GENEL KİMYA

Prensipleri ve Modern Uygulamaları

Petrucci • Harwood • Herring
8. Baskı

BÖLÜM 16: Kimyasal Dengenin İlkeleri

 İçindekiler
16-1 Dinamik Denge
16-2 Denge Sabiti Eşitliği
16-3 Denge Sabitine İlişkin Bağıntılar
16-4 Denge Sabiti Büyüklüğünün Önemi
16-5 Kütlelerin Etkisi İfadesi Q : Net Tepkime
Yönünün Belirlenmesi
16-6 Denge Konumlarının Değişmesi:
Le Châtelier İlkesi
16-7 Denge Hesaplamaları: Bazı Açıklayıcı
Örnekler
 16-1 Dinamik Denge

• Denge, iki zıt işlemin eşit

hızla gerçekleşmesidir.

H2O(s)  H2O(g)
H2O
NaCl(k)  NaCl(aq) I2(H2O)  I2(CCl4)

CO(g) + 2 H2(g)  CH3OH(g)

 16-1 Dinamik Denge
• Bir sıvının buhar basıncı, denge konumuna bağlı bir
özelliktir.
• Çözünen bir katının çözünürlüğü, denge konumuna
bağlı bir özelliktir.
• Çözünen bir katının, birbiriyle karışmayan iki
çözücü arasındaki dağılma katsayısı denge konumuna
bağlı bir özelliktir.
 16-2 Denge Sabiti Eşitliği
k1
İleri: CO(g) + 2 H2(g) → CH3OH(g) Rileri = k1[CO][H2]2
k-1
Geri: CH3OH(g) → CO(g) + 2 H2(g) Rgeri = k-1[CH3OH]

Dengede:
k1
Rileri = Rgeri CO(g) + 2 H2(g)  CH3OH(g)
k-1

k1[CO][H2]2 = k-1[CH3OH]

k1 [CH3OH] Orana denge sabiti eşitliği, sayısal

değerine denge sabiti (Kc) denir.
= = Kc “c” derişimlerin molarite olarak
k-1 [CO][H2 ]2 kullanıldığını ifade eder.

483 K’de Kc=14.5

5

5
CO(g) + 2 H2(g)  CH3OH(g)
 Genel Kc Eşitliği
a A + b B …. → g G + h H ….

[G]g[H]h ….
Denge sabiti = Kc=
[A]a[B]b ….

Termodinamik
(aG)g(aH)h ….
Denge Sabiti = Kd =
(aA)a(aB)b ….

[B]
aB = = B[B] cB0 standart referans hali
cB 0
= 1 mol L-1 (ideal koşullarda)
 16-3 Denge Sabitlerini İçeren Bağıntılar
• Eğer tepkime eşitliği zıt yönde ele alınırsa, Kc
değerinin tersi alınır. Tepkime tersine çevrilirse
1/Kc
• Denkleştirilmiş eşitlikteki katsayılar bir çarpan
(2, 3,..) ile çarpılırsa, bu çarpan, denge sabitine üs
olarak (2, 3,..) verilir. Örneğin tepkime 2 ya da 3
ile çarpılırsa Kc2 ya da Kc3
• Denkleştirilmiş eşitlikteki katsayılar bir bölenle
(2, 3,..) bölünürse, denge sabitinin bölene göre
kökü (kare kök, küp kök,..) alınır. Tepkime 2 ya da
3’e bölünürse Kc1/2 ya da Kc1/3
•
14.5

2CO(g) + 4 H2(g)  2 CH3OH(g) Kc’’ =?

Kc’’ = (Kc)2
Denge Sabiti Eşitliklerinin Birleştirilmesi

N2O(g) + ½O2  2 NO(g) Kc= ?

