INDIA’S INTERNATIONAL MOVEMENT TO UNITE NATIONS

STUDY GUIDE

COMMITTEE: ગુજરાત વિધાન સભા

AGENDA: રાજ્યમાં લોક કલાના પ્રચાર માટે એક રૂપરે ખા તૈયાર કરવી

(PREPARING A FRAMEWORK FOR THE PROMOTION OF
FOLK ART FORMS IN THE STATE )
 આદે શ

ં ૂ લી સંસ્થા છે જે નિયમિત ચટણી

ગુજરાત વિધાનસભા એ પ્રતિનિધિઓની ચટાયે ંૂ દ્વારા પસંદ કરવામાં
ં ૂ લા છે . 182
આવે છે . હાલમાં, 182 સભ્યો હાજર છે જે એક સભ્યના મતવિસ્તારમાંથી સીધી ચટાયે
બેઠકો માથી 13 બેઠકો અનુસ ૂચિત જાતિ (scheduled caste) માટે અનામત (reserved)છે અને 27
મતવિસ્તાર/ બેઠકો અનામત છે અનુસ ૂચિત જનજાતિ (scheduled tribes) માટે .

સંસ્થાનો કાર્યકાળ અન્ય વિધાનસભાની જેમ 5 વર્ષનો હોય છે સિવાય કે મુખ્ય પ્રધાનની ઇચ્છા પર
રાજ્યના રાજ્યપાલ દ્વારા તેન ુ ં અપવાદરૂપ સ્વીકૃતિ કરવામાં આવે છે . આ વિધાનસભા રાજ્યની
રાજધાની ગાંધીનગર મા સ્થિત વિઠ્ઠલભાઈ પટે લ ભવનમાં થાય છે .

શ્રી શંકર ચૌધરી ગુજરાત વિધાનસભાના વર્તમાન સ્પીકર છે અને શ્રી જેઠાભાઈ આહીર ડેપ્યુટી
સ્પીકર છે . કુલ 156 બેઠકો સાથે વિધાનસભામા ભારતીય જનતા પાર્ટી ગુજરાતમાં સત્તાધારી પક્ષ
છે . શ્રી આચાર્ય દે વવ્રત ગુજરાતના રાજ્યપાલ છે , અને શ્રી ભ ૂપેન્દ્ર રજનીકાંત પટે લ ગુજરાતના
મુખ્યમંત્રી છે અને તે પણ ગુજરાત વિધાનસભાના વડા (leader)છે .

પરિચય

એટલે પરં પરાગત વસ્ત ુઓ જે લોકો માને છે , જેમ કે સંગીત, વાર્તાઓ,વિશ્વાસ અને વ્યવહાર. તે
પ ૂર્વજોનો વારસો છે . આ પરં પરાઓ અલગ અલગ જગ્યાએ અલગ અલગ હોઈ શકે છે અને તેમની
સંસ્કૃતિના એક વિશેષ ભાગ જેવા છે . લોકસાહિત્યમાં ગીતો, વાર્તાઓ અને ન ૃત્યોનો સમાવેશ થાય છે
અને છે તેમના મ ૂળ અને સમ ૃદ્ધ સંસ્કૃતિના લોકો માટે એક યાદગી (reminder) છે .

ગુજરાત રાજ્યમાં ગુજરાતી ભાષાનુ ં સર્વોચ્ચ મહત્વ છે , ભાષાકીય અને પ્રદે શનો સાંસ્કૃતિક આધાર.
આ ઈન્ડો-આર્યન ભાષાની અંદર ઊંડા ઐતિહાસિક મ ૂળ છે જે લોકોના કાયમી વારસાને પ્રતિબિંબિત
કરે છે જેમણે ગુજરાતને ઘર તરીકે બોલાવ્યું છે

સદીઓથી સંદેશાવ્યવહારના (mode of communication) માધ્યમ હોવા ઉપરાંત, ગુજરાતી

સાંસ્કૃતિકનુ ં આવશ્યક ભાગ છે ,ઓળખ છે . તે સમ ૃદ્ધ પરં પરાઓ, રિવાજોને અભિવ્યક્ત કરવાની રીત
છે .અને ગુજરાતી લોકોનુ મ ૂલ્ય છે . રોજિંદા જીવન, શિક્ષણ અને વહીવટમાં ગુજરાતીનુ ં મહત્વ
સ્પષ્ટપણે જોવા મળે છે . તે ઘણી શાળાઓમાં શિક્ષણ માટે વપરાતી પ્રાથમિક ભાષા છે , જે સુનિશ્ચિત
કરે છે કે બાળકો નાનપણથી જ તેમના સાંસ્કૃતિક વારસા (cultural heritage)સાથે શીખે અને જોડાય.
વ્યાપાર અને વેપાર માટે પણ ભાષા મહત્વપ ૂર્ણ છે , ખાસ કરીને ગુજરાતના ધમધમતા વ્યાપારી
કેન્દ્રોમાં. રાજ્યના સાંસ્કૃતિક વારસામાં યોગદાન આપતા ગુજરાતીમાં અસંખ્ય સાહિત્યિક કૃતિઓ,
કવિતાઓ અને ઐતિહાસિક દસ્તાવેજો સાથે તેન ુ ં ઐતિહાસિક મહત્વ પણ
સામાજીક એકીકરણને પ્રોત્સાહન આપવામાં, રાજ્યના વિવિધ સમુદાયોને એક સામાન્ય ભાષાકીય
છત્ર નીચે એકીકૃત કરવામાં ગુજરાતી મુખ્ય ભ ૂમિકા નિભાવે છે . તે એ દોરી જે લોકોને એક સાથે બાંધે
છે , તેમને વિચારો, વાર્તાઓ અને અનુભવોને પસરાવામા સક્ષમ છે . ખાસ કરીને આયુર્વેદ, લોક
ચિકિત્સ અને આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રોમાં પરં પરાગત જ્ઞાનને જીવિત રાખવામાં ભાષા નિમિત્ત છે . તે
સુનિશ્ચિત કરે છે કે પેઢીઓનુ ં સંચિત ઘ્યાન ભવિષ્યના લોકો સુધી પહોંચાડવામાં આવે છે .

