf]k / d[To'b/
^=!) k|ToIf lgu/fgL pkrf/ljlwcGtu{t pkrf/ kfPsf tyf /f]u
kQf nfu]sf Ifo /f]uLx?sf] cg'kft
nIo &= jftfj/0fLo lbuf]kgsf] ;'lglZrttf
uGtJo &-s_ lbuf] ljsf;sf l;4fGtx?nfO{ /fi6«sf] gLlt &=! jg If]qn] 9flsPsf] e"efusf] cg'kft
tyf sfo{s|ddf PsLs[t ug]{ tyf jftfj/0fLo ;|f]tx?sf &=@ sfa{g8fO{cS;fO{8\ UofF;sf] pT;h{g
ljgfz s|dzM sd ub}{ n}hfg] . – hDdf pT;h{g
– k|ltJolQm pT;h{g
uGtJo &-v_ h}ljs ljljwtfsf] ljgfznfO{ sd ub}{ n}hfg] – k|lt Ps 8n/ s'n ufx{:y pTkfbgdf pT;h{g
/ ;g\ @)!) ;Dddf h}ljs ljljwtfsf] ljgfzsf] b/ &=# cf]hf]g tx IfoLs/0f ug]{ kbfy{sf] vkt
pNn]Vo ?kdf sd ug]{ &=$ ;'/lIft h}ljs l;dfdf /x]sf df5fsf] df}Hbftsf] cg'kft
&=% hDdf hn;|f]tx?sf] k|of]usf] cg'kft
&=^ hnr/ / :ynr/ hLjhGt'sf] nflu ;+/lIft If]qsf] cg'kft
&=& nf]kf]Gd'v jg:klt tyf hLjhGt'x?sf] cg'kft
uGtJo &-u_ ;'/lIft vfg]kfgL / cfwf/e"t ;/;kmfO{ &=* ;'wfl/Psf] vfg]kfgLsf] k|of]u ug]{ hg;+Vofsf] cg'kft
;'ljwfsf lbuf] cj;/af6 jl~rt hg;+Vofsf] cg'kft ;g\ &=( ;'wfl/Psf] rk{L{ k|of]u ug]{ hg;+Vofsf] cg'kft
@)!% ;Dddf cfwf kfg]{ .
uGtJo &-3_ ;'s'Djf;L If]qdf j;f]jf; ug]{ sDtLdf !) &=!) zx/L If]qdf j;f]jf; ug]{ ;'s'Djf;L hg;+Vofsf] cg'kft
s/f]8 dflg;x?sf] hLjg ;g\ @)@) ;Dddf pNn]Vo?kdf
;'wf/ ug]{ .
180
nIo tyf uGtJox? k|ult dfkgsf ;"rsx?
nIo *= ljsf;sf] nflu pRr:t/Lo ;fem]bf/Lsf] ljsf;
uGtJo *-s_ v'nf lgod;+ut, eljio ;"rs, e]b/lxt cflwsfl/s ljsf; ;xof]u (ODA)
Jofkf/ Pj+ cfly{s k2ltsf] ljsf; ug]{ h;af6 ;'zf;g, *=! clt sd ljsl;t /fi6«x?df ePsf] v'b cflwsfl/s ljsf;
ljsf; tyf ul/aL Go"gLs/0f h:tf ljifox?df /fli6«o tyf hDdf ;xof]u -bft[ /fi6« jf ;d"xsf] s'n /fli6«o cfosf]
tyf cGt/f{li6«o k|ltj4tf hfx]/ ug]{ . k|ltztdf_
*=@ OECD/DAC x?sf] l4kIfLo jf If]qut ODA sf]
uGtJo *-v_ clt sd ljsl;t /fi6«x?sf] ljz]if cfwf/e"t ;fdflhs ;]jf -lzIff, k|fylds :jf:Yo pkrf/, kf]if0f,
cfjZostfx?nfO{ ;+af]wg ug]{ . ;kmf kfgL / ;/;kmfO{_ ;Fusf] cg'kft
*=# OECD/DAC x?sf] PsLs[t gul/Psf] cflwsfl/s ljsf;
uGtJo *-u_ e"kl/j]li7t tyf hnkl/j]li7t /fi6«x?sf] ;xof]usf] cg'kft
ljz]if cfjZostfx?nfO{ ;Djf]wg ug]{ . *=$ v"b /fli6«o cfDbfgLdf e"kl/j]li7t /fi6«x?df cflwsfl/s
ljsf; ;xfotfsf] cg'kft
uGtJo *-3_ /fli6«o tyf cGt/f{li6«o dfkgsf] cfwf/df *=% v'b /fli6«o cfDbfgLdf ;fgf hnkl/j]li7t /fi6«x?n] k|fKt
ljsf;f]Gd'v /fi6«x?sf] C0f ;d:ofnfO{ ljz]if k|sf/n] xn u/]sf] cflwsfl/s ljsf; ;xfotfsf] cg'kft
ug]{ . ahf/df kxF"r (Market Access)
*=^ ljsl;t /fi6«x?n] ljsf;f]Gd'v tyf clt sd ljsl;t
/fi6«x?af6 u/]sf] cfoft -xftxltof/ afx]s_ sf] cg'kft
*=& s[lifhGo pTkfbg tyf sk8fsf] cfoftdf ljsl;t /fi6«x?n]
ljsf;f]Gd'v tyf cNkljsl;t /fi6«x?df nufPsf] cf};t s/ jf
eG;f/ dx;'n
nIo *= ljsf;sf] nflu pRr:t/Lo ;fem]bf/Lsf] ljsf;
uGtJo *-3_ /fli6«o tyf cGt/f{li6«o dfkgsf] cfwf/df *=* s'n ufx{:y pTkfbgdf OECD b]zx?n] s[lif If]qdf u/]sf]
ljsf;f]Gd'v /fi6«x?sf] C0f ;d:ofnfO{ ljz]if k|sf/n] xn ;xof]usf] cg'kft
ug]{ . *=( Jofkf/ Ifdtfsf] clej[l4df ;xof]u k|bfg ul/Psf]
cflwsfl/s ljsf; ;xfotfsf] cg'kft
uGtJo *-r_ lghL If]qx?sf] ;xof]udf ljz]ifu/L ;"rgf *=!$ k|lt Ps;o hg;+Vofdf 6]lnkmf]g k|of]u ug]{x?sf] ;+Vof
tyf ;~rf/sf] If]qdf gofF k|ljlwx?sf] ;]jf pknAw *=!% k|lt Ps;o hg;+Vofdf df]afO{n kmf]g k|of]u ug]{x?sf]
u/fpg] . ;+Vof
*=!^ k|lt Ps;o hg;+Vofdf OG6/g]6 k|of]u ug]{x?sf] ;+Vof
181
$= ;x;|fAbL ljsf; ;"rs / tYof+sLo ;|f]tx?
s]Gb|Lo tYofÍ ljefucGtu{tsf ;|f]tx? -u0fgf, ;j]{If0f tyf k|sfzg_M
• /fli6«o hgu0fgf
• g]kfn hLjg:t/ ;j]{If0f
• g]kfn >dzlQm ;j]{If0f
• g]kfn ax';"rsf+s ;j]{If0f
• /fli6«o n]vf (National Accounts of Nepal)
• Small Area Estimation
cGo ;|f]tx? M
• Nepal Demographic and Health Survey, :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfno
182
;x;|fAbL ljsf; nIo cg'udgsf ;"rsx? ;Gbe{ aif{
!(()÷(! !((%÷(^ @)))÷)! @))#÷)$ @))%÷)^
(-v_= dfWolds lzIffdf 5fqf– 5fqsf] cg'kft )=$^ –– )=&) )=&* )=*^
(-u_= pRrlzIffdf 5fqf – 5fqsf] cg'kft )=## –– )=@% )=#$ ––
!)= u}/s[lif Joj;fodf dlxnfsf] /f]huf/Lsf] lx:;f !*=( –– !&=$ –– ––
!!= /fli6«o ;+;bdf dlxnf ;f+;bx?sf] cg'kft #=$ #=$ %=( %=( !&=#
!@= KffFrjif{ pd]/ d'lgsf afnaflnsfsf] d[To'b/ !$% !!* (! –– ^!
!#= lzz' d[To'b/ (& &( ^$ –– $*
!$= Ps jif{ pd]/ k'u]sf afnaflnsfdWo] bfb'/fsf] $@=$ %^=^ &)=^ &%=) *%=)
vf]k lnPsf afnaflnsfsf] cg'kft
!%= Dfft[ d[To' cg'kft %!% %#) –– –– @*!
!^= bIf :jf:YosdL{sf] pkl:yltdf hlGdPsf &=) !)=! !)=( !(=* !*=&
aRrfx?sf] cg'kft
!&= ue{lg/f]ws ;fwgx?sf] k|of]ub/ @$=! @*=% #(=# #*=# $$=@
!(= clGtd / pRr hf]lvd of}g;Dks{ x'g] a]nfsf] –– –– %@ –– ––
s08d k|of]ub/
@!= cf}nf];Fu ;Da4 k|sf]k tyf d[To'b/x?
k|sf]kb/ -k|lt nfv Hfg;+Vofdf_ –– –– ## –– ––
d[Tob/ -k|lt nfv Hfg;+Vofdf_ –– –– * –– ––
@@= 6L=jL=;DalGwt 36gf, k|sf]k / d[To' b/
k|sf]kb/ -k|lt nfv Hfg;+Vofdf_ ^!^ –– #)# @^* ––
d[Tob/ -k|lt nfv Hfg;+Vofdf_ %!=@ –– @&=^ @%=) ––
@#= k|ToIf lgu/fgL pkrf/ ljlw cGtu{t pkrf/
kfPsf tyf /f]u kQf nfu]sf 6L=jL= /f]uLx?sf]
cg'kft
/f]u kQf nfu]sf –– %=# %*=! ^^=* ––
pkrf/ kfPsf –– *$=& **=# *&=) ––
@$= jg If]qn] 9flsPsf] e"efusf] cg'kft ##=& @(=) @&=# –– @%=$
@%= ;'wfl/Psf] vfg]kfgLsf] k|of]u ug]{ hg;+Vofsf] $%=( ^#=$ &@=* *!=! *!=*
cg'kft
@^= ;'wfl/Psf] rk{L{ k|of]u ug]{ hg;+Vofsf] cg'kft !(=* @@=% #)=% #*=& ––
@&= k|ltJolQm sfa{g8fO{cS;fO{8\ UofF;sf] pT;h{g )=)% )=!! )=!$ )=!! ––
(d]l6«s 6g)
@*= cf]hf]g tx IfoLs/0f ug]{ kbfy{sf] vkt @) @% ($ –– ––
(d]l6«s 6g)
@(= v'b /fli6«o cfDbfgLdf e"kl/j]li7t /fi6«x?df !!=& (=* &=! *=) ––
cflwsfl/s ljsf; ;xfotfsf] cg'kft
#)= j:t' / ;]jf lgof{tdf C0f ;]jfsf] k|ltzt !%=@ &=& &=# (=( ––
#!=clt cfjZosLo cf}ifwLx? lbuf]?kdf kxF"r ePsf –– –– $( –– ––
hg;+Vofsf] cg'kft
*=!$ k|ltPs;o hg;+Vofdf 6]lnkmf]g k|of]u )=#@ )=$! !=!@ !=^) @=@(
ug]{x?sf] ;+Vof
*=!% k|ltPs;o hg;+Vofdf df]afO{n kmf]g k|of]u )=) )=) )=! )=@ @=(
ug]{x?sf] ;+Vof
*=!^ k|ltPs;o hg;+Vofdf OG6/g]6 k|of]u ug]{x?sf] )=)) )=)) )=@@ )=$@ ––
;+Vof
;|f]tM MDG Indicators of Nepal, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu, @))&
183
^= ;x;|fAbL ljsf; nIo cg'udgsf ;"rsx?sf] tYof+s ;DaGwdf s]Gb|Lo tYof+s ljefusf] e"ldsf
s]Gb|Lo tYofÍ ljefu /fli6«o:t/sf tYofÍx? ;Íng ug]{ Ps s]Gb|Lo lgsfo xf] . o;n] lgoldt?kdf ljleGg lsl;dsf u0fgf /
;j]{If0fx? h:t}M /fli6«o hgu0fgf, s[lif u0fgf, cf}Bf]lus u0fgf, g]kfn hLjg:t/ ;j]{If0f, g]kfn >d zlQm ;j]{If0f cflb ub}{
cfPsf] 5 . oL u0fgf / ;j]{If0fx?df ;Dej eP;Dd ;x;|fAbL ljsf; nIo cg'udgsf ;"rsx?;DaGwL k|Zgx? ;dfj]z u/L
tYofÍ ;Íng ul/b} cfPsf] 5 . o;sf] cnfjf s]Gb|Lo tYofÍ ljefuaf6 ljleGg ;|f]taf6 ;x;|fAbL ljsf; nIo;DaGwL tYofÍx?
;Íng u/L Nepal Info CD tof/ u/L aflif{s?kdf k|sfzg ub}{ cfPsf] 5 . ;fy} ;x;|fAbL ljsf; nIo;DaGwL MDG
Indicators of Nepal gfds a'sn]6df klg k|sfzg x'Fb} cfPsf] 5 .
&= pk;+xf/
o; n]vsf] p2]Zo kf7sx?nfO{ ;x;|fAbL ljsf; nIo;DaGwL ;fdfGo hfgsf/L u/fpg' /x]sf] 5 . o;df ;dfj]z ul/Psf
;x;|fAbL ljsf; nIosf uGtAo tyf ;"rsx? ;g\ @))* hgj/L !% af6 nfu" ug]{ u/L kl/dfh{g ul/Psf x'Gf . ;x;|fAbL
ljsf; nIocg'udgsf ;"rsx?sf] kl/efiff o;df pNn]v ul/Psf] 5}g . t;y{ olb o; jf/]df lj:t[t cWoog ug'{k/]df UN
af6 k|sflzt Indicator for Monitoring the Millenium Development Goals gfds k':tsdf kfpg ;lsG5 . h'g
http:\mdgs.un.org af6 lgMz'Ns Download ug{ klg ;lsG5 .
HDI dfgj ljsf; dfkg ug]{ Pp6f dxTjk"0f{ ;dli6ut (Composite) ;"rsf+s xf] . o; ;"rsf+sn] dfgj ljsf; ;"rsf+ssf
lgDg k|d'v tLg kIfx?nfO{ ;d]6]sf] 5 M
• :j:y tyf bL3{ cfo' h'g dflg;sf] cf};t cfo'af6 dfkg ul/G5 .
• 1fg (Knowledge) h'g jo:s ;fIf/tf / k|fylds, dfWolds / pRr lzIffdf /x]sf] s'n egf{ b/af6 dfkg ul/G5 .
• pko'Qm hLjg:t/ h'g k|ltAolQm s'n ufx{:y pTkfbgaf6 dfkg ul/G5 .
HDI sf] dfg Go"gtd ) / clwstd ! ;Dd x'g;Sb5 . hlt hlt HDI sf] dfg clwstd c+s ! ;Fu glhs x'ghfG5 Tolt g}
/fd|f] dflgG5 . dfgj ljsf; k|ltj]bgcg';f/ HDI nfO{ lgDg tLg ;d"xdf ljefhg u/L k|:t't ul/Psf] 5 M
Dffgj ljsf; HDI
pRr dfgj ljsf; )=*) – !=))
dWod dfgj ljsf; )=%) – )=&(
lgDg dfgj ljsf; )=)) – )=$(
184
dfgj ljsf; k|ltj]bg @))&÷)* cg';f/ g]kfnsf] ;g\ @))% sf] HDI sf] dfg )=%#$ /x]sf] 5 . h;cg';f/ s"n !&& /fi6«
x?dWo] g]kfn !$@ cf}+ :yfgdf kb{5 . pQm k|ltj]bgcg';f/ k|yd :yfgdf cfO{;Nof08 -)=(^*_ 5 eg] clGtd cyf{t !&& cf}+
:yfgdf l;o/flnof]g -)=##^_ /x]sf] 5 .
Dffgj ljsf; k|ltj]bg @))&÷)* cg';f/ g]kfnsf] GDI sf] dfg )=%@) h; cg';f/ g]kfn s"n !#( /fi6«x?dWo] !@*cf}+
:yfgdf kb{5 . pQm k|ltj]bg cg';f/ GDI df ;a}eGbf klxnf] :yfgdf cfO{;Nof08 -)=(^@_ 5 eg] clGtd cyf{t !#( cf}+
:yfgdf gfOOh]l/of -)=$%^_ /x]sf] 5 .
dfgj ljsf; k|ltj]bg @))&÷)* cg';f/ g]kfnsf] GEM sf] dfg )=#%! /x]sf] 5 h;cg';f/ g]kfn s'n (# /fi6«x?dWo]
*^ cf}+ :yfgdf /x]sf] 5 . pQm k|ltj]bg cg';f/ GEM df ;a}eGbf klxnf] :yfgdf gj]{ -)=(!)_ 5 eg] clGtd :yfg cyf{t (#
cf}+ :yfgdf odg /x]sf] 5 .
HPI cyf{t dfgj ul/aL;DaGwL ;"rsf+s HPI-1 / HPI-2 u/L b'O{ lsl;dsf 5g\ . HPI-1 n] ljsf;zLn b]zx?sf] ul/aL dfkg
ub{5 eg] HPI-2 n] pRr cfo ePsf cfly{s ;xof]u tyf ljsf; ;+u7gsf d'n'sx?sf] (OECD Countries) sf] ul/aL dfkg
ub{5 .
• :j:y / bL3{hLjg h'g hGdFbf $) jif{sf] pd]/eGbf a9L gafFRg] ;DefAotf (Probability at birth of not surviving to
age 40) af6 dfkg ul/G5 .
• 1fg (Knowledge) h'g jo:s ;fIf/tfb/af6 dfkg ul/G5 .
• pko'Qm hLjg:t/ h'g ;'wfl/Psf] vfg]kfgL k|of]u gug]{ dflg;x?sf] cg'kft / pd]/cg';f/ cNkjhg ePsf aRrfx?sf]
cg'kftaf6 dfkg ul/G5 .
185
HPI-2 df ;d]l6Psf cfwf/e"t kIf / ltgsf dfkgsf ;"rsx? lgDgfg';f/ 5g\ M
• :j:y / bL3{hLjg h'g hGdFbf ^) aif{sf] pd]/eGbf a9L gafFRg] ;DefAotf (Probability at birth of not surviving to
age 60) af6 dfkg ul/G5 .
• 1fg (Knowledge) h'g Percentage of adults lacking functional literacy af6 dfkg ul/G5
• pko'Qm hLjg:t/ h'g ul/aLsf] /]vfd'gL /x]sf dflg;x?sf] k|ltztaf6 dfkg ul/G5 .
• ;fdflhs?kdf ;dfj]zL gePsf (Social Exclusion) h'g bL3{sfnLg j]/f]huf/Lsf] b/af6 dfkg ul/G5 .
Dffgj ljsf; k|ltj]bg @))&÷)* cg';f/ g]kfnsf] HPI-1 sf] dfg #*=! k|ltzt /x]sf] 5 . h;cg';f/ g]kfn !)* /fi6x?«dWo]
*$ cf}+ :yfgdf /x]sf] 5 eg] ;a}eGbf klxnf] :yfgdf afaf{8f]; -#=) k|ltzt_ / clGtd cyf{t !)* cf}+ :yfgdf rf8 -%^=(
k|ltzt_ /x]sf] 5 .
;Gbe{ ;fdu|Lx?M
• Indicator for Monitoring the Millenium Development Goals, UN
• ;x;|fAbL ljsf; nIf – k|ult k|ltj]bg g]kfn .
• ;x;|fAbL ljsf; nIf cg'udg lgb]{lzsf, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
• MDG Indicators of Nepal, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
• Nepal Info 2008, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
186
@#M g]kfnsf s]xL dxTjk"0f{ ;j]{If0fx?
∗
/lj k|;fb sfo:y
e"ldsf
s'g} klg sfo{ ;+rfngsf] nflu tYofÍ Ps ckl/xfo{ cfjZostf xf] . o;af6 ljsf; of]hgfsf] ;xL th'{df, sfof{Gjog, cg'udg
tyf k|ult d"NofÍg ug]{ cfwf/ x'g'sf ;fy} Joj:YfksLo, k|zf;sLo Pj+ cGo ;DjlGwt sfo{x? s'zntfk"j{s ;DkGg ug{ 7"nf]
of]ubfg k'Ub5 . o;}n] g} e/kbf]{ tyf ljZj;gLo tYofÍsf] cfk"lt{ k|of]ustf{x?sf] cfjZostfcg'?k ;dod} lgoldt?kdf
eO/xg'kg]{ x'G5 . tYofÍ cfk"lt{sf ;Gbe{df ljrf/ ubf{ o;df tLg ;|f]tx? /x]sf 5g\M -s_ u0fgf, -v_ ;j]{If0f / -u_ k|zf;lgs
clen]v . oL ;|f]tx?dWo] k|Zff;lgs clen]vaf6 k|fKt x'g] tYofÍsf s]xL lglZrt ;Ldfx? x'G5g\ eg] csf]{tkm{ u0fgf ;+rfngdf
lgs} 7"nf] kl/df0fdf dfgjLo tyf cfly{s ;fwgsf] pkof]usf] ;fy} ;do a9L nfUg] x'G5 . ;j]{If0f eg]sf] s'g} lglZrt ljifodf
cWoog ug{ tYofÍLo ljlwsf] k|of]uaf6 tYofÍ ;+sng ug]{ k|ls|of xf] . csf]{ zAbdf 5gf}6ljlwsf] k|of]u u/L jf gu/L s'g} PsfO
jf ;d"xsf nIf0fx?af/] tYofÍ ;+sng u/L ug]{ cg';Gwfg sfo{ g} ;j]{If0f xf] -jf:tf]nf, t'Í @)^!_ .
g]kfndf tYofÍ ;+sngsf] Oltxf; hgu0fgfaf6 z'? ePsf] kfOPtfklg ;j]{If0f o;eGbfkl5 dfq ;+rfng ePsf] b]lvG5 .
;j]{If0fsf] Oltxf;nfO{ b[li6ut ubf{ lj=;+= @))) ;fndf tTsfnLg k"j{ ! g+ sf] l;Gw'kfNrf]s -xfnsf] sfe|]knf~rf]s ;d]t_ df
Ps cf}Bf]lus ;j]{If0f ;+rfng ul/Psf] lyof] . ;/bf/ >L eLd axfb'/ kf08]n] To;avtsf] g]kfn gfds cfk\mgf] k':tsdf pNn]v
u/] cg';f/ Tof] g} g]kfnsf] klxnf] :ofDkn ;j]{If0f lyof] -jf:tf]nf_ . pQm ;j]{If0fsf] nflu O08li6«on ;j]{ / sf]–ck/]l6e
;f];fO6L gfds c8\8fx? ldn]/ j[xt k|ZgfjnL tof/ ul/Psf] lyof] / pQm k|ZgfjnL g]kfn sk8f w/]n' Ond af]8{af6 :jLs[t
ul/Psf] lyof] . o;/L g]kfndf ;j]{If0f ;+rfng u/L tYofÍ ;+sng sfo{sf] yfngL s]jn lj=;= @))) ;fndf cf}Bf]lus
Jofkfl/s ;dfrf/ c•fsf] :yfkgfkZrft dfq ePsf] b]lvG5 . o:t} g]kfndf tYofÍzf:qsf] 5gf}6ljlwdf cfwfl/t eO{ klxnf]
k6s ;+rfng ePsf] 7"nf] ;j]{If0fsf] ?kdf /fli6«o s[lif u0fgf, @)!* nfO{ lng ;lsG5 -jf:tf]nf, t'Í @)^!_ _ .
g]kfndf ljBdfg tYofÍ k|0ffnLcg';f/ ;DjlGwt lgsfox?n] ;do ;dodf ljleGg k|sf/sf ;j]{If0fx? ;+rfng ub}{ cfO/x]sf
5g\ . o:t} u}/;/sf/L ;+:yfx?, cGt/f{li6«o ;+3;+:yfx? tyf lghL If]qn] klg ljleGg p2]Zosf nflu ;j]{If0f ;+rfng ub}{
cfO/x]sf 5g\ . /fli6«o:t/df ;"rsx? k|fKt x'g]u/L tYofÍ ;+sngsf] lhDd]jf/L;lxt :yflkt s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] ljleGg
ljifodf lgoldt Pj+ k6s] ;j]{If0fx? ;+rfng ub}{ cfO/x]sf] 5 . g]kfndf tYofÍ P]g, @)!% af6 kl/nlIft s]Gb|Ls[t tYofÍ
k|0ffnL ePtfklg xfn Jojxfl/s?kdf b]zleq ljs]lGb|t k|0ffnLcg'?k tYofÍsf sfo{x? ;+rfng x'b} cfO/x]sf] 5 . tL
;j]{If0fx?dWo] s]xL dxTjk"0f{ /fli6«o:t/sf ;j]{If0fx?sf] ;fdfGo emns oxfF k|:t't ul/Psf] 5 .
g]kfn hLjg:t/ ;j]{If0f k|yd / bf];|f] b'a}df b'O{ r/0f juL{s[t -Two-stage Stratified_ 5gf}6ljlw ckgfOPsf] lyof] . k|fylds
5gf}6 PsfO cyf{t u0fgf If]q (Primary Sampling Unit, PSU) df k/]sf If]qdf j;f]jf; u/]sf 3/kfl/jf/sf] ;"rLs/0f sfo{
;DkGg u/L pQm ;"rLaf6 bf];|f] r/0fdf Jojl:yt gd"gf 5gf}6 (Systematic Sampling) ljlwsf] cfwf/df !@ j6f 3/kl/jf/df
lgwf{l/t 9fFrfsf] k|ZgfjnLaf6 tYofÍ ;+sng ul/Psf] lyof] . pkef]u, /f]huf/L, cfo h:tf tYofÍdf x'g] df};dL k|efjnfO{ Go"g
ug]{ p2]Zon] jif}{e/L If]qLo sfo{ ;+rfng ul/Psf] lyof] . g]kfn hLjg:t/ ;j]{If0f bf];|f]df Kofng ;j]{If0f ug{ klxnf] hLjg:t/
;j]{If0f -@)%@–%#_ df 5flgPsf u0fgf If]qx? dWo]af6 (% j6f u0fgf If]qx?sf (^@ j6f 3/kl/jf/x?af6 k'gM cGtjf{tf{ u/L
tYofÍ ;+sng ul/Psf] lyof] .
∗
lgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu . -xfn ko{6g tyf gful/s p•og d+qfnodf sfo{/t_
187
tflnsf != g]kfn hLjg:t/ ;j]{If0fdf u0fgf ul/Psf 3/kl/jf/ tyf k|fylds 5gf}6 OsfO
ljj/0f NLSS I NLSS II
u0fgf ul/Psf] If]q (PSU) ;+Vof
s'n @&$ $@!
zx/L If]q %( (&
u|fdL0f If]q @!% @@(
Kofgn – (%
u0fgf ul/Psf 3/kl/jf/ ;+Vof
s'n #,#&# %,)&@
zx/L If]q &!^ !,!^$
u|fdL0f If]q @,^%& @,&$*
Kofgn – !,!^) -!(* gofF ;d]t_
;|f]tM Central Bureau of Statistics (2004). Nepal Living Standard Survey 2003/04 Statistical Report Vol.I
Kathmandu, Nepal.
g]kfnsf] ;Gbe{df ;dli6ut tYofÍ of]hgfn] >dzlQmsf] ;j]{If0f k|To]s kfFr kfFr jif{sf] cGt/fndf ;+rfng ug{'kg]{ pNn]v
ul/Pklg cfly{s ;|f]t / ;fwgsf] kl/rfngsf] sl7gfO tyf b]zsf] /fhg}lts kl/l:yltsf sf/0f pQm of]hgfcg';f/ x'g;s]sf]
lyPg . g]kfn >dzlQm ;j]{If0f klxnf]kl5 bf];|f]sf] If]qLo sfo{ cf7 jif{sf] cGt/fnkl5 dfq cfly{s jif{ @)^$÷^% ;+rfng
ePsf] xf] . g]kfn >dzlQm ;j]{If0f bf];|f]n] >dzlQmsf ljleGg ;"rsx?nfO{ ljutsf ;j]{If0f;+u t'ngfof]Uo agfPsf] 5 . o;
;j]{If0fdf klxnf]df h:t} b]ze/Laf6 hDdf *)) j6f u0fgf If]q cyf{t j8f÷j8f v08÷j8f ;d"xx? rog ul/Psf]df tLdWo]]
$)) j6f zx/L If]qdf kb{5g\ . o;/L oL u0fgf If]qx? cyf{t k|f/lDes 5gf}6 PsfO -Primary Sampling Unit_ x?sf] rog
tYofÍLo 5gf}6ljlwcg';f/ ul/Psf] xf] . oL 5flgPsf If]qx?sf] ;Ldfgf :ki6 x'g]u/L gS;fÍg u/L klxnf] r/0fdf ;f] ;Ldfgfleq
cS;/ a;f]af; u/]sf ;Dk"0f{ kl/jf/x?sf] ;"rLs/0f ul/Psf] 5 . o;/L tof/ u/]sf] ;"rLaf6 tYofÍLo 5gf}6ljlw cg';f/ g}
k|To]s k|f/lDes 5gf}6 PsfOaf6 @) kl/jf/x? rog u/L o; ;j{]If0fsf] nflu tof/ ul/Psf] k|ZgfjnL e/]/ tYofÍ ;+sng
ul/Psf] xf] . ctM k|To]s k|f/lDes 5gf}6 PsfOaf6 @) kl/jf/sf] lx;fjn] b]ze/Ldf hDdf !^,))) kl/jf/af6 k|ZgfjnL eg{
5gf}6 u/]sf]] 5 . o; ;j]{If0fsf] nflu Ps jif{nfO{ hDdf tLg df};ddf ljefhg ul/Psf] 5 / Ps df};ddf s/Lj !## j6f zx/L
tyf olts} ;+Vofdf u|fdL0f If]qsf j8f÷j8fv08x?df u0fgf ul/Psf] 5 . oL u0fgf If]q -k|f/lDes 5gf}6 PsfO_ ;a} ef}uf]lns
PsfO cyf{t lxdfn, kxf8 tyf t/fO{df 5l/g] u/L 5gf}6ljlwsf] k|of]u u/L rog ul/Psf] 5 . o; ;j]{If0fsf] If]qLo sfo{
;+rfngsf] nflu Ps ;'kl/j]Ifs tyf tLg hgf u0fs;lxtsf] u0fgf 6f]nLsf] Joj:yf ul/Psf] 5 / o:tf] 6f]nL hDdf aL;j6f
/x]sf 5g\ .
188
#= kfl/jfl/s ah]6 ;j]{If0f (Household Budget Survey)
ljleGg cfly{s ;"rsx?dWo] b]zsf] ;dli6ut l:ylt emNsfpg] ;"rsf+sx? k|fKt ug{ cfjZos tYofÍ ;+sngsf] nflu g]kfndf
nueu !) jif{sf] cGt/fndf kfl/jfl/s ah]6 ;j]{If0f ;+rfng x'Fb} cfPsf] 5 . o; ;j]{If0f g]kfndf klxnf] k6s lj=;+=
@)#)÷#@ af6 z'?ePsf] b]lvG5 / xfn;Dd o:tf hDdf rf/j6f ;j]{If0fx? ;+rfng eO;s]sf 5g\ . klxnf] kfl/jfl/s ah]6
;j]{If0fn] b]ze/Ldf hDdf !* j6f ahf/ s]Gb|nfO{ dfq ;d]6]sf] lyof] . tL s]Gb|af6 ;+slnt tYofÍaf6 dfq pkef]Qmf d'b|f:kmLlt
(Consumers Inflation) dfkg ug]{ ;"rsfÍx? tof/ ul/Psf] lyof] . o:t} lj=;+= @)$!÷$@ df ;+rflnt bf];|f] kfl/jfl/s ah]6
;j]{If0fn] #% ahf/ s]Gb|nfO{ ;d]6]sf] lyof] eg] lj=;+= @)%@÷%# df ul/Psf] t];|f] ;j]{If0fdf s]jn @! j6f zx/L If]qx?df dfq
s]lGb|t eO{ tYofÍ ;+sng ul/Psf] lyof] .
