GENEL KİMYA

Prensipleri ve Modern Uygulamaları

Petrucci • Harwood • Herring
8. Baskı

BÖLÜM 17: ASİTLER VE BAZLAR

Doç. Dr. Gülşah Gümrükçü Köse

Kimya Bölümü, Yıldız Teknik Üniversitesi,
İstanbul
 İçindekiler
17-1 Arrhenius Kuramı: Sunuş
17-2 Asit ve Bazların Brønsted-Lowry Kuramı
17-3 Suyun İyonlaşması ve pH Eşeli
17-4 Kuvvetli Asitler ve Bazlar
17-5 Zayıf Asitler ve Bazlar
17-6 Çok Protonlu Asitler
17-7 Asit ve Baz Özelliği Gösteren İyonlar
17-8 Molekül Yapısı ve Asit-Baz Davranışı
17-8 Lewis Asit ve Bazları
 17-1 Arrhenius Kuramı: Sunuş
H2O HCl suda çözündüğünde
HCl(g) → H+(aq) + Cl-(aq) iyonlarına tamamen
ayrışıyor

NaOH suda çözündüğünde H2O

iyonlarına tamamen NaOH(k) → Na+(aq) + OH-(aq)
ayrışıyor

Na+(aq) + OH-(aq) + H+(aq) + Cl-(aq) → H2O(s) + Na+(aq) + Cl-(aq)

H+(aq) + OH-(aq) → H2O(s)

Arrhenius kuramının temelinde, asit baz tanımı suyun iyonlaşma dengesine

dayanmaktadır. Buna göre nötürleşme tepkimesi hidrojen ve hidroksit
iyonlarının su vermek üzere birleşmesidir. Arrhenius kuramına göre bütün
bazlar OH- iyonu, bütün asitler H+ iyonu içermelidir.
Sulu çözeltilerine H+ veren bileşikler asit, OH- veren bileşikler bazdır.
Suyun iyonlaşma denge bağıntısı:
H2O + H2O H3O+ + OH-
Ksu=[H3O+][OH-]
[H3O+]>[OH-] ise çözelti asidik
[H3O+]<[OH-] ise çözelti bazik
[H3O+]=[OH-] ise nötrdür.
Arrhenius tanımına göre sulu çözeltilerine [H3O+] iyonu verenler
asit, [OH-] iyonu verenler bazdır.
17-2 Asit ve Bazların Brønsted-Lowry Kuramı

• Proton veren madde asit,

• Proton alan madde baz’dır.

Baz Asit
NH3 + H2O  NH4+ + OH-

NH4+ + OH-  NH3 + H2O

Asit Baz

2H2O(s) →H3O+(aq) + OH-(aq)

Çözücü Asit Baz
 Baz İyonlaşma Sabiti: Kb

Baz Asit
NH3 + H2O  NH4+ + OH-
Çözücü olan suyun
[NH4 +][OH-]
aktifliği 1’dir. Bu nedenle
Kc= denge sabiti ifadesine
[NH3][H2O]
konulmaz

[NH4+][OH-]
Kb= Kc[H2O] = = 1,8 x 10-5
[NH3]

Baz iyonlaşma sabiti

 Baz İyonlaşma Sabiti: Kb

Bronsted-Lowry Asit-Baz Tepkimesi: zayıf baz

Kırmızı oklar ileri, mavi oklar geri tepkimeyi göstermektedir.
NH4+ >H2O (asitlik kuvveti)
OH->NH3 (bazlık kuvveti)
Sola doğru olan tepkime sağa doğru olandan daha kolay gerçekleşir. Bu nedenle NH3 çok az iyonlaşır.
 Asit İyonlaşma Sabiti: Ka

Asit Baz
CH3CO2H + H2O  CH3CO2- + H3O+

[CH3CO2-][H3O+]
Kc=
[CH3CO2H][H2O]

[CH3CO2-][H3O+]
Ka= Kc[H2O] = = 1,8 x 10-5
[CH3CO2H]

Asit iyonlaşma sabiti

 Asit İyonlaşma Sabiti: Ka

Bronsted-Lowry Asit-Baz Tepkimesi: zayıf asit

Kırmızı oklar ileri yönde asetik asitin iyonlaşmasındaki proton transferini göstermektedir, mavi oklar geri
tepkimede proton transferini göstermektedir.
H3O+ >CH3COOH (asitlik kuvveti)
CH3COO- >OH- (bazlık kuvveti)
Geri yöndeki tepkime ileri tepkimeye göre daha kolay gerçekleşir. Bu nedenle CH3COOH çok az iyonlaşır.
 Asit İyonlaşma Sabiti: Ka