ગરબા અને દાંડિયા રાસ: ગરબા અને દાંડિયા એ નવરાત્રી ઉત્સવ દરમિયાન કરવામાં આવતા
પરં પરાગત લોક ન ૃત્યો છે . ગરબામાં હિંદુ દે વી, અંબાની પ ૂજા કરવા માટે ગોળાકાર રચનામાં
ન ૃત્યનો સમાવેશ થાય છે , જ્યારે દાંડિયામાં રં ગબેરંગી લાકડીઓ અને જટિલ પરિક્રમાને કેવામા
આવે છે .

પટોળા સાડી: પટોળા સાડી તેમની જટિલ ડબલ-ઇકટ વણાટ તકનીક માટે પ્રખ્યાત છે . તે વિવિધ
રં ગો અને વિસ્ત ૃત ભૌમિતિક આકૃતિઑ દ્વારા વર્ગીકૃત થયેલ છે . પટોળા વણાટ એ અત્યંત કુશળ
અને સમય માંગે તેવી કળા છે

1. બાંધણી (Tie-Dye): બાંધણી એ પરં પરાગત ટાઈ-ડાઈ તકનીક છે જેનો ઉપયોગ કાપડ પર
જટિલ પેટર્ન બનાવવા માટે થાય છે . ગુજરાત તેના બાંધણીના કામ માટે પ્રખ્યાત છે , અને
તેનો ઉપયોગ કપડાંમાં, ખાસ કરીને તહેવારો અને લગ્નો દરમિયાન થાય છે .

2. કચ્છ ભરતકામ: કચ્છ, ગુજરાતનો એક ક્ષેત્ર છે જે તેના સુદર

ં અને જટિલ ભરતકામ માટે
જાણીતો છે . રબારી અને આહીર સહિત કચ્છની ભરતકામની વિવિધ શૈલીઓ, અનન્ય
આકૃતિ અને ટાંકા ધરાવે છે .

3. માતા ની પછે ડી: માતા ની પછે ડી એ એક પરં પરાગત કલા સ્વરૂપ છે જ્યાં કાપડ અથવા
કાગળને દે વી માતાજીને દર્શાવતી જટિલ ડિઝાઇન સાથે દોરવામાં આવે છે . ધાર્મિક વિધિઓ
દરમિયાન તેનો ઉપયોગ મંદિરના કપડા તરીકે થાય છે .

4. ભવાઈ: ભવાઈ એ પરં પરાગત લોક નાટ્ય સ્વરૂપ છે જેમાં વિસ્ત ૃત અને રં ગબેરંગી પોશાકો
તેમજ સંગીત અને ન ૃત્યનો સમાવેશ થાય છે . તે ઘણીવાર હિંદુ પૌરાણિક કથાઓનુ ં નિરૂપણ
 કરે છે અને કલાકારોના જૂથ દ્વારા કરવામાં આવે છે .

5. વુડ કોતરકામ: ગુજરાત તેના જટિલ લાકડાના કોતરકામ માટે જાણીત ું છે , જેનો ઉપયોગ
સામાન્ય રીતે ફર્નિચર, ઘરની સજાવટ અને ધાર્મિક વસ્ત ુઓના નિર્માણમાં થાય છે .

6. લઘુચિત્ર (Rogan Chitra) : લઘુચિત્ર એ એક પ્રાચીન કલા સ્વરૂપ છે જેને ગુજરાતે સાચવી
રાખ્યું છે . આ અત્યંત વિગતવાર ચિત્રો ઘણીવાર પૌરાણિક કથાઓ, વન્યજીવન અને
પરં પરાગત જીવનના દ્રશ્યો દર્શાવે છે .