!) jif{sf] cGt/fndf ul/g] kfl/jfl/s ah]6 ;j]{If0fsf] s|ddf lj=;+= @)^@÷^# df g]kfn /fi6 a}+sn] rf}yf] ;j]{If0f ;+rfng u/L
k|of]ustf{ ;dIf glthf k|:t't u/]sf] 5 . pQm ;j]{If0fdf b]ze/Lsf u|fdL0f / zx/L u/L hDdf $* j6f s]Gb|af6 tYofÍ ;+sng
ul/Psf] lyof] . df};dL k|efjnfO{ Go"gLs/0f ug{ o; ;j]{If0fsf] If]qLo sfo{ jif{e/L -k|To]s qodf;df_ ;+rfng ul/Psf] lyof] .
o; ;j]{If0fsf] d'Vo p2]Zo pkef]Qmf d"No ;"rsfÍnfO{ kl/dfh{g u/L a9L oyfy{k/s t'Nofpg] /x]sf] 5 . o; ;j]{If0fdf
3/kl/jf/sf ljz]iftfx?, 3/df pknAw ;'ljwfx?, /f]huf/sf] cj:yf, cfo ;|f]t, kfl/jfl/s vr{, ljk|]if0f cflb ljifodf tYofÍ
;+sng ul/Psf] lyof] . o; ;j]{If0fdf cGt/f{li6«o k|rngcg'?k pkef]u vr{nfO{ COICOP – Classification of Individual
Consumption according to Purpose df cfwfl/t juL{s/0f ul/Psf] 5 .
tflnsf @= kfl/jfl/s ah]6 ;j]{If0fdf u0fgf ul/Psf 3/kl/jf/ tyf s]Gb| ;+Vof
ljj/0f klxnf] bf];|f] t];|f] rf}yf]
@)#)÷#@ @)$!÷$@ @)%@÷%# @)^@÷^#
;j]{If0f ;+rfng If]q u|fdL0f, zx/ u|fdL0f, zx/ zx/ u|fdL0f, zx/
5gf}6 ul/Psf] ahf/ s]Gb| ;+Vof !* #% @! $*
cGtjf{tf{ ul/Psf] 3/kl/jf/ ;+Vof ^,^@% %,#@# @,%)) %,)(%
;|f]tM Nepal Rastra Bank (2064/65). Household Budget Survey 2062/63, Kathmandu, Nepal.
o; ;j]{If0fdf 5gf}6df k/]sf 3/kl/jf/;+u lgwf{l/t k|ZgjnLsf] cfwf/df cGtjf{tf{ u/L tYofÍ ;+sng ug'{sf] ;fy} nlIft ;d"x
aLr ljifoj:t'df 5nkmn u/fO{ (Focus Group Discussion) ljj/0f ;+sng ug'{sf ;fy} 5flgPsf ufpF j:tLdf a;f]jf; ug]{
hfgLkmsf/ JolQmx?;+u klg cGtjf{tf{ lnO{ tYofÍ ;+sng ul/Psf] lyof] . o;/L o; ;j]{If0fdf u'0ffTds tYofÍ ;+sng ljlwsf]
klg k|of]u ul/Psf] lyof] . o; ;j]{If0fdf tYofÍLo ljlwcg';f/ b]ze/af6 hDdf !$$ j6f ufpF j:tL (PSU) 5fgL k|To]sdf
a;f]jf; ug]{ 3/kl/jf/sf] ;"rLs/0f ul/Psf] lyof] . pQm ;"rLaf6 cGtjf{tfsf] nflu !@) 3/kl/jf/ 5gf}6 ul/Psf] lyof] . o;/L
o; ;j]{If0fdf k|To]s 5flgPsf ufpFj:tLaf6 !@) sf b/n] b]ze/df hDdf !&,@&) 3/kl/jf/ 5gf}6 ul/Psf] lyof] . Psrf]6L
5gf}6df k/]sf 3/kl/jf/;+u k|To]s r/0fsf] ;j]{If0fsf] k|ZgfjnLaf6 tYofÍ ;+sng ul/Psf] lyof] .
189
%= u0fgfaLrsf] kfl/jfl/s ;"rgf cg'udg Pj+ d"NofÍg k4lt -Between Census Household Information,
Monitoring and Evaluation System – BCHIMES _
g]kfn ax' ;"rsfÍ ;j]{If0f (NMIS) sf] kl/dflh{t :j?kdf s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] o; ;j]{If0f ;+rfng u/]sf] xf] . of] ;j]{If0f
;g\ @))) df ;+rfng ul/Psf] xf] . o; ;j]{If0f ;+rfngfy{ o"lg;]km -UNICEF_ n] cfly{s tyf k|fljlws ;xof]u pknAw
u/fPsf] lyof] . o; ;j]{If0fn] ;d]6]sf laifox? ljz]iftM kfl/jf/sf] hg;fFlVos ljj/0f, kl/jf/n] pkef]u u/]sf ;'ljwfx?, z}lIfs
l:ylt, ue{jtL cj:yfsf] x]/rfx, kl/jf/ lgof]hg, dft[lzz' :ofxf/, ;'Ts]/L u/fpg] k|rng, Pr=cfO= le=÷P8\;, k"gh{nLo
pkrf/, vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{, emf8fkvfnf, le6fldg P sf] k|of]u, vf]k, cflb x'g\ .
o; ;j]{If0f k|of]hgsf] nflu b]znfO{ hDdf !# j6f ef}uf]lns k|b]zdf ljefhg ul/Psf] lyof] . h:tf]M k"jL{ t/fO{, k"jL{ kxf8 cflb
. k|To]s k|b]zaf6 zx/L / u|fdL0f u/L hDdf *)) j6f 3/kl/jf/ 5gf}6 u/L lgwf{l/t k|ZgfjnLsf] cfwf/df cGtjf{tf{ u/L tYofÍ
;+sng ul/Psf] lyof] . o; ;j]{If0fdf Two Stage Cluster Sampling Design sf] pkof]u ul/Psf] lyof] . o;sf] nflu /fli6«o
hgu0fgf, @)$* af6 k|fKt 3/kl/jf/ ;+VofnfO{ :ofDkn k|m]dsf] ?kdf k|of]u ul/Psf] lyof] .
tflnsf #= u0fgfaLrsf] kfl/jfl/s ;"rgf cg'udg Pj+ d"NofÍg k4lt ;j]{If0fdf 5gf}6 ePsf 3/kl/jf/ tyf If]q ;+Vof
gd"gf 5gf}6 3/kl/jf/ ;+Vof
hDdf !),$))
zx/L If]q !,#$*
u|fdL0f If]q *,($&
hDdf PSU (Cluster) @)*
k|lt Cluster 5flgg] 3/kl/jf/ ;+Vof %)
;|f]tM Central Bureau of Statistics (2001). Report on the Situation of Women, Children and Household BCHIMES
March-May 2000, in collaboration with UNICEF Nepal.
o:t} hg;fFlVos Pj+ :jf:Yo;DjGwL ;"rsx? ;+sng ug]{ p2]Zon] :jf:Yo dGqfnocGtu{t g]kfn kl/jf/ lgof]hg tyf dft[
lzz' sNof0f of]hgfdfkm{t ljZj k|hgg\ ;j]{If0f sfo{s|dsf] ;xof]udf ;g\ !(&^ df g]kfn k|hgg\ ;j]{If0f (Nepal Fertility
Survey) ;+rfng ul/Psf] lyof] . pQm ;j]{If0fdf tLg txsf] 5gf}6ljlw (Three Stage Sampling Design) sf] k|of]u ePsf]
lyof] . o;cg';f/ ;j]{If0fdf 5flgPsf 3/kl/jf/af6 !%–$( jif{ pd]/ k'u]sf %,))) ljjflxt dlxnfx?;+u cGtjf{tf{ u/L tYofÍ
;+sng ul/Psf] lyof] . o:t} ;g\ !(*! df :jf:Yo dGqfnocGtu{t g]kfn kl/jf/ lgof]hg tyf dft[ lzz' of]hgfaf6 g]kfn
kl/jf/ lgof]hg ;fwg ;j]{If0f (Nepal Contraceptive Prevalence Survey) ;+rfng ul/Psf] lyof] . of] ;j]{If0f rf/ txsf]
5gf}6 ljlw (Four Stage Sampling) df cfwfl/t lyof] / o;cg';f/ b]ze/af6 hDdf ^,**@ -!,$&^ zx/L / $,$)^ u|fdL0f_
!%–$& jif{ pd]/ ;d"xsf ljjflxt dlxnfx?;+u cGtjf{tf{ lnO{ tYofÍ ;+sng u/]sf] lyof] .
190
g]kfndf k|hgg\ l:yltaf/] tYofÍ ;+sng ug]{ s|ddf :jf:Yo dGqfnon] ;g\ !(*^ df g]kfn k|hgg\ tyf kl/jf/ lgof]hg ;j]{If0f
;+rfng u/]sf] lyof] . o; ;j]{If0fn] !%–$( jif{ pd]/ ;d"xsf ljjflxt dlxnfx?;+u cGtjf{tf{ u/L k|hgg\, lzz' tyf afn d[To'
/ kl/jf/ lgof]hgaf/] tYofÍ ;+sng u/]sf] lyof] . ;g\ !((! df ;+rflnt g]kfn k|hgg\, kl/jf/ lgof]hg tyf :jf:Yo ;j]{If0fdf
k|hgg\, lzz' tyf afn d[To', kl/jf/ lgof]hg, dft[ tyf afn :jf:Yo tyf 3/kl/jf/df pknJw ;'ljwfx? cflbaf/] tYofÍ
;+sng ul/Psf] lyof] . o; ;j]{If0fdf !%–$( jif{ pd]/sf @$,&$% ljjflxt dlxnfx?;+u cGtjf{tf{ ul/Psf] lyof] . k|To]s kfFr
jif{sf] cGt/fndf ug]{ ;j]{If0fsf] s|ddf ;g\ !((^ df g]kfn kl/jf/ :jf:Yo ;j]{If0fsf] ;+rfng eof] . o; ;j]{If0fdf !%–$( jif{
pd]/ ;d"xsf *,)*@ hgf ljjflxt dlxnf;+u cGtjf{tf{ lnO{ ;g\ !((! df ;+rflnt ;j]{If0fdf h:t} 5gf}6 Pj+ ;+sng ljlw
pkof]u u/L tYofÍ ;+sng ul/Psf] lyof] . o; ;j]{If0f ;+rfngsf] kfFr jif{ kZrft ;g\ @))! df csf]{ g]kfn hg;fFlVos
;j]{If0f ;+rfng eof] . o;df klg *,^)@ hgf ljjflxt !%–$( jif{ pd]/ ;d"xsf dlxnfx?af6 ljj/0f ;+sng ul/Psf] lyof] .
o; ;j]{If0fdf klxnf] k6s ljjflxt k'?ifx?;+u klg k|hgg\af/] cGtjf{tf{ u/L tYofÍ ;+sng ul/Psf] lyof] .
g]kfndf hg;fFlVos tyf :jf:Yo ;j]{If0f ug]{ s|ddf ;jeGbf kl5Nnf] ;j]{If0f ;g\ @))^ df ;+rfng ePsf] xf] . o; ;j]If0fdf
ljutsf ;j]{If0fx?;+u t'ngfof]Uo ljj/0f ;+sng ul/Psf] lyof] . o; ;j]{If0fdf d'Votof k|hgg l:ylt, dft[ :jf:Yo, dft[ d[To',
Pr=cfO{=le=÷P8;\, dlxnf ;zQmLs/0f, lzz' tyf afn d[To', afnaflnsfsf] kf]if0f l:ylt, vf]k, kl/jf/ lgof]hgsf ;fwgsf]
k|of]u cflbaf/] ;"rgfx? ;+sng ul/Psf] lyof] . b]ze/Laf6 tYofÍLo 5gf}6ljlwaf6 5flgPsf s'n (,)#^ 3/kl/jf/af6 !%–$(
jif{ pd]/sf hDdf !),(&# dlxnfx?;+u cGtjf{tf{af6 dfly pNn]v ePsf ljleGg ;"rgfx? ;+sng ul/Psf] lyof] . o:t} s'n
$,%#) 3/kl/jf/sf $,%*@ k'?if;+u ;"rgfx? ;+sng ul/Psf] lyof] .
pk;+xf/
g]kfndf /fli6«o:t/sf lgoldt Pj+ k6s] ;j]{If0fx? ;+rfng x'Fb} cfO/x]sf] 5tfklg ljsf; k|ls|ofsf] tLa|tfsf] ;fy} a9\bf]
tYofÍsf] dfusf] k"lt{sf] ;Gbe{df ljrf/ ubf{ b]zdf kof{Kt ;j]{If0fx? ;+rfng ePsf] dx;'; ug{ cem} w]/} k|of;x? x'g cfjZos
b]lvG5 . x'gt b]zdf dfly plNnlvt lgoldt Pj+ k6s] ;j]{If0fx?sf cltl/Qm ljsf; cfof]hgfsf] cfjZostfcg'?k klg ;j]{If0f
;+rfng x'g] u/]sf] 5 . o:t} /fli6«o:t/sf cltl/Qm :yfgLo tyf If]qLo:t/df klg tYofÍ ;+sngsf] nflu ;j]{If0fx? ;+rfng x'g]
u/]sf] 5 . t/ b]zdf ;j]{If0fsf] :t/Lotf sfod ug{, ;|f]t ;fwgsf] clwstd pkof]usf] nflu tyf tYofÍ ;+sngdf bf]xf]/f]kgf
x6fpg cg'udg Pj+ ;dGjo ug]{ Ps ;zQm lgsfosf] cfjZostf kb{5 . o; cfjZostf kl/k"lt{sf] nflu tYofÍ P]g, @)!%
af6 :yflkt s]Gb|Lo tYof«Í ljefusf] e"ldsfnfO{ cem ;zQm t'Nofpg' clt cfjZos 5 . o;sf] ;fy} ;dli6ut tYofÍ of]hgf
sfof{Gjog u/L :t/Lo tYofÍ cfk"lt{ ug]{tkm{ clw a9\g' jt{dfgsf] ckl/xfo{ cfjZostf xf] .
;Gbe{ ;"rL
!= jf:tf]nf, t'Í -@)^!_ ;j]{If0f ;~rfngsf lgodx?, hg;+Vof / k|hgg :jf:Yo PsLs[t kl/of]hgf nfu" ePsf lhNnfx?sf]
nflu tYofÍ ljifos k|lzIfs k|lzIf0f lgb]{lzsf, >L % sf] ;/sf/ /fli6«o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu,
yfkfynL, sf7df08f} .
@= Central Bureau of Statistics (2004). Nepal Living Standard Survey 2003/04 Statistical Report Vol. I
Kathmandu, Nepal.
#= Central Bureau of Statistics (2001). Report on the Situation of Women, Children and Household BCHIMES
March-May 2000, in collaboration with UNICEF Nepal.
$= >]i7, g]ljg nfn -@)^!_ g]kfndf hg;+Vof tyf k|hgg :jf:Yo ;DjGwdf ul/Psf /fli6«o:t/sf ;j]{If0fx?, hg;+Vof /
k|hgg :jf:Yo PsLs[t kl/of]hgf nfu" ePsf lhNnfx?sf] nflu tYofÍ ljifos k|lzIfs k|lzIf0f lgb]{lzsf, >L % sf]
;/sf/ /fli6«o of]hgf cfof]usf] ;lrjfno, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu, yfkfynL, sf7df08f} .
%= Central Bureau of Statistics (1998/99). Report on the Nepal Labour Force Survey, National Planning
Commission Secretariat, His Majesty's Government, Nepal.
^= Nepal Rastra Bank (2064/65). Household Budget Survey 2062/63, Kathmandu, Nepal.
191
@$M /fli6«o n]vf k|0ffnL M Ps kl/ro
(System of National Accounts : An Introduction)
pQdgf/fo0f dNn ∗
!= ljifo k|j]z
cy{tGq s'g lbzflt/ pGd'v 5 eGg] cg'udg tyf d"Nofsg ug{ ;dli6ut cfly{s ;"rs kl/;"rsx¿ cfjZos x'G5g\
h'g /fli6«o n]vf k|0ffnLaf6 pknAw x'G5g\ . /fli6«o n]vf k|0ffnL jf:tjdf cfly{s tYofÍx¿ / ;"rs kl/;"rsx¿sf] Ps
Jojl:yt vfsf xf] h;af6 ;a} k|sf/sf cfly{s k|lti7fgx¿ Jff sf/f]jf/stf{x¿sf ;a} k|sf/sf ls|ofsnfkx¿ / sf/f]jf/x¿
cf+sng u/L s'g} lglZrt cjlwdf cy{tGqleqsf] pTkfbg, d"No clej[l4, cfo, clGtd pkef]u, art, nufgL k"FhL lgdf{0f tyf
cy{tGqs} jf;nft;DaGwL cg'dfgx¿ tof/ x'G5g\ . o;/L /fli6«o n]vf k|0ffnLaf6 k|fKt x'g] dfly plNnlvt ;a} vfnsf tYofÍ
/ cg'dfgx¿ /fli6«o n]vf tYofÍ x'g\ .
Pp6f :t/Lo /fli6«o n]vf k|0ffnL (System of National Accounts) sf] ljsf; / ljZje/L o;sf] k|of]usf] nflu
tTsfnLg lnu ckm g]zG;n] / tTkZrft\ ul7t ;+o'Qm /fi6«;+3n] k|of; ub}{ cfPsf] 5 . 1953 SNA, 1968 SNA xF'b} xfn k|foM
h;f] d'n'sn] 1993 SNA sf] cfwf/df /fli6«o n]vf tYofÍsf] tof/L tyf k|sfzg ub}{ cfPsf 5g\ . oxL s|ddf 1993 SNA df
klg ;'wf/ u/L 2008 SNA sf] tof/L ;d]t eO;s]sf] 5 .
cy{tGqleq pTkfbg x'g] To:tf j:t' jf ;]jfx¿sf] k"0f{ u0fgfsf] nflu s;n], s;/L, s] p2]Zon] pTkfbg jf pkef]u
u5{g\ eGg] :ki6 x'g' h?/L x'G5 . o;df "s;n]" eGg] OsfO kl/jf/, Joj;flos k|lti7fg/sDkgL, ;/sf/, kl/jf/ jf gfkmf /lxt
k|lti7fgx¿ x'g;S5g\ h;nfO{ o; k|0ffnLdf ;+:yfut OsfO jf ltgsf ;d"xnfO{ ;+:yfut If]q (Institutional Units and
Sectors) elgG5g\ h'g lgDgfg';f/ 5g\ .
@=! u}/ljQLo skf]{/]zg (Non-Financial Corporation) M d'Votof jhf/sf] nflu u}/ljQLo ls|ofsnfkx¿ u/L j:t' jf
;]jfx¿sf] pTkfbg -h:t}M sRrf kbfy{ k|zf]wg u/L j:t' pTkfbg ug]{ OsfOx¿, oftfoft / Jofkfl/s k|lti7fgx¿, lgdf{0fsf]
sfd ug]{ k|lti7fgx¿ cflb_ ug]{ OsfOx¿nfO{ u}/ljQLo skf]{/]zg (Non Financial Corporation) elgG5 .
∗
dxflgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
@=@= ljQLo skf]{/]zg (Financial Corportion) M d'VotofM ljQLo Joj:yfkg tyf dWo:ytfsf sf/f]jf/df ;+nUg x'g]
k|lti7fgx¿ -h:tf]M jfl0fHo j}+s jf To:t} ljQLo sf/f]jf/ ug]{ k|lti7fgx¿, jLdf sDkgLx¿ ;+rosf]if jf To:t} cGo sf]ifsf]
Joj:yf ug]{ OsfOx¿ cflb_ nfO{ ljQLo skf]{/zg (Financial Corporation) elgG5 .
@=#= ;/sf/ (Government) M cy{tGqnfO{ lgodg ug]{, cfo / wgsf] ljt/0f k'glj{t/0fsf] p2]Zon] sfd ug]{ / ;fj{hlgs
;'/Iff h:tf ;fd"lxs pkef]usf ;fy} j}olQms pkef]usf sfddf ;d]t ;3fpg] /fhgLlts lhDd]jf/L;lxtsf] s]Gb|Lo jf :yfgLo
;/sf/nfO{ klg /fli6«o n]vf k|0ffnLdf Ps ;+:yfut OsfO / If]qsf] ¿kdf lnOPsf] 5 .
@=$= 3/kl/jf/ (Households) M cy{tGqleqsf JolQm jf JolQmx¿sf] ;d"xnfO{ klg ;+:yfut If]q jf OsfOsf] ¿kdf lnOG5 .
3/kl/jf/n] cy{tGqleq >dsf] cfk"lt{, kfl/jfl/s jf JolQmsf] txdf x'g] j:t' jf ;]jfsf] pTkfbg tyf clGtd pkef]u (Final
Consumption) sf] sfd ub{5 . 3/kl/jf/sf] ef}lts kl/efiff c? ;fdflhs cfly{s ;j]{If0fsf] p2]]Zosf] nflu lgwf{l/t
kl/efiff;+u d]n vfG5 . h:t}M 3/kl/jf/ eGgfn] æPp6} 5fgfd'gL Pp6} cfly{s Joj:yfkgdf, Pp6} efG5fdf vfg] / cS;/
j;f]jf; ug]{ gftf kg]{ jf gkg]{ JolQmx¿sf] ;d"xÆ a'lemG5 .
@=%= 3/kl/jf/nfO{ ;]jf k'¥ofpg] gfkmf/lxt ;+:yfx¿ (Non-Profit Institution Serving Households)M gfkmf glnO{
ljz'4¿kdf 3/kl/jf/nfO{ ;]jf k''¥ofpg] p2]Zon] u}/ahf/Lo ;]jfx¿ pTkfbg / cfk"lt{ ug]{ OsfOx¿nfO{ …3/kl/jf/nfO{ ;]jf
k''¥ofpg] gfkmf/lxt ;+:yfÚ sf] ¿kdf juL{s/0f ul/Psf] 5 . o:tf ;+:yfx¿ d"ntM :jo+ ;]jf (Voluntary Services) sf] cfwf/df
;~rflnt x'G5g\ . jf:tjdf o:tf ;+:yfn] j:t' jf ;]jf d"No lnP/ pknJw u/fP klg k|rlnt jhf/ d"NoeGbf sd jf
nfuteGbf sddf pknJw u/fPsf klg x'g;Qm5g\ .
o; ljifodf csf]{ :ki6 x'g'kg]{ s'/f s] 5 eg] ljwfgtM JolQm u}/gful/s ePklg j:t' tyf ;]jf pTkfbgdf hxfF ;+nUg
x'G5 To; cy{tGqsf] cfjf;Lo OsfO x'g;Qm5 . To:t} Ps cy{tGqsf dfp sDkgLsf zfvf jf OsfOx¿ klg cs}{ cy{tGqsf
cfjf;Lo OsfO x'g;Qm5g\ / ltgLx¿sf j:t' jf pTkfbgsf] u0fgf hxfF pTkfbgdf ;+nUg x'G5g\ ToxLsf] n]vfdf u0fgf x'G5g\ .
oxL cjwf/0ff;Fu d]n vfg]u/L Pp6f cy{tGqsf JolQm ko{6ssf] ¿kdf csf]{ cy{tGqdf/d'n'sdf e|d0f ubf{ vl/b u/]sf] j:t' jf
;]jf j:t' ;]jf k|bfos cy{tGqsf] lgof{t / pkef]Qmf OsfOsf] cy{tGqsf] cfoftsf] ¿kdf u0fgf ul/G5 .
$= n]vfsf lgodx¿
/fli6«o n]vf k|0ffnLdf n]vfsf] 9fFrf 'T' cfsf/sf] b'O{tkmL{ x'G5 . rfn" vftf (Current Account) sf] n]vfsf] bfofF kIfdf
;|f]t (Resources) sf] k|ljli6 (Entry) x'G5g eg] afFofkl§ pkof]u (Uses) sf] k|ljli6 (Entry) x'G5g\ . jf;nft (Balance
Sheet) df bfofFlt/ bfloTj (Liabilities) / jfofFlt/ ;DklQ (Assets) sf] ljj/0f lbOPsf x'G5g\ . /fli6«o n]vf klg Jofj;flos
n]vf (Business Accounting) h:t} bf]xf]/f] k|ljli6 (Double Entry) sf] cfwf/df tof/ ul/Psf]] x'G5 . Psftk{m pkof]u k|ljli6
x'G5 eg] ;f]sf] ;|f]t s] xf] ;f] csf]{lt/ v'n]s} x'g'k5{ . Pp6} ;+:yfut OsfOsf] vftfdf bf]xf]/f] k|ljli6 x'G5 eg] /fli6«o n]vfsf]
sf/f]jf/ ;+:yfut OsfOx¿aLr x'g] ePsfn] :jefjtM b'O{ OsfOsf] b'O{ vftfdf u/L rf/k6s k|ljli6 (Quadraple Entry) x'G5g\.
b'O{ OsfOx¿aLrsf] sf/f]jf/sf] n]vg j:t' tyf ;]jf pknJw u/]s} ;dodf (Accrual Basis) ul/Psf] x'G5 gls
e'QmfgLsf] ;dodf . To:t} /fli6«o n]vf k|0ffnLsf] l;4fGtcg';f/ j:t' tyf ;]jfsf] d"No sf/f]jf/sf] ;dosf] d"Nodf dfkg ul/G5.
jhf/ d"NoeGbf km/s ePklg b'O{ sf/f]jff/stf{aLr ;Demf}tf ePsf] d"Nodf u0fgf ul/G5 . To:t} e08f/df /x]sf] jf hu]8fdf
/x]sf] j:t'sf] d"No u0fgf ubf{ klg vl/b ubf{sf] k'/fgf] d"Nodf geO{ jhf/sf] k|rlnt d"Nodf d"Nof+sg ul/G5 . To;}u/L
cy{tGqsf] s'n pTkfbg jf d"No clej[l4sf] cg'dfg tof/ ubf{ pTkfbg k|lqmofsf] cfwf/df k|ydtM cfwf/e"t d"No (Basic
Price) df tof/ ul/G5 . tTkZrft pTkflbt j:t'sf] 9'jfgL vr{ / ljt/0ffTds Jofkf/sf] dflh{g;lxt qmdzM pTkfbgstf{sf]
d"No (Producer's Price) / jhf/ d"No (Market Price) df tof/ ul/G5 . t/ j:t' tyf ;]jfsf] pkef]u / k"FhL lgdf{0fsf
cg'dfgx? q]mtf d"No (Purchaser's Price) df tof/ ul/G5 .
cfDbfgL ljt/0fsf] n]vfdf plNnlvt ;du| cy{tGqsf] cg'dfgdf pkef]uof]Uo cfo (Disposable Income) / ;dfof]lht
pkef]uof]Uo cfo (Adjusted Disposable Income) Pp6} x'G5, s]jn If]qut cg'dfgdf dfq} km/s x'G5 . To:t} ;dli6df clGtd
pkef]u vr{ (Final Consumption Expenduture) / jf:tljs pkef]u vr{ (Actual Final Consumption Expenduture) klg
;dfg x'G5 . o;y{, cfDbfgLsf] pkof]u n]vf (Use of Income Account) cGtu{tsf] b'j} n]vfsf] cGTodf z]if (Balancing Item)
sf] ¿kdf b]lvg] 'art' (Saving) klg Pp6} x'G5 .
%=@=@= k"“hL n]vf (Capital Account), ljQLo n]vf (Financial) tyf k'gd{"Nof+sg n]vf (Revaluation Account)
kF"hL n]vfn] u}/ljQLo ;DklQsf] k|flKt / kF"hL :yfgfGt/0f (Capital Transfer) sf] ljj/0f k|:t't ub{5 . o; n]vfsf]
bfFofkl§ art / v'b k"FhL :yfgfGt/0f k|:t't x'G5 eg] afFofkl§ s"n l:y/ kF"hL lgdf{0f (Gross Fixed Capital Formation), l:y/
kF"hLsf] pkef]u -X|f; s§L h:t}_ (Consumption of Fixed Capital), hu]8fdf kl/jt{g (Changes in Inventories) / d"Nojfg\
cGo j:t'sf] d"Nodf kl/j{tgsf ;fy} cGo pTkfbg gul/Psf u}/ljQLo ;DklQ (Non Produced Non-financial Assets) cflb
kb{5g\ . o;/L oL b'O{ kIfaLrsf] cGt/ -cyf{t bfloTjdf kl/jt{g / ;DklQdf kl/jt{gsf] cGt/_ eg]sf] v'b ;fk6L lnPsf] jf
lbPsf] (Net Lending (+))/Net Borrowding (-) ?kdf z]if /xg hfG5 .
kF"hL n]vfdf kl/jt{gsf] c+s ljQLo n]vfdf klg k|:t't x'G5 . kF"hL n]vfdf ef}lts kF"hL h:tf] ejg, ;8s lgdf{0f,
d]l;g/L cf}hf/ cflb kF"hL lgdf{0fsf] cfotg jf d"Nof+sg / ltgsf ;|f]tx¿ -h:tf]M art / v'b kF"hL :yfgfGt/0fsf] ¿kdf_
k|:t't x'G5g\ eg] ljQLo n]vfdf ;f]xL cfotg jf d"Nosf] kl/jt{g ljQLo cf}hf/x¿ -h:tf]M df}lb|s ;'g / Special Drawing
Rights, gub / lgIf]k, lwtf]kqx¿, C0f cflb_ df s:tf] kl/jt{g ePsf] 5 eGg] k|:t't x'G5g\ .
;~ro n]vfcGtu{tsf] csf]{ n]vf k'gd{"Nof+sg n]vf (Revaluation Account) xf] h;df cy{tGqleq ;+:yfut OsfOx¿
(Institutional Sectors) sf] :jfldTj jf rngdf /x]sf] ;DklQsf] d"Nof+sgdf x'g] 36a9n] s'n ;DklQsf] d"Nof+sgdf klg 36a9
x'g] x'Fbf (Holding Gain or Loss) ;f]sf] Ps cnu n]vfsf] Joj:yf ul/Psf] 5 . jf:tjdf k'g{d"Nof+sg n]vfn] /fli6«o n]vf
k|0ffnLleq ;~ro n]vf / jf;nft (Balance Sheet) aLrsf] ;Dks{sf] sfd ub{5 .
GVA = GO - IC
/fli6«o n]vf k|0ffnLdf GDP sf] u0fgf tLg ljlwaf6 x'G5g\ . pTkfbg ljlw (Production Approach) cg';f/ ufx{:y
pTkfbg eg]sf] s"n pTkfbgaf6 dWojtL{ pkef]u 36fO{ k|fKt x'G5 .
GDP (Y) = GO – IC
Joo ljlw (Expenduture Approach) cg';f/ ufx{:y pTkfbg eg]sf] j:t' tyf ;]jfsf] clGtd pkof]u a/fj/ x'G5 .
h:tf] M
GDP (Y) = C + I + X – M
h;df clGtd pkef]u, nufgL -l:y/kF"hL lgdf{0f / d"Nojfg j:t'x?sf] v'b k|flKt / hu]8fdf kl/jt{g_ / j:t' tyf ;]jfsf]
cfoftsf] d"Noaf6 j:t' tyf ;]jfsf] lgof{t d"No 36fO{ s"n ufx{:y pTkfbg k|fKt x'G5 . o:tf] cg'dfg qm]tf d"No (Purchases's
Price) df s'n ufx{:y Joo (Gross Domestic Expenditure) sf] ?kdf k|fKt x'G5 . t];|f] ljlw, cfo dfkg ljlw (Income
Approach) cg';f/ cfjf;Lo pTkfbg OsfO (Resident Producer Unit) af6 latl/t k|fylds cfox¿sf] of]ukmnsf] ?kdf s'n
ufx{:y pTkfbg cg'dfg ug{ ;lsG5 . h;df tna Hofnf (Compensation of Employees), v'b s/ (Taxes Less Subsidies),
ldl>t cfo (Mixed Income) / ;Grfng art (Operating Surplus) kb{5g\ .
oL afx]s cGo rnx¿ h:tf], clGtd pkef]u, jrt, k"hL lgdf{0f cflbsf] cjwf/0ff dfly pNn]v eO;s]sf 5g\ .
*= j:t' tyf ;]jf n]vf (Goods and Services Accounts) / cfk"lt{ pkof]u tflnsf (Supply and Use Table)
;dli6ut cy{{tGqsf] sf/f]jf/x¿ ljz]iftM j:t' tyf ;]jfsf] dfu cfk"lt{sf] ljZn]if0f, cfly{s gLlt tyf sfo{s|dx¿sf]
cg'udg, d"Nof+sg / ;dli6ut cfly{s of]hgfsf] nflu dxTjk"0f{ x'G5 . To:tf] dfu cfk"lt{sf] ljZn]if0fsf] nflu cfjZos tYofÍ
/ vfsf /fli6«o n]vf k|0ffnLn] pknJw u/fpFb5 . j:t' tyf ;]jf n]vfn] j:t'tM ufx{:y pTkfbg / cfoftnfO{ ;|f]t ;fwgtkm{ /
pkef]u, kF"hL lgdf{0f / lgof{tnfO{ pkof]utkm{ b]vfpFb5 . of] n]vfn] ;du|df /fli6«o n]vf tYofÍsf] cjwf/0ffut ;Gt'ngnfO{
lglZrt ub{5 . ;fy} b'O{ leGg ljlwaf6 ul/Psf cg'dfgx¿sf] cGt/nfO{ ;d]t O+lut ub{5 .
