Julia Dunin

263254
Etnologia, IIISL

Możliwości kierunków badania zjawiska zażywania narkotyków

w antropologii współczesności

I. Wprowadzenie

Według definicji z encyklopedii termin „narkotyki” oznacza „potoczną nazwę

niektórych środków uzależniających”1. Te z kolei opisane są jako „substancje o właściwościach
psychotropowych, naturalne i syntetyczne, wywołujące uzależnienia”2. Oznacza to,
że narkotykiem można nazwać każdy materiał, który w jakiś sposób wpływa na ośrodkowy
układ nerwowy, a jego spożywanie może doprowadzić do uzależnienia. Zatem do tej kategorii
zalicza się ogromna ilość rozmaitych substancji, również tych obecnych w życiu codziennym
większości ludzi. Przykładowo mogą to być takie produkty jak: kawa, cukier, alkohol, wiele
z dostępnych leków, niektóre rośliny i związki chemiczne. W moich rozważaniach omawiać
będę substancje uważane powszechnie za szkodliwe, w dużej mierze nielegalne w Polsce,
w kontekście zażywania ich przez ludzi w celu wywołania określonych efektów. Dlatego też
w niniejszej pracy, termin ten będzie ograniczony właśnie do takich środków.

Zjawisko zażywania narkotyków we współczesnym świecie otwiera przed

antropologami różnorodne możliwości badawcze. Celem tego tekstu jest przedstawienie
niektórych propozycji w tym zakresie. W dzisiejszych czasach, pomimo deklarowanych przez
władze walk z szerzącą się popularyzacją i sprzedażą nielegalnych środków psychoaktywnych,
stosunkowo łatwo można je zdobyć. Ich użytkownicy to przedstawiciele najrozmaitszych
środowisk, profesji, klas społecznych, w różnych przedziałach wiekowych – od nastolatków
po starszych ludzi. Dostępny obecnie jest szereg odmiennych substancji, wykazujących
zróżnicowane działanie, wśród których każdy zainteresowany taką formą wpływania na swoje
doświadczanie znajdzie coś dla siebie.

1
https://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/narkotyki.html
2
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/uzalezniajace-srodki;3992022.html
 Istnieją różne sposoby klasyfikowania tych środków psychoaktywnych. Policja
wyróżnia trzy główne kategorie oparte na sposobie ich działania: pobudzające ośrodkowy układ
nerwowy (np. amfetamina), opóźniające ośrodkowy układ nerwowy (np. heroina)
oraz wywołujące zaburzenia w ośrodkowym układzie nerwowym (np. LSD)3. Natomiast
w medycynie oraz w wiedzy powszechnej stosuje się nieco głębsze rozróżnienie, objawiające
się w czterech podstawowych grupach: opioidy (np. heroina), stymulanty (np. amfetamina),
depresanty (np. alkohol) i psychodeliki (np. grzyby psylocybinowe, LSD)4. Substancje
te występują w kilku postaciach, zależnych m.in. od sposobu ich wytwarzania i przyjmowania
(np. proszek, bryłki, kryształ, ciecz, tabletka, susz z roślin, olejek i różne inne).
Tak się przedstawia dzisiejszy stan rzeczy. A jak to wszystko się zaczęło i do niego
doprowadziło?

II. Najważniejsze etapy w dziejach istnienia środków psychoaktywnych

Pierwsze środki psychoaktywne zostały wytworzone przez rośliny już w prehistorii.

Miały one za zadanie wpływanie na mózg zwierzęcia, które mogło zagrażać danej roślinie.
Z biegiem czasu niektóre zwierzęta przestały odczuwać te działania jako uciążliwe. Co więcej,
stało się to dla nich czymś przyjemnym i pożądanym.

Ludziom udało się opracować pewne sposoby, pozwalające na efektywniejsze

przyswajanie substancji psychoaktywnych do mózgu, m.in. wdychanie dymu z podpalanego
suszu czy fermentowania owoców i zbóż. Ponadto zaczęli nabywać wiedzę na temat interakcji
różnych substancji między sobą, co pozwoliło im na wywoływanie jeszcze głębszych doznań.
Intencjonalne wprowadzanie się w odmienne stany świadomości stanowi uniwersalny ludzki
atrybut. W nielicznych społecznościach, które nie stosowały żadnych środków
psychoaktywnych, ich miejsce zajmowały praktyki takie jak głodówki lub unikanie snu
przez dłuższy czas.

W 1804 roku nastąpił przełom w badaniach nad środkami narkotycznymi. Wtedy

to Friedrich Sertürner jako pierwszy skutecznie wydzielił z rośliny oczyszczoną substancję
psychoaktywną. Przyczyniło się to do opracowywania wielu nowych leków, które miały
silniejsze działanie niż sama roślina, z której się je pozyskiwało.