Hem asit hem de baz gibi davranan maddelere

Bronsted-Lowry Asit-Baz Tepkimesi: kuvvetli asit
amfoter denir.
Kırmızı oklar ileri yönde hidroklorik asitin iyonlaşmasındaki proton transferini göstermektedir,
HCl > H3O+ (asitlik kuvveti)
H2O > Cl- (bazlık kuvveti)
İleri yöndeki tepkime hemen hemen tamamlanmak üzere gerçekleşir. Böylece HCl tamamen iyonlaşır.
Bir asit baz tepkimesinde tercih edilen tepkime daha kuvvetli
olandan daha zayıf olan eşlenik asit baz çiftine doğrudur.

HClO4 (tamamen iyonlaşır) > HCl (kısmen iyonlaşır)

asit kuvveti
 17-3 Suyun İyonlaşması ve pH Eşeli

Bazı su moleküllerinin proton verirken bazı su moleküllerinin de proton almasından ötürü

çok saf su bile düşük derişimlerde iyonlar içerir. buna suyun kendi kendine iyonlaşması
denir.
H3O+ > H2O (asit kuvveti) ve OH- > H2O (baz kuvveti) olduğundan sola olan tepkime
daha kolay yürür.
 Su İyonları Çarpımı

baz asit
H2O + H2O  H3O+ + OH-
[H3O+][OH-] H2O moleküllerinin
Kc=
[H2O][H2O] aktifliği 1’dir.

K= [H3O+][OH-]

25 oC’de saf su içerisinde [H3O+]=[OH-] = 1,0 x 10-7 M

Suyun kendi kendine iyonlaşmasının denge sabitine su iyonları

çarpımı denir ve Ksu ile gösterilir.

25 oC’de Ksu= Kc = [H3O+][OH-] = 1,0 x 10-14

 pH ve pOH

• pH, [H3O+]’un eksi logaritması olarak tanımlanır.

pH = -log[H3O+] pOH = -log[OH-]

Ksu = [H3O+][OH-]= 1,0 x 10-14

-logKsu = -log[H3O+]-log[OH-]= -log(1,0 x 10-14)
pKsu = pH + pOH= -(-14)

pKsu = pH + pOH = 14
Sulu çözeltilerde suyun
kendi kendine iyonlaşması
dengesinden dolayı pH ve
pOH değerlerinin toplamı
daima pKsu=14 dür.
[H+]=1,4.10-3 M, [OH-]=7,1.10-12 M
 17-4 Kuvvetli Asitler ve Bazlar
Bir asidin molaritesi, çözeltiye konulmuş asidin miktarını
gösterirken [H3O+] ve pH çözelti içindeki iyonlaşmayı gösterir.
HCl CH3CO2H

Timol Mavisi İndikatörü

pH < 1,2 < pH < 2,8 < pH
Kuvvetli asitlerin çözeltilerindeki H3O+ un hemen hemen tamamı kuvvetli asitten gelir.
Çözelti aşırı seyreltik değilse suyun iyonlaşmasından ileri gelen H3O+ iyonları ihmal edilir.
H2SO4 iki ayrı basamakta iyonlaşır ve sadece 1. basamağı kuvvetli asit olarak davranır.
 6,7.10-13 M

pH=2,6 [OH-]=410-12 M [I-]=0,0025 M

pH=1,466
 pH=11,519

Ca(OH)2 Ca+2 + 2 OH-

pH=13,739
 17-5 Zayıf Asitler ve Bazlar
Asetik Asit HC2H3O2 veya CH3CO2H
 Zayıf Asitler

[CH3CO2-][H3O+]
Ka= = 1,8 x 10-5
[CH3CO2H]

pKa= -logKa= -log(1,8 x 10-5) = 4,74

O
Laktik asit CH3CH(OH) CO2H

R C

Glisin H2NCH2CO2H OH

Bir çok zayıf asit asetik asitle aynı özelliğe sahiptir. –COOH grubu içerirler.
Kb= 4,2 x 10-4

1 x 10-3 M
 İyonlaşma Yüzdesi

HA + H2O  H3O+ + A-

HA’dan gelen [H3O+] molaritesi

İyonlaşma yüzdesi = x 100
[HA]’nın başlangıç molaritesi

1 M HA zayıf asidinin iyonlaşması ile [H3O+]=[A-]=0,05 M

ise iyonlaşma derecesi =0,05 M / 1 M = 0,05’ dir.