GO + M = IC + C + I + X
-cfk"lt{_ = -pkof]u_
cfk"lt{ pkef]u tflnsfn] j:t' tyf ;]jfx?sf] lj:tfl/t ?kdf s'g s'g cfly{s If]qaf6 pTkfbg / cfk"lt{ eO/x]sf 5g\ / tL
j:t'x?sf] pkof]u klg dWojtL{ pkef]usf] ?kdf, clGtd pkef]u, k"FhL lgdf{0f jf lgof{tdf s;n] s'g s'g cfly{s
ls|ofsnfkcGtu{t jf s'g j:t' pkof]u u/]sf] 5 eGg] lrqf+lst ub{5 . o:tf] k|:tl'tn] cGttM Input - Output Table sf] nflu
;d]t cfwf/ tof/ ub{5 . cfk"lt{ pkof]u tflnsf j:t' tyf ;]jf n]vfsf] lj:tfl/t ¿k xf] . cfk"lt{ pkof]u tflnsfnfO{ k|ydtM
b'O{ efu -cfk"lt{ / pkof]u tflnsf_ df k|:t't ug{ ;lsG5 . cfk"lt{ tflnsfdf dxn (Columm) tkm{ cf}Bf]lus juL{s/0f (ISIC)
cg';f/ s'n pTkfbg (Gross Output) nfO{ k|:t't ul/G5 h'g d"ntM cfwf/e"t d"No (Basic Price) d} x'G5 ;fy} Jofkf/ tyf
oftfoftsf] vr{ (Margin) nfO{ hf]8]/ hDdf hDdL s|]tf d"No (Purchaser's Price) df k|:t't ul/G5 . o;df yk cfoft ;d]t
hf]8\bf s'n cfk"lt{ x'ghfG5 . o; tflnsfsf] d'Vo ljz]iftf ISIC cg';f/ x/]s juL{s/0fsf] yk cg'dfgx¿ j:t' juL{s/0f
(CPC) cg';f/ lbOG5 . pbfx/0fsf] nflu, tflnsfsf] dxntkm{ pBf]u (Manufacturing) If]qsf] ljleGg vfn] j:t'x¿ -s[lifdf
cfwfl/t jf vlgh j:t'df cfwfl/t cflb_ lbOPsf] x'G5 h;sf] lj:t[t ljj/0f (Breakdown) tflnsfsf] x/]s x/km (Row) tkm{
lbOPsf] x'G5 cyf{t s'g} Pp6f pBf]un] s:tf s:tf j:t'x¿ s] slt d"No j/fj/ pTkfbg u5{g eGg] hgfpFb5 .
pkof]u tflnsftkm{ s'n cfk"lt{ dWojtL{ pkof]usf] ¿kdf, clGtd pkef]usf] ¿kdf, kF"hL lgdf{0fdf / lgof{tdf s'g s'g
j:t' slt d"No a/fj/ pkof]u eof] eGg] b]vfpF5 . o; tflnsfdf dxntkm{ IC sf] ¿kdf s'g pBf]un] s'g j:t' pkof]u u5{
eGg] hgfpF5 . o;y{, o;df klg x/kmtkm{ CPC cg';f/s} j:t'sf] juL{s/0fx¿ k|:t't ul/Psf] x'G5 . ;fy} dxntkm{ g} ;:yfut
If]qx¿sf] 3/kl/jf/, 3/kl/jf/nfO{ ;]jf k'¥ofpg] gfkmf/lxt ;+:yf / ;/sf/sf] -Jofj;flos ;+:yf afx]s_ clGtd pkef]unfO{
k|:t't ul/G5 , h'g km]l/ CPC cg';f/s} x'G5 . pkof]usf] t];|f] efudf k"FhL lgdf{0fcGtu{t j:t'x¿sf] pkof]unfO{ b]vfpF5 . ;fy}
rf}yf] efudf CPC cg';f/s} lgof{tsf] c+sx¿ k|:t't ul/G5 .
cfk"lt{ pkof]u tflnsf cGtu{t s'n pTkfbg (GO) / dWojtL{ pkef]u (IC) k|fKt x'g] ePsf]n] ISIC cg';f/ d"No clej[l4
(GVA) klg pknJw x'G5 . h;sf cGt/lglxt tTjx¿ Kffl/>lds cfDbfgL (CE), v'b s/, ldl>t cfDbfgL, ;~rfng jrt tyf
l:y/kF"hL pkef]u ;d]t o; tflnsfdf k|:t't x'G5 .
o:tf] dxTjk"0f{ tflnsf tof/Lsf] nflu tYofÍsf] cfk"lt{ g} lg0ff{os x'G5 . lj:t[t¿kdf pTkfbgsf ;j]{If0fx¿ kfl/jfl/s
vr{x¿sf] ;j]{If0f tyf cfoft lgof{tsf tYofÍx¿ cflb hlt lj:t[t¿kdf pknJw x'G5g\ ToxLcg';f/sf] sfdnfUbf] tl/sfn]
cfk"lt{ pkof]u tflnsf tof/ ug{ ;lsG5 . o:tf] tflnsf tof/Lsf] s|ddf k|ydtM ;dfg k|s[ltsf pBf]ux¿ Ps} lsl;dsf
juL{s/0fx¿df ;dfj]z ug'{kg]{ x'G5 . ;fy} j:t' klg pTklQsf] (Origin) cfwf/df Ps} ju{df ;dfj]z ug'{kg]{ x'G5 . c? yk s'/f,
dxndf k|:t't x'g] ISIC sf] juL{s/0fnfO{ klg j:t' (Product) cg';f/ yk juL{s/0f ug{ ;lsof] eg] Input Output Table,
Product by Product tof/ ug{ ;lsG5 . h'g ;j{k|yd k|l;4 cy{zf:qL Leontiff n] tof/ u/sf lyP .
cfk"lt{ pkof]u tflnsfsf] vfsf
;fwg (Resources)
Goods Gross Output
Total Industry at
purchase's price
Total Transport
Total Supply at
and
Goods and
basic price
Imports of
Taxes less
Substidies
Services
Margin
Services ISIC divisions
(CPC)
A B ......
0
1
2
.
9
Total
Supply
Total Uses
GVA/GDP
(=! cGt/fli6«o :tl/s[t cf}Bflus juL{s/0f (International Standard Industrial Classification of All Economic
Activities (ISIC))
o; juL{s/0fsf] p2]Zo cy{tGqleqsf j:t' tyf ;]jf pTkfbg ug]{ ;a} cfly{s ls|ofsnfkx¿ ;d]6\g] / ;se/ ldNbf]
ls|ofsnfkx¿df ;d"xLs[t u/L tYofÍsf] k|:t'tLdf ;xof]u k'¥ofpg' xf] . ISIC Rev 3.1 cg';f/ k|d'v !& juL{s/0fx¿cGtu{t
rf/ c++s;Ddsf juL{s/0fx¿ tof/ ul/Psf 5g\ .
(=# p2]Zocg';f/sf] JolQmut pkef]usf] juL{s/0f (Classification of Individual Consumption by purpose (COICOP))
3/kl/jf/n] ug]{ pkef]u vr{sf] tfls{s ;d"xLs/0fsf] p2]Zon] tof/ ul/Psf] o; juL{s/0fcGtu{t j:t' tyf ;]jfx¿,
u}/l6sfp j:t', cw{l6sfp, l6sfp j:t' ;fy} ;]jfx¿ ;d]tnfO{ !) k|d'v ;d"xx?df laefhg ul/Psf x'G5g\ . vfB, k]o tyf
;'lt{b]lv nQf sk8f, :jf:Yo, oftfoft, dgf]/~hg, lzIff tyf /]i6'/fF cflb ;]jfx¿nfO{ juL{s/0f ul/Psf x'G5g\ .
(=$ ;/sf/sf] sfo{x¿sf] juL{s/0f (Classification of the Functions of the Government - COFOG)
;fdfGotof ;/sf/n] 3/kl/jf/ jf Jofj;flos k|lti7fgn] ug]{eGbf leGg k|sf/sf ;]jf pTkfbg ul//x]sf xG5g\ . s]Gb|Lo
;/sf/ / :yfgLo ;/sf/x¿n] ;d'bfo, 3/kl/jf/ tyf Joj;fosf] ;'/Iffb]lv lgod sfg"g agfpg] / nfu" ug]{, ;fj{hlgs lgdf{0f,
;fdflhs ;'/Iff, ljQLo lgodg;Ddsf ls|ofsnfkx¿nfO{ Wofgdf /fvL tof/ ul/Psf] kl5Nnf] cGt/f{li6«o juL{s/0fdf hDdf
hDdL !$ k|d'v ;d"x cGtu{tsf pkjuL{s/0fx? ;dfj]z 5g\ .
o;sf ;fy} /fli6«o n]vf tYofÍsf] tof/L / k|:t'tLdf sf/f]jf/sf cfwf/df, ;DklQsf] k|sf/sf cfwf/df, ;+:yfut If]qsf
cfwf/df c? ljleGg juL{s/0fx¿ klg k|of]u ul/Psf 5g\ .
oL cg'dfgx¿ tof/Lsf] nflu laleGg ;|f]taf6 ;fna;fnL tYofÍ ;+sng ul/G5g\ . s[lif If]qsf] ufx{:y pTkfbgsf]
cg'dfgsf] nflu d'Votof s[lif tyf ;xsf/L dGqfnoaf6 afnLgfnL, kz'k+IfL tyf dT:o pTkfbgsf cfFs8fx¿ K|ffKt x'G5g\ . s[lif
If]qsf dWojtL{ pkef]usf] cg'dfg s]= t= lj= n] ;~rfng u/]sf cWoog ;j]{If0fx¿df cfwfl/t x'G5g\ . s[lif j:t'sf] yf]s d"No,
v'b|f d"No s[lif tyf ;xsf/L dGqfnoaf6 k|fKt x'G5g\ eg] s]xL s]=t=lj=af6 klg ;+sng ul/G5g\ . k|foM vlgh pTkfbg cflbsf]
tYofÍ vfgL laefuaf6 k|fKt x'G5g\ . cf}Bf]lus pTkfbgsf] tYofÍ s]Gb|Lo tYofÍ laefujf6 k|To]s kfFr jif{df ;DkGg x'g]
cf}Bf]lus u0fgf / bz bz jif{df x'g] ;fgf pBf]u ;j]{If0faf6 k|fKt x'g] tYofÍsf] cfwf/df / s]=t=lj= af6} q}dfl;s ¿kdf
;~rfng x'g] ;j]{If0faf6 k|fKt x'G5g\ . pk/f]Qm tYofÍsf] cfwf/df cf}Bf]lus If]qsf] d"No clej[l4sf] cg'dfg tof/ ul/G5 .
ljB't, kfgL tyf Uof;sf d"No clej[l4sf] cfFs8fx¿ ;DjlGwt lgud / k|lti7fgx¿af6 k|fKt tYof+ssf cfwf/df tof/
ul/G5g\ .
lgdf{0ftkm{sf] pTkfbg / d"No clej[l4sf] cg'dfg j:t' k|jfx ljlw (Commundity Flow Approach) sf] cfwf/df tof/
ul/G5 / o;nfO{ ;/sf/L vr{ / k6s] ;j]{If0fx¿sf] glthfsf] cfwf/df hfFr ul/G5 . h:tf]M d'n'sleqsf] lgdf{0f ;fdu|Lx¿sf]
pTkfbg -l;d]G6, 58\, O{6f cflb_ / cfoftsf] cfwf/df s'n cfk"lt{sf] cg'dfg tof/ u/L To;sf] k|of]u k|fljlws cg'kftsf
cfwf/df tof/ ul/G5 . Jofkf/, xf]6n, /]i6'/fF cflbsf] of]ubfg tt\ If]qsf ;–;fgf ;j]{If0fx¿ / 7"nf xf]6nx¿sf] ;Gbe{df tL
OsfOx¿af6 k|fKt gfkmf gf]S;fgL ljj/0fsf] cfwf/df d"No clej[l4sf] cg'dfg tof/ ul/G5 . oftfoft, ;+rf/ If]qsf] of]ubfgsf]
cg'dfgsf] nflu oftfoftsf ;fwgx¿sf] ;+Vof / kF"hL / b"/ ;+rf/, x'nfs ;]jf cflb;Fu ;DjlGwt k|lti7fgx¿af6 tYofÍ ;+sng
ul/G5 . ljQLo ;+:yfx¿sf] tYofÍ g]kfn /fi6« a}+s tyf cGo a}+sx?, jLdf sDkgL cflbaf6 k|fKt x'G5 . To:t}, ;/sf/L
vr{x¿sf] ;+zf]lwt tyf oyfy{ vr{ dxfn]vf lgoGqssf] sfof{noaf6 k|fKt x'G5 . pkef]u vr{sf] cg'dfg g]kfn hLjg:t/
;j]{If0faf6 k|fKt tYofÍ / g]kfn /fi6« a}+sjf6 k|fKt x'g] pkef]Qmf d"No ;"rsf+ssf cfwf/df cBfjlws ul/Psf 5g\ . kF"hL
lgdf{0fsf] cg'dfg lgdf{0f If]qsf] tYofÍ -s]=t=lj= sf]_ / cfoft lgof{t tYofÍaf6 k|fKt x'g] cf}hf/x¿, kF"hLut ;fdfgx¿sf
tYofÍ Psq u/L tof/ ul/G5 . g]kfn /fi6« a}+saf6 k|fKt x'g] zf]wgfGt/ l:ylt (Balance of Payments) sf] tYofÍaf6 k|fKt
;]jf cfoft / rfn" lsl;dsf ;xof]u :yfgfGt/0f (Current Transfers) sf] tYofÍ ;dfof]hg u/L s'n /fli6«o cfo (GNI) sf]
cg'dfg tof/ ul/G5 . l:y/ d"Nodf oL cg'dfg tof/Lsf] nflu If]qut d"No ;"rsf+sx¿ klg tof/ ul/G5g\ .
;fna;fnL ;j]{If0fx¿sf] ckof{Kttf / cJojl:yt k|zf;sLo ;"rgfx?sf sf/0fn] /fli6«o n]vf tYof+ssf] cg'dfgdf sdL
sdhf]/Lx? /x]sf 5g\ / To;af/] j]nfavt k|Zgx? p7\g] u/]sf 5g\ . t;y{, cy{tGqdf eO/xg] kl/jt{gx? h:tf] pkef]u
k|j[ltdf kl/jt{g, k|ljlw kl/jt{g, ls|ofsnfkx?sf] lj:tf/ cflb /fli6«o n]vf tYofÍdf k|ltlalDjt x'g] cg]sf}+ tYofÍLo
;j]{If0fx¿sf] ;~rfng / ;/sf/L u}/;/sf/L lgsfox¿df ;"rgf Joj:yfkgdf ;'wf/sf] cfjZostf 5 . ;du|df, /fli6«o tYofÍ
k|0ffnLdf ;'wf/sf] cfjZostf 68\sf/f] /x]sf] 5Ù lsgeg], e/kbf]{ /fli6«o n]vf tYofÍ s'zn tYofÍ k|0ffnLaf6 dfq k|fKt x'G5 .
cg';"rL !
/fli6«o n]vfsf >[+vnf
Sequence of Accounts
Production Account
2006/07 20005/06 2004/05 2003/04 2002/03 2001/02 2000/01 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07
Output 697626 721924 767582 837682 914088 1013977 1126289
421331 381655 348317 319689 293936 277872 272201 Intermediate consumption
704958 632322 565771 517993 473646 444052 425425 GVA
20971 19412 18094 17294 13221 13655 12026 FISIM
48888 42798 40927 36050 31906 29046 28090 Tax on products
732875 655708 588604 536749 492331 459443 441489 GDP
Capital Account
2006/07 20005/06 2004/05 2003/04 2002/03 2001/02 2000/01 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 20005/06 2006/07
146196 135375 117539 109181 98073 89889 84751 Gross FixedCapital Formation Saving 146858 140227 149004 182319 207570 234253 267735
36186 32616 38368 22489 7311 3130 13899 Change in inventories
85353 66262 51663 50649 43620 47208 48208 Net lending (+) borrowing (-)
@%M :of6nfO6 n]vf
?b| ;'jfn∗
kl/ro
/fli6«o n]vfsf] s]Gb|Lo ;+/rgfaf6 ;dli6ut ;"rsfÍx? dfq pknJw x'g] x'Fbf cy{tGqsf] vf; If]qsf] la:t[t laj/0f k|fKt gx'g
;Sb5 . ;dli6ut /fli6«o n]vfdf kfpg g;lsg] sltko cfly{s tyf ;fdflhs laifox?nfO{ ljz]if?kdf s]lGb|t (Focus) u/L
ljZn]if0f ug{'kg]{ x'g;Sb5 . o:tf] l:yltdf vf; If]qsf] ljz]if n]vf tof/ ug{'k/]df :of6nfO6 n]vfsf] k|of]u ul/G5 .
/fli6«o n]vfsf] s]Gb|Lo ;+/rgfdf /x]sf] ;LldttfnfO{ x6fp+b} :of6nfO6 n]vfn] vf; If]qsf] lj:tf/df hf]8 lbG5 . t/ o;/L
lj:tf/ ul/Psf] n]vfsf] s]Gb|Lo ;+/rgf;+u tfnd]n /x]sf] x'G5 . :of6nfO6 n]vf tof/ ul/+bf s]Gb|Lo ;+/rgfnfO{ glauf/L tyf
clws ef/ (Over load) glbO{ vf; If]qsf] lj:t[t n]vf tof/ ul/G5 . o;sf] ;+/rgf s]Gb|Lo n]vf k|0ffnLs} cjwf/0ffdf cfwfl/t
/x]sf] x'G5 . :of6nfO6 n]vfn] lgDg s'/fx? ;d]6\g ;lsG5 .
-s_ vf; If]qsf] yk ;+/rgf tyf tYofÍ pknJw x'g;Sb5 .
-v_ /fli6«o n]vfsf] ;+/rgfdf k"/s tyf j}slNks cfofd (Dimension) yKg ;lsG5 .
-u_ dfgj ls\ofsnfkx?sf] nfut tyf kmfObfsf yk bfo/fsf] hfgsf/L k|fKt x'g;Sb5 .
-3_ ef}lts / df}lb|s sf/f]af/sf] n]vfsf] aLrdf ;DaGw :yfkgf ug{ ;lsG5 .
-ª_ vf; If]qsf] gLltut ljZn]if0f ug{ cfwf/ tof/ x'g;Sb5 .
:of6nfO6 n]vfdf s]Gb|Lo ;+/rgfdf h:t} cfly{s sf/f]af/sf ljljw kIfx?nfO{ l;nl;n]jf/?kdf k|:t't ug{ ;lsG5 . /fli6«o
n]vfsf] >[+vnfx? (Sequence of Accounts) df :of6nfO6 n]vfsf] dfWodaf6 lgDg ljifox?df kl/jt{g x'g;Sb5 .
!_ pTkfbg tyf pTkflbt j:t' tyf ;]jfx? (Production of Goods and Services )
@_ cfDbfgLx? (Income)
#_ j:t' tyf ;]jfx?sf] k|of]ux? (Use of Goods ad Services)
$_ ;DklQ tyf bfloTjx? (Assets and Liabilities)
%_ 6«fG;km/ tyf vr{of]Uo cfox? (Transfer and Disposable Income)
^_ cGo kIfx? (Other Aspects)
:of6nfO6 n]vf Psftk{m s]Gb|Lo /fli6«o n]vf k|0ffnL;+u PsLs[t ePsf] x'G5 eg] csf]{tk{m vf; cfly{s If]q;+usf] la:t[t
laifoj:t';+u ;DalGwt x'G5 . :of6nfO6 n]vfaf6 ;dli6ut cfly{s tYofÍsf] ljZn]if0f ;xh klg x'g;Sb5 . o; cy{df
:of6nfO6 n]vfsf], ljZn]if0fsf] dfWod / tYofÍLo ;DaGwsf] :yfkgfdf bf]xf]/f] e"ldsf x'g;Sb5 .
:of6nfO6 n]vfaf6 s]Gb|Lo n]vf -/fli6«o n]vf_ k|0ffnLsf laleÌ kIfx?df k|efj kg{;Sb5 . o;af6 j:t' tyf ;]jfx?sf]
pTkfbg, tyf pTkfbgdf ;+nUg OsfOx?, pTkfbgsf] qmddf k|fKt x'g] cfo (Income), 6«fG;km/ j:t' tyf ;]jfsf] pkef]u (Use
of Goods and Services) ;DklQ tyf bfloTj (Assets and Liabilities) cflbdf ljleGg lsl;dn] c;/ kg{;Sb5 .
∗
lgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
205
k|of]u u/]sf] ;]jf ;dfj]z x'Fb}g . olb ;du| oftfoft ;]jfnfO{ Psd'i6?kdf cfFsng ug{'k/]df b'j} lsl;dsf] oftfoft ;]jfnfO{
hf]8\g'kg]{ x'G5 . o;/L hf]l8Psf] ;]jfsf] cg'dfg oftfoft ;]jfsf] s'n pTkfbgsf] dfqf kl/jt{g x'G5 .
ctM s]xL ls|ofsnfkx?nfO{ k"0f{ ?kdf ;dfj]z ubf{ pTkfbgsf] tx (Level) df x]/k]m/ eO{ kl/jt{g cfpg;Sb5 . ctM sltko
cj:yfdf s]Gb|Lo /fli6«o n]vf k|0ffnLsf] pTkfbg ;Ldfdf kl/jt{g eO{ lj:tf/ x'g;Sb5 . t/ cGt/fli6«o ?kdf t'ngfof]Uo
agfpgsf] nflu /fli6«o n]vf k|0ffnLsf] pTkfbg ;LdfeGbf aflx/ k/]sf] laifonfO{ 5'§}?kdf k|:t't ul/g'kb{5 . h;n] ubf{ /fli6«o
n]vfsf] s]Gb|Lo ;+/rgf lju|b}g / t'ngfTdtf (Comparibility) sfod /xG5 .
cfDbfgL (Income)
olb pTkfbgsf] ;Ldf dfly pNn]v ul/Psf] h:t} kl/jt{g eof] eg] k|fylds cfDbfgLsf] (Primary Income) tx klg kl/jt{g
x'g ;Sb5 . ;du| pTkfbgdf (Output) kl/jt{g ePsf] sf/0fn] d"No clej[lb Value Added df kl/jt{g eO{ >d tyf k"FhLut
cfDbfgLdf (Return to Labour Return to Capital) kl/jt{g cfpg;Sb5 .
dflysf] ljZn]if0faf6 s] :ki6 x'G5 eg] :of6nfO6 ljZn]if0faf6 /fli6«o n]vfsf ljljw kIfx? ;d]6\g tyf vf; If]qsf] k"0f{ t:aL/
k|:t't ug{ ;lsG5 . o:tf] n]vf s]Gb|Lo /fli6«o n]vf ;+/rgfdf cfwfl/t x'G5 .
o:tf] :of6nfO6 n]vfdf ;Dk"0f{ cytGqnfO{ ;d]l6b}g j? vf; If]qnfO{ lj:t[t?kdf k|:t't ul/G5 . o;df cf+lzs If]qsf]
ljifoj:t'nfO{ lnP/ s]Gb|Lo ;+/rgfdf Psa4 ul/G5 . o:tf :of6nfO6 n]vfn] w]/} kIfx? (Cases) ;d]6]sf] x'G5 . o:tf If]qx?
ljljw ;+:s[lt, lzIff, :jf:Yo, ;fdflhs ;'/If0f, ko{6g, jftfj/0f ;+/If0f, cg';Gwfg tyf ljsf;, oftfoft, nut k|zf]wg,
;+rf/ cflb x'g;Sb5g\ .
cy{tGqsf] vf; kIfsf] ljz]if cWoog ug{, /fli6«o n]vfsf] s]Gb|Lo ;+/rgfdf ;dfj]z x'g g;s]sf] dxTjk"0f{ ljifonfO{ klg
;dfj]z u/L ljZn]if0f ug{sf] nflu :of6nfO6 n]vf k4lt pkof]uL dfWodsf] ?kdf lng ;lsG5 . o;af6 /fli6«o n]vfsf] s]Gb|Lo
;+/rgfsf] lj:tf/ tyf u'0f:t/ ;'wf/df klg of]ubfg k'Ug;Sb5 . o;}n] jt{dfg ;dodf :of6nfO6 n]vfnfO{ ljz]if dxTj lbO{
tof/ ug]{ qmd ljZjsf w]/} b]zx?df z'? ePsf] 5 . g]kfndf klg cy{hutsf dxTjk"0f{ If]qx? h:t}M jftfj/0f, ko{6g, jg,
:jf:Yo, lzIff dlxnfx?sf] 3/fo;L ;]jf cflbnfO{ klxrfg u/L lj:t[t?kdf gLlt th'{df tyf ljZn]if0f ug{ :of6nfO6 n]vf
k4ltnfO{ k|of]u ug{ ;lsG5 .
;Gbe{ ;fdu|Lx?
Statistics Canada (1994) : The Tourism Satellite Account, Ottawa Canada.
United Nation, IME, World Bank, OECD, CFC (1993) : System of National Accounts, New York, Paris,
Washington DC.
United Nations, OECD, WTO, CEC (2001) : Tourism Satellite Account, Recommended Methodological
Framework.
United Nations (2000) : Integrated Environmental and Economic Accounting, An Operational Manual, New York.
207
@^M Aofkf/ tYof° (Trade Statistics)
z+s/nfn >]i7∗
kl/ro M
j:t’ jf ;]jfsf] vl/b tyf ljqmL;DaGwL lqmofsnfknfO{ Aofkf/ elgG5 . Aofkf/ If]q d'n'ssf] cy{tGqsf k|d'v :tDex?dWo] Ps
xf] . o;cGt/ut cfGtl/s / j}b]lzs Aofkf/ kb{5 . j:t' jf ;]jfsf] vl/b tyf ljqmL d'n'sleqs} jfl;Gbf, Aofkf/Lju{ jf
;/sf/L lgsfox?aLr ;Lldt /xg] Jofkf/ cfGtl/s Aofkf/ xf] eg] ljleGg b]zsf jfl;Gbf, Aofkf/Lx? Jff ;/sf/x?aLr x'g]
Jofkf/ j}b]lzs Aofkf/ xf] . cfGtl/s tyf j}b]lzs Aofkf/sf] n]vfhf]vf u/L o; If]qsf] j:t'ut cj:yfsf] hfgsf/L u/fpg]
;"rgf jf tYofÍnfO{ Aofkf/ tYofÍ elgG5 . Psftkm{ d'n'sleqsf] Jofkf/ If]qdf eO/x]sf] kl/jt{g / ljBdfg cj:yfsf] af/]df
oyfy{k/s hfgsf/L /fVg cfGtl/s Jofkf/ tYofÍ clt cfjZos x'G5 eg] csf]{tkm{ d'n'ssf] cGo b]zx?;Fusf] j:t' tyf ;]jfsf]
cfoft lgof{tsf] cj:yf tyf b]zsf] zf]wgfGt/ l:yltsf] jf/]df hfgsf/L /fVg j}b]lzs Aofkf/ tYofÍ TolQs} h?/L x'G5 .
lgoldt, e/kbf]{ / ljZj;gLo Aofkf/ tYofÍsf] pknAwtf ;'lglZrt x'g;s]df To;n] ;/sf/nfO{ afl0fHo gLltdf ;fdlos
;'wf/, kl/dfh{g / Aofkf/ k|j4{g ug{ a:t'lgi7 cfwf/ k|bfg u5{ . ctM Aofkf/ tYofÍsf] ljZn]if0f u/L]] Aofkf/ If]qdf ljBdfg
;d:of, r'gf}tL, ;+efjgf / cj;/ ;d]tsf] hfgsf/L x'g] ePsf]n] o; If]qdf k|ToIf ;/f]sf/ /fVg] pBf]uklt, Aofkf/L,
cg';Gwfgstf{, of]hgfljb\ tyf gLlt lgdf{tfx?nfO{ Aofkf/ tYofÍ cToGt pkof]uL x'G5 .
g]kfndf Aofkf/ tYofÍsf] cfwf/ Tolt ;'b[9 5}g . cfGtl/s Aofkf/ tYofÍsf] ;|f]t Tolt lgoldt, e/kbf]{ / ;Gtf]ifhgs 5}g .
j]nfjvt o; If]qsf] nflu cfjZostf k"lt{ ug{ ul/g] ;–;fgf cWoog tyf Trade Margin Surveys cfGtl/s Jofkf/ tYofÍsf
;|f]t x'g . cfGtl/s Aofkf/ tYofÍsf] j:t'lgi7 cfwf/ k|bfg ug]{ g]kfndf klxnf] k6s s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] Aofkf/ ;j]{If0f,
@)^% sf] gfdaf6 Distributive Trade Survey ;~rfng ul//x]sf] 5 . lgoldt?kdf Aofkf/ ;j]{If0f ug{ ;lsPdf w]/} xb;Dd
cfGtl/s Aofkf/ tYofÍsf] cefj k"lt{ x'g;Sb5 .
o;}u/L g]kfndf j}b]lzs Jofkf/ tYofÍsf] ;Dkfbg u/L k|sfzg ug]{ sfo{ w]/} klxnfb]lv g} x'Fb} cfO/x]sf] 5 . eG;f/ clen]vaf6
k|fKt ljj/0fx?sf] cfwf/df j}b]lzs Aofkf/ tYofÍsf] pTkfbg x'Fb} cfPsf] 5 . o; sfo{df eG;f/ ljefu, g]kfn /fi6« a}Fs /
Aofkf/ tyf lgsf;L k|j4{g s]Gb| u/L tLgj6f lgsfox? ;+nUg x'Fb} cfO/x]sf 5g\ .
∗
lgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
208
o; ;j]{If0fsf] k|d'v p2]Zo o; If]qsf] /f]huf/L tyf /fli6«o n]vfdf oyfy{k/s of]ubfg olsg ug]{ /x]sf] 5 . o; ;j]{If0fjf6
j:t'sf] yf]s tyf v'b|f Jofkf/ If]qdf ePsf] nufgL, d"No clea[l4, tnj tyf Hofnf, df}Hbft, /f]huf/L, a:t'x?sf] qmo ljqmosf]
kl/df0f / cGo cfly{s sf/f]jf/x?sf] cg'dfg k|fKt x'g]5 . xfd|f] h:tf] ljsf;zLn b]zdf zx/L If]qdf j9bf] Department Store
h:tf ljsl;t Jofkf/ / u|fdL0f tyf b'u{d If]qdf ljBdfg k/Dk/fut Aofkf/ k|0ffnLsf] ;Gbe{df Distributive Trade Survey
gul/P;Dd Jofkf/;Ë ;DjlGwt cfly{s tYofÍnufot pTkfbsTj tyf /f]huf/L;DaGwL tYofÍsf] e/kbf]{ ljsNk pknAw x'g]
cj:yf gePsf]n] of] ;j]{If0f ul/g nfu]sf] xf] .
Jofkf/ ;j]{If0f, @)^% sf p2]Zox? lgDglnlvt /x]sf 5g\ .
!= d'n'sleq yf]s tyf v'b|f Jofkf/ ug]{ Jofkfl/s k|lti7fgx?sf] cfl{y{s tyf ljQLo ljj/0fx? ;+sng u/L o; If]qsf] /fli6«o
cy{tGq tyf /f]huf/Ldf of]ubfg olsg ug{ cfjZos kg]{ tYofÍ pTkfbg ug]{ .
@= k|d'v j:t'x? tyf Jofkf/sf] lsl;d -yf]s tyf v'b|f Jofkf/_ cg';f/ Trade Margin cg'dfgsf] nflu tYofÍ ;+sng ug]{ .
#= /fli6«o n]vf k|of]hgsf] nflu o; If]qsf] ljBdfg cfDbfgL tyf vr{, d"No clej[l4, nufgL, /f]huf/L, tnj tyf Hofnf,
df}Hbft / cGo cfly{s ljj/0fx? ;+sng ug]{ .
$= of]hgfljb\ Pj+ gLlt lgdf{0fstf{x?, pBf]uklt, Jofkf/L, cg';Gwfgstf{ tyf o; If]qdf ;/f]sf/ /fVg] JolQmx?sf] nflu
cfjZos kg]{ Jofkf/ tYof+ssf] vfFrf] k"lt{ ug]{ .
s'g} klg d'n'ssf] cy{tGqsf] :t/Lo tyf t'ngfTds cWoogsf nflu tof/ ePsf ljleGg juL{s/0fx?dWo] cGt/fli6«o :t/Lo
cf}Bf}lus juL{s/0f (International Standard Industrial Classification-ISIC) klg Ps xf] . o;n]] ;Dk"0f{ cy{tGqnfO{ ljleGg
v08 tyf ju{x?df ljefhg u/L cfly{s ultljlwx?sf] JofVof;d]t u/]sf] 5 . ISIC Revision 3 cg';f/ /fli6«o cy{tGqnfO{
!& j6f d'Vo v08x?df ljefhg u/]sf] kfOG5 . oL !& j6f v08x?sf] d'Vo ljefhg G cGt/ut a:t'x?sf] yf]s / v'b|f
Aofkf/ tyf df]6/uf8L, df]6/;fOsn tyf AolQmut / 3/fo;L pks/0fsf] dd{t sfo{ (Wholesale and retail trade; repair of
motor vehicles, motorcycles and personal and household goods) h:tf cfly{s lqmofsnfkx? kb{5g\ . Jofkf/ ;j]{If0fdf
a:t'x?sf] yf]s / v'b|f Aofkf/ ug]{ Aofkl/s k|lti7gx?sf] dfq cWoog ug]{ nIo /x]sf] 5 . ISIC Revision 3 s} cfwf/df tof/
ul/Psf] g]kfn :t/Lo cf}Bf}lus juL{s/0f (Nepal Standard Industrial Classification-NSIC) sf] d'Vo ljefhg G cGt/ut
kg]{ a:t'x?sf] yf]s / v'b|f Aofkf/ (Wholesale and Retail Trade) ug]{ Aofkfl/s k|lti7fgx? o; ;j]{If0fdf ;dfj]z ul/Psf]
5.
o; ;j]{If0fdf ISIC sf] d'Vo ljefhg G df kg]{ df]6/uf8L, df]6/;fOsn tyf AolQmut / 3/fo;L pks/0fsf] dd{t sfo{ h:tf
cfly{s lqmofsnfkx? x6fOPsf] 5 . o;sf ;fy} ;/sf/L lgsfodf btf{ gePsf k;nx?, 3'DtL k;n, xf6 ahf/sf k;nx?,
;8s tyf k]6L 5]+psf k;nx?, gfª\nf] k;n, c:yfoL?kdf 6x/f] jf 5fk|f] agfO{ ;+rflnt k;nnfO{{ ;d]t o; ;j]{If0fdf ;dfj]z
ul/Psf] 5}g .