7. પિથોરા પેઇન્ટિંગ: પિથોરા એ રાઠવા આદિવાસી સમુદાયની ધાર્મિક અને પરં પરાગત
પેઇન્ટિંગ શૈલી છે . આ પેઇન્ટિંગ્સ ઘરોની દિવાલો પર કરવામાં આવે છે અને તેને પવિત્ર
માનવામાં આવે છે .
8. ટે રાકોટા કુંભારકામ (pottery): ગુજરાતમાં વિવિધ પ્રદે શો તેમના ટે રાકોટા પોટરી માટે
જાણીતા છે . આ માટીના વાસણોનો ઉપયોગ સંગ્રહ અને રસોઈ સહિતના વિવિધ હેત ુઓ માટે
થાય છે .
9. પતંગ બનાવવી અને ઉડાડવી: ગુજરાત તેની પતંગ બનાવવા અને ઉડાવવાની
પરં પરાઓ માટે જાણીત ું છે , ખાસ કરીને ઉત્તરાયણ તહેવાર (મકરસંક્રાંતિ) દરમિયાન. પતંગ
બનાવવાને એક કળા માનવામાં આવે છે અને તહેવાર દરમિયાન આકાશ રં ગબેરંગી
પતંગોથી ભરાઈ જાય છે

ઇતિહાસ

ગુજરાતી ભાષાનો બૌ મોટુંઇતિહાસ છે . ગુજરાતી ભાષા 8મી સીઇમાં શરૂ થઈ ટી, જેમાં શિલાલેખો
અને જૈન ગ્રંથ એક નવા અનન્ય ભાષાના પ્રારં ભિક સંકેતો દર્શાવે છે . 12મી થી 14મી સદીમાં થોડીક
સદીઓ માં, આપણે જૂની ગુજરાતીનો જન્મ સાહિત્યિક ભાષા તરીકે થતાં દે ખાઈ છીએ. જૈન વિદ્વાનો
કારને, અને હેમચંદ્રની "કાવ્ય અનુશાસન" આ સમયગાળામાં એક મોટી વાત હતી.

ગુજરાતીનો 13 સદીનો ઈતિહાસ છે આ બધું 8મી સદીમાં શરૂ થયું હત.ું શિલાલેખો અને જૈન ગ્રંથો
ભાષાના પ્રારં ભિક સંકેતો દર્શાવે છે .12મી અને 12મી સદી પર જાઓ તો આપણે જૂની ગુજરાતીનો
જન્મ સાહિત્યિક ભાષા તરીકે થતાં મડે જૈન વિદ્વાનો પ્રેરક બળ હતા, અને હેમચંદ્રની "કાવ્ય
અનુશાસન" આ સમયગાળામાં એક મોટી વાત હતી.

15મીથી 17મી સદી સુધીનો મધ્ય ગુજરાતી સમયગાળો એ હતો જ્યારે સાહિત્ય વિભાગમાં વસ્ત ુઓ
જીવંત બની હતી. નરસિંહ મહેતા જેવા કવિઓ ચર્ચામાં હતા, તેમણે અદ્ભુત ભક્તિ કવિતા રચી જેણે
ગુજરાતીને તેન ુ ં વિશિષ્ટ સાહિત્યિક પાત્ર આપ્યુ.ં

પ ૂર્વ-આધુનિક યુગમાં, 17મીથી 19મી સદી સુધી, વેપાર અને રાજકારણને કારણે ગુજરાતી પર
ફારસી અને અરબીનો પ્રભાવ હતો. મુઘલ રાજવંશોએ પણ તેમની છાપ છોડી, અને અખો અને
પ્રેમાનંદ ભટ્ટ જેવા કવિઓએ ભાષાને આકાર આપવાનુ ં ચાલુ રાખ્યુ.ં

પ ૂર્વ-આધુનિક યુગમાં, 17મીથી 19મી સદી સુધી, વેપાર અને રાજકારણને કારણે ગુજરાતી પર
ફારસી અને અરબીનો પ્રભાવ હતો. મુઘલો સહિતના રાજવંશોએ તેમની છાપ છોડી, અને અખો અને
પ્રેમાનંદ ભટ્ટ જેવા કવિઓએ ભાષાને આકાર આપ્યો.

ત્યારપછી 19મી સદીમાં વસાહતી (colonial) અને આધુનિક સમય આવ્યો.ગુજરાતી પર પોર્ટુગીઝ,
ડચ અને બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદી પ્રભાવ (colonial influence) પકડયો . નર્મદ અને દલપતરામ જેવા
સાહિત્યિક દિગ્ગજો ગુજરાતી સાહિત્યના આધુનિકીકરણમાં અને સામાજિક સુધારા માટે દબાણ
કરવામાં વ્યસ્ત હતા. તે પણ જ્યારે સ્ક્રિપ્ટ અને વ્યાકરણને પ્રમાણિત કરવામાં આવ્યુ,ં દરે ક માટે
જીવન સરળ બનાવ્યુ.નર્મદ
ં અને દલપતરામ જેવા સાહિત્યિક દિગ્ગજો ગુજરાતી સાહિત્યના
આધુનિકીકરણમાં અને સામાજિક સુધારા માટે દબાણ કરવામાં આગળ હતાતે પણ જ્યારે લેખન
(script) અને વ્યાકરણને પ્રમાણિત (centralized) કરવામાં આવ્યુ,ં દરે ક માટે જીવન સરળ બનાવ્યુ.ં