İyonlaşma derecesi 0,05 olan bir zayıf asidin iyonlaşma yüzdesi %5’dir.
0,01 M NH3 çözeltisinin iyonlaşma yüzdesi %4,2 olarak bulunmuştur. Kb=?
1,76.10-5

NH3+H2O↔NH4+ + OH-

0,4 M asetik asit çözeltisindeki tüm iyonların konsantrasyonlarını ve asidin

iyonlaşma derecesini hesaplayınız. Ka=1,8.10-5
[H+]=[CH3COO-]=2,7.10-3 M iyonlaşma yüzdesi= %0,7
1M CH3COOH çözeltisinin pKa=4,74 ise [H+]=? pH=?

[H+]=10-2,37 =4,24.10-3 M
d=1g/mL olan %30’luk asedik asidin 20 mLsi alınarak 230 mL suya
ilave ediliyor. Asidin pH=? 2,57 Iyonlaşma %=? %0,67

Toplam hacim= 230+20 = 250 mL 6g ise

1000 mL x=24g CH3COOH

[CH3CO2-][H3O+]
Ka= = 1,8 x 10-5
[CH3CO2H]

pH=-log[H+]=2,57
 17-6 Çok Protonlu Asitler

Fosforik asit:
Üç protonlu asit

H3PO4 + H2O  H3O+ + H2PO4- Ka1 = 7,1 x 10-3

H2PO4- + H2O  H3O+ + HPO42- Ka2 = 6,3 x 10-8

HPO42- + H2O  H3O+ + PO43- Ka3 = 4,2 x 10-13

Moleküllerinde iyonlaşabilen birden fazla H atomları bulunduran asitlere çok protonlu

asitler denir. Bazı çok protonlu asitlerin iyonlaşma sabitleri tabloda verilmiştir.
 Fosforik Asit

Bir taneciğin (–) yükü arttıkça o tanecikten H+ ayrılması zorlaşır.

 Fosforik Asit

• Ka1 >> Ka2 ve Ka3 olup çözeltideki H3O+ iyonunun

çok büyük bir kısmı 1.iyonlaşmadan ileri gelir.

• 1.iyonlaşma sonunda oluşan H2PO4- nin çok az bir

kısmı iyonlaştığından, çözeltide [H2PO4-] = [H3O+]
alınabilir.

• Asidin molaritesi ne olursa olsun [HPO42-] ≈ Ka2

kabul edilebilir.
 6,3 x 10-8

6,3 x 10-8 M

Ka3

1,9 x 10-19 M
 Sülfürik Asit

Sülfürik asit:
İki protonlu asit

H2SO4 + H2O → H3O+ + HSO4- Ka = çok büyük

HSO4- + H2O  H3O+ + SO42- Ka = 1,96

1. iyonlaşması kuvvetli, 2. iyonlaşması zayıf asit özelliği gösterir. 1. iyonlaşma

basamağında iyonlaşma tamdır.
 Çözelti Denge Hesaplamalarına
Genel Bir Bakış
• Çözeltide bulunan tüm türleri belirleyiniz (H2O molekülleri
hariç). Bu türlerin derişimlerini, bilinmeyen olarak kabul
ediniz.
• Bu türleri içeren eşitlikleri yazınız. Türleri içeren eşitliklerin
sayısı, bilinmeyenlerin sayısı ile aynı olmalıdır. Bu eşitlikler
üç çeşittir.
• Denge sabitleri ifadeleri,
• Kütle denkliği eşitlikleri,
• Yük denkliği koşulu.
• Eşitlikleri, bilinmeyenler için çözünüz.
17-7 Asit ve Baz Özelliği Gösteren İyonlar
CH3CO2- + H2O  CH3CO2H + OH-
Baz(1) Asit(2) Asit(1) Baz(2)

[NH3] [H3O+]
NH4+ + H2O  NH3 + H3O+ Ka= +]
=?
Asit(1) Baz(2) Baz(1) Asit(2) [NH4

[NH3] [H3O+] [OH-] Ksu 1,0 x 10-14

Ka= = = = 5,6 x 10-10
[NH4+] [OH-] Kb 1,8 x 10-5

Ka (asit)x Kb (asitin eşlenik bazı)= Ksu

Kb (baz)x Ka (bazın eşlenik asidi)= Ksu
 Hidroliz

1-Kuvvetli asit ve bazların tuzları hidroliz olmaz (Ör: NaCl). Çözeltinin pH=7
2- Kuvvetli baz ve zayıf asit tuzları hidroliz olur. pH>7
CH3COONa + H2O ↔ CH3COOH + NaOH
3- Zayıf bazların kuvvetli asitlerle tuzları hidroliz olur. pH< 7
NH4Cl +H2O ↔ NH4OH + HCl
4- Zayıf asit ve zayıf bazların tuzları hidroliz olur. Katyonlar asit anyonlar bazdır.
pH, iyonların Ka ve Kb değerlerine bağlı.
CH3COONH4 + H2O ↔ CH3COOH + NH4OH
 Hidroliz
• Bir iyonla su arasında meydana gelen tepkimeye çoğu
zaman “hidroliz tepkimesi” adı verilir.