209
• s/ tyf z'Ns;DaGwL ljj/0f
• k|lti7fgsf] ljQLo sf/f]jf/;DaGwL ljj/0f
• Jofkfl/s k|lti7fgdf ljBdfg ;d:ofx?;DaGwL ljj/0f
210
eG;f/ ljefu, g]kfn /fi6« a}Fs / Aofkf/ tyf lgsf;L k|j4{g s]Gb| u/L tLga6f lgsfox? /x]sf 5g\ . oL tLgj6} lgsfon] eG;f/
clen]v (Customs Documents) nfO{ cfwf/ dfgL j}b]lzs Aofkf/ tYofÍ k|sfzg ug]{ ub{5g\ .
eG;f/ ljefun] ljleGg eG;f/ gfsfaf6 ;+sng ul/Psf eG;f/ clen]vaf6 k|fKt cfFs8fsf] cfwf/df j}b]lzs Aofkf/;DaGwL
tYofÍ k|sfzg ub{5 . o;n] b]zleq cfoft x'g] tyf b]zaflx/ lgof{t x'g] ljleGg j:t'x?sf] cfoft lgof{t ;DaGwL ljj/0f
pknAw u/fpg] ub{5 . o;n] cGt/fli6«o :t/df t'ngfof]Uo Harmonized System cg';f/ ljleGg j:t'x?sf] cfoft
lgof{t;DaGwL tYofÍ x/]s ;fn b'O{ aif{cl3sf] tYofÍ k|sfzg ub{5 .
o;}u/L j}b]lzs Aofkf/ tYofÍ pTkfbg ug]{ csf]{ lgsfo g]kfn /fi6 a}+sn] zf]wgfGt/ l:ylt (Balance of Payment) k|of]hgsf]
nflu d'Vo ;ftj6f eG;f/ gfsfaf6 j}b]lzs Jofkf/ tYofÍ ;+sng ub{5 . a}+sn] ;Gbe{ cjlwsf] ^ xKtfkl5 dfl;s?kdf /
;Gbe{ aif{sf] Ps aif{kl5 dfl;s tYofÍnfO{ PsLs[t u/L ;dli6ut aflif{s tYofÍ k|sfzg ub{5 . o;n] :t/Lo cGt/fli6«o
Aofkf/ juL{s/0f (Standard International Trade Classification- SITC) cg';f/ ljleGg j:t'x?sf] cfoft tyf lgof{t;DaGwL
tYofÍ k|sfzg ub{5 .
o:t} j}b]lzs Jofkf/ tYofÍsf] csf]{ d'Vo ;|f]t Aofkf/ tyf lgsf;L k|j4{g s]Gb|n] ljleGg eG;f/ gfsfaf6 cfFs8f ;+sng u/L
;Gbe{ dlxgfsf] $-^ xKtfkl5 dfl;s?kdf j}b]lzs Jofkf/ tYofÍ k|sfzg ub{5 . o;n] ef/t;Fu ul/Psf] j}b]lzs
Jofkf/;DaGwL tYofÍ k|sfzg gu/L cGo d'n'sx?sf] dfq j}b]lzs Jofkf/;DaGwL tYofÍ k|sfzg ub{5 . o;n] eG;f/ ljefun]
h:t} Harmonized System cg';f/ j}b]lzs Aofkf/ tYofÍ k|sfzg ub{5 .
g]kfndf j}b]lzs Aofkf/ tYofÍsf] pTkfbg oL tLg leGg leGg lgsfox?aLr cfk;L ;dGjosf] cefjdf eO/x]sf]n] pTkflbt
tYofÍdf Ps?ktf gePsf], sfddf bf]xf]/f]kg ePsf], ;/sf/L ;|f]t / ;fwgsf] dxQd pkof]u x'g g;s]sf] / cfk;df jflemg]
tYofÍsf] pTkfbg x'Fbf k|ofustf{x?nfO{ tYofÍsf] pkof]u ug{ l‹ljwf x'g] l:ylt l;h{gf ePsf] b]lvG5 .
Aofkf/ If]qsf] ljBdfg cj:yfsf] cg'udg ug{, ljutsf] l:yltsf] ;dLIff ug{, d'n'ssf] cfly{s ultljlwsf] ljZn]if0ffTds cWoog
ug{, /fli6«o tyf cGt/fli6«o gLlt th'{dfsf] nflu cfjZos ;"rgf k|fKt ug{, /fli6«o n]vf cg'dfgsf] cfwf/ ;'b[9 ug{, s/
k|0ffnL;DaGwL gLlt th'{dfdf ;xof]u k'¥ofpg / o; If]qdf k|ToIf ;/f]sf/ /fVg] pBf]uklt, Aofkf/L, cg';Gwfgstf{, of]hgfljb\
tyf gLlt lgdf{tfx?nfO{ Aofkf/ tYofÍsf] pknAwttf ;'lglZrt ug{ lgoldt, e/kbf]{ / ljZj;gLo Aofkf/ tYofÍsf] pTkfbg
ug]{tkm{ ;/f]sf/jfnf ;a}sf] k|of; x'g h?/L 5 .
Psftk{m xfn ;~rflnt Aofkf/ ;j]{If0fnfO{ lgoldt ug{ ;lsPdf cfGtl/s Aofkf/ tYofÍsf] cefj w]/} xb;Dd k"lt{ ug{ ;lsG5
eg] csf]{tkm{ tLgj6f lgsfox? -eG;f/ ljefu, g]kfn /fi6« a}+s / Aofkf/ tyf lgsf;L k|j4{g s]Gb|_ aLr sfg"gL / ;+:yfut
;+/rgf;lxt cfk;L ;dGjo sfod u/L cGt/fli6«o dfkb08cg';f/ j}b]lzs Aofkf/ tYofÍ pTkfbg ug{;s]df k|of]ustf{d}qL
(User Friendly) u'0f:t/Lo Aofkf/ tYofÍsf] pknAwtf ;'lglZrt x'g] b]lvG5 .
211
cg';"rL !
Direction F.Y 2002/03 % in F.Y 2003/04 % in Total F.Y 2004/05 % in F.Y 2005/06 % in F.Y 2006/07* % in
Total Total Total Total
Exports
India 26,430,000 52.8 30,777,100 57.0 38,916,900 66.6 40,714,700 68.1 41,874,800 70.9
Overseas 21,863,380 43.7 20,747,140 38.5 17,509,020 30.0 18,057,817 30.2 15,995,514 27.1
# China P.R 1,717,742 3.4 2,425,174 4.5 2,017,901 3.5 1,004,357 1.7 1,202,783 2.0
Total 50,011,122 100.0 53,949,414 100.0 58,443,821 100.0 59,776,874 100.0 59,073,097 100.0
Imports
India 70,924,200 55.3 78,739,500 58.0 88,675,500 59.8 107,143,100 66.7 117,740,400 59.6
Overseas 45,927,961 35.8 46,159,362 34.0 45,473,120 30.7 40,520,397 25.2 62,217,948 31.4
# China P.R 11,375,973 8.9 10,941,473 8.0 14,145,609 9.5 13,014,427 8.1 17,718,164 9.0
Total 128,228,134 100.0 135,840,335 100.0 148,294,229 100.0 160,677,924 100.0 197,676,512 100.0
Trade Deficit
* Provisional
# Includes overland trade with Tibet, an Autonomous Region(TAR) and overseas trade with Hongkong SAR and Macau
Source : Trade and Export Promotion Center
212
@&M Zff]wgfGt/ tYof°
;'dg cof{n∗
/fli6«o n]vfn] s'g} klg cfly{s If]qdf (Economic Territory) tf]lsPsf] ;dofjlw leq eP u/]sf] cfly{s sfo{snfkx?sf]
tYof+sLo ljj/0fnfO{ hgfpF5 . cfly{s sfo{snfk eGgfn] pTkfbg, pkef]u, jrt, nufgL cflbnfO{ hgfpF5 . o; k|0ffnLdfkm{t
k|jfx tyf df}Hbft ;DjGwL b'j} ultljlwnfO{ dfkg ul/G5 . o;}u/L zf]wgfGt/ tYof+sn] s'g} Ps d'n'ssf] ljZjsf cGo z]if
d'n'sx?;+u ePsf] cfly{s sf/f]jf/sf] tYof+sLo ljj/0fnfO{ b]vfFp5 . of] k|0ffnLn] d'VotM ;dli6ut cfly{s ;"rgfsf] k|jfx
kIfnfO{ x]b{5 . t/ cGt/fli6«o sf/f]jf/df df}Hbft kIfsf] ;"rgf Joj:yfkg dxTjk"0f{ x'g] x'Fbf To;;DjGwL ljj/0fx? cGt/fli6«o
nufgL cj:yf (International Investment Position-IIP) jf6 Jojl:yt ul/G5g\ . df}lb|s tyf ljQLo tYof+sn] s'g} klg ljQLo
If]q OsfOsf] ljQLo tyf u}/ ljQLo ;DklQ tyf bfloTjx?sf] df}Hbft tyf Flow cfFs8fx?sf] Joj:yfkg ug]{ sfo{ ub{5 .
;/sf/ s'g} klg d'n'ssf] Pp6f clgjfo{ tyf dxTjk"0f{ cfly{s OsfO xf] . cGo OsfOx?eGbf o;sf] rl/q km/s b]lvG5 . d'nt
o:fn] JolQmut jf ;fd"lxs pkef]usf nflu j:t' tyf ;]jfx? pknJw u/fpg] tyf cfDbfgL / ;DklQsf] (Income and
Wealth) sf] k'glj{t/0f ug]{ sfo{x? ub{5 . ;/sf/sf o:tf cfly{s sfo{snfkx?sf] ljj/0fnfO{ ;/sf/L ljQ tYof+s k|0ffnLjf6
Jojl:yt ug]{ ul/Psf] 5 .
tYof+sdf Quality Aspect jx' cfolds ljifo xf] . h;dWo] k|o'Qm kl/efiff, juL{s/0f, Methodology cflb :tl/o tyf
cGt/fli6«o:t/df t'ngfof]Uo x'g' clgjfo{ 5 . dfly pNn]v ePsf ;dli6ut cfly{s tYof+sx?sf] :tl/otf tyf t'ngfof]Uosf
nflu ;+o'Qm /fi6«;+3 tyf cGt/fli6«o d'b|f sf]if h:tf cGt/fli6«o ;+:yfx?sf] kxndf lgb]{lzsfx? tof/ ul/Psf 5g\ . tL
lgb]{lzsfx?nfO{ k|ljlw tyf cy{tGqdf eO/xg] ljsf;;Ë ;fk]lIfs jgfpg ;do ;dodf kl/dfh{g ;d]t ul/g] ul/Psf] 5 .
o;jfx]s oL tYof+sLo k|0ffnLx?sf jLr cjwf/0fut Consistency nfO{ pRr k|fyldstf lbOPsf] 5 .
k|:t't n]v zf]wgfGt/ tYof+sdf s]lGb|t /xg] x'Fbf cfjZos ePsf] :yfgdf jfx]s ;dli6ut cfly{s tYof+ssf cGo k|0ffnLsf]
rrf{ ul/g]5}g\ .
∗
lgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
213
ljifo k|j]z
ljZjsf] s'g} klg d'n's cfly{s b[li6sf]0fn] cGo z]if d'n'sx?;Ë lg/k]If?kdf PSn} /xg ;Sb}g . Pp6f d'n'sn] cGo z]if
d'n's;+u u/]sf] cGt/fli6«o cfly{s sf/f]jf/sf] n]vfhf]vf ug]{ sfo{ zf]wgfGt/ tYof+s k|0ffnLdfkm{t ul/G5 . zf]wgfGt/ tYof+sn]
cGt/fli6«o sf/f]jf/sf] df}HbfteGbf k|jfx kIfsf] ;"rgfnfO{ Jojl:yt ub{5 . t;y{ o; k|0ffnLdf tf]lsPsf] ;dosf] (Point of
Time) cfly{s ;DklQ tyf bfloTj;DjGwL ljj/0fsf] ;§f lglZrt ;dofjlw (Reference Period) leq ul/Psf sf/f]jf/x?
h:t}M j:t' / ;]jfsf] cfoft tyf lgof{t, k|fylds cfo (Primary Income), rfn" tyf k'FhLut x:tfGt/0f (Current and
Capital Transfers) , ljlQo n]gb]g (Financial Transactions) h:tf cfly{s ;"rgfx?sf] ljZn]if0ffTds (Analytical) tyf
;+/rgfTds (Structural) k|:t't ul/G5g\ .
zf]wgfGt/ tYof+ssf] Compilation sf] d"n cfwf/ cGt/fli6«o?kdf :jLsfl/Psf] Balance of Payment Manual xf] . zf]wgfGt/
tYof+s cGt/fli6«o sf/f]jf/sf] tYof+s klg ePsfn] o; tYof+sdf k|of]u x'g] cjwf/0ffdf ljZjJofkL ;dfgtf x'g' h?/L 5 .
o;}sf] vflt/ cGt/fli6«o d'b|f sf]ifn] ;g\ !($* df klxnf] k6s Balance of Payment Manual tof/ u¥of] . ljZj cy{tGqdf
eO/xg] kl/jt{g tyf cGo k|ljlw tyf ljsf;sf cfofddf x'g] k|ultn] Manual df ;fdlos kl/jt{g u/L gFof cjwf/0ffx?nfO{
:yfg lbg'kg]{ x'G5 . ;f]xLcg';f/ pQm Manual nfO{ ;g\ !(%) df ;+zf]wg u/L bf];|f] ;+:s/0fsf] ljsf; ul/of] . ;+zf]wgsf]
l;nl;nf sfod} /xof] . ;g\ !(^! df t];|f] ;+:s/0f tyf ;g\ !(&& df rf}yf]+ ;+:s/0f ;fj{hlgs ul/of] . ;g\ !((# df ul/Psf]
kfrf}+ ;+zf]wgsf] cfly{s tYof+sdf ljz]if dxTj /x]sf] 5 . o; ;+zf]wgnfO{ cGo cfly{s tYof+s;+u juL{s/0f, kl/efiff,
cjwf/0ffut ;dfgtf x'g]u/L ljsl;t ul/Psf] lyof] . xfn ljZjsf clwsf+z d'n'sx?sf] zf]wgfGt/ tYof+s Balance of
Payment Manual 5th Edition sf] cjwf/0ffdf cfwfl/t 5 . xfn cGt/fli6«o d'b|f sf]if Balance of Payment Manual 5th
Edition nfO{ kl/dfh{g u/L 5}7f}+ ;+:s/0f nfu" ug{ cfjZos sfo{jfxLsf] clGtd r/0fdf k'u]sf] 5 .
!= cfjf;Lo l;4fGtM zf]wgfGt/ s'g} Ps b]z / jfFsL cGo b]zjLrsf] sf/f]jf/sf] kl/0flt xf] . o; l;4fGtn] b]znfO{ ef}uf]lns
;Ldfgfsf] b[li6sf]0fjf6 gx]/L cfly{s rf;f]sf] s]Gb|ljGb' (Center of Economic Interest) sf] cfwf/jf6 x]l/G5 . h:t}M g]kfndf
/x]sf s'g} cGo b]zsf] /fhb"tfjf;x?sf] cfly{s rf;f]sf] s]Gb|ljGb' p;sf] cfkm\g} d'n's x'G5 . o:tf] cj:yfdf To;
/fhb"tfjf;jf6 x'g] sf/f]jf/x? ;DjlGwt d'n'sd}} ePsf] dflgG5 .
1
System of National Accounts 1993 x]g{ ;Sg'x'g]5 .
214
@= n]vf k|0ffnL l;4fGtM zf]wgfGt/ clen]v k|0ffnL bf]xf]/f] n]vf k|0ffnLdf cfwfl/t x'G5 . cfly{s sf/f]jf/x?nfO{ 8]lj6 tyf
qm]l8t leGgtfcg';f/ k|lji6 u/fOG5 . zf]wgfGt/ tYof+s / cGo cfly{s tYof+sx?jLr cjwf/0fut ;dfgtf /x]sfn] o;df
k|o'Qm 8]lj6 tyf qm]l86 zJbfjnLn] tn tflnsfdf pNn]v ePjdf]lhdsf sf/f]jf/nfO{ hgfpF5 .
t/ PskIfLo x:tfGt/0fx? h:t}M pkxf/, cg'bfg, rGbf cflb sf/f]jf/x? o; l;4fGtsf ckjfb x'g\ . o;/L Ps kIfLo
k|ljli6jf6 x'g] c;Gt'ngnfO{ x6fpg csf]{ kIfdf Unilateral Transfer Account egL pNn]v u/L b'j} 8]lj6 / qm]l86 kIf ;dfg
kfl/G5 .
#= d"Nof+sg l;4fGtM zf]wgfGt/ clen]v sf/f]jf/x?nfO{ d'VotM jhf/ d'Nodf dfkg ul/G5 .
w]/} h;f] Flows sf clen]v x? lgik|jfx (Accrual Basis) df cfwfl/t x'G5g\ . lgik|jfxdf cfwfl/t clen]vn] gub k|jfxeGbf
cfly{s pQ/bfloTj (Economic Ownership) kl/jt{g eO;s]kl5sf] cj:yfsf] clen]vnfO{ eGg] j'lemG5 . t}klg cg'bfg,
cfDbfgL h:tf sf/f]jf/x?nfO{ gub k|jfxdf cfwfl/t eP/ d"Nof+sg ul/G5 .
$= clen]v ;do l;4fGtM ;fdfGotof sf/f]jf/x?sf] clen]v sf/f]jf/ h'g ;dodf ePsf] xf] ;f]xL ;dodf clen]v /fVg'kb{5 .
vftf ;+/rgf
j:t' / ;]jf
k"FhLut
cfo
ljQLo
x:tfGt/0f
e"nr"s vftf
215
rfn" vftfM rfn" vftfnfO{ d'Votof tLg efudf jfl8Psf] 5 .
!= j:t' tyf ;]jf
@= cfo
#= rfn" x:tfGt/0f
!= j:t' tyf ;]jfM o;cGt{ut j:t' tyf ;]jfsf] cfoft lgof{t clen]v /flvG5 . zf]wgfGt/ k|:t'ltdf j:t' tyf ;]jfsf] cfoft
lgof{t sf/f]jf/x?nfO{ j]Unf j]Un} pNn]v ul/Psf] x'G5 . z]if d'n'sjf6 s'g} b]zn] j:t' cfoft ubf{ d'b|f vr{ x'g]u5{ . To:t} z]if
d'n'sdf j:t' lgof{t ubf{ d'b|f cfDbfgL x'G5 . zf]wgfGt/sf] n]vf k|0ffnL l;4fGtcg';f/ tt\;DjGwL sf/f]jf/x?nfO{ 8]lj6 tyf
qm]l86 kIfdf clen]v ug'{kb{5 . cfoft ubf{ d'b|f vlr{g] ePsfn] ;f] sf/f]jf/ 8]lj6 kIfdf hfG5 . To;}u/L lgof{t ubf{ d'b|f
cfDbfgL x'g] xF'bf To;sf] clen]v qm]l86 kIfdf pNn]v ul/G5 .
s'g} z]if d'n'sjf6 jf d'n'sdf j}+s, ljdf, 9'jfgL tyf cGo s'g} ;]jfx?sf] cfoft jf lgof{t ubf{ d'b|fsf] ljlgdo x'g] ub{5 .
o:tf sf/f]jf/x?nfO{ klg rfn" vftfcGtu{t /fvL d"Nof+sg ul/G5 . j:t'df h:t} ;]jfsf] qm]l86 tyf 8]lj6 k|ljli6sf] l;4fGt
;dfg /x]sf] 5 .
j:t' tyf ;]jfsf] cfoft lgof{tjf6 Jofkf/ ;Gt'ngsf] cj:yf yfxf kfpg ;lsG5 . Jofkf/ ;Gt'ng e'QmfgL ;Gt'ngsf] Pp6f
k|d'v kIf xf] .
@= cfoM o;cGtu{t sfdbf/x?sf] cfo tyf cGo ;'ljwf (Compensation Of Employees) / ljQLo nufgL jf6 k|fKt cfo
h:t}M Jofh, l8le8]G8\;x?sf] clen]v /flvG5 . z]if d'n'sdf hfg] o:tf sf/f]jf/df d'b|f vlr{g] x'Fbf ;f] sf/f]jf/nfO{ 8]lj6 tyf
z]if d'n'sjf6 cfo x'Fbf o:tf d'n'snfO{ d'b|f k|fKt x'g] x'Fbf o;sf] sf/f]jf/nfO{ qm]l86 kIfdf pNn]v ug'{kg]{ x'G5 . ;fdfGotof
sfdbf/x?sf] cfo tyf cGo ;'ljwfnfO{ cGo cfojf6 k[ys /fVg Ps jif{sf] ;dofjlwnfO{ Threshold dflgPsf] 5 . o;sf] cy{
s'g} z]if d'n'sdf /x]sf] sfdbf/sf] ToFxf uO{ sfd u/]sf] Ps jif{ gljt]sf] eP ;f] ;do cjlwdf p;n] kfpg] tnj tyf
;'ljwfx? o;} cfocGt{ut pNn]v ul/G5g\ . cGoyf x:tfGt/0f cfotkm{ To; cfonfO{ k|lji6 u/fpg'kb{5 .
o; zLif{sjf6 v'b cfo;DjGwL hfgsf/L k|fKt x'G5 . /fli6««o n]vf tYof+scGtu{t s'n ufx{:y pTkfbgdf oxL cfosf] lx;fj
lstfjnfO{ ;dfof]hg u/]kl5 s'n /fli6««o cfDbfgLsf] cg'dfg ul/G5 .
#= rfn" x:tfGt/0fM z]if d'n'sjf6 k|fKt x'g] jf nfO{ lbg] cg'bfg, ;xof]u, rGbf cflb cfox? rfn" x:tfGt/0f zLif{scGtu{t
clen]v ul/G5g\ . o:tf cfo k|fKt ug]{ d'n'sn] ;f] cg'bfg jf ;xof]u kfP jfkt z]if d'n'snfO{ s]xL ltg'{ jf lbg' kb}{g . Ps
jif{eGbf j9L ;do sfd u/L d'n'sdf k7fPsf] k]G;g jf o:t} /sdx? klg o;} cfocGt{ut kb{5g\ . :jefj}n] o:tf k|sf/sf
sf/f]jf/x? Ps kIfLo x'G5g\ . d'n'snfO{ ;xof]u jfkt s]xL k|fKt ePsfn] To;nfO{ qm]l86 kIfdf clen]v ul/G5 .
!= k"FhLut vftfM o; vftfdf s'g} d'n's / z]if d'n'sjLRfsf] k"FhLut cg'bfg tyf pTkfbg gul/Psf] tyf u}/ljQLo k"FhLsf]
sf/f]jf/sf] clen]v /flvG5 .
@= ljQLo vftfM ljQLo vftfcGtu{t l/he{ vftfjfx]ssf cGo ljQLo sf/f]jf/x? kb{5g\ . k|ToIf j}b]lzs nufgL, kf]6{kmf]lnof]
nufgL qm[0f k|flKt tyf ;fFjf e'QmfgL h:tf sf/f]jf/x?sf] clen]v o; vftfdf /flvG5 .
e"nr"s vftfM l;4fGttM zf]wgfGt/ ;w}+ ;Gt'ngdf /xg'kb{5 . t/ Psf]xf]/f] k|ljli6, cj}w sf/f]jf/, k"FhL knfog tyf cGo
tYof+sLo e|d tyf q'6Lx?n] ubf{ ;Gt'ngsf] cj:yf Jojxfl/s?kdf ;Dej b]lvb}g . t;y{ e"nr"s vftfdfkm{t zf]wgfGt/nfO{
;Gt'ngdf Nofpg] sfd ul/G5 .
216
zf]wgfGt/sf cfwf/e"t tYof+s cfwf/♣
zf]wgfGt/ Compile ug{sf nflu ljleGg k|sf/sf sf/f]jf/sf cfFs8fx?sf] cfjZostf kb{5 . tYof+s ;'b[9 ePsf d'n'sx?df
;"rgf k|0ffnL ljsl;t ePsf x'gfn] Data Gather ug{ Tolt uf¥xf] b]lvb}g t/ cGo d'n'ssf xsdf Input Database ;d:ofsf]
?kdf /x]sf] b]lvG5 . cGt/fli6«o d'b|f sf]ifn] sf/f]jf/sf cfFs8fx?sf nflu s]xL cfwf/e"t k|0ffnLx?sf] cg'z/0f tyf ljsf;sf
nflu ;'emfj lbPsf] 5 .
♣
lj:t[t hfgsf/Lsf nflu Balance of Payments Compilation Guide, 1995, IMF x]g{ ;Sg'x'g]5 .
217
Balance of Payment Manual kfFrf} ;+:s/0fsf] n]vf ;+/rgf cg'dfg l:ylt;lxt tYof+ssf ;|f]tx?sfjf/] tnsf] tflnsfdf
;+If]kdf pNn]v ul/Psf] 5 .
oftfoft ;]jf
• g]kfnL ljdfgn] u}/cfjf;Lo ofq'x? • ljb]zL ljdfgn] cfjf;Lo ofq'x? • ITRS
tyf sfuf]{ ;]jf lgof{t u/]jfktsf] tyf sfuf]{ ;]jf cfoft • g]kfn jfo';]jf
cfDbfgL u/]jfktsf] cfDbfgL lgud
6«fen
• u}/cfjf;Lox?n] ko{6g, lzIff, • cfjf;Lox?n] ko{6g, lzIff, • ITRS
tflnd, ;]ldgf/, :jf:Yo ;]jf tflnd, ;]ldgf/, :jf:Yo ;]jf
cflbdf g]kfndf u/]sf] vr{ cflbdf ljb]zdf u/]sf] vr{
;/sf/L ;]jf
• j}b]lzs lgof]u tyf cGt/fli6«o ;+3 • g]kfnL lgof]ux?n] ljb]zdf • ITRS
;+:yfx?n] g]kfndf u/]sf] vr{ u/]sf] vr{
cGo ;]jf
• u}/cfjf;Lox?n] g]kfndf ;+rf/, • cfjf;Lox?n] ljb]zdf ;+rf/, •
ljdf, Joj;flos ;]jf, /f]oN6L, ljdf, Joj;flos ;]jf, /f]oN6L,
nfO;]G;, ;f+:s[lts ;]jf, dgf]/~hg nfO;]G;, ;f+:s[lts ;]jf,
cflbdf u/]sf] vr{ dgf]/~hg cflbdf u/]sf] vr{
218
rfn" vftfM rfn" x:tfGt/0f
n]vf zLif{s qm]l86 ljj/0f 8]lj6 ljj/0f tYof+ssf] ;|f]t
cg'bfg
• j}b]lzs ;/sf/ tyf u}/;/sf/L • g]kfn ;/sf/ tyf g]kfnL • j:t'ut cg'bfgM
;+:yfjf6 k|fKt vfB ;xof]u, u}/;/sf/L ;+:yfjf6 j}b]lzs j}b]lzs tYof+s
cfsl:ds ;]jf ;xof]u, u}/nufgL ;/sf/nfO{ lbOPsf] vfB • gub cg'bfgM
k|s[ltsf cGo j:t'ut tyf gub ;xof]u, cfsl:ds ;]jf ITRS
cg'bfg ;xof]u, u}/nufgL k|s[ltsf
cGo j:t'ut tyf gub cg'bfg
ljk|]if0f
• g]kfnL sfdbf/n] ljb]zjf6 k7fPsf] • ljb]zL sfdbf/n] g]kfnjf6 • ;+:yfut ljk|]if0fM
/sd -Ps jif{eGbf j9L cjlwsf]_ k7fPsf] /sd -Ps jif{eGbf j}+s
j9L cjlwsf]_ • JolQmutM /fi6«
j}+sn] tof/ u/]sf]
ljlw
k]G;g • g]kfnL ef/tLo tyf lj|l6z ;]gfdf • NA • ITRS
sfd u/]jfktsf] k]G;g
cGo • ef/tLo cGtz'Ns lkmtf{ • NA • ITRS
ljQLo vftf
n]vf zLif{s qm]l86 ljj/0f 8]lj6 ljj/0f tYof+ssf] ;|f]t
k|ToIf nufgL
• • ljb]zLn] g]kfndf u/]sf] k|ToIf • cy{ dGqfno
nufgL,
cGo nufgL •
• • 6«]8 qm]l86, qm[0f,
d'b|f, lgIf]k, tyf
cGo bfloTj /
;DklQsf] cfwf/df
to ul/Psf] z]if
ljlw
219
g]kfnM zf]wgfGt/ l:ylt
?= s/f]8df
ljj/0f 2057/58 2058/59 2059/60 2060/61 2061/62 2062/63 2063/64*
-s_ rfn" vftf 2014.85 1816.11 1161.47 1459.80 1154.46 1422.45 349.60
v'b ;]jf cfo 930.23 393.84 704.97 907.49 -203.42 -681.83 -837.73
lghL If]qsf] ljk|]if0f 4721.61 4753.63 5420.33 5858.76 6554.12 9768.85 10014.5
220
ljj/0f 2057/58 2058/59 2059/60 2060/61 2061/62 2062/63 2063/64*
-u_ ljQLo vftf -;d"x ª
afx]s_ -2852.2 -3733.3 -1719.90 -2154 -2553.7 -132.45 -236.21
k|ToIf j}b]lzs nufgL -3.30 -28.23 96.14 0.00 13.60 -46.97 36.23
cfk|jfx
kf]6{kmf]lnof] nufgL 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
cGo nufgL ;DklQ -3019.1 -3513.7 -3463 -3259.1 -2186.3 -1400.9 -1069.00
cGo nufgL bfloTj 170.19 -191.42 1646.92 1105.11 -380.97 1315.40 796.56
s/]G;L tyf l8kf]lh6 432.75 46.52 -37.77 409.61 -6.51 339.46 478.22
-3_ ljljw k"FhL tyf e'nr's 1174.95 1060.06 417.61 2559.12 1809.57 1298.54 510.27
g]kfn /fi6« a}+s -744.51 -171.27 -780.99 -1950.8 -325.13 -2129.7 -1096.3
;Gbe{ ;fdu|L
System of National Accounts 1993. 1993. United Nations.
Balance of Payments Manual Revision 5, 1993. International Monetary Fund.
Balance of Payments Compilation Guide. 1995. International Monetary Fund.
:j0f{ hoGtL :dfl/sf @)^#, g]kfn /fi6« j}+s .
zf]wgfGt/ tYof+s k|ZgfjnL, @)^) g]kfn /fi6« j}+s .
221
@*M cf}Bf]lus u0fgf Pj+ ;fgf pBf]u k|lti7fg ;j]{If0f
∗
u+uf b]jL bjf8L
kl/ro
cfly{s gLlt, of]hgf Pj+ sfo{qmdsf] th'{df / cy{tGqsf] ;d;fdlos ljZn]if0fsf nflu cy{tGq;DaGwL tYof+ssf] cfjZostf
/xG5 . cy{tGqsf] k|d'v If]qx?dWo] pBf]u Ps ePsf]n] cfly{s tYofÍdf cf}Bf]lus tYofÍn] dxTjk"0f{ lx:;f cf]u6\b5 . tYofÍ
;+sng ug]{ ljlw eg]sf] ;j]{If0f Pj+ u0fgf g} x'g\ . ;+;f/sf ;a}h;f] d'n'sdf lgoldt?kdf o:tf u0fgf Pj+ ;j]{If0f ul/G5 .
cf}Bf]lus If]qsf] tYofÍ ;+sngsf nflu g]kfndf k|To]s kf+r jif{df cf}Bf]lus u0fgf / k|To]s bz aif{df ;fgf pBf]u k|lti7fg
;j]{If0f ug]{ ul/Psf] 5 . of] sfo{ s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] ub}{] cfPsf] 5 . o:tf u0fgf tyf ;j]{If0fdf g]kfn cf}Bf]lus Joj;fo
juL{s/0f (Nepal Standard Industrial Classification - NSIC) cg';f/ k|d'v v08 D sf] v08 !% b]lv #& ;Ddsf cf}Bf]lus
k|zf]wg / pTkfbg sfo{ tyf l/;fOlNsË -Manufacturing and Recycling_ ug]{ pBf]u k|lti7fgx? ;dfj]z ul/G5 . cf}Bf]lus
u0fgfdf !) jf !) eGbf a9L AolStx? pTkfbg sfo{df ;+nUg /x]sf pBf]u k|lit7fgx?nfO{ ;dfj]z ul/G5 eg] ;fgf pBf]u
k|lti7fg ;j]{If0fdf ( jf ( eGbf sd AolStx? pTkfbg sfo{df ;+nUg /x]sf pBf]u k|lti7fgx?nfO{ ;dfj]z ul/G5 . cf}Bf]lus
u0fgf b]zleq cf}Bf]lus Joj;fodf sfo{/t ;j} pBf]u k|lti7fgx?nfO{ ;dfj]; u/]/ tYofÍ ;+sng ul/g] u0fgf xf] . cf}Bf]lus
u0fgfdf gkg]{ pBf]ux?sf] nut jgfO{ ltgaf6 :ofDkn 5gf]6 u/L ul/g] ;j]{If0fnfO{ ;fgf pBf]u ;j]{If0f eGg] ul/Psf] 5 .
cf}Bf]lus u0fgf Pj+ ;j]{If0fdf pBf]u k|lti7fgsf] l:ylt, pBf]usf] pTkfbg, pBf]un] lbg] /f]huf/L, pBf]un] k|of]u ug]{ j:t' tyf
;]jfx?, pBf]udf ePsf] nufgL cflbsf] jf/]df ;"rgf ;+sng tyf k|zf]wg ul/G5 .
p2]Zo
;du|df cf}Bf]lus u0fgf Pj+ ;fgf pBf]u k|lti7fg ;j]{If0fsf] p2]Zo ;Gbe{ aif{df ;~rfng e}/x]sf pBf]u k|lti7fgx?sf] tYof+s
;+sng, k|zf]wg, ljZn]if0f tyf k|sfzg ug'{ xf] . laz]iftM u0fgf Pj+ ;j]I{ f0fcGt{ut lgDg lsl;dsf ;"rgfx? ;+sng tyf
k|zf]wg ul/G5 .
! rfn" cj:yfdf /x]sf pBf]u k|lti7fgx¿sf] ;+/rgfut l:ylt klxNofpg' Pj+ g]kfn :t/Lo cf}Bf]lus juL{s/0fcg';f/
tYofÍx¿ k|:t'lt ug'{ .