1947માં ભારતે આઝાદી મેળવ્યા પછી 20મી સદીમાં શરૂ થયેલી આઝાદી પછીના સમયમાં એક
નવો અધ્યાય શરૂ થયો. ગુજરાતીને સત્તાવાર રીતે (officially)ગુજરાતની રાજ્ય ભાષા તરીકે
માન્યતા આપવામાં આવી હતી અને તે સાહિત્ય, પત્રકારત્વ, શિક્ષણ અને
વહીવટમાં(administration)સતત વિકાસ પામતી રહી. ઉમાશંકર જોશી અને પન્નાલાલ પટે લ જેવા
અગ્રણી લેખકોએ વાર્તામાં તેમના પ ૃષ્ઠો ઉમેર્યા, સમકાલીન સમાજમાં ગુજરાતીની કાયમી
સુસગ
ં તતા સુનિશ્ચિત કરી.

ગુજરાતના લોક અને તેમનો ઈતિહાસ :

ટાંગાલિયા- ટાંગાલિયા એ પરં પરાગત લોક ભરતકામ કલા છે જે ગુજરાતના સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારમાં
આહીર સમુદાયમાંથી ઉદ્દભવે છે . તેનો સમ ૃદ્ધ અને પ્રાચીન ઇતિહાસ છે , તેના મ ૂળ સદીઓથી છે .
"ટાંગાલિયા" શબ્દ ગુજરાતી શબ્દ "ટાંગ" પરથી આવ્યો છે , જેનો અર્થ થાય છે "સ્પર્શ કરવો." આ
કલા સ્વરૂપ આહીર લોકોના સાંસ્કૃતિક વારસાનુ ં આવશ્યક પાસું છે

ટાંગાલિયા મુખ્યત્વે આહીર જાતિની મહિલાઓ દ્વારા કરવામાં આવે છે . તે પેઢીઓથી પસાર થતી
નોંધપાત્ર સાંસ્કૃતિક પરં પરા છે . માતાઓ તેમની પુત્રીઓને તકનીકો, ડિઝાઇન અને આકૃતિઑ
શીખવે છે , જે તેને સમુદાયના વારસાનો ઊંડો અભિન્ન ભાગ બનાવે છે .

કચ્છ ભરતકામ: કચ્છની ભરતકામ, ગુજરાતના કચ્છ પ્રદે શમાંથી ઉદ્દભવેલી, એક સમય-સન્માનિત
કાપડ કલા છે . ઘણી સદીઓ પહેલાના મ ૂળ સાથે, તે પ્રદે શના સમુદાયોની કુશળ કારીગરી અને
સાંસ્કૃતિક પરં પરાઓનુ ં પ્રદર્શન કરે છે . કચ્છી ભરતકામ તેની જટિલ અને રં ગીન ડિઝાઇન માટે
જાણીત ું છે , જેમાં રબારી, આહીર અને સિંધી જેવી વિવિધ શૈલીઓનો સમાવેશ થાય છે . ભરતકામમાં
ઘણીવાર મિરર વર્ક, રં ગબેરંગી દોરીથી અને રોજિંદા જીવનથી પ્રેરિત વિવિધ રૂપરે ખાઓ
દર્શાવવામાં આવે છે .

આ ભરતકામનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે કપડાં, કાપડ અને રોજકામની વસ્ત ુઓને (accessories)
સુશોભિત કરવા માટે થાય છે . તેમાં જટિલ ટાંકા અને આકર્ષક પેટર્ન અને ડિઝાઇન બનાવવા માટે
અરીસાનો ઉપયોગ સામેલ છે . કચ્છ ભરતકામ કચ્છ પ્રદે શના સમુદાયોના વારસાને દર્શાવે છે અને
ઘણી સ્ત્રીઓ માટે રોજીનો સ્ત્રોત છે . સમય જતાં, કચ્છની ભરતકામ તેના પરં પરાગત સારને ભ ૂલીને
સમકાલીન ટ્રે ન્ડ હિસાબે બદલે છે .

ગરબા અને દાંડિયા રાસ: ગરબા અને દાંડિયા રાસ એ ગુજરાતના પરં પરાગત લોક ન ૃત્ય છે , જે
નવરાત્રી ઉત્સવ દરમિયાન ઉત્સાહ સાથે ઉજવવામાં આવે છે . આ ન ૃત્યોનો સમ ૃદ્ધ ઇતિહાસ છે જે
રાજ્યના સાંસ્કૃતિક અને ધાર્મિક વારસાને જોડે છે . ગરબાને ગોળાકાર રચનામાં આકર્ષક અને
લયબદ્ધ હલનચલન દ્વારા વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે , જે સામાન્ય રીતે સ્ત્રીઓ દ્વારા કરવામાં આવે
છે . દાંડિયા રાસમાં લાકડીઓ (દાંડિયા) સાથે ઊર્જાસભર અને રં ગબેરંગી ન ૃત્યોનો સમાવેશ થાય છે
અને તે ઘણીવાર પુરુષો અને સ્ત્રીઓ બંને દ્વારા કરવામાં આવે છે