Na+ + H2O → Na+ + H2O Tepkime olmaz

Cl- + H2O → Cl- + H2O Tepkime olmaz

NH4+ + H2O → NH3 + H3O+ Hidroliz

 Ka x Kb = Ksu

ihmal

x=2,8.10-3, 0,5M’ın %1’inden

düşüktür; ihmal edilebilir
 17-8 Molekül Yapısı ve Asit-Baz Davranışı

• HF zayıf asit olduğu halde, niçin HCl kuvvetli asittir?

• Asetik asit (CH3CO2H) niçin etanol’den
(CH3CH2OH) daha kuvvetli, klorasetik asitten daha
zayıf bir asittir?
• Bütün bu soruların yanıtları molekül yapılarındadır
ve bağıl asit kuvvetleri terimiyle açıklanabilir.
• Bağ ayrışma enerjileri çözelti fazında değil, gaz
fazında ölçülür.
 İkili Asitlerin Kuvvetleri

HI HBr HCl HF

Bağ uzunluğu 160,9 > 141,4 > 127,4 > 91,7 pm

Bağ ayrışma enerjisi 297 < 368 < 431 < 569 kJ/mol

Asitlik kuvveti 109 > 108 > 1,3 x 106 >> 6,6 x 10-4

HF + H2O → [F-·····H3O+]  F- + H3O+

İyon çifti Serbest iyonlar
H-bağı
H-X bağının kuvveti ↑ ise asitlik ↓
Bağ kuv ↑ ise bağ uzunluğu ↓ ise bağ ayrışma enerjisi ↑
 İkili Asitlerin Kuvvetleri
• HF’nin diğer halojen asitlerinden daha zayıf bir asit olması
beklenmekle birlikte, bu derece zayıflığı bağ ayrışma enerjisinin
büyüklüğüne bağlanamaz.
• Hidroflorik asidin bu zayıflığı ancak kuvvetli hidrojen bağları
yapabilmesiyle açıklanabilir.
• HF(aq) çözeltileri, hidrojen bağları sonucu meydana gelen
iyon çiftleri içerirler ve serbest H3O+ derişimi, olması
gerekenden azdır.
 İkili Asitlerin Kuvvetleri
Aynı periyottaki elementlerin oluşturduğu ikili asitlerin kuvvetlerini
etkileyen en önemli etken bağ polarlığıdır. H-X bağının polarlığı,
bağı oluşturan atomların elektronegatiflik farkı (∆EN) büyüdükçe
artar. Polar olmayan bir bağa göre kısmi iyonik yüke sahip olduğu
için polar bir bağdan daha kolay proton kopar. Polarite arttıkça asitlik
artar.
CH4 NH3 H2O HF
∆EN: 0,4 < 0,9 < 1,4 < 1,9
CH4 ve NH3 suda asit özelliği göstermez.
Suyun asitliği çok sınırlıdır (Ksu= 1x 10-14)
HF’ün asitliği orta kuvvettedir (Ka= 6,6x 10-4)
 Oksiasitlerin Kuvvetleri

• O-H Bağı Elektronlarının Çekilmesine Neden Olan

Etkenler:
– Merkez atomunun elektronegatifliği (EN)
– Asit molekülündeki O atomlarının sayısıdır.

H-O-Cl H-O-Br
ENCl = 3,0 ENBr= 2,8
Ka = 2,9 x 10-8 Ka = 2,1 x 10-9
Cl atomu Br atomundan daha elektronegatif olduğundan;
HOCl > HOBr (asitlik kuvveti)
 Oksiasitlerin Kuvvetleri
Oksiasitler (HO) ZOn ile sembolize edilirler.Asidik proton bunlardan
oksijen atomuna bağlıdır. Dolayısıyla Z’nin atom çapı asitliği çok az
etkiler.Asitliği asıl etkileyen Z’nin elektronegatifliğidir. Z’nin
elektronegatifliği arttıkça proton ayrılması kolaylaştığından asit kuvveti
de artar.
HOI HOBr HOCl
Asitlik artar

Ayrıca artan asidin asitliği n sayısı arttıkça artar.