@= cf}Bf]lus k|lti7fgn] s] s:tf j:t' tyf ;]jfx¿ ;Gbe{ jif{df pTkfbg ul//x]sf 5g\ tL j:t'x¿sf] CPC (Central
Product Classification) cg';f/ tflnsLs/0f, ljZn]if0f u/L k|:t't ug'{ .
#= pBf]u k|lti7fgx¿sf] /f]huf/Lsf] l:yltaf/] tYofÍ k|:t't ug'{ .
$= pBf]ux¿sf] nufgL, sRrfkbfy{sf] vkt, OGwg lah'nLsf] vkt, s/, cflbdf ePsf] nfut tyf ;+/rgfut ¿kdf
pTkflbt j:t'sf] laqmL, df}Hbft, cflb] af/]df hfgsf/L pknJw u/fpg' .
%= pBf]u k|lti7fgsf] cfut d"No (Output) / lgu{t d"No (Input) cg'dfgx¿ tof/ u/L k|sflzt ug'{ .
^= jftfj/0f lgoGq0f;DaGwL pBf]ux¿sf] k|of;af/] hfgsf/L k|fKt ug'{ .
&= sRrfkbfy{ vl/bb]lv pTkflbt j:t'sf] ahf/ Joj:yfkg;Dd s] s:tf ;d:ofx¿ ef]u]sf 5g\ To:tf ef]luPsf
;d:ofx¿ klxNofpg' .
∗
lgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
222
cf}Bf]lus u0fgf
g]kfnsf] cf}Bf]lus tYofÍsf] Oltxf;df k|yd cf}Bf]lus u0fgf lj=;+= @)@@ ;fndf ;DkGg ePsf] lyof] . To;kl5 lj=;+= @)#),
@)#$, @)#(, @)$$, @)$(, @)%$ / @)%( df qmdzM bf];|f], t];|f], rf}yf], kfFrf}F], 5}7fF}, ;ftf}F / cf7f}F cf}Bf]lus u0fgf ;DkGg
ePsf lyP . kl5Nnf] cf}Bf]lus u0fgf @)^$ ;fndf ;DkGg ul/of] / of] g]kfnsf] cf}Bf]lus u0fgfsf] qmddf gjf}+ xf] / o;sf]
clGtd glthf ;d]t k|sflzt e};s]sf] 5 .
cf}Bf]lus u0fgfjf6 k|fKt pBf]u k|lti7fgx?sf] ;+Vof .
223
;fgf pBf]u k|lti7fg ;j]{If0f M
cf}Bf]lus u0fgfn] 7"nf k|s[ltsf pBf]u k|lti7fgx?nfO{ dfq ;d]6]sf] / sltko cf}Bf]lus lqmofsnfkx? ;fgf pBf]u k|lti7fgdf
x'g] / ltgn] s'n cf}Bf]lus pTkfbgsf] dxTjk"0f{ lx:;f cf]u6\g] s'/fnfO{ Wofgdf /fvL la=;= @)@( b]lv ;fgf pBf]ux?sf]
;j]{If0fsf] sfd yflnPsf] xf] . of] ;j]{If0f !) jif{sf] cGt/fndf ug]{ gLltcg'?k kl5Nnf] ;j]{If0f @)%& ;fndf ;DkGg ul/Psf]
lyof] . ;'?sf ;j]{If0fx? Area Sampling sf cfwf/df ul/Psf lyP eg] kl5Nnf] k6s ;j]{If0f ubf{ b]ze/Lsf ;+k"0f{ ;fgf
pBf]ux?sf] nut tof/ kf/L ltgaf6 :ofDkn 5gf]6 u/L ul/Psf] lyof] . :ofDkn 5gf]6 ubf{ NSIC sf] rf}yf] cÍ ;d"xsf]
k|ltlglwTj x'g]u/L Stratified Random Sampling ljlwsf] cfwf/df ul/Psf] lyof]] . cf=a= @)^& ;fndf ;fgf pBf]]u k|lti7fg
;j]{If0f ug]{ sfo{s|d 5 . o; ;j]{If0fsf] nflu cfjZos kg]{ ;fgf pBf]u k|lti7fgx?sf] ;"rLs/0f sfo{ cf=a= @)^%÷)^^ df
;DkGg ug]{ u/L sfo{ xF'b}5 . o;} ;"rLs/0fjf6 k|fKt nutnfO{ cfwf/ dfg]/ 5g}f6 ljlwaf6 ;j]{If0f sfo{ ul/g]5 .
cf}Bf]lus ;"rsf+s
cf}Bf]lus u0fgfjf6 k|fKt tYofÍsf] cfwf/df s]xL k|ltlglwd"ns pBf]u k|lti7fgx?sf] 5gf}6 u/L k|To]s tLg dlxgfdf tYofÍ
;+sng u/]/ o;}sf cfwf/df cf}Bf]lus ;"rsf+s tof/ ul/G5 . cf}Bf]lus ;"rsf+s lgdf{0fsf] nflu k|of]u ul/g] ef/ cf}Bf]lus
u0fgfaf6 k|fKt tYofÍaf6 lnOG5 .
o;jfx]s ljefun] ;do ;dodf cGo ljz]if ;j]{If0fx?af6 ;d]t pBf]u;DaGwL tYofÍ ;+sng ug]{ u/]sf] 5 . To:t} hgu0fgf,
hLjg:t/ ;j]{If0f, s[lif u0fgf, vfgL, lgdf{0f h:tf sfo{x?sf] Pjd\ ljleGg ;]jfx?sf] ;j]{If0fjf6 klg pBf]u;DaGwL s]xL tYofÍ
pknAw x'G5g . s]Gb|Lo tYofÍ ljefueGbf jfx]ssf cGt//fli6«o ;+:yf / u}/;/sf/L lgsfox?n] klg pBf]usf] pTkfbsTj,
pBf]udf sfo{/t dhb'/ sd{rf/Lsf] cj:yf, pBf]un] k|of]u ug]{ k|ljlw, pBf]udf pknAw ePsf] zlQmsf] pkof]u, pBf]un] kfg]{
jftfj/0fLo k|efa, h:tf ljifox?df ;do ;dodf tYofÍ ;+sng ug]{ u/]sf] kfOG5 . To;}u/L g]kfn ;/sf/sf pBf]u ljefu,
>d ljefu, :jf:Yo tyf hg;Vof d+qfno h:tf lgsfox?n] klg vf; vf; k|sf/sf pBf]u;DaGwL tYofÍ ;+sng ug]{ ub{5g .
224
!( 5fnfsf] /ª\/f]ug Pj+ sfF65fF6 ug]{, 5fnfsf] afs;, xft] Aofu / o:t} cGo ;fdfgx¿ pTkfbg ug]{ lqmofsnfk jf
Joj;fox¿ .
@) kmlg{r/ -3/]n' kmlg{r/_, k/fn Pj+ 5\jfnLaf6 lgld{t j:t'x¿afx]s sf7 jf sf7 k|of]u ePsf j:t'x¿ / ss{
pTkfbg ug]{ lqmofsnfkx¿ .
@! sfuh / sfuhhGo j:t' pTkfbg ug]{ k|lti7fgx¿ .
@@ /]s8{ ul/Psf ;fdfu|Lx¿sf] 5kfO{ / k'gM k|sfzg ug]{ lqmofsnfk jf k|lti7fgx¿ .
@# vFlbnf] sf]Onf, k|zf]lwt k]6«f]lnod kbfy{ pTkfbg ug]{ lqmofsnfk jf k|lti7fgx¿ .
@$ /;fog / /;folgs j:t'x¿sf] pTkfbg ug]{ lqmofsnfk jf k|lti7fgx¿ .
@% /a/ jf Knfli6ssf ;fdfu|L pTkfbg ug]{ lqmofsnfk jf k|lti7fgx¿ .
@^ u}/ wflTjs vlghx¿ pTkfbg ug]{ lqmofsnfk jf k|lti7fgx¿ .
@& cfwf/e"t wft'x¿sf] pTkfbg ug]{ lqmofsnfkx¿ .
@* ljleGg 9fFrfut¿kdf ag]sf d]l;g/L / pks/0fafx]ssf wft'sf j:t'x¿ pTkfbg ug]{ lqmofsnfkx¿ .
@( cGoq pNn]v gul/Psf oGq / pks/0f ug]{ lqmofsnfkx¿ .
#) sfof{nosf] n]vf / u0fgf;DaGwL sfd ug]{ d]l;g agfpg] lqmofsnfkx¿ jf k|lti7fgx¿ .
#! cGoq pNn]v gul/Psf ljB't\ d]l;g/L ;fdu|L agfpg] k|lti7fgx¿ jf lqmofsnfkx¿ .
#@ /]l8of] 6]lnlehg / cGo ;~rf/sf ;fwg Pj+ pks/0f agfpg] lqmofsnfkx¿ .
## :jf:Yo;DaDwL ;"Id k|fljlws pks/0f / 38L Pj+ ltgsf kf6{k"hf{x¿ agfpg] lqmofsnfk jf k|lti7fgx¿ .
#$ df]6/ uf8L, 6«]n/, ;]ld–6«]n/sf] a8L agfpg] lqmofsnfkx¿ .
#% cGo oftfoftsf] pks/0f agfpg] lqmofsnfkx¿ .
#^ cGoq pNn]v gul/Psf kmlg{r/ ;fdfg agfpg], pTkfbg ug]{ k|lti7fg jf lqmofsnfkx¿ .
pTkfbgzLn sd{rf/L
pBf]u k|lti7fgsf] pTkfbgsf] sfo{df ;Lw} ;+nUg sd{rf/Lx¿nfO{ pTkfbgzLn sd{rf/Lx? egL a'em\g'kb{5 . 7]Ssf jf cGo
zt{df k|ToIf¿kdf pTkfbg;Fu ;Da4 sfd ug]{ JolQmx? klg pTkfbgzLn sd{rf/Ls} >]0fLdf kb{5g . ;fwf/0ftof d]l;g
ck/]6/, ld:qL, pTkfbg lgoGqs tyf pTkfbg sfo{df k|ToIf¿kdf ;3fp k'¥ofpg] Kofs;{ cflb pTkfbgzLn sd{rf/Lleq
kb{5g .
225
pBf]uklt tyf ;lqmo ;fe]mbf/
kfl/>lds glnOsg pBf]u k|lti7fgsf] sfo{df ;lqmo ¿kn] ;+nUg /xg] pBf]uklt jf ;+rfns jf ;fe]mbf/ jf s'g} klg k|sf/sf]
kfl/>lds glnO{ xKtfsf] slDtdf !^ 306f -;fwf/0ftof sfd ul/g] ;dosf] Ps ltxfO_ sfd ug]{ pBf]uklt tyf ;fe]mbf/sf
kl/jf/sf ;b:onfO{ o; ju{df ;fd]n ul/G5 .
sRrf kbfy{
pBf]u k|lti7fgn] pTkflbt a:t' tof/ kfg]{ l;nl;nfdf k|of]u ug]{ kbfy{x¿nfO{ sRrf kbfy{ elgG5 . ljleGg pBf]u k|lti7fgsf]
sRrf kbfy{ cf–cfˆgf] pTkfbgcg';f/ leGbfleGb} x'g;Sb5g\ . ;fy} s'g} a:t' pTkfbg ug{sf] nflu w]/} lsl;dsf sRrf kbfy{
k|of]u ul/Psf] ;d]t x'G5 . t/ nfut tyf pTkfbgsf] qmddf ePsf] Ps jif{eGbf a9L vkt gx'g] ;fdfGo d]l;g/L, kf6k"hf{,
j:t' /fVg] sG6]g/, Kofs ug{sf] nflu k|of]u x'g] ;fdfgnfO{ ;d]t sRrf kbfy{ ;/x Jojxf/ ul/G5 .
pBf]u k|lti7fgn] pTkfbg sfo{df k|ToIf ;+nUg /xg] ;]jfx¿ cGo pBf]u k|lti7fg jf JolQmx¿nfO{ pknAw u/fPjfkt÷laqmL
u/L cfDbfgL k|fKt ug]{ ub{5 eg] csf]{tk{m To:tf ;]jfx¿ cGo JolQm jf k|lti7fgx¿af6 klg pBf]u k|lti7fgx¿n] lng'kg]{ x'G5 .
cfkm\gf] k|lti7fgn] To:tf] lsl;dsf] ;]jf ljleGg tl/sfn] ug{;Sg] / ;f]jfkt k|fKt x'g] ;Dk"0f{ /sdnfO{ g} cf}Bf]lus ;]jfjfktsf]
cfDbfgL dflgG5 eg] To:tf ;]jfx¿ pQm k|lti7fgn] lnPjfktsf ;Dk"0f{ vr{x¿ cf}Bf]lus ;]jfjfktsf] vr{cGt{ut kb{5g\ .
226
df}Hbft
lglZrt cjlwdf vl/b ul/Psf] ;a} sRrfkbfy{ jf OGwg k|of]udf gcfPsf, cw{tof/L j:t' tof/L j:t' x'g afFsL /x]sf, ;do
kfjGbLsf] sf/0f laqmL geO{ afFsL /x]sf ;fdfgnfO{ df}Hbft elgG5 .
ck|ToIf s/
d"No clej[l4s/ -Eof6_ lgof{t dx;'n h:tf pBf]u k|lti7fgn] lt/]sf ck|ToIf s/x¿ o;cGt{ut kb{5g .
pk;+xf/
o;sf nflu Psftkm{ ;j} k|sf/sf pBf]ux?sf] tYofÍ ;+sng sfo{ Ps} ;dodf x'g h?/L 5 eg] csf]{tkm{ cf}Bf]lus k|zf]wg
ug]{ pBf]uafx]ssf cGo Joj;fosf] ;d]t ;f]xL ;dodf tYofÍ ;+sng ePdf Ps} ;dodf ;+k"0f{ cy{tGqsf] lrq0f ug]{ tYofÍ
pknAw x'g;S5 . cy{tGqsf] ;+/rgfTds kl/jt{gsf] cfFsngsf nflu ljsl;t d'n'sx?n] Joj;fodf ;+nUg ;a} k|sf/sf
k|lti7fgx?sf] tYofÍ ;+sng ug]{ cfly{s u0fgf (Economic Census) ug]{ u/]sf 5g\ . t/ g]kfndf xfn;Dd o:tf] u0fgf
x'g;s]sf] 5}g . cy{tGqsf] ljsf;;F+u} cf}Bf]lus pTkfbgdf ;]jf If]qsf] of]ubfgsf] j[l4 o;sf] HjnGt pbfx/0f xf] . t;y{
g]kfndf klg cfw'lgs cy{tGqsf ;a} If]qnfO{ ;d]6\g] u/L cfly{s u0fgf ;'? ug'{ cfjZos e};s]sf] 5 .
228
@(M s[lif tYof°
∗
u0f]zk|;fb cfrfo{
!= kl/ro
cfly{s tYofÍsf] k|d'v lx:;fsf ¿kdf s[lif tYofÍsf] :yfg /x]sf] 5 . s[lif tYofÍ eg]sf] s[lif;Fu ;DalGwt tYodf
cfwfl/t ;"rgf jf hfgsf/L xf] h;nfO{ ;ª\sng, tflnsLs/0f / ljZn]if0fsf cfwf/df lgZsif{;lxt k|sfzg ug{ ;lsG5 .
pbfx/0fsf nflu e"–pkof]u / pkef]u, afnL nufPsf] If]qkmn, afnLsf] pTkfbg / pTkfbsTj, kz'k+IfLsf ;ª\Vof / pTkfbg
cflb . k|s[lt;Fu k|ToIf ;/f]sf/ /fVg] s[lif sfo{sf] If]q km/flsnf] 5 . s[lif sfo{df d'VotM v]tLkftLsf] sfo{, kz'k+IfLkfng,
dT:okfng, dfx'/Lkfng, /]zd v]tL, lrof tyf skmL v]tL, km"nx¿sf] v]tL tyf g;{/L cflb h:tf If]qsf] lqmofsnfkx¿
kb{5g\ . oL sfo{x¿ ;Dkfbg ug]{ qmddf pkof]u ul/g] k"FhL / >dzlQm, kmfd{ Joj:yfkgb]lv lnP/ oL lqmofsnfkx¿af6
pTkflbt j:t'x¿sf] ahf/ Joj:yfkg;Ddsf] sfo{ klg s[lif sfo{x¿leq g} kb{5g\ . o; sfo{nfO{ d'VotM hldg, kfgL,
ef}uf]lns cj:yf, l;FrfO, df};d, ;fdflhs k/Dk/f, k|ljlw, ljsf;sf cfwf/e"t kIfx¿, e"–:jldTj / o; If]qdf ul/Psf]
nufgLsf cltl/Qm cfGtl/s Pjd\ cGt/fli6«o ahf/n] k|ToIf jf ck|ToIf¿kn] k|efj kfb{5 . oL ;a} ljifo;Fu ;DalGwt tYofÍ
s[lif tYofÍsf] kl/lwleq k5{g\ . Aofks bfo/f ePsf] s[lif If]q;Fu ;DalGwt ;Dk"0f{ tYox¿ g} jf:tjdf s[lif tYofÍ xf] .
;xL, ljZj;gLo, e/kbf]{ Pjd\ cBfjlws s[lif tYofª\ssf] cfwf/df dfq cfly{s If]qsf] t'ngfTds¿kn] j:t'k/s
ljZn]if0f ;Dej x'G5 / o;sf cfwf/df ul/Psf] lg0f{o a9L k|efjsf/L x'G5 . t;y{ s[lif tYofª\snfO{ cfly{s If]qsf] lg0f{o
k|lqmofsf] d'Vo cfwf/sf] ¿kdf klg x]g{ ;lsG5 . b]zsf] ;du| ljsf;sf] nflu cWofjlws u'0f:t/Lo tYofÍsf] cfjZostf
ckl/xfo{ x'G5 . dfu / ahf/sf] cfwf/df u'0f:t/Lo s[lif tYofÍ pTkfbg u/L pknAw u/fpg] sfo{df s]xL r'gf}tLx¿ ;a}h;f]
/fi6«x¿ ;fd' /x]sf 5g\ . s[lif tYofÍsf If]qdf /x]sf hl6ntf / r'gf}tL ;fdgf ug{ ;a} /fi6«x¿n] cfjZos Wofg lbg'kb{5 .
g]kfndf cfjlws of]hgfx¿n] tYofÍ k|0ffnLsf] ljsf; cfjZos /x]sf] dx;'; u/]sf] ePtfklg xfn;Dd s[lif tYofÍsf] If]qdf
w]/} ;d:ofx¿ ljBdfg 5g\ . s[lif tYofÍsf] dxTj cGt/fli6«o hutdf klg 5 . ;+o'Qm /fi6«;+3Lo vfB tyf s[lif ;ª\u7g
(UNFAO) n] ;b:o /fi6«x¿sf] s[lif tYofÍLo lqmofsnfkx¿df ;xof]u / ;dGjo ug]{ ub{5 . o; n]vdf s[lif tYofÍsf] If]q
/ bfo/f, cfjZostf / dxTj, lsl;d, ;|f]t / g]kfnsf] s[lif tYofÍsf] ;Gbe{df ;+lIfKt rrf{ ug]{ k|of; ul/Psf] 5 .
k/Dk/fut¿kdf s[lif;Fu ;DalGwt tYofÍLo lqmofsnfk dfu / jftfj/0fLo kIfnfO{ Wofg glbO{ cfk"lt{df dfq
cfwfl/t lyof] . cem eGg'kbf{ tYofÍ k|0ffnL;Fu cfj4 gu/L cfGtl/s k|of]hgsf nflu dfq k|of]u ul/GYof] . s[lif
lqmofsnfkx¿, hldg, l;+rfO, :jldTj, s[lifhGo nufgL tyf pTkflbt j:t'x¿, s[lif cf}hf/, k|ljlw, s[lif ahf/ Pjd\ s[lif
If]qnfO{ k|efj kfg]{ ;Dk"0f{ lqmofsnfkx¿;Fu ;DalGwt ljifox¿ s[lif tYofÍsf] bfo/fleq kb{5g\ . kl5Nnf bzsx¿lt/ cfP/
lbuf] ljsf;, jftfj/0fLo k|efj, vfB ;'/Iff Pjd\ ;x;|fAbL ljsf; nIo, ul/aL Pjd\ ef]s pGd"ng / n}+lus ;dfgtf;Fu s[lif
tYofÍn] k|ToIf ;/f]sf/ /fVg] ePsf]n] s[lif sfo{n] cfly{s kIfnfO{ dfq geO{ ;fdflhs kIfnfO{ klg s]xL xb;Dd ;d]6]sf]
b]lvG5 . s[lif tYofÍsf] bfo/fnfO{ klg cfly{s If]qdf dfq ;Lldt gu/L vfB ;'/Iff, jftfj/0f / u|fdL0f hghLjg;Fusf
ljifoj:t';Fu klg hf]8]/ x]l/g'k5{ eGg] dfGotf /x]sf] 5 . o;}u/L s[lif tYofÍnfO{ Ps /fi6«sf] cfGtl/s ljifodf dfq ;Lldt
gu/L cGt/fli6«o d"No / dfGotfsf] ljifosf] ?kdf x]l/g yflnPsf] 5 .
s[lif tYofÍsf] bfo/f w]/} km/flsnf] 5 . ;fk]If¿kdf lnOg] s[lif tYofÍ ef}uf]lns jf k|zf;lgs ljefhgsf] k|ltlglwTj
x'g]u/L s[lif rngsf] cfwf/df s[ifs, s[ifs ;d'bfo, s[lif ;xsf/L ;+:yf, s[lif sfo{df ;+nUg ePsf cGo lgsfox¿af6 tYosf]
k|s[ltsf] cfwf/df b}lgs, dfl;s, cw{jflif{s, jflif{s jf cfjlws¿kdf ;+sng ul/G5 . s[lif tYofÍsf] bfo/f :yfgLo / /fli6«o
txdf dfq geO{ cGt/fli6«o tx;Dd /x]sf] 5 . s[lif lqmofsnfkx¿ leGg leGg b]zdf km/s km/s 9+un] x'g] ePsfn]
∗
tYofÍ clws[t, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
229
cGt/fli6«o:t/df t'ngf ug{ ;lsg] u/L s[lif tYofÍsf] If]q / bfo/fsf] lgwf{/0f ug{ FAO n] dfu{lgb]{z u/]sf] 5 . tL
;'emfjx?nfO{ clwsf+z /fi6«x?n] cf–cfkm\gf cg's"n x]/L u|x0f u/]sf 5g\ .
cfly{s Pjd\ ;fdflhs If]qdf s[lif tYofÍsf] cfjZostf /xG5 . s[lif tYofÍsf] cfjZostf cNksfnLg tyf
bL3{sfnLg ljifo;Fu ufl;Psf] x'G5 . Jofks cfly{s If]q cf]u6]sf] s[lif tYofÍ ljz]if u/L ;fj{hlgs gLlt lgdf{0f ug{, /fli6«o
n]vf cg'dfg ug{, k|efjsf/L ahf/ Joa:yfkg ug{, ahf/sf] cfwf/df s[lif If]qdf nufgL ug{, vfB ;'/Iff / kof{Kttfsf]
cj:yf olsg ug{ / /f]huf/ Joj:yfkg ug{ ge} gx'g] ePsf]n] o;sf] dxTj :yfgLo, /fli6«o Pjd\ cGt/fli6«o If]qdf klg
/x]sf] 5 . ;/sf/L lgsfox¿, u}/;/sf/L ;+u7gx¿, s[lif ;xsf/Lx¿, a}+sx¿, lghL If]q, s[ifs, pBdL, of]hgfljb\, cWoog
cg';Gwfgstf{x¿nfO{ laleGg lsl;dsf s[lif tYofÍ cfjZos kb{5 . s[lif tYofÍ lgDgfg';f/sf sfo{df lgtfGt cfjZos x'G5
.
• d'n'ssf] s[lif gLlt tof/ ug{,
• bL3{sfnLg Pjd\ cNksfnLg of]hgf th'{df ug{b]lv lnP/ of]hgfsf] sfof{Gjog, k|efjsf/L cg'udg / d"NofÍg ug{,
• lgwf{l/t sfo{qmd tyf cfof]hgfsf] sfof{Gjog, k|efjsf/L cg'udg / d"NofÍg ug{,
• lgwf{l/t ;doleq vfB ;'/Iff Pjd\ ;x;|fAbL ljsf; nIosf] klxnf] nIo “ul/aL Pjd\ ef]s 36fpg]” sf] cg'udg ug{
;"rsf+s pknAw u/fpg,
• s[lif If]qdf l;+rfO, /f;folgs dn, pGgt jLp tyf cf}iflw cflb h:tf ljifodf lbOg] cg''bg cg'dfg ug{,
• s[lifcGtu{t ul/g] ljleGg lqmofsnfkx¿sf] cj:yf olsg ug{ / tL If]qx¿af6 cfly{s If]qdf k'u]sf] of]ubfg olsg
u/L s'n u|fx:y pTkfbgsf] cg'dfg ug{,
• jfnL nufPsf] If]qkmn, pTkfbg / pTkfbsTj cg'dfg ug{,
• kz'k+IfL ;ª\Vof tyf pTkfbgsf jflif{s cg'dfgx¿ tof/ ug{,
• s[lifdf cfwfl/t /f]huf/Lsf] cj:yf / hg;ª\Vof olsg ug{,
• s[lifhGo a:t'x¿sf] dfu / cfk"lt{sf] cfwf/df d"No lgwf{/0f ug{,
• kz'k+IfLsf nflu cfjZos rf}/ r/0f tyf bfgf jf vfg]s'/fsf] Joj:yfkg ug{,
• s[lifdf cfwfl/t pBf]ux¿sf] nflu sRrf kbfy{sf] Joj:yfkg ug{,
• s[lif pTkfbg / pkef]usf] cj:yf olsg u/L ahf/ Joj:yfkg ug{,
• cGt/fli6«o¿kdf t'ngf ug{ cflb .
230
$= s[lif tYof°sf k|sf/x¿
s[lif tYofÍnffO{ ljifoj:t'sf cfwf/df ;+/rgfTds s[lif tYofÍ (Structural Agricultural Statistics) / rfn" tYofÍ
(Current Agricultural Statistics) u/L b'O{ efudf ljefhg ug{ ;lsG5 . ;+/rgfTds s[lif tYofÍn] s[lif If]qdf Psjif{eGbf
a9L cjlwdf s[lif rngdf x'g] dGb kl/jt{gsf ljifoj:t'x¿nfO{ ;d]6]sf] x'G5 . h:t}M hUufsf] pkef]u (Land Tenure) /
pkof]u (Land Use) tyf ljleGg :yfoL jf c:yfoL jfnLx¿ nfu]sf] hUufsf] If]qkmn, s[lif If]qsf] hUufsf] agf}6, :jfldTj,
lsQf ;ª\Vof, l;+rfO, df6f]sf] lsl;d / /Ë, s[lif cf}hf/sf] pkof]lutf, kz'kIfLsf hft / pd]/cg';f/sf ;ª\Vof, dT:okfng
u/]sf kf]v/Lsf] ;ª\Vof cflb . ;fwf/0ftof o; lsl;dsf] tYofÍ cfjlws s[lif u0fgfx¿af6 k|fKt ul/G5 . o;}u/L 5f]6f]
;dodf kl/jt{g x'g], df};ddf / jhf/df e/kg]{ ljifoj:t';Fu ;DalGwt s[lif tYofÍnfO{ ;fnj;fnL s[lif tYofÍn] ;d]6]sf]
x'G5 . pbfx/0fsf nflu jfnLsf] pTkfbg / pTkfbsTj, nfut, s[lif j:t'sf] d"No, jiff{sf] l:ylt, dn tyf aLpsf] k|of]u tyf
cGo ;]jf ;'ljwf, kz'k+IfL pTkfbg, dT:o pTkfbg, pTkfbgsf] pkof]u, pTkflbt j:t'x¿sf] ahf/ d"No cflb . o; lsl;dsf]
tYofÍ ljleGg lsl;dsf] ;j]{If0fx¿ jf k|zf;lgs btf{ k|0ffnL jf cjnf]sg k|ltj]bgx¿Dffkm{t ;+sng ul/G5 . ;fwf/0ftof
rfn" tYofÍ k|s[ltsf] cfwf/df b}lgs, dfl;s, cw{jflif{s jf jflif{s¿kn] ;+sng ul/G5 .
231
%= s[lif tYof°sf ;|f]tx¿
s[lif tYofÍ ;+sng ug]{ dfWod g} s[lif tYofÍsf ;|f]tx¿ x'g\ . s[lif tYofÍsf] ljifoj:t' / k|s[ltsf cfwf/df o;sf
;|f]tx¿ leGg leGg x'G5g\ . s[lif tYofÍsf k|fylds ;|f]tx¿ lgDg k|sf/sf 5g\ .
s_ u0fgfx¿
cfjlws s[lif u0fgf, jfnL u0fgf, kz'k+IfL u0fgf cflb .
v_ ;j]{If0fx¿
afnL ;j]{If0f, kz'k+IfL ;j]{If0f, dT:o ;j]{If0f , afnL s6fgL ;j]{If0f, nfut ;j]{If0f, kmfd{ Joj:yfkg ;j]{If0f cflb .
u_ k|zf;lgs btf{ k|0ffnL
lgoldt¿kdf s'g} klg lgsfoåf/f ;Dkfbg ul/Psf] sfo{x¿sf] clen]vx¿, sfo{ ;Dkfbg ug{ lng'kg]{ cg'dlt kq
cflb /
3_ cjnf]sgM
s[lif If]qsf ljz]if1x¿af6 cjnf]sgsf cfwf/af6 ;+sng ul/Psf] ljj/0fx¿ .
o;/L g} s[lif tYofÍsf dfWolds ;|f]tx¿df s[lif sfo{df ;+nUg ePsf ;/sf/L jf u}/;/sf/L lgsfox¿sf k|sfzgx¿,
;xsf/L ;+:yfsf k|sfzgx¿, cWoog cg';Gwfgsf k|ltj]bgx¿, cGt/fli6«o:t/sf] tYofÍsf] d'Vo ;|f]tdf FAO af6 k|sflzt
k|sfzgx¿ cflb kb{5g\ .
s[lif If]q pkIf]qsf] agf}6, d"No clej[l4, pTkfbg, s[lif j:t'sf] d"No Pjd\ ahf/sf] ;DaGwdf tYofÍ ;+sng, k|zf]wg Pjd\
k|sfzg h:tf s[lif;Fu ;DalGwt tYofÍLo lqmofsnfkx¿df g]kfn ;/sf/sf b'O{ k|d'v lgsfox¿M s[lif tyf ;xsf/L dGqfno
/ s]Gb|Lo tYofÍ ljefu d'Vo¿kdf ;+nUg 5g\ . oLdWo] tTsfnLg vfB tyf s[lif dGqfnon] lj=;+= @)!* ;fnb]lv
cjnf]sgsf cfwf/df ;fnj;fnL s[lif tYofÍx¿ ;+sng / k|sfzgsf] sfo{ z'¿ u/]sf] lyof] eg] lj=;+ @)@( ;fndf cfP/
s[lif dGqfnocGtu{tsf] vfB tyf s[lif ahf/ ;]jf ljefun] laleGg ;j]{If0fx¿ / cjnf]sgsf cfwf/df afnL, kz'k+IfL tyf
dT:o;DaGwL ;fnj;fnL tYofÍ ;+sng u/L pknAw u/fpg yfNof]] . lj=;+= @)%) ;fndf cfP/ vfB tyf s[lif ahf/ ;]jf
ljefusf] lj36g u/L cflwsfl/s¿kdf ;fnj;fnL s[lif tYofÍsf] ;Dk"0f{ sfo{sf] hDd]jf/L s]Gb|Lo tYofÍ ljefunfO{ yk
ePsf] xf] . lj=;+ @)!* ;fnaf6 z'¿ul/Psf] s[lif u0fgf k|To]s bz bz jif{df ;+rfng ub}{ cfPsf] s]Gb|Lo tYofÍ ljefun]
rfn" s[lif tYofÍ;DaGwL yk lhDd]jf/L kfO;s]kl5 afnL tyf kz'k+IfL ;j]{If0f, dT:o ;j]{If0f nufot s[lif;DaGwL ;j]{If0f /
s]xL vfBfGg afnLx¿sf] s6fgL ;j]{If0fsf] sfo{ z'¿u/]sf] lyof] t/ laleGg sf/0fn] jfnL tyf kz'k+IfL ;j]{If0fnfO{ lg/Gt/tf
lbg eg] ;s]g . o;} cjlwdf s[lif tyf ;xsf/L dGqfnosf] s[lif tYofÍ dxfzfvfn] lhNnf lhNnfsf s[lif sfo{qmdx¿sf]
cg'udg, d"Nofª\sgsf nflu tyf cGo ljleGg k|of]hgsf nflu lhNnfdf cjl:yt s[lif ljsf; sfof{nox¿ / kz' ;]jf
sfof{nox¿af6 ;+sng ul/Psf s[lif If]q pkIf]qsf] ljz]iftM cGgjfnL, gub]jfnL, t/sf/L, kmnkm"n, kz'k+IfL, dT:o cflbsf]
pTkfbg / pTkfbsTjsf tYofÍ k|zf]wg / ljZn]if0f u/L lhNnfut jflif{s cg'dfgx¿ tof/ u/L k|sfzg ub}{ cfO/x]sf] 5 .