આ ન ૃત્યો હિંદુ દે વી દુર્ગાનુ ં સન્માન કરે છે અને અનિષ્ટ પર સારાની જીતની ઉજવણી કરે છે .
સહભાગીઓ રં ગબેરંગી પરં પરાગત પોશાક પહેરે છે અને મોટા ન ૃત્ય વર્તુળો બનાવે છે , લોક
સંગીતની તાલ પર આગળ વધે છે . ગરબા અને દાંડિયા રાસનો ઈતિહાસ પેઢીઓ જૂનો છે , જે
સાંસ્કૃતિક અને સામુદાયિક પરં પરાઓમાંથી પસાર થાય છે . આજે, આ ન ૃત્યો માત્ર ગુજરાતમાં જ
નહીં પરં ત ુ સમગ્ર ભારતમાં અને વિશ્વભરમાં ઓળખ અને લોકપ્રિયતા મેળવી ચ ૂક્યા છે . તેઓ
ગુજરાતી સંસ્કૃતિની જીવંત અભિવ્યક્તિ તરીકે સેવા આપે છે અને નવરાત્રીની ઉજવણીની ઉત્સવની
ભાવનામાં કેન્દ્ર સ્થાન ધરાવે છે

સીદી ગોમા ન ૃત્ય: સીદી ગોમા ન ૃત્ય એ ગુજરાતમાં સીદી સમુદાય દ્વારા કરવામાં આવતી એક
અનન્ય અને મનમોહક કલા છે . સીદી લોકો સદીઓ પહેલા ભારતમાં આવેલા આફ્રિકન
વસાહતીઓના વંશજ છે . તેમનુ ં ન ૃત્ય આફ્રિકન અને ભારતીય તત્વોનુ ં મિશ્રણ છે અને સાંસ્કૃતિક અને
ઐતિહાસિક મહત્વ ધરાવે છે . સિદી ગોમા ન ૃત્યમાં લયબદ્ધ હલનચલન અને પરં પરાગત વાદ્યો વડે
રચાયેલ જીવંત સંગીત છે . નર્તકો રં ગબેરંગી પોશાક પહેરે છે અને ઘણી વાર મંત્રમુગ્ધ કરી દે તેવા
ફૂટવર્ક, હાથની હિલચાલ અને બજાણિયાના (acrobatics) રમતમાં ભાગ લે છે . આ ન ૃત્ય સીદી
સમુદાયના ઇતિહાસ, સાંસ્કૃતિક સંમિશ્રણ અને ઉજવણીની ભાવનાને દર્શાવે છે . સીદી ગોમા ન ૃત્યને
ગુજરાતની સાંસ્કૃતિક વિવિધતાના મહત્વપ ૂર્ણ પ્રતિનિધિત્વ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે અને તે
વિવિધ સમુદાયો અને પરં પરાઓને આવકારવા અને એકીકૃત કરવાના રાજ્યના ઇતિહાસનો પુરાવો
છે .

પટોળા સિલ્ક સાડીઓ: પટોળા સિલ્કની સાડીઓ ગુજરાતની સૌથી ઉત્કૃષ્ટ અને પ્રખ્યાત કાપડ
પરં પરાઓમાંની એક છે . તેઓ ઉત્તર ગુજરાતના પાટણ પ્રદે શમાંથી ઉદ્દભવે છે અને તેમની જટિલ
ડબલ ઇકત પેટર્ન માટે જાણીતા છે . પટોળા રે શમ વણાટનો ઇતિહાસ ઘણી સદીઓ જૂનો છે , જેમાં
11મી સદી દરમિયાન તેની હાજરી દર્શાવતા રે કોર્ડ્સ છે . પટોળાની સાડીઓ વણાટ કરતા પહેલા
તાણ અને વેફ્ટ થ્રેડોને પ્રતિકાર-રં ગ કરવાની ઝીણવટભરી અને સમય માંગી લે તેવી પ્રક્રિયાનો
ઉપયોગ કરીને બનાવવામાં આવે છે . આ જટિલ ટે કનિક ફેબ્રિકની બંને બાજુઓ પર વાઇબ્રેન્ટ, બહુ
રં ગીન પેટર્નમાં પરિણમે છે .