3
J. Gąsiorowski, M. Kubica, Narkotyki. Charakterystyka wybranych substancji, Katowice, 2012, s. 14-40.
4
D. Nutt, Narkotyki bez paniki. Co trzeba wiedzieć o legalnych i nielegalnych środkach psychoaktywnych,
przeł. M. Lorenc, Warszawa, 2021, s. 105-110.
 Kolejnym krokiem w historii narkotyków było rozpoczęcie produkcji ich syntetycznych
odpowiedników. Substancje takie jak konopie, kokaina czy heroina zalały apteki, stając się
powszechnie używanymi lekarstwami, zarówno u dzieci jak i dorosłych. Brak odpowiednich
regulacji związanych ze składem i bezpiecznym dawkowaniem tych produktów stanowił
niebezpieczeństwo licznych uzależnień i przedawkowywania, co poskutkowało
wprowadzeniem w większości państw restrykcyjnych zasad użytkowania lub zdelegalizowanie
tych środków. Współcześnie wielu farmakologów dąży do wytworzenia mniej szkodliwych
zamienników dla tych substancji, które dadzą równie dużo satysfakcji5.

III. Perspektywy badań z zakresu antropologii współczesności

Perspektyw badań dotyczących zażywania narkotyków jest naprawdę wiele. Tak samo
jak wiele jest różnych odmian każdego rodzaju konsumowanych środków, okoliczności,
powodów ich przyjmowania i relacji między nimi a ich użytkownikami. Przedstawię zatem
kilka propozycji związanych z tym tematem, mogących posłużyć za punkt wyjścia.

A. „Narkotykowi przyjaciele”, czyli ekipy połączone przez narkotyki

Współcześnie można spotkać się z praktyką spożywania narkotyków podczas imprez na

mieście. Istnieją lokale, poniekąd ukierunkowane na zabawę z udziałem środków
psychoaktywnych. W dużej mierze, miejsca te skupiają się na muzyce elektronicznej
z naciskiem na różne odmiany techno. Odbywające się w nich rave’y często trwają do godzin
porannych, a większe imprezy nawet do południowych. Spora część uczestników takich zabaw
korzysta ze wspomagania rozmaitych środków odurzających, m.in.: amfetaminy, mefedronu
czy MDMA. Jednym z objawów ich działania jest zwolnienie wewnętrznych blokad i brak
ostrożności w interakcjach międzyludzkich. Skutkuje to nawiązywaniem znajomości, które od
początku sprawiają wrażenie zdecydowanie bliższych, niż te nawiązane w innych
okolicznościach. Wspólna wymiana doświadczeń życiowych, zmniejszone opory
przy kontaktach fizycznych i ogólne polepszenie nastroju lub stany euforyczne wynikające
z działania narkotyków przyczyniają się do powstawania specyficznych relacji między ludźmi,
niekiedy powodując powstawanie ekip znajomych. Często członkowie takich grup wspólnie
imprezują i razem zażywają środki psychoaktywne.

5
Tamże, s. 113-118.
 Już samo zagadnienie rave’u daje ciekawe możliwości badań antropologicznych.
Nawiązywane na nich zarówno krótkotrwałe, dłuższe znajomości, relacje partnerskie, a także
rozwój losów powstających grup mogą być rozpatrywane w wielu różnych aspektach. Pytania,
które jako pierwsze nasuwają mi się na myśl dotyczą przemian w człowieku, następujących
po zażyciu narkotyku w okolicznościach imprezy oraz relacji w obrębie grup zawiązywanych
podczas takich zabaw: ich trwałością, dynamiką, szczególnie w przypadkach rozwinięcia ich
na spotkania niezwiązane z zażywaniem narkotyków.

B. Kultura imprezy narkotykowej

Kultura imprezy narkotykowej może stanowić obiecujący temat w antropologii. Z jednej

strony rozpatrywać ją można w odniesieniu do publicznych przedsięwzięć, w których
uczestniczą różni ludzie, ale często posiadający podobną wiedzę związaną np. z ogólnie
przyjętymi slangami narkotykowymi lub podstawową znajomością praktyczną lub teoretyczną
środków psychoaktywnych używanych podczas rave’u.

Natomiast z drugiej strony pojawia się zagadnienie kształtowania się wewnętrznej kultury
w obrębie ekipy zawiązanej poprzez wspólne zażywanie narkotyków. Mogą tutaj na przykład
pojawiać się jakieś zwyczaje, przeobrażenia ogólnie przyjętego slangu, żarty sytuacyjne, plotki
i inne elementy integrujące jej członków jako rodzaj wspólnoty.

C. Rytuały

Gdzie pojawia się kultura, tam mogą wytworzyć się również charakterystyczne dla niej
rytuały. W tradycyjnych społecznościach, często rytuały i spożywanie środków
psychoaktywnych są ze sobą powiązane. Natomiast jak to wygląda wśród współczesnych
społeczności narkotykowych? Czy takie zjawiska jak na przykład dzielenie się materiałem
usypanym w „kreski” i wciąganym kolejno przez wszystkich chętnych, przekazywanie sobie
w kręgu joint’a, czy wspólne palenie papierosów stanowią jakiś rodzaj rytuału? Jak się do tego
odnoszą wykonawcy takich praktyk? Czy wiążą się z takimi praktykami jakieś określone
zasady lub warunki? Uważam, że wśród działań wykonywanych podczas spotkań
narkotykowych, znalazłoby się wiele sytuacji, które mogłoby być rozpatrywane w kontekście
rytuału.