232
oxL ;fnj;fnL tYofÍ g} s'n u|fx:y pTkfbg cg'dfg ug{ k|of]u ug]{ ul/Psf] 5 . s[lifsf] tYofÍLo lqmofsnfkdf ;+nUg b'j}
lgsfon] tYofÍ ;+sng ug]{ ljlwdf leGgtf /x]sf] 5 .
k|efjsf/L ;dGjosf] cefjdf s[lif;DaGwL tYofÍLo lqmofsnfkx¿dWo] s]xL If]qdf bf]xf]/f] sfo{ eO/x]sf] b]lvG5 .
o;af6 Psflt/ bf]xf]/f] tYofÍsf] pTkfbg x'g uof] eg] cs]{lt/ ;|f]t / ;fwgsf] cefjdf cfjZos tYofÍsf] pTkfbg x'g
;s]g . t;y{ d'n'ssf] k|d'v cfly{s If]q s[lifsf] nflu ;xL, e/kbf]{, cWofjlws tYofÍ lgoldt¿kdf k|jfx x'g] k|0ffnL :yflkt
x'g lgtfGt h¿/L /x]sf] dx;'; x'G5 .
s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] ;g\ @))& df Metadata for National Agricultural Statistics in Nepal tof/ u/]sf] 5 . o;df
g]kfnsf] s[lif tYofÍ k|0ffnL / s[lif If]qsf] tYofÍLo lqmofsnfkx?sf] af/]df pNn]v ul/Psf] 5 . o;sf ;fy;fy} s[lif tYofÍ
s;n], slxn], s;/L ;+ang / k|zf]wg u/L k|sfzg u/]sf] xf] eGg] ljifodf;d]t k|sfz kfl/Psf]5 .
233
*= g]kfnsf] s[lif tYof° k|0ffnLdf b]lvPsf r'gf}tLx¿
;xL, ljZj;gLo Pjd\ e/kbf]{ cWofjlws s[lif tYofÍnfO{ dfu / ahf/cg'¿k ;xh / ;/n 9ª\uaf6 pknAw u/fpg]
sfo{ hl6n 5 . s[lif tYofÍsf If]qdf /x]sf hl6ntf / r'gf}tL ;fdgf ug{ ;a} /fi6«x¿n] cfjZos Wofg lbg'kb{5 . g]kfnsf]
s[lif tYofÍdf b]lvPsf d'Vo r'gf}tLx¿nfO{ lgDgfg';f/ aF'bfut¿kdf k|:t't ul/Psf] 5 .
• s[lif tYofÍnfO{ dfu / ahf/cg'¿k cfk"lt{ ug]{,
• s[lif tYofÍnfO{ /fli6«o tyf cGt/fli6«o tYofÍ k|0ffnLdf cfj4 ug]{,
• ljleGg ;|f]taf6 k|fKt tYofÍx¿nfO{ ;+sng u/L Ps lsl;dsf] tYofÍ tof/ ug]{ /
• gLlt lgdf{tf, of]hgfljb, cg';Gwfgstf{, Joj;foL, lghL If]qsf ;fy;fy} ljsf; sfo{df ;+nUg ;d'bfox¿ h:tf
ljljw pkef]ustf{sf] dfusf] cfwf/df k|efjsf/L ¿kn] s[lif tYofÍ ;Dk|]if0f ug]{ .
!)= pk;+xf/
cfly{s tYofÍsf] If]qdf dxTjk"0f{ :yfg /x]sf] s[lif tYofÍ s[lif ljsf;sf] nflu to ul/g] gLlt lgdf{0f ug{ , cfjlws
of]hgf th'{df ug{ b]lv lnP/ s[lif If]qsf sfo{qmdx?sf] cg'udg / d"NofÍg ug{ ;d]t cTofjZos /xG5 . ;xL, ljZj;gLo,
e/kbf]{ Pjd\ cWofjlws s[lif tYofÍsf] pknJwtfn] dfq g]kfn h:tf] s[lif k|wfg b]zsf] cfly{s ljsf; ;Dej x'G5 . Jofks
bfo/f ePsf] s[lif tYofÍ d'Vo?kdf s[lif u0fgfx? / laleGg ;j]{If0fx?af6 k|fKt eO/x]sf 5g\ t/ klg tYofÍsf] cefj sfod g}
5 . g]kfnsf] s[lif tYofÍ k|0ffnLdf d'Vo b'O{ ;/sf/L lgsfox?sf] ;+nUgtf /x]sf]df k|efjsf/L ;dGjosf] cefjdf s[lif If]qsf]
tYofÍLo lqmofsnfkdf b]lvPsf] bf]xf]/f]kgfn] Psflt/ s[lif tYofÍdf låljwf b]lvG5 eg] csf]{lt/ ;Lldt ;|f]t / ;fwgsf] pRrtd
pkof]u x'g;s]sf] b]llvb}g . o;sf] cltl/Qm s[lif tYofÍLo If]qdf ljleGg r'gf}tLx? / ;d:ofx? ljBdfg 5g\ . cGt/fli6«o bft[
;d'bfox?sf] rf;f]sf] ljifo aGg k'u]sf] g]kfnsf] tYofÍ k|0ffnLsf] ljsf;nfO{ /fi6«sf] k|fyldstfsf] If]qleq /fVg ;s]df dfq klg
s[lif tYofÍ k|0ffnLdf ;'wf/ eO{ qmlds?kn] o; If]qdf b]lvPsf ;d:ofx? xn x'g] / r'gf}tLx? ;fdgf ug{ ;lsG5 .
;Gbe{ ;fdu|LM
!= g]kfn ;/sf/, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu, Metadata for National Agricultural Statistics in Nepal, 2007
@= g]kfn ;/sf/, s[lif tyf ;xsf/L dGqfno, Statistical Information on Nepalese Agriculture, 2006\07
#= g]kfn ;/sf/, s[lif tyf ;xsf/L dGqfno, s[lif tYofÍ ;+sng lgb]{lzsf @)%*
$= UNFAO, A System of Integrated Agricultural Censuses and Surveys Volume I and II, 2005
234
#)M /fli6«o s[lif u0fgf
∗
clDasf a:ofn
!= kl/ro
s[lif;+u ;DalGwt tYofÍx¿ ;+sng, k|zf]wg / ljt/0f ug{ cBfjlws¿kdf ;~rfng ul/g] Ps a[xt tYofÍLo
sfo{nfO{ s[lif u0fgf elgG5 . o;af6 b]zsf] s[lif If]qsf] of]hgf th'{df, sfof{Gjog, cg'udg tyf d"Nof+sgsf nflu b]znfO{
cfjZos kg]{ cfwf/e"t ;+VofTds ;"rgfx¿ k|fKt x'G5 . s[lif u0fgfdf s[ifs kl/jf/x¿nfO{ s[lif rngsf] cfsf/, hUufsf]
pkef]u / pkof]u, afnL nfu]sf] If]qkmn, l;+rfO, kz'k+IfLsf] ;+Vof, s[lif cf}hf/sf] pkof]u, s[lif rngdf ;+nUg hgzlQm tyf
cGo s[lif;+u ;DalGwt s'/fx¿sf] Aff/]df k|Zg u/L tYofÍ ;+sng ul/G5 . s[lif u0fgfn] b]zsf] ;Dk"0f{ If]qnfO{ ;d]6\g] x'Fbf
tYofÍ ;+sngsf nflu 7"nf] ;+Vofdf u0fsx¿nfO{ u0fgf;DaGwL tflndsf ;fy} cfly{s ;'ljwf lbO{ b]zsf ljleGg If]qx¿df
k7fpg'kb{5 . ctM s[lif u0fgf ;~rfngsf nflu 7"nf] ;+Vofdf bIf hgzlQm, tYofÍ k|zf]wgsf nflu zlStzfnL sDKo'6/sf ;fy}
cGo ljleGg ;|f]t;fwgx¿sf] cfjZostf kb{5 . t;Yf{, s[lif u0fgf ;DkGg ug{ b]zsf] 7'\"nf] nfut nfUg'sf ;fy} ljleGg hl6n
ls|ofsnfkx¿ ug'{kg]{ x'G5 . u0fgfdf s[ifsx¿nfO{ k|ToIf nfesf s'g} s'/f glbOsg} pgLx¿af6 ;xL / e/kbf]{ ljj/0fx¿ ;Íng
ug'{kg]{ x'Fbf of] sfo{ cfkm}df Ps r'gf}tLk"0f{ sfo{ klg xf] . ctM k"j{k/LIf0f gu/L Ps} k6s u0fgf ug'{ hf]lvdk"0f{ x'g] x'Fbf s[lif
u0fgf ug'{k"j{ tof/Lsf] s|ddf u0fgf;DaGwL ;Dk"0f{ kIfx¿sf] k/LIf0fsf nflu kfOn6 s[lif u0fgf ug]{ ul/G5 .
ljZj vfB tyf s[lif ;+u7gsf] s[lif u0fgf;DaGwL ljZjAofkL sfo{qmdn] cfkmgf ;b:o /fi6«x¿nfO{ s[lif u0fgfdf k|of]u x'g]
kl/efiff, cjwf/0ff, lglZrt dfkb08sf ;fy} s[lif u0fgfsf] nflu dfu{bz{g k|bfg ug]{ ub{5 .
ljZj vfB tyf s[lif ;+u7g (FAO) sf] cfJxfgdf ;g\ @))^ b]lv ;g\ @)!% ;Dd ljZjsf sl/j !)) eGbf a9L ;b:o
/fi6«\x?n] cf–cfk¥gf] b]zdf s[lif u0fgf ub}{5g\ . o;} qmddf g]kfndf klg lj= ;+= @)^* df 5}7f}+ s[lif u0fgf ug{sf nflu
u[xsfo{;lxt s]xL k|f/lDes sfo{ ;d]t ljefun] ;'?jft ul/;s]sf] 5 .
∗
lgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
235
#= s[lif u0fgfsf] p2]Zo
s[lifu0fgfsf p2]Zox¿ lgDg k|sf/ 5g\ .
" s[lif ljsf;sf nflu /fli6«o tyf lhNnf:t/df of]hgf tyf gLlt lgdf{0f ug{ cfjZos tYofÍ pknAw u/fpg] .
" b]zJofkL¿kdf s[lif rng;Fu ;DalGwt s[lif If]qsf] jgf}6 tyf s[lif ls|ofsnfk;DaGwL ljj/0f ;Íng ug]{, /
" jflif{s s[lif ;j]{If0fsf nflu k|m]d pknJw u/fpg] .
$= If]q
of] s[lif u0fgf g]kfnsf ;a} &% lhNnfdf ;~rfng ul/g] 5 . k|To]s lhNnfdf s]xL j8fx? 5gf}6 u/L tL j8fx?af6 k'gM s]xL
s[ifsx?sf] 5gf}6 u/L u0fgf ul/g] 5 .
xfn;Dd ;DkGg kfFrj6} s[lif u0fgf 5gf}6 ljlw (Sampling Method) af6 ul/Psf 5g\ . s[lif u0fgfdf æs[lif rngÆnfO{
u0fgfsf] PsfO dflgPsf] 5 . cyf{t\ ;Dk"0f{ tYofÍx¿ s[lif rngcg';f/ 5'§f–5'§} ;+sng u/L PsLs[t ug]{ ul/G5 . of] u0fgfdf
b]ze/sf ;Dk"0f{ s[ifs kl/jf/x¿dWo] 5gf}6 ljlwåf/f s]xL s[ifs kl/jf/x¿sf] 5gf}6 u/L 5flgPsf s[ifs kl/jf/x¿sf] 3/
b}nf]df k'uL cGt/jftf{sf] dfWodaf6 k|ZgfjnL e/L tYofÍ ;+sng ul/G5 .
/fli6«o s[lif u0fgf– @)%* df b]ze/sf &% lhNnfnfO{ rf/ ju{df ljefhg ul/Psf] lyof] . o;/L tx ljefhg ubf{ ljut
tLg jif{sf] gf} j6f d'Vo afnLsf] hDdf If]qkmnsf] cf};t If]qkmnnfO{ cfwf/ dfgL tx ljefhg ul/Psf] lyof] .
tx ! tx @ tx # tx $
x'Dnf, dgfª, d':tfË, aemfË, afh'/f, DofUbL, c3f{vfFrL, t]x|y'd, sf:sL, 8f]6L, l;Gw'kfNrf]s, uf]vf{, l;Gw'nL,
8f]Nkf, d'u', h'Dnf, /;'jf, bf]nvf, nlntk'/, bfr'{nf, ka{t, Ko"7fg, /fd]5fk, sfe|], afFs], abL{of, s~rgk'/,
sfnLsf]6, ;f]n'v'Da' / c5fd, a}t8L, cf]vn9'Ëf, ;+v'jf;ef, pbok'/, afUn'Ë, gjnk/f;L, dxf]Q/L, k;f{,
eQmk'/ . hfh/sf]6, tfKn]h'Ë, ?s'd, ef]hk'/, dsjfgk'/, lrtjg, ;'G;/L, :ofËhf,
88]Nw'/f, /f]Nkf, sf7df8f}+ Onfd, kfNkf, wgs'6f, wflbË, /f}tx6, ;Kt/L, wg'iff, ;nf{xL,
/ b}n]v . kfFry/, u'NdL, nDh'Ë, g'jfsf]6, l;/xf, bfË, slknj:t', s}nfnL,
tgx'F, vf]6fË, ;'v]{t / ;Nofg . ¿kGb]xL, af/f, df]/Ë / emfkf .
o;/L tx ljefhg u/]kZrft\ klxnf] r/0fdf lhNnfsf j8fx¿nfO{ s[ifs kl/jf/n] rng u/]sf] hDdf hDdL hUufsf]
If]qkmnsf] cfwf/df 7"nf]b]lv ;fgf];Dd s|d ldnfP/ /fvL Pp6f lhNnfaf6 To; lhNnfsf] txcg';f/ PPS Sampling ljlwåf/f
%) b]lv *) j8f;Dd 5flgPsf lyP . cyf{t\, klxnf] txdf k/]sf !) lhNnf k|To]saf6 %) j8f, bf];|f] txdf k/]sf !% lhNnf
k|To]saf6 ^) j8f, t];|f] txdf k/]sf @% lhNnf k|To]saf6 &) j8f / rf}yf] txdf k/]sf k|To]s lhNnfaf6 *) j8fsf b/n]
j8fx¿ 5flgPsf lyP . j8f 5gf}6 ubf{ j8fdf ePsf s[ifs kl/jf/ ;+VofnfO{ d'Vo cfwf/ dflgPsf] lyof] . To;kl5 bf];|f]
r/0fdf 5flgPsf j8fdf kg]{ ;Dk"0f{ s[lif rng -s[ifs kl/jf/_ sf] lnli6Ë u/L pSt lni6af6 Systematic Sampling sf]
cfwf/df k|To]s j8faf6 ;fdfGotof @% j6f s[lif rngsf] 5gf}6 ul/Psf] lyof] . ;fdfGotof @% a6f s[lif rngx¿sf] 5gf}6
u/L ltgLx¿sf] dfq u0fgf ug'{kg]{ lgod ePtfklg Pp6f j8fdf u0fgf ug'{kg]{ rng ;+Vof sDtLdf @) / a9Ldf #) ;Dd
sfod ul/Psf] lyof] .
(= k|ZgfjnL
tYofÍ ;+sng sfo{df k|ZgfjnL clt g} dxTjk"0f{ ;fwg xf] . tYofÍ ;+sng sfo{df k|ZgfjnL g} ulNtsf] k|d'v ;|f]t klg
x'g;Sb5 . ctM k|ZgfjnL lgdf0f{ ubf{ To:fsf] u'0f:t/df ljrf/ k'¥ofpg' cToGt h?/L x'G5 .
/fli6«o s[lif u0fgf–@)%* sf] nflu k|ZgfjnL lgdf{0f ubf{ ;+o'St /fi6«;+3sf] vfB tyf s[lif ;+u7gsf] dfu{bz{gnfO{ klg
cjnDjg ug'{sf ;fy} pknJw x'g;Sg] u0fsx¿sf] of]Uotf / u0fgfsf] gtLhf:j¿k k|sflzt x'g] tflnsfx¿nfO{ k|d'vtf lbO{
k|ZgfjnLsf] lgdf{0f ul/Psf] lyof] . k|ZgfjnLdf ;/n tyf ;fdfGo jfSof+zx¿sf] k|of]udf Wofg lbOPsf] lyof] . k|ZgfjnLdf
237
u0fsn] s[ifsnfO{ ;lhn};+u a'emfpg ;lsg] cjwf/0ff tyf k|Zgx¿sf] k|of]u ug'{ klg plQs} h?/L ePsf]n] ;f] ;d]tnfO{
x[bo+ud u/L /fli6«o s[lif u0fgf–@)%* sf] nflu k|ZgfjnL tof/ ul/Psf] lyof] .
ljutsf s[lif u0fgfdf ;dfj]z ul/Psf ljifoj:t'sf cltl/St @)%* sf] u0fgfsf nflu jftfj/0f;DaGwL k|Zgx¿ klg
;dfj]z ug]{ lgwf] ul/Pcg'¿k s]xL yk k|Zgx¿ ;dfj]z ul/Psf lyP . o;/L ylkPsf k|Zgx¿df, s[ifs kl/jf/sf] j}wflgs
l:ylt, s[lif pTkfbgsf] d'Vo p2]Zo, df6f]sf] lsl;d, jgjg]nf] ?vsf] pd]/cg';f/ ;+Vof kb{5g\ .
s[lif u0fgf–@)%* df nut g+= ! -s[lif rng nut_ / nut g+= @ -JolQmut ljj/0f_ u/L d'VotM b'O{ k|sf/sf] k|ZgfjnL
k|of]u ul/Psf] lyof] .
!)= s[lif u0fgfdf k|of]u ePsf s]xL d'Vo d'Vo zAbx¿sf] kl/efiff
/fli6«o s[lif u0fgf– @)%* sf] nut tyf k|ZgfjnL kmf/fdx¿df k|of]u ePsf ljleGg dxTjk"0f{ zAb, zAbfjnLx¿sf]
kl/efiffx¿ lgDgcg';f/ 5g\ .
!)=! s[lif sfo{
s[lif sfo{ eGgfn] lgDglnlvt sfo{x¿nfO{ a'emfpFb5 M
-s_ cGg, t/sf/L, kmnk"mn, gub] / cGo afnL pTkfbg ug]{,
-v_ ufO{–e}+;L, e]8f–afv|f, ;'Fu'/ cflb kz'kfng ug]{,
-u_ cyf]{kfh{g jf df;', km'n pTkfbgsf] b[li6n] ul/g] r/fr'?ËL kfng, tyf
-3_ dT:o Pj+ df}/L kfng h:tf sfo{x¿ tyf jgjg]nf]sf] ?v nufpg] sfo{ .
!)=@ s[lif rng (Holding)
Pp6} JolQm jf lgsfon] /]vb]v u/]sf]] s[lif pTkfbgsf] Ps cfly{s PsfOnfO{ s[lif rng elgG5 . o:tf] s[lif rngleq
cfˆgf] xssf] cfkm}n] rng u/]sf] jf csf{sf] xssf] h'g;'s} zt{df lnO{ cf+lzs jf k"0f{ ¿kdf s[lif pTkfbgsf] p2]Zon] cfkm"n]
pkof]u u/]sf ;Dk"0f{ hUuf / kfn]sf ;a} kz'kIfLx¿ kb{5g\ .
;lhnf] cy{df eGbf Ps JolQmsf] lhDdf / /]vb]vdf /x]sf] Pp6f lhNnfleqsf] ;Dk"0f{ s[lif sfo{nfO{ æs[lif rngÆ
elgG5 .
/fli6«o s[lif u0fgf–@)%* df hUufsf] If]qkmn jf kz'k+IfLsf] ;ª\Vof tn n]lvPadf]lhd ePdf dfq s[lif rng dflgPsf]
5M
-s_ lxdfn / kxf8sf lhNnfdf sDtLdf $ cfgf jf ! df6f]d'/L -)=)!@&@ x]S6/_ / t/fO{sf lhNnfdf sDtLdf * w'/
-)=)!#%% x]S6/_ If]qkmndf afnL nufPsf] ePdf jf
-v_ h'g;'s} pd]/sf sDtLdf @ j6f ufO{–e}F;L h:tf 7"nf rf}kfof kfn]sf] ePdf, jf
-u_ sDtLdf % j6f e]8f–afv|f h:tf ;fgf rf}kfof kfn]sf] ePdf, jf
-3_ dfp rNnf u/L sDtLdf @) j6f;Dd kfNt' r/fr'?ËL -s'v'/f, xfF;, cflb_ kfn]sf] ePdf, jf
-ª_ ;fgf 7"nf u/L sDtLdf % j6f rf}kfof kfn]sf] ePdf, -h:t} M $ j6f afv|f / ! j6f ufO{ kfn]sf] ePdf _ .
!)=# lsQf (Parcel)
s[lif u0fgfdf k|of]u ul/g]] lsQf / ;fwf/0f af]nLrfnLsf] efiffdf -gfkLdf_ k|of]u ul/g]] lsQf Ps} xf]Ogg\ . s[lif u0fgfdf
jl/kl/ c?sf] ;fFw ePsf] aLrdf 5'§} k/]sf] hldgsf] efunfO{ lsQf elgG5 . Ps} rng cGtu{t b'O{ jf b'O{eGbf a9L lsQf x'gsf
nflu Ps lsQfleqsf ux|f csf]{ lsQfleqsf ux|f;Fu st}lt/af6 hf]l8Psf] x'g' x'Fb}g .
cfˆgf] xssf] cfˆmF}n] rng u/]sf] hUuf;Fu c?;Fu s'g} klg zt{df lnO{ rng u/]sf] hUuf hf]l8Psf] 5 eg] klg To;nfO{
Pp6} lsQf dflgG5 t/ Pp6} rngdf /x]sf] hUufsf] rSnfnfO{ aLrdf :yfoL af6f], gbL, gx/, s'nf], vf]nf, cflbn] 6'qmofPsf]
238
ePdf ltgnfO{ cnu cnu lsQf dflgG5 / s'g} Pp6f hUuf v]t / kfvf]df ljeflht 5 eg] v]t / kfvf]nfO{ cnu cnu b'O{
lsQf dflgG5 .
!)=% kl/jf/
kl/jf/ eg]sf] Pp6} efG;fdf vfg] / Pp6} cfDbfgL–vr{n] Jojxf/ rnfpg] JolQmx¿sf] ;d"x xf] .
!)=& d]g]h/
d'Vo s[ifssf] k|ltlglwsf] ¿kdf s[lif rngsf] Joj:yfkg ug]{ k|fljlws Pj+ k|zf;sLo lhDd]jf/L af]s]sf] JolQmnfO{ g}
d]g]h/ -k|jGws, u'd]:tf, k|ltlglw, slDtof_ elgG5 . sfdbf/x¿sf] Joj:yfkg tyf lg/LIf0f ug'{sf ;fy} s[lif rng ;~rfngsf
nflu cfjZos kg]{ b}lgs lg0f{ox¿ ug{df d]g]h/sf] lhDd]af/L ;Lldt x'G5 .
239
v]t M– o; >]0fLdf ;fwf/0ftof wfg /f]Kg ;lsg] hUuf kb{5 . o:tf hUufdf gub] afnL / ux'F v]tL klg ug{ ;lsG5 .
s'g} hUuf v]t jf kfvf] s]df /fVg] eGg] s'/f hUuf btf{cg';f/ g5'6\ofO{ ;f] hUufdf wfg /f]Kg ;lsg] jf g;lsg] cfwf/df
5'6\ofOG5 .
kfvf] M– v]t >]0fLdf gk/]sf hUuf kfvf]df kb{5g\ . kfvf] hUuf nueu aif{el/ g} ;'Svf /xG5 / ;fwf/0ftof o:tf] hUuf
wfg v]tLsf] nflu pko'Qm x'Fb}g . ds}, kmfk/, sf]bf] cflb kfvf] hUufdf pAhg] afnLx¿ x'g\ .
hUufsf] pkef]un]] d'Vo s[ifsn] rng u/]sf] hUufsf] hDdf If]qkmndWo] slt hUuf cfk\mgf] kl/jf/sf] xssf] / slt hUuf
c?sf] xssf] s'g s'g zt{df lnO{ rng u/]sf] /x]5 eGg] 5'6\ofP/ b]vfpF5 . Pp6f s[lif rng Ps jf ;f]eGbf a9L k|sf/sf]
pkef]u cGt/ut ;~rfng ul/Psf] x'g;S5 . hUufsf] pkef]u;DaGwL tYofÍ Pp6} ;Gbe{ ;dodf ;Íng ul/G5 . pkef]usf
k|sf/ lgDgcg';f/ 5g\ M
hUufsf] pTkfbsTj a9fpg] p2]Zon] yk >d jf ;fwg nufO{ hUufdf s'nf], gx/ -jiff{afx]s_ cflbaf6 kfgL k'¥ofpg]
sfo{nfO{ l;FrfO elgG5 . l;FrfOdf af9Laf6 cfPsf] kfgLnfO{ lnOFb}g t/ o:tf] af9Lsf] kfgL st} hDdf u/L pTkfbg a9fpg
hUufdf k|of]u ul/Pdf l;FrfO ul/Psf] dflgG5 .
!)=!# hUufsf] pkof]u
rngsf] s'n hUufsf] If]qkmnnfO{ pkof]ucg';f/ lgDg ju{df ljefhg ug{ ;lsG5 .
-s_ pTkfbgzLn hUuf (Productive Land)
-c_ s[lif e"ld (Agricultural Land)
-i_ cfafbL hUuf (Cultivated Land)
-!_ afnL nfUg] hUuf (Crop Land)
v]tLof]Uo hUuf (Arable Land)
– c:yfoL afnL nfu]sf] hUuf
– c:yfoL vs{ tyf rf}/
– c:yfoL¿kdf afFemf] /x]sf] hUuf
– cGo v]tLof]Uo hUuf
-@_ cf]tdf /x]sf] hUuf
c:yfoL afnLcGtu{tsf] cf]tdf /x]sf] hUuf
:yfoL afnLcGtu{tsf] cf]tdf /x]sf] hUuf
-#_ :yfoL afnL nfu]sf] hUuf
240
-ii_ :yfoL vs{, rf}/, afFemf]
-cf_ lghL jgjg]nf]
-O_ kf]v/L
-v_ cGo ;a} hUufx¿
!)=!$ c:yfoL afnL
c:yfoL afnL eGgfn] Ps aif{sf] cjlwleq pTkfbg u/L afnL leq\ofpg] / csf]{ afnLsf nflu k'gM vghf]t u/L
nufpg'kg]{ lsl;dsf afnLx¿ kb{5g\ .
!)=!% :yfoL afnL
Ps k6s nufO{ afnL sf6]kl5 k'gM /f]Kg' gkg]{ / w]/} aif{;Dd afnL lbO/xg] jfnLx¿nfO{ :yfoL afnL elgG5 . h:t} M
kmnk"mn lrof, v/, afF;, 3fF;sf ?v cflb .
!)=!^ Ps k|sf/sf] afnL (Pure Stand Crop)
afnL gld;fO{ Ps} k|sf/sf] dfq :yfoL jf c:yfoL afnL dfq nufPsf] jfnLnfO{ Ps k|sf/sf] afnL elgG5 .
!)=!& ldl>t afnL (Mixed Crop)
:yfoL;Fu :yfoL jf c:yfoL;Fu c:yfoL ljleGg k|sf/sf jfnLx¿nfO{ ld;fO{ nufOg] jfnLnfO{ ldl>t afnL elgG5 .
!)=!* ;+o'Qm afnL (Associated Crop)
c:yfoL / :yfoL afnL ;+u–;+u} Pp6f hldgdf nufOPsf] 5 eg] To:tf] afnLnfO{ ;+o'Qm afnL elgG5 .
@)$* ;fnsf] s[lif u0fgfdf ;dfj]z ul/Psf ljifoj:t'sf cltl/St @)%* sf] u0fgfsf nflu jftfj/0f;DaGwL k|Zgx¿
klg ;dfj]z ug]{ lgwf] ul/Pcg'¿k s]xL yk k|Zgx¿ ;dfj]z ul/Psf 5g\ . o;/L ylkPsf k|Zgx¿df, s[ifs kl/jf/sf] j}wflgs
l:ylt, s[lif pTkfbgsf] d'Vo p2]Zo, df6f]sf] lsl;d, jgjg]nf] / ?vsf] pd]/cg';f/ ;+Vof /x]sf 5g\ . o; u0fgfdf k|of]u ePsf
k|ZgfjnLdf pNn]v ePsf] zAbfjnLx¿sf] kl/efiff cem :ki6, ljifout, b'lawf x'g] ;DefjgfnfO{ Go"g u/L lgb]{lzsf tof/
ul/Psf] 5 .
s[lif u0fgf h:tf] a[xt\ sfo{sf] tYofÍ k|zf]wg Pp6f dxTjk"0f{ kIf xf] . /fli6«o s[lif u0fgf–@)%* sf] Data Entry
af]nkq cfJxfg u/L afXo sDkgLaf6 ul/Psf] lyof] / To;kl5sf tYofÍ k|zf]wg sfo{ ljefudf pknAw sDKo'6/ k|of]u u/L
ljefusf] hgzlStåf/f g} ;DkGg ul/Psf] lyof] .
241
!@= /fli6«o s[lif u0fgf – @)%* sf tflnsf tyf k|sfzgx¿
s[lif u0fgfsf] clGtd pTkfbg (End Product) eGg' g} o;sf tflnsfx¿ x'g\ . o;sf/0f tflnsf s:tf agfpg], slt
agfpg] / s;/L agfpg] eGg] s'/f s[lif u0fgfsf cGo ljleGg kIfx¿;+u ;Lw} ufFl;Psf x'G5g\ . /fli6«o s[lif u0fgf– @)%* df
k|sflzt ljifox¿sf] ;"rL tflnsf lgDg k|sf/ /x]sf]] 5 .
/fli6«o s[lif u0fgf– @)%* df k|sflzt tflnsfx¿sf] ljifocg';f/sf] zLif{s
Tfflnsf zLif{s
tflnsf ! M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn / hUufsf] v08Ls/0f
tflnsf @ M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn / pkef]u
tflnsf # M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn / pkof]u
tflnsf $ M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn, l;+rfO u/]sf s[lif rng, l;+lrt If]qkmn, / l;+rfOsf] ;|f]t
tflnsf % M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn, c:yfoL afnL nufPsf s[lif rng / afnL nfu]sf] If]qkmn
tflnsf ^ M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn / afnLsf] k|sf/
tflnsf & M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn, c:yfoL afnLcg';f/ s[lif rng ;+Vof / c:yfoL afnL nfu]sf]
If]qkmn
tflnsf * M af]6sf] pd]/cg';f/ au}+rfsf] ¿kdf nufPsf] :yfoL afnLx¿n] cf]u6]sf] If]qkmn / af]6 ;+Vof
tflnsf ( M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn, s[lif ;fdu|Lx¿ k|of]u u/]sf s[lif rng, vlgh dn k|of]u ePsf]
If]qkmn / vlgh dnsf] kl/df0f
tflnsf !) M s[lif rngsf] ;+Vof, rf}kfof / r/fr'?+uL ePsf s[lif rng, pd]/ / efn]÷kf]yLcg';f/ rf}kfof /
r/fr'?+uL ;+Vof
tflnsf !! M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn, slif cf}hf/ / cGo ;'ljwfsf] pkof]u ug]{ s[lif rng ;+Vof / ;|f]t
tflnsf !@ M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn, ;|f]tcg';f/ u}/ cfjf;Lo ejgsf] pkof]u
tflnsf !# M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn, jgjg]nf] nufPsf s[lif rng / ?v ;+Vof
tflnsf !$ M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn, s[lif C0f lnPsf s[lif rng ;+Vof
tflnsf !% M d'Vo s[ifssf] lnË / pd]/cg';f/ s[lif rngsf] ;+Vof / If]qkmn
tflnsf !^ M :qL k'?if / pd]/cg';f/ s[ifs kl/jf/sf] hg;+Vof
tflnsf !& M kl/jf/ d"nL d'Vo s[ifs ePsf, d]g]h/ /fv]sf s[lif rng, s[ifs kl/jf/sf] j}wflgs l:ylt / s[lif
pTkfbgsf] pkof]u
tflnsf !* M s[lif rngsf] ;+Vof, vfBfGgsf] kof{Kttf, gk'u ePsf] ;do, gk'u ;dosf] nflu vfBfGgsf] ;|f]t
tflnsf !( M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn, s[lif C0fsf] cfjZostf / s[lif C0fsf] p2]Zo
tflnsf @) M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn, af9L klx/f] cflbn] Iflt k'¥ofOPsf] hUuf ePsf] s[lif rng ;+Vof /
If]qkmn
tflnsf @! M s[lif rngsf] ;+Vof, If]qkmn, hUufsf] df6f]sf] lsl;d / /Ëcg';f/ s[lif rng ;+Vof / If]qkmn
tflnsf @@ M :yfoL / c:yfoL s[lif sfdbf/ nufpg] s[lif rng ;+Vof / lnËcg';f/ :yfoL sfdbf/ ;+Vof
tflnsfx¿ lhNnf, ljsf; If]q, ef}uf]lns If]q / ;Dk"0f{ g]kfnsf] nflu 5'§f5'§} tof/ kfl/Psf] lyof] . lhNnf txdf lj:t[t
tflnsfx¿sf ;fy} ;f/f+z tflnsfx¿ klg tof/ kfl/Psf] lyof] . /fli6«o s[lif u0fgf– @)%* df ;a} txsf / ;a} k|sf/sf u/L
hDdf *^ k|sf/sf lgDg lstfax¿ 5flkPsf 5g\ M
-s_ lhNnf txsf tflnsf ePsf] kRrxQ/ j6f lstfa
-v_ lhNnf ;f/f+z tflnsfx¿ ePsf] Ps lstfa
-u_ ljsf; If]q txsf tflnsfx¿ ePsf] kfFrj6f lstfa
-3_ ef}uf]lns If]q txsf tflnsfx¿ ePsf] tLgj6f lstfa
-8=_ ;Dk"0f{ g]kfnsf] tflnsfx¿ ePsf] Ps lstfa
-r_ ljZn]if0f ;lxtsf] s[lif df]gf]u|fkm Ps lstfa
242
!#= s[lif u0fgfaf6 x'g] kmfObfx?
s[lif u0fgfaf6 t'?Gt} k|ToIf?kdf pTkfbgdf jf ;/sf/L cfodf j[lWb x'g] gb]lvPtfklg u0fgfsf] nut k|zf]wg eO{ gtLhf k|fKt
ePkl5 b]zsf] cfly{s gLlt lgwf{/0f ug{ tyf ljsf; of]hgfx? th'{df ug{ cfjZos kg]{ cfwf/e"t tYofÍx? pknAw x'g] 5g\ .
h;af6 lgDg kmfObfx? x'g]5g\ .