પટોળા સાડીઓ ઐતિહાસિક રીતે ખાનદાની અને ભદ્ર વર્ગ દ્વારા પહેરવામાં આવે છે અને તેને
પ્રતિષ્ઠા અને પ્રતિષ્ઠાનુ ં પ્રતીક માનવામાં આવે છે . તેઓ તેમની સમ ૃદ્ધ, ભૌમિતિક ડિઝાઇન અને
ૂ રં ગો માટે જાણીતા છે , જે ઘણી વખત હિંદુ પૌરાણિક કથાઓમાંથી પ્રદર્શિત કરે છે
આબેહબ
પટોળા વણાટની કળા એ કૌટુંબિક પરં પરા છે , જે વણકરોની પેઢીઓમાંથી પસાર થાય છે .
આધુનિકીકરણ હોવા છતાં, પટોળાની સાડીઓની પરં પરાગત પદ્ધતિઓ અને ડિઝાઇન આજ દિન
ૂ ન છે જે તેમને ફેશન અને કાપડની દુનિયામાં ખ ૂબ જ
સુધી સચવાયેલી છે , જેમાં સમકાલીન અનુકલ
લોકપ્રિય બનાવે છે . આ સાડીઓ માત્ર ગુજરાતના સમ ૃદ્ધ સાંસ્કૃતિક વારસાનુ ં પ્રતીક નથી પણ
વણકરોની અદભ ૂત કૌશલ્ય અને કલાત્મકતાનુ ં પણ પ્રમાણ છે .

વર્તમાન પરિસ્થિતિ

અન્ય ભાષાઓથી વિપરીત, ગુજરાતીએ બોલનારાઓની સંખ્યાના સંદર્ભમાં અસાધારણ વ ૃદ્ધિ જોવા
મળી છે . છે લ્લા 2 દાયકામાં વહીવટીતંત્ર દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલી વસ્તી ગણતરીમાં વ ૃદ્ધિ ઘટીને
માત્ર 13.26% રહી છે . 2001 અને 2011 વચ્ચેના વધારા સાથે, ગુજરાતી ભાષી વસ્તી ભારતીય
વસ્તીના 4.58% છે . ભાષા અને પર્ફોર્મિંગ આર્ટ્સ અન્ય કલા સ્વરૂપો અને પેઇન્ટિંગની તકનીકોમાં
વધારો કરી રહ્યા હોવા છતાં, ભરતકામ અને ધાત ુશાસ્ત્ર ઘટી રહ્યું છે . ઘણા બધા પરિબળો છે જેના
કારણે ઘટાડો જોવા મળે છે જેમાં આધુનિકીકરણ, કર અને સરકારી સમર્થનનો અભાવ છે જેમ કે
ભવાઈ અને તેમના કલાકારોને પ ૂરા કરવા માટે ખ ૂબ જ મુશ્કેલ લાગે છે . કલાનુ ં સ્વરૂપ 800 વર્ષ જૂન ુ ં
હોવા છતાં આધુનિક યુગમાં લોકપ્રિયતાનો અભાવ એ પતનનુ ં કારણ છે .
બીજી તરફ ગરબા જેવી કલાકૃતિઓ સિનેમામાં તેમના નિરૂપણ અને વૈશ્વિક સ્તરે ઉજવાતા
તહેવારોને કારણે ખ ૂબ જ લોકપ્રિય બની છે . ગાયકો, કલાકારો અને ઇવેન્ટ આયોજકો જેવા
કલાકારોનુ ં યોગદાન ખ ૂબ જ ફળદાયી રહ્યું છે . દર વર્ષે ઑક્ટોબર-નવેમ્બરની આસપાસ
નવરાતિના દિવસો દરમિયાન, ગરબા માત્ર દે શભરમાં જ નહીં પરં ત ુ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પણ જુદા
જુદા સ્થળોએ કરવામાં આવે છે અને તેણે એક ઉદ્યોગને પણ જન્મ આપ્યો છે જે આ પ્રસંગોને
વેશભ ૂષા અને વસ્ત્રો, કલાકારો, મુસાફરી વગેરે દ્વારા ટકાવી રાખે છે . કેન્દ્ર સરકારની મહત્વાકાંક્ષી
'વન ડિસ્ટ્રિક્ટ, વન પ્રોડક્ટ (ODOP)' પહેલ ગુજરાતની લાંબા સમયથી ભુલાઈ ગયેલી કળા અને
હસ્તકલા માટે જીવનરે ખા તરીકે ઉભરી આવી છે . સ્થાનિક કારીગરો અને પરં પરાગત ઉદ્યોગોને
પ્રોત્સાહન આપવાના હેત ુથી આ પહેલે રાજ્યના સાંસ્કૃતિક વારસામાં નવો પ્રાણ ફૂંક્યો છે જ્યારે
અસંખ્ય કારીગરોને ટકાઉ આજીવિકા પ ૂરી પાડી છે . ગુજરાત, તેની સમ ૃદ્ધ સાંસ્કૃતિક ટે પેસ્ટ્રી અને
કલાત્મક વારસા માટે પ્રખ્યાત છે , તેની ઘણી પરં પરાગત હસ્તકલા જોવા મળે છે .બદલાતી બજાર
ગતિશીલતા અને આધુનિકીકરણને કારણે ઘટાડાનો સામનો કરવો પડી રહ્યો છે . જો કે, સરકારના
મેક ઇન ઇન્ડિયા ઝુંબેશના ભાગ રૂપે શરૂ કરવામાં આવેલી ODOP યોજના, દરે ક જિલ્લામાંથી એક
અનન્ય ઉત્પાદનને ઓળખવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને અને સ્થાનિક કારીગરોને તેમની રચનાઓ
વિકસાવવા, માર્કેટિંગ કરવા અને વેચવા માટે સશક્તિકરણ કરીને આ વલણને ઉલટાવી લેવાનુ ં
નક્કી કર્યું છે .
વન ડિસ્ટ્રિક્ટ અને વન પ્રોડક્ટ જેવી પહેલ ઉપરાંત, રણ ઉસ્તાવ જેવી ઈવેન્ટ્સ ગુજરાતની સમ ૃદ્ધ
સંસ્કૃતિ અને વારસાનો અનુભવ કરવા માટે વિશ્વ માટે એક બારી તરીકે કામ કરે છે . વર્ષોથી આ
ઉત્સવ સ્થાનિક અને આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રવાસન બંને માટે આકર્ષણનો મુખ્ય સ્ત્રોત રહ્યો છે . આ ઉત્સવ
સ્થાનિક લોકો અને લોક કલાના સ્વરૂપો માટે ટકાઉ ઇકોસિસ્ટમ વિકસાવવામાં મહત્વનો ભાગ ભજવે
છે