Trzy przywołane powyżej główne zagadnienia stanowią elementy wyłaniające się

z wydarzenia, jakim jest spotkanie narkotykowe. Przejawiają się w nich pewne zjawiska, które
podsuwają skojarzenie tego typu zgromadzeń z opisywaną przez Rocha Sulimę w książce
„Antropologia codzienności” libacją alkoholową6. Mam tutaj na myśli między innymi: życie
towarzyskie lub grupy społeczne powołane poprzez wspólne zażywanie substancji
psychoaktywnych, pojawianie się pewnych formuł słownych, przysłów i żartów w ich obrębie
czy działania podejmowane przez uczestników spotkania. Bliższe przeanalizowanie elementów
i cech obu tych wydarzeń ukazuje jeszcze więcej podobieństw jednego i drugiego.
Stąd przychodzi mi na myśl pytanie, czy spotkanie narkotykowe i libacja alkoholowa nie
stanowią dwóch odmian tego samego zjawiska kulturowego.

D. Inne przykłady perspektyw badawczych

Na koniec chciałabym jeszcze zaproponować kilka innych perspektyw badania zażywania

narkotyków we współczesnym świecie, które uważam za istotne.

Jednym z automatycznie nasuwających się w ramach antropologii problemów są narkotyki

i ich kontekst kulturowy. W tym aspekcie postawiłabym pytania na temat wpływu różnych
czynników historycznych, społecznych i kulturowych na współczesne motywy i przejawy
spożywania narkotyków w danej grupie. Dlaczego ludzie decydują się na rozpoczęcie swoich
doświadczeń związanych z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych? Jakie cele
i motywacje nimi kierują i w jakich okolicznościach korzystają z tego typu narzędzi?

Kolejnym interesującym zagadnieniem jest postawa społeczeństwa wobec osób

zażywających narkotyki tam, gdzie panuje oficjalna walka z tymi środkami. Jakie zdanie
ma większość w stosunku do narkotykowej niszy? Jak postrzegają siebie jednostki przyjmujące
substancje psychoaktywne, a jak postrzegają inne osoby, które również to praktykują,
ale z innych pobudek, przy innych okolicznościach, ilościach? Czy istnieje wśród nich
wewnętrzny system określający, czy można być „gorszym” lub „lepszym” użytkownikiem
narkotyków? Również bardzo ciekawe wydaje mi się zagadnienie związane z wyobrażeniami
osób stosujących środki psychoaktywne związane z byciem postrzeganym
przez społeczeństwo. Czy wizje te pokrywają się ze sobą, czy jednak są z jakiejś strony
nadinterpretowane lub zupełnie nietrafione?

Ostatnią moją propozycją są narracje krążące wokół wpływu zażywania substancji

psychoaktywnych na zdrowie fizyczne oraz psychiczne. Jaką mają świadomość na temat
przyjmowanych substancji, możliwych konsekwencji takich praktyk? Czy zwracają uwagę
na jakość i źródło towaru, który zamierzają zażyć? Jakie mają refleksje w kontekście

6
R. Sulima, Semantyka libacji alkoholowej, w: Antropologia codzienności, Kraków, 2000, s. 93-118.
uzależnienia od narkotyków? Jak przeżywają zjazdy towarzyszące opuszczaniu substancji
z ciała i z czym się one dla nich wiążą?

IV Podsumowanie

W powyższej pracy omówiłam niektóre z możliwości badania zjawiska zażywania

narkotyków pod kątem antropologii współczesności. Wysnułam kilka propozycji, będących
jedynie niewielkim fragmentem dostępnych opcji. Przeprowadzenie studiów w tym kierunku
mogłoby przynieść korzyści zarówno osobom zażywającym środki psychoaktywne, jak i tym,
które tego nie robią. Między innymi, pomogłyby szerzyć świadomość na temat różnych
substancji, ich działania i ryzyka, które niesie ich przyjmowanie. Pomogłoby zrozumieć, jakie
są powody przyjmowania narkotyków i umożliwiłoby szybką reakcję w przypadku
ewentualnych zagrożeń i zapobieganie ich jak największej ilości. Może mogłyby się chociaż
w jakimś stopniu przyczynić do prób zrozumienia pobudek osoby korzystającej z substancji
psychoaktywnych, a z drugiej strony do poznania obaw i sposobu postrzegania tej sytuacji
ze strony kogoś, kto się o taką osobę martwi.

Bibliografia

Gąsiorowski J., Kubica M.

2012 Narkotyki. Charakterystyka wybranych substancji. Wydawnictwo Szkoły
Policji w Katowicach, Katowice.

Nutt D.
2021 Narkotyki bez paniki. Co trzeba wiedzieć o legalnych i nielegalnych środkach
psychoaktywnych, przeł. M. Lorenc, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.

Sulima R.
2000 Semantyka libacji alkoholowej, w: Antropologia codzienności, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 93-118.

Źródła internetowe

 https://encyklopedia.pwn.pl