!= ;/sf/sf gLlt tyf ljsf;sf sfo{qmdx?sf] ;kmntfsf] cg'udg, Df"NofÍg ug{ cfwf/ k|fKt x'G5 .
@= s[lif If]qdf /x]sf afws tTjx? kQf nufpg ;xof]u ub{5 .
#= s[[lif u0fgfaf6 pknAw tYofÍx?n] ;/sf/sf gLltx?nfO{ cem k|efjsf/L?kdf k|fyldstfsf If]qx? lgwf{/0f ug{
;xof]u ub{5 .
$= s[lif u0fgfaf6 pknAw tYofÍx?n] gLlt lgdf{tfx?nfO{ ul/jL, vfB ;'/Iff tyf n}l‹s ;d:ofx?Aff/] cg';Gwfg ug{
;xof]u ub{5 .
%= s[lif u0fgfaf6 pknAw tYofÍx?n] ;x;||fAbL ljsf;sf nIox?sf] k|ultaf/] cg'udg Df"NofÍg ug{ cfwf/ k|:t't ub{5 .
^= ;/sf/sf s[lif gLltx?nfO{ cem k|efjsf/L ?kdf nlIot ug{ / tNnf] txsf ;d'bfox?;Dd k'¥ofpg ;xof]u ub{5 .
&= s[lif gLlt tyf sfo{qmdsf] nflu k|efjsf/L?kdf ah]6 lgwf{/0f ug{ ;xof]u ub{5 .
*= tYof+ÍLo ljlwåf/f gLlt tyf sfo{qmddf s[ifsx?sf] ;xeflutf tyf ltgLx?n] lng] lg0f{ox?nfO{ ;f+lVosLo?kdf k|:t't
ug{ ;xof]u ub{5 .
(= s[[lif u0fgfaf6 pknAw tYofÍn] afnL nfu]sf] If]qkmn, kz'kIlLsf] ;+Vof, s[lif pTkfbg / vfB cfk"lt{af/]df k|If]k0f ug]{
cfwf/ pknAw x'G5 .
!)= u}/;/sf/L If]q, gLlt lgdf{tf, cg';Gwfgstf{ ;fy} s[ifsx?nfO{ Aofj;flos lg0f{ox? Ufg{ ;xof]u ub{5 .
243
#!M d"No ;"rsf° (Price Index)
ljsf; lji6∗
!= kl/ro
cfly{s lqmofsnfkx? k|foM ultzLn x'g] ePsf]n] s'g} vf; ;do, :yfg / kl/l:yltdf ePsf] j:t' jf ;]jfx?sf] d"No,
kl/df0f cflbsf] t'ngf csf]{ s'g} ;do, :yfg / kl/l:ylt;Fu ug]{ ul/G5 . o:tf t'ngfTds sfo{sf] nflu s'g} vf; lsl;dsf]
cf};t (Average) sf] cfjZostf kb{5 h;n] s'g} b'O{ :yfgjLr jf ;dojLrdf x'g] j:t' tyf ;]jfx?sf] d"No, kl/df0f cflbdf
cfpg] ;fk]lIfs kl/jt{g (Relative Change) x?sf] dfkg ug{ ;xof]u k'¥ofpFb5 . o; lsl;dsf] ;xof]u k'¥ofpg] tYofÍLo
cf}hf/nfO{ ;"rsfÍ (Index Number) elgG5 . ;"rsfÍsf] dfWodåf/f s'g} j:t' jf ;]jfx?sf] d"No, kl/df0f cflbsf] b'O{ leGg
;dojLr jf b'O{ leGg :yfgjLr x'g] t'ngfTds kl/jt{gx?sf] jf/]df hfgsf/L k|fKt ug{ ;lsG5 . csf]{ zAbdf, ;"rsfÍn] s'g}
vf; rn (Variable) sf] ;dofGt/df cfpg] kl/jt{g jf :yfgfGt/df cfpg] kl/jt{gsf] af/]df cjut u/fpFb5 . o; cfn]vdf
cfly{s tYofÍsf] cToGt} dxTjk"0f{ If]qsf] ?kdf /x]sf] d"No tYofÍsf] ;fk]lIfs :j?ksf] ?kdf k|:t't ul/g] d"No ;"rsfÍ (Price
Index) sf] jf/]df ;+If]kdf k|:t't ug]{ k|of; ul/Psf] 5 . o; k|;+udf d"No ;"rsfÍsf] ;fdfGo cjwf/0ff / ljlwx?sf] ;fy}
g]kfndf k|rlnt s]xL dxTjk"0f{ d"No ;"rsfÍx?sf] af/]df k|:t't ul/Psf] 5 .
k|f/lDes cj:yfdf d"No ;"rsfÍ lgdf{0f ug]{ qmddf ;g !&&) df ljlnod km\nL6n] cS;kmf]8{ ljZjljBfnosf
ljBfyL{x?n] ljt]sf] c9fO{ ztflAbb]lv ltb}{ cfPsf] d"Nodf ePsf] cf};t kl/jt{gsf] cg'dfg tof/ kfg]{ p2]Zon] d"No ;"rsfÍ
lgdf{0f u/]sf lyP . c7f/f}{ ztfAbLdf d;fr';]6\; /fHosf] ljwflosfn] OËn}08lj?4 nl8/x]sf cfkm\gf] kmf}hx?sf] tnj dfgdf
;dfof]hg ug{sf] nflu ;g !&*) df d"No ;"rsfÍ lgdf{0f u/]sf] lyof] . pGgfO{;f}+ ztfAbLdf d"No ;"rsfÍn] ljz]if ult lnPsf]
b]lvG5 . ;g !*@# df hf];]km nf]jn] s[lif, Jofkf/ / ljQ;DaGwL Ps cWoog k|sfzg u/]sf lyP . To;df pgn] d"No
;"rsfÍsf] cjwf/0ffsf] ljsf; u/]sf 5g . h;cg';f/ d"No ;"rsfÍn] 5flgPsf j:t' tyf ;]jfx?sf] ;d"x jf af:s]6sf]
lgwf{l/t cjlwaLr dfl}b|s d"Nodf cfpg] kl/jt{gnfO{ b]vfpFb5 . To;}n] nf]jnfO{ pkef]Qmf d"No ;"rsfÍsf] lktf klg elgG5 .
o;}u/L pGgfO;f} ztfAbLsf] cGTolt/ cfP/ o; If]qdf ljleGg cy{zf:qLx? / tYofÍ zf:qLx?n] dxTjk"0f{ of]ubfg
u/]sf] b]lvG5 . ;g !*&! df nfl:ko/ / ;g !*&$ df kf:r]n] d"No / kl/df0f;DaGwL ;"rsfÍx?sf] jf/]df pNn]v u/]sf lyP
h'g cfh;Dd klg plQs} k|of]udf cfO/x]sf] 5 . ;g !**& df df;{nn] Chain Indices sf] jf/]df jsfnt u/] h;cg';f/
k|To]s cl3Nnf] jif{sf] t'ngfdf kl5Nnf] jif{df ePsf] d"No kl/jt{gnfO{ cfj4 (Link) ub}{ nfdf] cjlw;Ddsf] d"Nosf] ult (Price
Movement) x?sf] dfkg ul/G5 . ;g !(@@ df k|f]= O{/Lleª lkm;/n] Pp6f P]ltxfl;s s[lt "The Making of Index Number"
k|sfzg u/]/ d"No ;"rsfÍsf] If]qdf gofF cfodsf] k|f/De u/] . ;g !(@$ df /l;og cy{zf:qL sf]g;n] cy{zf:qLo
l;2fGtx?sf] cfwf/df Cost of Living Index sf] cjwf/0ffsf] ljsf; u/] . o;k|sf/ ;g !(#) ;Dddf ;j} k|sf/sf d"No
;"rsfÍx?sf] ;}2flGts cfwf/x? tof/ e};s]sf] kfOG5 .
∗
pk–dxflgb]{zs, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
244
-s_ nfl:ko/sf] d"No ;"rsfÍ (Laspeyres' Price Index)
d"No ;"rsfÍ eg]sf] efl/t ;dli6 (Weighted Aggregate) d"No ;"rsfÍ xf] h;df ef/ cfwf/ jif{sf] kl/df0fn] lgwf{/0f ub{5 .
o;sf] ;"q lgDgjdf]lhd 5 .
nfl:ko/sf] ;"rsfÍn] cfwf/ jif{ (Base Year) df lgwf{/0f ul/Psf j:t' tyf ;]jfx?sf] ;dli6ut d"No (Aggregate Value) df
sltn] kl/jt{g cfpFb5 olb ltg} j:t' tyf ;]jfx?nfO{ To;kl5sf jif{x?sf] (Given Period) d"Nosf] cfwf/df d"NofÍg ul/of]
eg] eGg] k|Zgsf] pQ/ lbg] k|of; ub{5 . t;y{ nfl:ko/sf] ;"rsfÍn] pkef]usf] ;+/rgf (Consumption Pattern) df cfPsf]
kl/jt{gnfO{ :jLsfb}{g . nfl:ko/ ;"rsfÍnfO{ Upward Bias x'G5 elgG5 .
hd{g tYofÍzf:qL kf:r]sf] cg';f/ d"No ;"rsfÍ eg]sf] efl/t ;dli6 (Weighted Aggregate) d"No ;"rsfÍ xf] h;df
;"rsfÍsf] ef/ tfl]sPsf] jif{ (Given Year) sf] kl/df0fn] lgwf{/0f ub{5 . o;sf] ;"q lgDgjdf]lhd 5 .
kf:r] d"No ;"rsfÍn] tfl]sPsf] cjlw (Given Period) sf] j:t' tyf ;]jfx?sf] ;dli6ut d"No (Aggregate Value) df sltn]
kl/jt{g x'G5 olb ltg} j:t' tyf ;]jfx?nfO{ cfwf/ cjlw (Base Period) sf] d"Nodf d"NofÍg ul/of] eg] eGg] k|Zgsf] pQ/ lbg]
k|of; ub{5 .
k|To]s jif{ ef/ cyf{t kl/df0f cBfjlws ul//xg'kg]{ ePsf]n] w]/} j:t' tyf ;]jfx? ePsf] v08df of] ;"rsfÍ Hofb} g} vlr{nf]
x'g] x'Fbf cToGt} sd k|of]udf cfpFb5 . kf:r] d"No ;"rsfÍnfO{ Downward Bias x'G5 elgG5 .
k|f]km];/ O{/leË lkm;/n] lbPsf] d"No ;"rsfÍcg';f/ nfl:ko/ / kf:r]sf] d"No ;"rsfÍsf] HofldtLo cf};t (Geometric Mean)
g} lkm;/sf] "cfbz{" d"No ;"rsfÍ xf] . o;nfO{ ;"qdf lgDgjdf]lhd pNn]v ug{ ;lsG5 .
245
nf]jsf] o; ;"rsfÍnfO{ General Index Number klg elgG5 . of] pkef]Qmf d"No ;"rsfÍ lgdf{0fdf Jofks?kdf k|of]u ul/G5 .
o;df Basket df ePsf] kl/df0f s'g} vf; ;dofjlwsf] af:tljs kl/df0f;+u d]n gvfg;S5 .
nf]j ;"rsfÍx?n] s]xL k|l;4 ;"rsfÍx?nfO{ klg ljz]if kl/l:yltdf ;dfj]z ub{5 . h:t}M
rfn" d"Nodf cg'dfg ul/Psf ljleGg If]qsf s'n d"No clejl4 (Gross Value Added) nfO{ ;f]xL If]qsf d"No ;"rsfÍx?sf]
k|of]uåf/f l:y/ d"Nodf cg'dfg ug{ ;lsG5 . o;k|sf/ d"No ;"rsfÍx?sf] pkof]u GDP Deflator sf] ?kdf klg k|of]u ul/G5 .
ljleGg ju{ / If]qsf pkef]Qmfx?n] pkef]u ug]{ j:t' tyf ;]jfx?sf] d"Nodf cfpg] kl/jt{gsf] jf/]df hfgsf/L u/fpg] p2]Zon]
lgdf{0f ul/g] pkef]Qmf d"No ;"rsfÍx?nfO{ d'b|fl:kmltsf] b/ (Rate of Inflation) kQf nufpg klg k|of]u ul/G5 . log} d"No
;"rsfÍx?sf] cfwf/df Hofnfb/ jf tnj :s]nx? lgwf{/0f ug]{ ul/G5 .
d"No ;"rsfÍx? lgdf{0f ug{sf] nflu ljleGg ljåfgx?jf6 w]/} lsl;dsf ;"qx? (Formulae) k|ltkfbg ul/Psf 5g\ . ;du|df eGg'
kbf{ tL ;j}nfO{ b'O{ efudf lgDgjdf]lhd ljefhg ug{ ;lsG5 .
246
^=!=! Simple Aggregative
^=!=@ Simple Average of Price Relatives
^=!=! Simple Aggregative ljlw ;"rsfÍ lgdf{0fsf] nflu ;j}eGbf ;/n ljlw xf] o; ljlwcg';f/ d"No ;"rsfÍ lgdf{0f ubf{
ljleGg j:t' tyf ;]jfx?sf] tf]lsPsf] cjlwsf] (Given Period ) s'n d"NonfO{ ltg} j:t' tyf ;]jfx?sf] cfwf/ cjlw (Base
Period) sf] s'n d"Non] efu u/L cfPsf] efukmnnfO{ !)) n] u'0fg u/L ;"rsfÍ lgdf{0f ul/G5 . h:t}M
^=!=@ Simple Average of Price Relatives ljlwåf/f ;"rsfÍ lgdf{0f ubf{ ;j{k|yd j:t'x?sf] d"No ;fk]lIfs (Price Relative)
x? lgsflnG5 / tL d"No ;fk]lIfsx?nfO{ ldg, df]8, ldl8Pg, xfdf]{lgs ldg, Hof]d]l6«s ldgdWo] pko'Qmtfsf] / ;+efAotfsf]
cfwf/df s'g} Ps k|of]u u/L cf};t lgsflnPsf] x'G5 . h:t}M
Price Index = ∑ (P1 / P0 * 100) / N
Where, N = Number of commodities
of] ljlwåf/f ;"rsfÍ lgdf{0f ubf{ Extreme Items sf] ;"rsfÍdf s'g} k|efj kb}{g . lsgeg] ;j} j:t'x?nfO{ ;dfg dxTj lbPsf]
x'G5 . k|ltOsfO d"No ln+bf h'g;'s} OsfOdf lnPklg ;"rsfÍnfO{ s'g} c;/ kfb}{g . lsgls d"No ;fk]lIfs (Price Relatives)
lgsfNbf z'?sf] OsfOn] s'g} c;/ kfb}{g .
o; ljlwsf s]xL sdhf]/ kIfx? klg 5g . vf;u/]/ pko'Qm cf};t 5gf}6 ug]{ qmddf ;fdfGo cf};t (Arithmetic Average)
nfO{ 5fGbf o;sf] Upward Bias x'g] / Hof]d]l6«s ldg 5fGbf of] k|of]udf hl6n x'g] ePsf] / Aojxfl/s b[li6sf]0fjf6 cGo cf};t
lgsfNg] tl/sfx? ;"rsfÍ lgdf{0fdf lj/n} k|of]u ul/g] ePsf]n] Upward Bias xF'bfxF'b} klg ;fdfGo cf};t g} k|of]u ug]{ ul/G5 .
;j} d"No ;fk]lIfsx?nfO{ ;dfg dxTj lbg] ePsf]n] o; ljlwn] csf]{ sdhf]/ kIfnfO{ phfu/ u/]sf] 5 . ;j} j:t'x? cfly{s
b[li6sf]0fn] ;dfg dxTjsf xF'b}gg .
247
^=@=@ Weighted Average of Relatives
ef//lxtsf Simple average of price relatives ljlwåf/f ;"rsfÍ lgdf{0f u/] h:t} efl/t ljlwåf/f klg o:tf ;"rsfÍx? lgdf{0f
ug{ ;lsG5 . o;df cf};t lgsfNg] p2]Zosf nflu xfdL Arithmetic Mean jf Geometric Mean k|of]u ug{ ;Qm5f} .
Weighted Average of Relative ljlwåf/f ;"rsfÍ lgdf{0f ubf{ lgDgjdf]lhdsf] k|lqmof ckgfpg'kb{5 .
• cfwf/ cjlwsf] d"No / tf]lsPsf] cjlwsf] d"No -cyf{t h'g cjlwsf] ;"rsfÍ lgdf{0f ug'{5 _ jLr d"No ;fk]lIfs (Price
Relative) lgsfNg'kb{5 .
• pk/f]Qm k|To]s j:t'sf] d"No ;fk]lIfsx?nfO{ tL j:t'x?sf] ef/ -cyf{t Value weighted i.e. P0 q0 for each item) n] u'0ffg
ug'{kb{5 .
• u'0fg u/]/ k|fKt ePsf] ;j} j:t'x?sf] u'0fgkmnnfO{ hf]8]/ k|fKt s'n of]ukmnnfO{ k|To]s j:t'sf] ef/ hf]8]/ cfPsf] s'n ef/
(∑ P0Q0 ) n] efu u/]/ k|fKt glthf g} o; ljlwåf/f lgsflnPsf] ;"rsfÍ xf] . ;"qfTds ?kdf lgDgjdf]lhd pNn]v ug{
;lsG5 .
Price Index = ∑ PV / ∑ V or ∑p0q0 ( p1/q0 *100) / ∑ P0Q0
g]kfndf d"No ;"rsfÍ lgdf{0f u/L k|sfzg ub}{ cfPsf lgsfox?df s]Gb|Lo tYofÍ ljefu / g]kfn /fi6« j}+s x'g . oL b'j}jf6
lgdf{0f u/L k|sfzg ul/+b} cfPsf d"No ;"rsfÍx?sf] jf/]df ;+If]kdf hfgsf/L u/fpg] k|of; ul/Psf] 5 .
&=! s]Gb|Lo tYof° ljefun] lgdf{0f u/L k|sfzg ub}{ cfPsf] d"No ;"rsf°x?
s]Gb|Lo tYofÍ ljefun] xfn b'O{j6f d"No ;"rsfÍx? lgdf{0f u/L k|sfzg ub}{ cfPsf] 5 .
cf=j= @)$#÷$$ nfO{ ;Gbe{ jif{ dfgL ;DkGg ul/Psf] g]kfnsf] kfFrf} cf}Bf]lus u0fgfsf] cfwf/df j:t'x?sf] 5gf}6 / ef/
lgwf{/0f u/L g]kfnsf] klxnf] jflif{s cf}Bf]lus pTkfbssf] d"No ;"rsfÍ lgdf{0f u/L k|sfzg ul/Psf] lyof] . k|To]s %.% jif{sf]
cGt/fndf ;~rfng ul/g] cf}Bf]lus u0fgfsf] cfwf/df cBfjlws ul/g] o; ;"rsfÍ xfn;Dd # k6s cBfjlws ul/;lsPsf] 5
.
g]kfnsf] jt{dfg cf}Bf]lus pTkfbg ;"rsfÍn] tLg cÍsf] cf}Bf]lus ;d"xsf] :t/df (3 digit NSIC) @) j6f cf}Bf]lus
;d"x?nfO{ / cf}Bf]lus j:t'x?sf] :t/df, (4 digit CPC) #$ j6f cf}Bf]lus ;d"xx?nfO{ ;d]6]sf] 5 . cf=j= @)%*.%( sf]
cf}Bf]lus u0fgfdf cfwfl/t o; ;"rsfÍsf] ef/ ;f]xL cf}Bf]lus u0fgfsf] cfwf/df lgwf{/0f ul/Psf] 5 . d"No ;Gbe{ jif{ eg]
cf=a= @)^).^! nfO{ lnOPsf] 5 . ;"rsfÍ pkof]ustf{x?sf] dfu / ;'emfjx?nfO{ b[li6ut u/L o; ;"rsfÍsf] q}dfl;s lgdf{0f
sfo{ cf=j= @)%*.%( jf6 z'? ul/Psf] xf] .
&=!=@ lgdf{0f If]q nfut d"No ;"rsf° (Input Price Index of Construction Sector):
lgdf0f If]qdf k|of]u x'g] lgdf{0f ;fdu|Lx?sf] v'b|f d"Nodf x'g] aflif{s kl/jt{gsf] af/]df hfgsf/L u/fpg] p2]Zon] lgdf{0f If]q
nfut d"No ;"rsfÍsf] lgdf{0f ul/Psf] xf] . cfwf/ jif{ @)$!.$@ nfO{ lnP/ lgdf{0f ul/Psf] o; ;"rsfÍdf lgdf{0f ;fdu|Lx?
h:t}M lr/fgsf7, l;d]G6, O{6, kmnfd]58 / Hofnfb/ ;dfj]z ul/Psf] 5 . s]xL lgdf{0f ;fdu|Lx?sf] d"No ;"rsfÍ (Price Index
248
of Some Construction Materials) / lgdf{0f sfdbf/ Hofnfb/ ;"rsfÍ (Wage Index of Construction Workers) sf] ;+o'Qm
;'rsfÍ (Composite Index) sf] ?kdf lgdf{0f If]q nfut d"No ;"rsfÍ lgdf{0f ul/Psf] xf] . pkof]ustf{x?sf] dfu /
;'emfjcg';f/ cf=j= @)%&.%* b]lv of] ;"rsfÍ q}dfl;s?kdf klg lgdf{0f ug{ z'? ul/Psf] xf] . q}dfl;s ;"rsfÍx? ljGb'ut
k|0ffnLdf cfwfl/t ePsf]n] jt{dfg q}dfl;ssf] d"No cl3Nnf] jif{sf] ;f]xL q}dfl;ssf] d"No;+u t'ngf u/L ;"rsfÍ lgdf{0f ul/Psf]
x'G5 . ;"rsfÍ lgdf{0f ug{ nfl:ko/sf] ;"q k|of]u ul/Psf] 5 .
&=@ g]kfn /fi6« j}°jf6 lgdf{0f u/L k|sfzg ul/g] d"No ;"rsf°x?
g]kfn /fi6« j}+sn] d"No ;"rsfÍsf] lgdf{0f sfo{df ;g !(%& df sf7df08f}+sf] ef//lxtsf] d"No ;"rsfÍ (Unweighted Price
Index of Kathmandu) lgdf{0f u/L k|sfzg ug{ z'? u/]b]lv g} ;+nUg /xb} cfPsf] kfOG5 . xfn o; j}Ín] d'Votof b'O{j6f d"No
;"rsfÍx? lgdf{0f u/L k|sfzg ub}{ cfPsf] 5 .
&=@=! /fli6«o zx/L pkef]Qmf d"No ;"rsf° ( National Urban Consumer Price Index )
;g !(&@.&# df ;+rflnt klxnf] 3/kl/jf/ jh]6 ;j]{If0fsf] cfwf/df g]kfn /fi6« j}Ín] ;j{k|yd /fli6«:t/sf] efl/t pkef]Qmf
d"No ;"rsfÍ lgdf{0f u/]sf] xf] . jt{dfg pkef]Qmf d"No ;"rsfÍ ;g !((%.(^ df ;~rflnt t];|f] w/kl/jf/ jh]6 ;j]{If0fdf
cfwfl/t 5 . k|To]s !).!) jif{df ;~rfng ul/g] o; lsl;dsf] 3/kl/jf/ jh]6 ;j]{If0fsf cfwf/df pkef]Qmf d"No ;"rsfÍsf]
ef/, j:t'x?sf] ;+Vof, cfwf/ jif{ cflbnfO{ cBfjlws ul/b} cfPsf] 5 . xfn dfl;s, q}dfl;s / jflif{s ;"rsfÍx? lgdf{0f ul/G5
. zx/L pkef]Qmf d"No ;"rsfÍ sf7df08f}+ pkTosf, zx/L pkef]Qmf d"No ;"rsfÍ t/fO{ / zx/L pkef]Qmf d"No ;"rsfÍ kxf8
u/L tLgj6f d"No ;"rsfÍx?sf] ;+o'Qm ;"rsfÍ (Composite Index) sf] ?kdf /fli6«o zx/L pkef]Qmf d"No ;"rsfÍ lgdf{0f
ul/G5 . oL tLg ;"rsfÍnfO{ hg;+Vofsf] cfwf/df ef/ lgwf{/0f u/L /fli6«o zx/L pkef]Qmf ;"rsfÍ tof/ kfl/G5 . ;"rsfÍ
lgdf{0f ug{ nfl:ko/sf] ;"q k|of]u ul/Psf] 5 .
pkef]Qmf d"No ;"rsfÍsf] nflu d"No ;+sng ;fKtflxs, dfl;s, q}dfl;s, cw{jflif{s / jflif{s?kdf ul/G5 . sf7df08f}+
pkTosfjf6 #)!, t/fOjf6 @^& / kxf8jf6 @*$ j:t' tyf ;]jfx?sf] d"No ;+sng ul/G5 . s'n @! j6f jhf/ s]Gb|x?sf ())
k;nx?jf6 %,*^@ d"Nox? (Price Quotations) ;+sng ul/G5 . xfnsf] ;"rsfÍn] g]kfnsf] zx/L hg;+Vofsf] dfq} k|ltlglwTj
ug]{ ePsf]n] o;df u|fdL0f hg;+Vofsf] klg ;d'lrt k|ltlglwTj /xf]; eg]/ cf=j @))%.)^ df ;~rflnt 3/kl/jf/ jh]6
;j]{If0fdf u|fdL0f jhf/ s]Gb|x?nfO{ klg ;j]{If0fsf] bfo/fleq ;d]6lPsf] 5 . o; ;j]{If0fcg';f/ aGg] ;"rsfÍn] ;du| hg;+Vofsf]
k|ltlglwTj ug]{5 eGg] ck]Iff /flvPsf] 5 .
;Gbe{ ;fdu|L
!= Inflation Analysis and Price Situation Nepal Rastra Bank mid-January 2008, November 2, Vol II.
@= pTkfbg / d"No ;"rsfÍx? sflt{s @)^$, s]=t=lj=.
#= Statistical Methods S P Gupta Thirty fourth Edition – 2005.
$= Consumer price index manual: Theory and Practice, ILO, IMF, OECD, Eurostat First published 2004.
%. Programmed Statistics B.L. Agarwal Second edition 2003, Reprint 2005.
249
#@M g]kfnsf] jftfj/0f tYof° / jftfj/0fLo tyf cfly{s n]vf
;"o{s'df/ kl08t 1
hos'df/ zdf{ 2
laifo cf/DeM
k|fs[ltdf /x]sf h}ljs tyf ch}ljs j:t'x? / dfgjLo ls|ofsnfksf] cGt/;DaGwaf6 rNg] kl/l:yltsLo k|0ffnLnfO{ …jftfj/0fÚ
elgG5 . jftfj/0fleq k|fs[lts ;Dkbfx?, dfgj lgld{t ef}lts Pj+ ;f+:s[lts ;+/rgfx?, cf}Bf]lus pTkfbgx?, ;fdflhs tyf
;f+:s[lts k|rngx?, :jf:Yo tyf k|hgg k|0ffnL cflb kb{5g\ . oL ;+Dk"0f{ kIfdf dfgjLo ls|ofsnfkn] dxTjk"0f{ e"ldsf v]n]sf]]
x'G5 . jftfj/0f ;DaGwL To:tf dxTjk"0f{ ls|ofsnfkx?nfO{ cfFs8fsf ?kdf k|:t't ul/g] ;"rgfx?nfO{ jftfj/0f tYofÍ
(Environment Statistics) elgG5 . log} jftfj/0f tyf cfly{s tYofÍsf cfwf/df jftfj/0f tyf cfly{s ls|ofsnfksf af/]df
ul/g] n]vf hf]vfnfO{ jftfj/0fo tyf cfly{s n]vf (Environment and Economic Accounts) elgG5 . jftfj/0fLo tyf
cfly{s n]vfdf cfly{s ls|ofsnfk;lxt k|fs[lts tyf ;f+:s[lts ;+kbfx?sf] ;"rL (Inventory) tof/ ul/G5 . k|fKt ;"rL /
cfly{s ls|ofsnfksf cfw/df ljleGg d"NofFsg ljlwsf dfWodaf6 ef}lts tyf cfly{s n]vf tof/ x'G5 . tL ef}lts ;+kbfx?sf]
/ cly{s ls|ofsnfksf] ahf/ d"No jf cGo d"Nojf6 lj:tf/} df}lb|s d"Nodf kl/jt{g (Transformation) ul/G5 .
ljZjdf jftfj/0f ;+/If0f ;DaGwL cjwf/0fsf] ljsf; ;g\ !(^) sf] bzsjf6 z'?ePsf] xf] eg] jftfj/0f tYofsnfO{ :tl/o Pj+
Ps?ktf lbg] sfd ;g\ !(*$ df ;+o'Qm /fi6«;+3n] Pp6f vfsf tof/ u/]kl5 dfq jftfj/0f tYofFssf] ljsf;sf] z'?cft ePsf]
kfOG5 . jftfj/0f tyf cfly{s n]vf cjwf/0ff eg] ;g\ !((# sf] /fl6«o n]vf (SNA, 1993) jf6 z'?ePsf] b]lvG5 .
g]kfndf jftfj/0fLo tYof+ssf] ljsf;nfO{ x]bf{ ;g\ !((@ sf] k[YjL ;Dd]ngkl5 ;g\ !(($ df ;j{k|yd s]Gb|Lo tYof+s
ljefujf6 z'?ePsf] xf] . pQm ;dob]lv xfn ;Dd lg/Gt/?kdf jftfj/0f tYof+ssf] sfd eO/x]sf] 5 .
k|fs[lts tyf ;f+:s[lts ;+kbfx?dfly dfgjLo x:tIf]k Pj+ clts|d0fjf6 arfpg, jftfj/0fLo ;+/If0f ug{ / dfgjLo :jf:y
lbuf] agfpg 3/kl/jf/, Joj;flos k|lti7fg, gfkmf gsdfpg] ;fdflhs ;+3;:yf / ;/sf/af6 jftfj/0f ;+/If0fdf ul/Psf] vr{,
k|b"if0f sd ug{ tyf jftfj/0f ;+/If0fsf nflu ;/sf/jf6 lbg] cfly{s cg'bfg, k|fs[lts ;+kbfsf] pkof]u u/]jfkt To:tf
;+kbfx?sf] j}slNks?kdf k'gM:yfkgf jf ;+/If0f ug{ Ifltk"lt{ jfkt ;/sf/jf6 nufPsf] /f]oN6L, dfgj :j:ydf xfgL k'Ug]
j:t'sf] pkofudf nufPsf] jftfj/0fLo z'Ns tyf s/, jftfj/0f ;+/If0f If]qdf k|j]z ubf{ nfUg] k|a]z z'Ns jf s/, :j:ydf
c;/ kfg]{ tyf jftfj/0fdf k|lts"n k|efj kfg]{ a:t'x?sf] pTkfbgdf nufOg] cGtM z'Ns, jftfj/0f ;+/If0f sfo{df jfwf lj/f]w
jf To:tf] sfo{sf] pNn+3g ug]{jf6 k|fKt hl/jfgf / hkmt cflbsf] lx;fa lstfa kb{5g\ . o:tf] lsl;dsf] lx;fj lstfj ubf{
jftfj/0fLo cfDbfgL / vr{sf] juL{s/0f ljlw cflbsf] k|of]u ul/G5 . t/ o;f] ePtfklg g]kfndf xfn;Dd jftfj/0fLo If]qsf]
cfDbfgLsf] :tl/o juL{s/0f / vr{;DaGwL ljZjf;gLo ;j]{I.0f eg] x'g;s]sf] 5}g .
Jfftfj/0fM
Jftfj/0f eg]sf] k|fs[lts tyf dfgj lgld{t kbfy{x? / zlQmsf] ;dli6ut :j?k Pj+ cj:yf xf] . csf]{ jfSodf eGbf Jfftfj/0f
eg]sf] hLj, lghL{j / zlQm aLrsf] cGt/;DaGw / ;Gt'ng g} Jftfj/0f xf] . h}ljs kbfy{ M k|f0fL, jg:klt, ;"Id hLj
(Bacteria) cflb . lghL{j kbfy{ M xfjf, kfgL, df6f] cflb . zlQm M tfk, k|sfz, jfo", t]h, r'Djs, ljB't, /;fog, c0f' cflb .
dfgj lgld{t ef}lts ;+/rgfx?df 7"nf– 7"nf afFw, ejg, k'n cflb kb{5g\ . oL ;j}sf] ;dli6df dfgjLo ls|ofsnfkn] dxTjk"0f{
e"ldsf v]n]sf] x"G5 .
1
tYofÍ clws[t, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
2
tYofÍ clws[t, s]Gb|Lo tYofÍ ljefu .