પ્રસ્તાવિત ઉકેલો
વૈશ્વિકરણ ie globalization તેના પોતાના પર એક સ્વાભાવિક દુષ્ટ બળ નથી, પરં ત ુ એક પ્રદે શ
વિરોધી સાંસ્કૃતિક મ ૂલ્યોના પ્રવાહનો સામનો કરી શકે છે . જે પ્રદે શ નવા સાંસ્કૃતિક મ ૂલ્યો રજૂ કરવા
માટે તૈયાર નથી તે ઘણીવાર હાંસિયામાં ધકેલાઈ જવાની પ્રક્રિયામાંથી પસાર થાય છે . આનો અર્થ
એ છે કે નવીન રીતે રજૂ કરાયેલા મ ૂલ્યો અને પરં પરાગત મ ૂલ્યો બંને ભ ૂલી ગયા છે અને આ પ્રદે શ
સાંસ્કૃતિક ઓળખ ગુમાવવાનો અનુભવ કરે છે . જેમ જેમ આપણે વિશ્વમાં ઔદ્યોગિક સમાજનો
ફેલાવો અને પરિપક્વતા શોધીએ છીએ, તેમ તેમ વિનાશ અને ઓળખ ગુમાવવી એ વૈશ્વિક ચિંતાનો
વિષય છે . અહીંથી, રાજ્યે વિવિધતાને જાળવી રાખવા માટે વધુ પ્રયત્નો કરવાની જરૂર છે અને તેના
આધારે , સાંસ્કૃતિક સંવદ
ે નશીલતાને પ્રોત્સાહન આપી શકાય છે . વિવિધ સરકારી પહેલો દ્વારા અને
રાજ્યમાં વૈશ્વિક ઓળખને ઉત્તેજન આપવાથી, લોકકલાઓ ખીલી શકે તેવ ું વાતાવરણ ઊભું કરી
શકાય. આમાં શામેલ હોઈ શકે છે : ● સંસ્થાઓની રચના જે ખાસ કરીને કલાના સ્વરૂપને પ ૂરી કરે છે
● કલા અને શિક્ષણના સંદર્ભમાં સાંસ્કૃતિક વિનિમયની સુવિધા

Bloc Positions
શાસક પક્ષ-
ભારતીજય જનતા પાર્ટી ભારતીય જનતા પાર્ટી 4 દાયકાથી વધુ સમય સુધી સતત 8 વખત સત્તામાં
છે . દે શના વડાપ્રધાન શ્રી સહિત અનેક માધ્યમો દ્વારા લોક કલાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે સરકાર
ખ ૂબ જ અવાજ ઉઠાવી રહી છે . નરે ન્દ્ર મોદીએ ગુજરાતના સમ ૃદ્ધ વારસાનો અનેક પ્રસંગોએ જાહેરમાં
ંૂ
ઉલ્લેખ કર્યો છે . 2022ની વિધાનસભા ચટણી દરમિયાન પાર્ટીના ઢંઢેરામાં સરકારે મ્યુઝિયમ,
પર્ફોર્મિંગ આર્ટસ સેન્ટર, સરદાર પટે લ ભવન વગેરે બનાવીને રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે
ગુજરાતની સંસ્કૃતિને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ₹2,500 કરોડનુ ં રોકાણ કરવાનુ ં અને ₹1 ખર્ચવાનુ ં
વચન આપ્યું હત.ું આદિવાસીઓના સર્વાંગી સામાજિક-આર્થિક વિકાસ માટે વનબંધ ુ કલ્યાણ યોજના
2.0 હેઠળ લાખ કરોડ

વિપક્ષ
જ્યારે વિપક્ષ - ઇંડિયન નેશનલ કોંગ્રેસ, આમ આદમી પાર્ટી વગેરે લોક કલા અને
સંસ્કૃતિના પ્રચારમાં સીધી રીતે સામેલ થયા નથી. રાજ્યમાં સાંસ્કૃતિક અને ગ્રામીણ
ં ત નાગરિકોની અપેક્ષાઓ પ ૂર્ણ કરવામાં વિપક્ષ દ્વારા જારી કરવામાં
વિકાસ સંબધિ
આવેલ ઢંઢેરો નિષ્ફળ ગયો. પક્ષકારોએ લોક સંગીત અને કલાના સ્વરૂપોને પ્રોત્સાહન
આપ્યું હોવા છતાં ભાગ્યે જ કોઈ સીધો પ્રચાર કરવામાં આવ્યો છે . માનવામાં આવે છે
કે પક્ષો શહેરી વિકાસ અને ઔદ્યોગિક વિકાસ પર વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે .

SUGGESTED MODERATED CAUCUS TOPICS

1. સાંસ્કૃતિક વારસાને પ્રોત્સાહિત કરશે તેવા આંતરમાળખાને સુધારવાની રીતોની ચર્ચા કરવી.
2. કલા સ્વરૂપોના પ્રચારમાં શૈક્ષણિક વિનિમય કાર્યક્રમોની ભ ૂમિકાની ચર્ચા કરવી
3. લોક કલા સ્વરૂપો પર વૈશ્વિકરણની અસરની ચર્ચા
4. કર્ણાટક પર્ફોર્મિંગ આર્ટ્સના મહત્વ અને પ્રભાવની તપાસ કરવી
5. મૌખિક રીતે પ્રસારિત જ્ઞાનના મહત્વ અને ઘટાડાની ચર્ચા કરવી
 6. લોક કલાના સ્વરૂપોમાં ઘટાડાનાં કારણોનુ ં વિશ્લેષણ.
7. વૈશ્વિક પ્રેક્ષકો સુધી ગુજરાતી સંસ્કૃતિના પ્રસારની તપાસ કરવી.
8. રાજ્યમાં ગુજરાતી લોક કલા સ્વરૂપોને પ્રોત્સાહન આપવાની રીતોનુ ં વિશ્લેષણ
9. રાજ્યમાં ગુજરાતી અને લોક કલાના સ્વરૂપોને પ્રોત્સાહન આપવામાં સરકારની ભ ૂમિકાની
ચર્ચા

RESEARCH LINKS

(નોંધ: અત્રેસામેલ કેટલીક લિંક્સ ફક્ત હળવા વાચનં માટે છે અનેતેથી તેપ્રકાશિત કરવામાં આવતી
નથી, ફક્ત હાઇલાઇટ કરે લા સ્રોતોનો જ માન્ય પરાવા ુ તરીકેસદં ર્ભમાંલેવા કારણ કેઅન્ય
કાઉન્સિલમાં પરાવાના ુ સ્ત્રોત તરીકેસ્વીકારવામાંઆવી શકેછેઅથવા ન પણ આવી શકેજે અંગેનો
નિર્ણય સ્વીકાર્યસ્ત્રોતોના સદં ર્ભમાં પ્રિસાઇડિંગ ઓફિસર દ્વારા લેવામાંઆવલે હોય તેઅંતિમ અને
બધનક ં ર્તા છે .)

1. Gujarati Language, History of Gujarati Language, Gujarati Language & Literature,

Language, Gujarati, Language of Gujarat (indianmirror.com)
2. Culture of Gujarat - Music, Dance Forms, Fairs And Festivals (gujaratexpert.com)
3. Gujarati Language, History of Gujarati language (nriol.com)
4. Tangalia: A 700-year-old Story of Traditional Textile Industry (creativeyatra.com)
5. What is the history of Garba and its Significance? (jagranjosh.com)
6. Patan Patola Sari: 900 Years of History and a Status Symbol
7. Garba Dance, Its History and Specifics - 1129 Words (ivypanda.com)
8. Sidi Goma: The Africans of India – The Indian Minority
9. Interview with Sidi Goma, African Indian Sidis from Gujarat | World Music Central
10. Bhavai Dance - History, Costume, Performance, Facts & Trivia (gujaratexpert.com)
11. The Decline of Gujarati? (Part II) – CASI Student Programs Blog
12. The Magnificent Pithora Paintings: An Expression of Gujarat’s Tribal Heritage and
Identity – The Cultural Heritage of India (cultureandheritage.org)
13. The Dynamic and Colourful Folk Dances of Gujarat (caleidoscope. in)
14. https://gujaratindia.gov.in/about-gujarat/art-culture.htm
15. https://timesofindia.indiatimes.com/india/chhattisgarhs-dokra-art-to-gujarats-warli-pai
ntings-pm-modi-gifts-tribal-artwork-to-foreign-leaders/articleshow/100469475.cms?fr
om=mdr
16. https://cmogujarat.gov.in/en/culture-and-heritage/
17. https://kachchh.nic.in/handicraft/
18. https://web.archive.org/web/20180216025959/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/N
CLM51stReport.pdf
19. https://www.thehindubusinessline.com/news/education/gujarat-passes-bill-making-guj
arati-language-education-mandatory-in-classes-1-8/article66563471.ece
20. https://www.gujarattourism.com/fair-and-festival/rann-utsav.html