[N2O]
N2(g) + ½O2  N2O(g) Kc(2)= 2,7x10+18 =
[N2][O2]½

[NO]2
N2(g) + O2  2 NO(g) Kc(3)= 4,7x10-31 =
[N2][O2]

[NO]2 [NO]2 [N2][O2]½ 1

Kc= = = Kc(3) = 1,7x10-13
[N2O][O2 ]½ [N2][O2] [N2O] Kc(2)

Net tepkimenin denge sabitini elde etmek için tek tek tepkimeler
toplanırken bunların denge sabitleri çarpılır.
Gaz Dengeleri: Denge Sabiti, KP
 Gaz Dengeleri: Denge Sabiti, KP
• Gaz karışımları, tıpkı sıvı karışımları gibi çözeltilerdir. Dolayısıyla Kc ifadesi
kullanılıyorsa gaz derişimi mol/L’dir.
• Gaz tepkenlerin ve ürünlerin kısmi basınçları kullanıldığında denge sabiti eşitliği
KP ile ifade edilir.

[SO ]2
2 SO2(g) + O2(g)  2 SO3(g) Kc = 3
=2,8.102 1000 K’de
[SO2]2[O2]

PV=nRT (ideal gaz yasası)

nSO3 PSO3 nSO2 PSO2
[SO3]= = [SO2]= =
V RT V RT
nO2 PO2
[O2] = =
V RT
Gaz Dengeleri: Denge Sabiti, KP

2 SO2(g) + O2(g)  2 SO3(g)

2
PSO3
2
[SO3]2 RT PSO3
Kc = = = RT
2
[SO2] [O2] 2 2
PSO2 PO2 PSO2 PO2
RT RT

Kc = KP(RT)

R=0.08206 Latm/molK
Δn= Ürün ve tepkenlerin
KP = Kc(RT)Δn(gaz) stokiyometrik katsayılarının
farkı
T= Kelvin
2 SO2(g) + O2(g)  2 SO3(g) 1000K’de Kc=2,8.102
 Saf Sıvıları ve Saf Katıları İçeren Dengeler
• Tek bileşenli katı ve sıvı fazlarda (saf katılar ve
sıvılar) derişim terimleri denge sabiti eşitliğinde yer
almaz.
C(k) + H2O(g)  CO(g) + H2(g)

[CO][H2] PCOPH2
Kc = KP = (RT)1
[H2O] PH2O

CaCO3(k) ↔ CaO(k) + CO2(g) Kc=[CO2]

Kp= PCO2 Kp= KcRT

=1,34.10-5
 16-5 Kütlelerin Etkisi İfadesi, Q:
Net Tepkime Yönünün Belirlenmesi
k1
CO(g) + 2 H2(g)  CH3OH(g)
k-1

• Dengenin kurulabilmesi için gerekli net değişmenin

hangi yöne doğru olduğunu önceden tahmin etmek,
şu iki nedenden dolayı önemlidir.
- Her zaman ayrıntılı denge hesapları yapmamız
gerekmez. Onun yerine, başlangıç koşulları verilen
değişmenin nasıl dengeye geldiğini nitel olarak
bilmemiz yeterli olabilir.
- Bazı denge hesaplamalarında, ilk adım olarak net
değişmenin yönünü belirlemek yararlı olabilir.
 Net Tepkime Yönünün Belirlenmesi
• Bir tepkime karışımındaki başlangıç derişimleri için,
denge sabiti eşitliğinde olduğu gibi, bir derişimler
oranı yazılabilir. Bu orana “kütlelerin etkisi ifadesi”
denir ve Qc ile gösterilir. Genel olarak, bir tepkimenin
kütlelerin etkisi ifadesi şöyle yazılabilir:

[G]başlg[H]başlh Dengede Qc = Kc
Qc =
[A]başlm[B]başln Qc < Kc ise ileri tepkime yönü
(soldan saga)
Qc > Kc ise zıt yönde (sağdan
sola)
Qc=0,022<Kc=0,0454 olduğu için net tepkime ürünleri oluşturmak üzere saga doğru ilerler.
 16-6 Dengeye Etki Eden Etkenler:
Le Châtelier İlkesi

• Denge konumunda bulunan bir sistemdeki sıcaklık,

basınç veya tepkimeye girenlerin derişimine
herhangi bir dış etki olursa, sistem bu etkiye yeni bir
denge oluşturacak şekilde tepki verir.
 Derişimin Dengeye Etkisi

k1 [SO3]2
2 SO2(g) + O2(g)  2 SO3(g) Q= = Kc
k-1 [SO2]2[O2]
Q > Kc
 O2(g) ilavesi reax nu saga kaydırır