250
o;/L Jfftfj/0fdf hLj, lghL{j, dfgjLo ls|ofsnfk / zlQm aLrsf] kf/:kl/s ;DaGwsf] cWoog ul/g] lj1fgnfO{ kof{j/0f
lj1fg elgG5 . o:t}M u/L Jftfj/0fdf hLj, lghL{j dfgjLo ls|ofsnfk / zlQm ljrsf] kf/:kl/s ;DaGwjf6 kof{j/0fLo rs|
(Eco - cycle) sf] ;+rfng eO/x]sf] kfOG5 . dfgj ;d'bfo kof{j/0fsf] Ps ;b:o ePtfklg cfkm\gf] j'l4, ljj]s, efiff, ;~rf/
cflb sf/0fn] cGo kof{j/0fLo ;b:osf] bfFhf]df >]i7 /x]sf] 5 . o;}n] ubf{ dfgjLo ls|ofsnfkjf6 k|fs[lts ;|f]tsf] pkof]u,
ef}lts ljsf; / zx/Ls/0fssf] gfddf k|s[ltdfly ePsf] cTolws zf]if0f / x:tIf]kjf6 g} jftfj/0fLo ;Gt'ng lju|x -k|b"if0f_
x'g uO{ jftfj/0fLo c;Gt'ngsf] cj:yf ;[hgf ePsf] kfOG5 .
jftfj/0fLo k|b"if0fM
jftfj/0fLo k|b"if0f eg]sf] k|s[ltdfly dfgjLo x:tIf]kjf6 pTkGg kl/0ffdsf] z'?sf] cj:yfnfO{ j'emfpFb5 . k|b"if0fcGt/ut j:t'
ljz]ifjf6 pTkGg k|b"if0fdf d'Vo u/]/ hn k|b"if0f, :yn k|b"if0f / jfo' k|b"if0f x'g eg] zlQm ljz]ifjf6 pTkGg k|b"if0fdf tfk
k|b"if0f, Wjlg k|b"if0f / /]l8of]wdL{ k|b"if0f cflb x'g\ . jftfj/0fLo k|b"if0fsf] k|efj j9L k|ToIf?kjf6 k|s6 ePsf] kfOG5 .
jftfj/0fLo c;Gt'ngM
jftfj/0f c;Gt'ng eg]sf] k|s[ltdfly dfgjLo clws x:tIf]kjf6 k|f0fL, jg:klt, ;"Id hLj / vlgh kbfy{x?aLr cgGtsfnb]lv
sfod /xL cfPsf] kf/:kl/s ;DaGwdf vnn e} ljs[lt - c;Gt'ng_ k}bf x'g' xf] . jftfj/0fLo c;Gt'ng j9L ck|ToIf x'G5 .
o:tf] c;Gt'ngjf6 s]xL ;d:ofx? pTkGg x'G5g . tL ;d:ofx? lgDg 5g .
jftfj/0f tYof°M
jftfj/0f tYof+s eg]sf] k|s[ltdf /x]sf hn, yn, jfo' , hLj, lghL{j, zlQm / dfgjLo ls|ofsfnfk cflbsf] cj:yf / To;sf]
k|j[lt (State and Trend) sf jf/]df k|jfx ul/g] ;"rgf jf hgsf/LnfO{ jftfj/0f tYofÍ elgG5 . jftfj/0f tYofÍn] k|s[lt
:jodsf] kl/jt{g, dfgjLo ls|ofsnfk, k|s[ltdfly dfgjLo x:tIf]ksf] k|efj cflbsf jf/]df dfkg ;d]t ub{5 . o;n] k|fs[lts
;+kbfsf] l:yltsf ;fy} ;fdflhs–cfly{s cj:yfsf] d"Nof+sg ug{ / jftfj/0f n]vf tof/ ug{ ;d]t ;xof]u k'¥ofpFb5 . o;}u/L
jftfj/0f tYofÍjf6 /fli6«o n]vf (National Account), jftfj/0f tyf cfly{s n]vf (Environmental and Economic
Accounts) / jftfj/0f k|efj d"Nof{sg (Environment Impact Assesment) tof/ ug{ klg pkof]uL x'G5 . o;n] ubf{ xfnsf
aif{otf jftfj/0f tYofÍsf] If]q w]/} Jofks ePsf] kfOG5 . pk/f]Qmadf]lhd ;+k"0f{ tYof+s If]qsf] jgfj6df jftfj/0f tYof+ssf]
If]q / l:yltnfO{ tnsf] rf6{jf6 b]vfpg] sf]lz; ul/Psf] 5 .
251
;+k"0f{ tYofÍ+ (All Data)
jftfj/0fsf
;fdflhs cf+s8f
cf+s8f
Dfflysf] rf6{df :ki6?kdf ;+k"0f{ tYof+ssf] If]qjf6 jftfj/0f tYof+ssf] If]q / ljefhg b]vfOPsf] 5 . t/ klg jftfj/0f tYof+s
jf:tjdf cfly{s tyf ;fdflhs If]qx? / k|fs[lts tyf ;+f:s[lts ;+kbfsf ;+k"0f{ kIfdf ;w} kfl/l:yltsLo cGt/;DalGwt /x]sf]
x'G5 . To;}n] jftfj/0f tYof+sdf k|fs[lts, cfly{s, ;fdflhs / hg;+flvs ;"rsx? klg pNn]v ul/Psf] xG5 .
UNSD n] ;g\ !((% df k|sflzt u/]sf] jftfj/0fLo tYofÍ tyf jftfj/0fLo n]vf k|m]djs{ / ;g\ @))) df k|sflzt sfof{Tds
juL{s/0fnfO{ cfwf/ dfgL London Group sf] k|fljlws ;Nnfx / OECD, UNEP, UN, WB, IMF, EUROSTAT cflbsf]
;xof]udf ;g\ @))# df jftfj/0fLo tyf cfly{s n]vf k4lt (SEEA) tof/ u/L ;j} ;b:o /fi6x?df nfu" u/]sf] 5 . of]
jftfj/0f tyf cfly{s n]vf k4lt -cfly{s kIf_ df /fli6«o n]vf;+u ;dfgfGt/ 5 eg] k|fs[lts ;+klQ (Non-productive
Natural Assets _ sf jf/]df yk kl/efiff, juL{s/0f, n]vf ljlwx?sf] lj:t[t?kdf pNn]v ul/Psf] 5 .
/fli6«o n]vfsf] ;Ldfleq k/]sf Jfftfj/0fLo tyf cfly{s ls|ofsnfknfO{ /fli6«o n]vfs} n]vf k|]mdjs{leq /x]/ ;+:yfut tyf
Joj;flos If]qcg';f/ dfly plNnlvt juL{s/0fx?, kl/efiffx?, ljlwx? Afdf]lhd g} jftfj/0fLo tyf cfly{s n]vf cg'dfg tof/
ug'{kb{5 . t/ /fli6«o n]vfsf] ;Ldfleq k/]sf Jfftfj/0fLo tyf cfly{s ls|ofsnfknfO{ jftfj/0fLo tyf cfly{s n]vf k4ltcg';f/
-jftfj/0fLo kIfsf] ef}lts n]vf tof/ ubf{ k|fs[lts ;+kbfx?sf] ;"rL (Inventory) tof/ u/L k|fs[lts ;+klQsf] juL{s/0f
(NAC) cg';f/_ n]vf tof/ ul/G5 .
xfnsf] ljsf;sf] cjwf/0ff klxnfsf] eGbf km/s /xFb} cfPsf] 5 . xfnsf] cfly{s ljsf; eg]sf] jftfj/0fd}qL Pj+ lbuf] ljsf;sf]
cjwf/0ffcg';f/sf] lbuf] Pj+ j[xQ/ dfgjLo ;+j[l4nfO{ cfly{s ljsf; eGg] k|rng cfPsf] kfOG5 . oxL ;f]radf]lhd h'g
d'n'sdf cfly{s, ;fdflhs Pj+ jftfj/0fLo ;"rsx?nfO{ PsLs[t?kdf ldnfP/ cufl8 j9fOPsf] x'G5 Tof] d'n'ssf] dfgjLo
;+j[l4nfO{ dfq cfly{s ljsf; eGg ;lsG5 eGg] ;f]rfOx? cfPsf] kfOG5 .
3
o;sf jf/]df lj:t[t cWoog pQm k':tsjf6 g} x'g]5 .
4
o;sf jf/]df lj:t[t cWoog pQm k':tsjf6 g} x'g]5 .
253
s]Gb|Lo tYof+s ljefusf] xf] . s]Gb|Lo tYof+s ljefu tYof+ssf ljifodf g]kfnsf] ;/sf/L s]Gb|Lo lgsfo ePsf] xF'bf o;n] g]kfndf
jftfj/0f tYof+ssf] cflwsfl/s?kdf sfd ub]{} cfPsf] 5 . g]kfndf tYof+ssf ;DaGwdf sfd ug{ j}wflgs ?kdf tYof+s P]g
@)!% / ;+:yfut?kdf s]Gb|Lo tYof+s ljefu /x]sf] 5 . pk/f]Qmcg';f/ g]kfnsf] jftfj/0f tYof+s / jftfj/o0f tyf cfly{s
n]vfnfO{ ;}4flGts Pj+ Jojxfl/s?kdf :tl/otf, Ps?ktf / cflwsfl/stf k|bfg ug{ g]kfn ;/sf/n] @)^@ ;fndf s]Gb|Lo
tYof+s ljefusf] k'gM ;+/rgf u/L ljefudf jftfj/0f tYof+s tyf :of6nfO6 n]vf zfvfsf] :yfkgf ePsf] 5 . pQm ;dodf
zfvfsf] :yfkgf xF'bf jftfj/0f tYof+s;DaGwL lgDgcg';f/sf] sfd pNn]v ePsf] kfOG5 .
– jftfj/0f cfkm}df ljlzi6 Pj+ cGt/;DalGwt If]qsf] :of6]nfO6 n]vf ePsf] / o;n] g]kfnsf] cfly{s, ;fdflhs,
hg;f+lvs, ef}lts / ;f+:s[lts If]qdf dxTjk"0f{ k|efj kfg]{ ePsf]n] jftfj/0f If]qsf ef}lts jf dfgjLo ls|ofsnfksf]
cnu} cWoog, cg';Gwfg / ;j]{If0f ug{] .
– jftfj/0fdf ePsf ef}lts jf dfgjLo ls|ofsnfksf] cWoog, cg';Gwfg / ;j]{If0f ubf{ SEEA, SNA, UN
Expenditure Classifications (COFOG, COICOP, NPISHs, COPP) 2000, Natural Assets Classification etc.
cg';f/ Framework for the Development of Environment Statistics-1995 sf] kmDof{6df jftfj/0f tYofÍ /
jftfj/0f tyf cfly{s n]vf tof/ ug]{ .
pk/f]Qmadf]lhd ljefudf jftfj/0f tYof+s tyf :of6nfO6 n]vf zfvfsf] :yfkgf x'g'k"j{ / :yfkgf ePkl5 g]kfndf jftfj/0f
tYof+ssf ;DaGwdf xfn;Dd eP u/]sf sfdx? lgDg adf]lhd kfOG5 .
254
Seminar on Environment Statistics – 2003:
g]kfndf jftfa/0f tYof+ssf jf/]df xfn;Ddsf sfo{x?sf] jf/]df hfgsf/L u/fpg] / To;sf sdL sdhf]/Lx?nfO{ s;/L ;'wf/
ug{ ;lsG5 eGg] jf/]df ;g\ @))# df b'O{lbg] Ps jftfj/0f tYof+s uf]i7L ul/of] . pQm uf]i7L ;/sf/L tj/df g]kfns]f jftfj/0f
tYof+ssf] Oltxf;df g]kfn ;/sf/sf] cfk\mg} ;|f]tjf6 ul/Psf] of] g} klxnf] dfGg ;lsG5 .
Environment Statistics of Nepal 2008 nfO{ d"ntM tLg efudf ljefhg ul/Psf] 5 . h;cg';f/ klxnf]] efudf jftfj/0f
tYofÍsf] ljsf; / kl/ro, bf];|f] efudf gf}j6f v08x? /x]sf 5g\ . To;dWo] klxnf] v08df cfly{s kl/;"rsx? h:t}M ;du|
cfly{s kl/;"rsx?, pTkfbg / pkef]usf ;"rsx? cflb pNn]v ul/Psf] 5 . bf];|f] v08df ;fdflhs tyf hg;f+lvs ;"rsx?
h:t} M cfjf;, ef}lts ;'ljwfx?, lzIff, :jf:y, ck/fw, b'3{6gfx?, hg;f+lvs 36gfx? cflb pNn]v ul/Psf] 5 . t];|f] v08df
df]};d, xfjfkfgL, tfks|d, cf]l;nf]kgf, aiff{, ljls/0fsf ;fy} w'jf, w'nf] / WjgL k|b"if0f cflbsf ;"rgfx? lbOPsf 5g\ . rf}yf]
v08df g]kfnsf] e"ld / To;sf] pkof]u, s[lif I]fq, jg If]q, wflknf] If]q, e":vng, :yfoL / c:yfoL s[lifjfnLsf] If]q, kz'k+IfLsf]
hg3gTj cflbsf] ;"rsx? /x]sf 5g\ . kfFrf} v08df :jR5 tyf ;txsf] kfgL, hldgd'gLsf] kfgL, lxd gbL, ;/;kmfO, ljleGg
If]qsf] kfgLsf] u'0f:t/, ljleGg pBf]udf pkof]u ul/Psf] kfgLsf] ld;fj6 To;df kfOPsf ljleGg lsl;dsf tTjx/sf] ljj/0f
255
cflb ;"rgfx? /x]sf 5g\ . 5}6f} v08df g]kfndf kfOg] cGo k|fs[lts j:t'x? h:t} M h}ljs ljljwtf, jg:klt tyf hgfj/x?s]f
k|hfltx? / tLgsf] ;+Vof, vt/fdf k/]sf k|hfltx?sf] ljj/0f, kl/l:yltsLo rs| (Ecosystem Reserves), ;+/lIft If]qdf /x]sf
k|hfltx?sf] ljj/0f, IUCN / CITES sf] ;"rLdf g]kfnsf] :yfg cflb ;"rgfx? pNn]v ul/Psf] 5 . ;ftf} v08df g]kfnsf]
kmf]xf]/ d}nfsf] l:ylt h:t} M h}ljs tyf ch}ljs kmf]xf]/x?, c:ktfn, k|of]uzfnf cflbjf6 lgisfl;t clt xflgsf/s kmf]xf]/x?sf]
ljj/0fsf ;fy} %* j6} gu/kflnsfjf6 lg:s]sf] h}ljs tyf ch}ljs kmf]xf]/ / kmf]xf]/ Joj:yfkg vr{ cflbsf ;"rsx? pNn]v
ul/Psf 5g\ . cf7f}+ v08df g]kfnsf] ljleGg If]qdf / ljz]ifu/L zx/L If]qsf] j:tL, cfjf; 3/x?sf] ;+Vof, hg;+Vofsf] ljt/0f,
tL If]qx?df 3/kl/jf/ / hg;+Vofsf] jgfj6 / ljt/0f, hgwgTj, ;jf/L ;fwgsf] ;+Vof / k|lt ;jf/L ;fwg hg;+Vof, j;fOF
;/fO, zx/Ls/0f, g]kfnsf] cGo If]q / zx/L If]qsf] hg;+Vof j[l4b/, g]kfndf ;8ssf] nDjfO / k|lt lsnf]ld6/ ;8sdf
hg;+Vof, g]kfnsf ljZj ljVoft ;f+:s[lts ;+kbfx?sf] ljj/0f cflb h:tf ;"rsx? pNn]v ul/Psf] 5 . gjf}+ v08df g]kfndf
eO/x]sf ljleGg k|fs[lts k|sf]]kx?sf] ljj/0fx? h:t} M e"Orfnf], cfunfuL, kf9Lklx/f], cfFwLx'/L, r6\ofª, lxpklx/f], 708L xfjf,
;?jf /f]u, v8]/L cflbjf6 hgwgsf] gf]s\;fgL cflbsf] ;"rsx? lbOPsf] 5 .
Environment Statistics of Nepal -2008 sf] t];|f] efudf jftfj/0f;DaGwL ljifos cg';"rLx? /x]sf] 5g\ . tL cg';"rLx?df
jftfj/0fLo gLlt, sfg"g / cGt/fli6«o ;lGw Pj+ dxf;lGwx?, jftfj/0f;DaGwL cGt/fli6«o juL{s/0fx?, kfl/eflifs zJbfjnLx?,
/ cGTodf jftfj/0f tYofÍsf] cGt/fli6«o vfsf !((% pNn]v ul/Psf] 5 .
o;sf cfnfjf oL ;a} n]vfx?;+u w]/ yf]/ ;DaGw ePsf] t/ 5'Ýofpg g;lsg] cfly{s, ;fdflhs / jftfj/0f ;+u ufFl;Psf cGo
cfly{s pk–If]qx?nfO{ /fli6«o n]vfsf] Jojxf/df :of6nfO6 n]vf -Satellite Accounts_ elgPsf] 5 . oxfF rrf{ ug{ vf]lhPsf]
jftfj/0f tyf cfly{s n]vf oxL :of6nfO6 n]vfcGt/ut kb{5 . cfly{s pkof]udf gcfPsf sltko k|fs[lts ;+;fwgx? h:t} M
hn;|f]t, vfgL, e"ld, 3fF;] d}bfg, ;d'Gb| jf gbLsf df5f, h+un, kfl/l:ytLo k4lt cflb Capital Stocks nfO{ jftfj/0f tyf
cfly{s n]vfcGt/ut k|fs[lts jf jftfj/0fLo n]vf (Physical/ Environmental Accounting) df ;dfj]z ul/Psf] 5 . To:t}u/L
sltko k|fs[lts ;+;fwgx?nfO{ dfgjLo ls|ofsnfksf dfWodjf6 cfly{s pkof]udf NofOPsf] x'G5 . To:tf ls|ofsnfksf]
n]vfhf]vfnfO{ cfly{s n]vf (Economic Accounting) elgG5 . o;/L k|fs[lts ;fwg / dfgjLo ls|ofsnfksf] PsLs[t?kdf
ul/g] n]vfhf]vf, d"Nof+Íg / cg'dfg u/L jftfj/0f tyf cfly{s n]vf tof/ ul/g] k|ls|ofnfO{ jftfj/0f tyf cfly{s n]vf k4lt (
System of Environment and Economic Accounts - SEEA) elgG5 . oBlk of] n]vf k4lt ef}lts Pj+ jftfj/0fLo kIfjf6
x]bf{ /fli6«o n]vf k4ltsf]] ;dfgfGt/ 5 / cfly{s kIfjf6 x]bf{ /fli6«o n]vf k4ltcGt/ut /x]sf] x'G5 . jftfj/0f tyf cfly{s
n]vf k4ltcg'';f/ lgDg $ lsl;dsf n]vf ljlwx? -o;leq w]/} cGo n]vfljlwx? klg_ /x]sf 5g\ .
jftfj/0fLo tyf cfly{s n]vf tof/ ubf{ jftfj/0fLo If]qjf6 x'g] cfDbfgL / jftfj/0f ;+/If0fsf nflu ul/Psf] vr{sf jf/]df
ul/g] n]vfhf]vf xf] . jftfj/0f If]qsf] cfDbfgLdf sfj{g Jofkf/, /f]oN6L, dfgjLo :jf:ydf xfgL k'¥ofpg] j:t'sf] pkef]u /
pkof]udf nufPsf] s/, k|b"if0f ug]{jf6 jftfj/0f ;+/If0fsf nflu lnOg] s/ cflb x'g;Sb5g . t/ o:tf cfDbfgLx?nfO{
cGt/fli6«o:t/ / g]kfndf g} kl/eflift / juL{s/0f ul/Psf] kfOb}g . o;}n] jftfj/0fLo n]vf tof/ ubf{ cfDbfgLnfO{ /]s8{
ul/Psf] x'b}g / s]jn vr{sf] jf/]df dfq pNn]v ul/Psf] kfOG5 . tn pNn]v ul/Psf n]vfx?df klg s]jn vr{sf k4ltx?sf
jf/]df dfq rrf{ ul/Psf] 5 .
!_ Physical and Hybrid Accounts:
Ef}flts n]vfdf b]zleq /x]sf u}/pTkfbgd"ns of cg';Gwfgd"ns k|fs[lts ;+kbfx?sf] lsl;d, kl/df0f, To;sf] u'0f
cflbsf cfwf/df ef}lts j:t'x?sf] ;"rL tof/ ul/G5 . k|fKt ;"rLsf cfw/df ljleGg d"NofFsg ljlwsf dfWodaf6
ef}lts n]vf tof/ ul/G5 . tL ef}lts ;+kbfx?sf] n]vfjf6 ahf/ jf cGo ljz]if d"Nojf6 lj:tf/} df}lb|s d"Nodf
256
kl/jt{g ul/G5 . o;/L ef}lts ;fwgx?nfO{ Price sf dfWodaf6 kl/jt{g u/L ;du| df}lb|s d"No lgsflnG5 . o;
t/Lsfjf6 ef}lts tyf k|fs[lts j:t'x?sf] ljleGg d"Nosf dfWodjf6 df}lb|s d"Nodf kl/jt{g -u/L /fli6«o n]vf;+u
cfj4_ ul/g] sfo{nfO{ Physical and Hybrid Flow Accounts elgG5 . o; n]vfnfO{ Hybrid (Monitory ) Account
klg elgG5 .
$_ Extending SNA Aggregates to Accounts for Depletion, Degradation and Defensive Expenditure:-
jt{dfg /fli6«o n]vf k4ltn] b]zsf] k|fs[lts ;+klQ l/lQgaf6 hf]ufpg ;/sf/ jf ;dfhjf6 ul/Psf] vr{, d'n'sdf
ePsf k|fs[lts ;+klQsf] u'0f:t/ sdhf]/ x'gaf6 hf]ufpg / jftfj/0f ;+/If0fsf nflu ul/Psf] ;+k"0f{ vr{sf] laj/0f
lb+b}g . pQm vr{sf] laj/0f jftfj/0fLo tyf cfly{s n]vf k4ltsf] o; n]vfdf ljZn]if0f ul/G5 . pbfx/0fsf nflu –
k|s[ltdf /x]sf] k'gM gjLs/0f x'gg;Sg] j:t'x? -h:t}M dfj{n, v/L, ax'd"No kTy/x?, sf]Onf, ce|v cflb_ l/lQmg
(Depletion) jf6 hf]ufj6 ubf{sf] vr{ .
jftfj/0f k|b"if0f -ljls/0f, k|b"if0f, clDno aiff{_ jf6 k|fs[lts jf ;f+:s[tls ;+kbfx?sf] :t/ xLg xF'b}hfg] s|d
(Degradation) . h:t} M k'/fgf dGbL/, u'Djf jf b]jfnosf] 5fgf tyf kvf{n dsfpg' jg jg:klt / h+unL hgfj/sf]
;+/If0fsf nflu sfF8]tf/ jf clUg/]vfsf] lgdf{0f, klx/f] tyf jf9L lgoGq0fsf nlfu jfFw cflbsf nflu ;/sf/jf6 ul/g]
vr{, k'/fgf dGbL/ u'Djf jf b]jfnosf] 5fgf kvf{n dd{t cflb h:tf hf]ufj6 vr{ .
jg jg:klt / h+unL hgfj/sf] ;+/If0fsf nflu sfF8]tf/ jf hfnL jf clUg/]vfsf] lgdf{0f, jf9L klx/f] lgoGq0fsf nlfu
jfFw tyf kvf{n agfpg ;/sf/jf6 ul/g] vr{ ;'/IffTds vr{ -Defensive Expenditure) cflb o; n]vfdf kb{5g\ .
of] n]vf /fli6«o n]vfsf] If]qeGbf jflx/sf] ePsf]n] o;nfO{ :of6nfO6 n]vfsf] jftfj/0fLo n]vfdf cToGt dxTjsf ;fy
x]l/g] ul/G5 .
g]kfnsf] jftfj/0f tyf cfly{s n]vfsf ;DaGwdf s'/f ubf{ xfn;Ddsf] l:ylt oxL xf] eGg ;lsg] cj:yf 5}g . oBlk
jftfj/0fLo If]qsf] cfDbfgLnfO{ x]bf{ g]kfn ;/sf/sf] u}/s/ /fh:jsf ;/sf/L ;]jf tyf j:t'sf] ljs|LcGt/ut lkpg] kfgL,
l;+rfO, ljB't dx;'n, jg ;+/If0fsf] cfDbfgL, /f]oN6Ltkm{ vfgLsf] /f]oN6L, :jf:y s/ tyf cGtM z'NscGt/ut r'/f]6, lj8L,
dlb/f, ljo/ cflbjf6 ePsf] cfDbfgL b]lvG5 . oL If]qjf6 ePsf] cfDbfgLnfO{ jftfj/0fLo If]qsf] cfDbfgL elgxfNg ldNb}g .
lsgls pQm cfDbfgLsf zLif{sx? ;/sf/L cfDbfgLsf b[li6sf]0f /flvPsf] xG5 . bf];|f] s'/f jftfj/0fLo If]qsf] cGt/fli6«o cfo
juL{s/0f;+u d]n klg vfFb}g / ltgdf cGo k|zf;sLo Pj+ Joj:yfksLo /sdx? klg ldl;Psf] sf/0fn] dfly pNNf]v ul/Psf
zLif{s / ;f]jf6 ePsf] cfDbfgLnfO{ jftfj/0fLo If]qsf] cfGbfgL elgxfNg ;ls+b}g .
257
jftfj/0fLo If]qsf] vr{tkm{ s'/f ubf{ klg dfly cfDbfgLdf pNn]v ePh:t} g]kfnsf] jftfj/0fLo If]qsf] vr{ olQ g} xf] eGg
;lsg] l:ylt 5}g . o;/L g]kfndf xfn;Dd jftfj/0fLo If]qsf] vr{ pNn]v x'g g;Sg'sf sf/0fx?df − ;/sf/L vr{tkm{
sfo{cg';f/ ;/sf/L vr{sf] juL{s/0f (COFOG) nfu" gx'g' / o;sf nflu ;j]{ klg gx'g', 3/kl/jf/ If]qtkm{ b'O{j6f g]kfn
hLjg:t/ ;j]{If0f xF'bf klg 3/kl/jf/ tyf JolQmut pkef]u vr{ juL{s/0f (COICOP) nfO{ cg'z/0f gul/g' -jftfj/0fLo If]qdf
ePsf] vr{nfO{ 8f6f k|zf]wg u/L lgsfNg'kg]{ x'gcfpFb5_, skf]{/]6 If]qjf6 jftfj/0fLo If]qdf ePsf] vr{nfO{ x]g{ e/v/} ;DkGg
cf}Bf]lus u0fgf, @))^.)& k|sfzgdf cfO{g;Sg', gfkmf gsdfO{ 3/kl/jf/nfO{ ;xof]u ug]{ ;+:yfut If]qtkm{ eg] e/v/ dfq
;j]{If0f x'g nfUg' cflb /x]sf 5g\ .
dfly pNn]v ul/Psf sf/0fx? ljBdfg ePtfklg Psftkm{ g]kfndf jftfj/0f ;+/If0fsf If]qdf y'k|} vr{ eO g} /x]sf] 5 eg]
csf{tkm{ jftfj/0f If]qdf ePsf] vr{sf] n]vfhf]vf ug]{ n]vf k4ltsf] ljsf; ul/Psf] klg 5}g . o;sf cltl/Qm cGt/fli6«o d'b|f
sf]ifn] ljsf; u/]sf] hg/n 8f6f l8l;ldg];g l;:6dcg';f/ x/]s ;b:o /fi6«x?n] To;nfO{ cg'z/0f ug'{kg]{ k|fjwfg /x]sf] 5 .
of] k|fjwfgadflhd ;j} ;b:o /fi6«x?n] jftfj/0f n]vf tof/ ug'{kg]{ x'gcfpFb5 . ljZjsf clwsf+z d'n'sx?n] pk/f]Qmfg';f/
jftfj/0fLo n]vf tof/ u/L k|sfzgdf NofO;s]sf 5g\ / cGo d'n'sx? klg jftfj/0fLo n]vf tof/ ug]{ s|ddf /]x]sf] kfOG5 .
To:t}u/L ;+o'Qm /fi6«;+3sf] cu'jfOdf tof/ eO{ nfu" eO/x]sf] ;x;|fAbL ljsf;sf nIfx?df klg jftfj/0fnfO{ dxTjk"0f{
kIfsf?kdf lnOPsf] 5 . g]kfn klg ;+o'Qm /fi6«;+wnufot cGt/fli6«o d'b|f sf]ifsf] ;b:o Pj+ kIf/fi6« ePsf]n] pk/f]Qmjdf]lhdsf]
bfloTjx? k"/f ug{'sf ;fy} d'n'sn] cfk\mg]} k|of]hgsf nflu klg jftfj/0fLo n]vf tof/ ug{ cfjZos ePsf] 5 . pk/f]Qm
ljifoj:t'x?nfO{ Wofgdf /fvL s]Gb|Lo tYof+s ljefun] cfufdL cf=j=jf6 jftfj/0fLo n]vf tof/ ug{ k|f/De ug]{ nIf lnPsf] 5 .
cg';"rL !
pQm 9fFrfdf ;+o'Qm /fi6«;+wLo tYof+s cfof]un] ;g\ !((% df cf+lzs kl/jt{t u/]sf] 5 . ;f] 9fFrfnfO{ tnsf] tflnsfdf
b]vfOPsf] 5 .
258
Table 2: Framework for Development for the Environment Statistics-1995
FDES Information Categories
Agenda 21 Issues Social and Environment Response to Inventories,
( Clusters) economic impacts of environmental stocks and
activities, natural activities / impacts background
events events condition
1.Economic Issues * * * *
2. Social /
* * * *
Demographic Issues
3. Air / climate * * * *
4. Land / Soil * * * *
5. Water
a. Fresh water * * * *
b. Marine
6. Other Natural
Resources
* * * *
a. Biological resource
b. Mineral resources
7. Waste * * * *
8. Human Settlement * * * *
9. Natural Disaster * * * *
cg';"rL −@
jftfj/0fLo tyf cfly{s n]vfsf nflu ;+o'Qm /fi6«;+3Lo sfo{ut juL{s/0f − @)))
sfo{cg';f/ ;/sf/L vr{sf] juL{s/0f (COFOG)
;/sf/L If]q eGgfn] /fli6«o n]vf k|of]hgsf nflu s]Gb|Lo / :yfgLo ;/sf/, k"/} ;/sf/L vr{df ;+rfng ePsf :joQm ;+:yfx? -
pbfx/0fsf nflu g]kfn k|1f k|lti7fg, g]kfn lj1fg tyf k|ljlw k|1f klti7fg cflb_ nfO{ hgfp+b5 . ;/sf/L If]qsf ;+:yfx?sf]
vr{ juL{s/0fnfO{ !–!) ;Ddsf zLif{sx?df ljefhg ul/Psf] 5 . To; dWo] jftfj/0f ;+/If0f vr{nfO{ )% g+= df pNn]v ul/Psf]
5 . ;/sf/L If]qsf ;+:yfx?n] lgDg sfo{x?df u/]sf] vr{nfO{ jftfj/0f ;+/If0fdf u/]sf] vr{ egL pNn]v ul/Psf] 5 .
)%= jftfj/0fLo ;+/If0f
)%=! 7f]; kmf]xf]/sf] Joj:yfkg
)%=@ kmf]xf]/ kfgLsf] Joj:yfkg
)%=# k|b"if0f lgoGq0f
)%=$ h}ljs ljljwtf / hldgsf] ;+/If0f
)%=% jftfj/0fLo cg';Gwfg tyf ljsf;
)%=^ jftfj/0fLo ;+/If0f cGo vr{x?− o;leq jftfj/0fLo k|zf;g, Joj:yfkg, ;'kl/j]If0f, of]hgf, cg'udg / d"NofFsg
cflbdf ePsf vr{x? kb{5g\ .
259
)$= cfjf;, kfgL, lah'nL, UoFf; / cGo pmhf{df ePsf] vr{
)$=! cfjf;sf nflu ul/Psf] vr{
)$=@ cfjf; ejg agfpg nfu]sf] nfut
)$=# cfjf; u[xsf] dd{t / ;Def/ vr{
)$=$ cfjf; u[xsf] nflu kfgLsf] cfk"lt{ tyf cGo ;]jfx?df ePsf] vr{
)$=% lah'nL, UofF; / cGo pmhf{df ePsf] vr{
260
k|fs[lts ;+kltsf] juL{s/0f (NAC)
261
;Gbe{ ;fdu|Lx?M
UN 1984, A Framework for the Development of Environment Statistics.
UN 2003, A Framework for the Development of Environment Statistics.
UN 1993, System of National Accounts.
CBS/N 1994, A Compendium of Environment Statistics Nepal.
CBS/N 1996, Framework for the Development of Environment Statistics- Nepal.
CBS/N 1998, A Compendium of Environment Statistics Nepal.
CBS/N 2002, A Handbook of Environment Statistics Nepal.
CBS/N 2003, Seminar on Environment Statistics Nepal.
CBS/N 2003, A Handbook of Environment Statistics Nepal.
UN, System of Integrated Environmental and Economic Accounting -2003.
Government of Nepal, CBS, Nepal Living Standard Survey 2002/03.
Government of Nepal, CBS, Census of Manufecturing Establishment 2001/ 02.
g]kfn kof{j/0f tyf lzIff ljsf; ;dfh, s+rgk'/ .
g]kfn kof{j/0f tyf k|fs[kts ;+/If0f ;dfh .
u|fld0f tyf jftfj/0f ljsf; s]Gb| .
g]kfn ;/sf/, cy{ dGqfno, cfly{s ;j]{If0f
g]kfn ;/sf/, cy{ dGqfno, jh]6 .
Government of Nepal, CBS, Environment Statistics of Nepal- 2006
262