CaO(k) ve CaCO3(k) ilavesi dengeyi değiştirmez ancak CO2(g) ilavesi reaxnu sola kaydırır.
 Basınç ya da Hacim Değişikliğinin Dengeye Etkisi
Sabit sıcaklıktaki bir denge karışımının basıncı üç ayrı yolla
değiştirilebilir:
• Denge karışımına gaz halindeki bir tepkenin veya ürünün eklenmesi ya da
denge karışımından çekilmesi o gazın basıncını değiştirir
• Sabit hacimli tepkime karışımına tepken ya da ürün olmayan bir gaz eklemek
toplam basıncı değiştirir ancak tepkime maddelerinin kısmi basınçlarını
etkilemez
• Sistemin hacmini değiştirilerek basıncı değiştirilebilir.
2
nSO3
2 2
[SO3] V nSO3
Kc = = = V
[SO2]2[O2] nSO2 nO2
2 2
nSO2 nO2

k1
V V
2 SO2(g) + O2(g)  2 SO3(g)
k-1
 Hacim Değişikliğinin Dengeye Etkisi
g h
[G]g[H]h nG nH
Kc = = V(a+b)-(g+h)
[C]c[D]d nAa nBa
g h
nG nH
= V-Δn
nAa nBa

• Bir denge karışımının hacminin küçülmesi, net

değişmenin daha az mol sayısı içeren gazlar yönüne
kaymasına neden olur. Hacminin artması ise, net
değişmenin daha fazla mol sayısı içeren gazlar
yönüne kaymasına yol açar.
 Sıcaklığın Dengeye Etkisi
• Bir denge karışımının sıcaklığının değiştirilmesi,
sisteme ısı verilmesi (sistemin ısıtılması) ya da
sistemden ısı alınması (sistemin soğutulması)
demektir. Le Chatelier ilkesine göre, sisteme ısı
verilmesi tepkimeyi ısı alan (endotermik) yöne,
sistemden ısı alınması, tepkimeyi ısı veren
(ekzotermik) yöne kaydırır.
• Bir denge karışımının sıcaklığının arttırılması, denge
konumunu endotermik tepkime yönüne kaydırır.
Sıcaklığın azaltılması ise denge konumunu
ekzotermik tepkime yönüne kaydırır.
 Katalizörün Dengeye Etkisi
• Katalizör tepkime mekanizmasını değiştirir ve tepkimenin daha düşük
eşik enerjili bir mekanizma üzerinden yürümesini sağlar.
• Katalizör denge sabitinin değerine etki etmez yani denge koşullarını
değiştirmez ancak dengenin daha çabuk veya geç oluşmasını sağlar.
• Katalizörler denge sabitinin sayısal değerine etki etmezler yani
değiştirmezler.
• Bir tepkime karışımına katalizör eklendiğinde hem ileri yöne doğru, hem
de zıt yöne doğru olan tepkime hızı artar. Denge kısa zamanda kurulur;
fakat katalizör denge miktarlarını değiştirmez.
• Tersinir tepkimelerde, katalizör denge koşullarını değiştirmez.
• Denge konumu tepkime mekanizmasına bağlı değildir.
 16-7 Denge Hesaplamaları:
Bazı Açıklayıcı Örnekler
• Bu bölümde açıklamış olduğumuz denge ilkelerini
beş sayısal örnek ile pekiştireceğiz. Sayısal
örneklerden ilk dördü gazlarla, beşincisi sulu
çözeltideki denge ile ilgilidir.
• Her örneğin, renkli bir yüzeye basılmış “kısa bir
açıklamalar” kısmı bulunmaktadır.
• Sorular ve Cevaplar
x=3.10-3 mol N2O4 ise dengedeki N2O4 miktarı=0,0240-x= 0,0240- 0,003= 0,0210 mol N2O4
N2O4’ün ayrışma yüzdesi= % ayrışma= 0,003x100 / 0,024 = %12,5
Dengeye ulaşıldığında iyon derişimleri ne olur?