HOCl HOClO HOClO2 HOClO3

(HClO) (HClO2) (HClO3) (HClO4)
hipokloröz kloröz klorik perklorik asit

Asitlik artar
 Oksiasitlerin Kuvvetleri

H2SO4’de iki tane uçsal O atomu var. H2SO3 de sadece 1 tane var
H2SO4’de O’nin O-H bağından e- çekme etkisi dolayısıyla bağı
zayıflatarak H’ni serbest hale geçirme etkisi daha fazla
H2SO4 > H2SO3 (asitlik kuvveti)
 Organik Asitlerin Kuvvetleri

··
O

··
H H H
·· ··
H C C O H H C C O H
·· ··
H H H

Asetik asit Etanol

Ka = 1,8 x 10-5 Ka = 1,3 x 10-16

Asetik asitteki elektronegatif O atomunun O-H bağından elektron çekmesiyle,

O-H bağı zayıflar ve proton (H+) verilmesi kolaylaşır. Ancak daha iyi açıklama
iyonlaşma sonunda oluşan anyonların kararlılıklarına bakılarak yapılır. Asetikasit
etanolden daha kuvvetli bir asittir.
 Oluşan Anyonlar

Etoksit iyonunda negative yük H H

tek bir O atomu üzerinde
birikmiş. Bu iyonun proton ·· -
C

··
yakalaması daha kolay. H C O Etoksit iyonu
Etoksit anyonu kuvvetli baz ··
H H

H O -
H O
H C C H C C

H O - O
H
Asetat iyonu
Negatif yük molecule dağılmış. Bu O atomlarının proton yakalama eğilimini azaltır.
Asetat anyonu zayıf bir bazdır.
 Yapısal Etkiler
H O Asetik asit

H C C Ka = 1,8 x 10-5

O - Oktanoik asit
H
Ka = 1,3 x 10-5

H H H H H H H O

H C C C C C C C C

H H H H H H H O -

Bir karboksilik asit molekülündeki karbon zincirinin

uzunluğunun asitlik kuvveti üzerine çok az bir etkisi vardır.
 Ka=5.102
Ka=7,1.10-3

Ka=1.10-4 Ka=1,4.10-3
 Aminlerin Bazlık Kuvvetleri

H H

··
H N Br

··
N

H H
Amonyak Bromamin
pKb = 4,74 pKb = 7,61

Br, H den daha elektronegatif olduğu için N atomunun elektron yoğunluğunu

azaltır. Dolayısıyla N’un serbest elektron çiftinin proton bağlama kuvveti azalır.
Bromoamin < amonyak (bazlık kuvveti)
 Aminlerin Bazlık Kuvvetleri

H H H H H H

H C NH2 H C C NH2 H C C C NH2

H H H H H H

Metilamin Etilamin Propilamin

pKb = 4,74 pKb = 3,38 pKb = 3,37

Hidrokarbon zincirleri çok az da olsa elektron verirler. Bu hidrokarbon

zincirleri amino gruplarına bağlı olduklarında, pKb değerleri amonyağınkinden
daha küçüktür.
 Rezonans Etkisi
Aromatik aminler

Benzen halkası aminlerden electron çekerler. Bu tür aminlere aromatic aminler

denir. Anilin karbon-karbon bağları arasında doymamışlık olan 6 karbonlu bir
halkalı molekül olan benzenden türemiştir. Moleküldeki bu doymamışlık ile
ilgili elektron dağılımı, dekolalize olarak tanımlanır. NH2 grubu üzerindeki
ortaklanmamış elektron çifti elektron dağılımında etkili olur (moleküllerdeki
eğri oklar, elektronların halka etrafındaki hareketi hakkında bir fikir verir).
Rezonans etkiyle NH2 grubu üzerindeki electron yük yoğunluğunun
azalması anilinin sikloheksilaminden daha zayıf baz olmasına neden
olur. Oysa sikloheksil grubu electron çekmez aksine NH2 grubuna
electron verir
 İndüktif Etkiler

Anilindeki halkaya bağlı hidrojen atomlarından biri çok elektronegatif bir

atom veya grupla yer değiştirdiğinde, NH2 grubu üzerindeki elektron yoğunluğu
daha da çekileceğinden bazlık kuvveti azalır. Bu halkalı sübstitüent NH2
grubuna yakınsa etki fazladır.
 17-9 Lewis Asit ve Bazları
• Lewis Asidi
– Elektron çifti alabilen tanecikler (atom, iyon ya da
moleküller)dir.
• Lewis Bazı
– Elektron çifti verebilen tanecikler (atom, iyon ya da
moleküller)dir.

Baz Asit Katılma ürünü

H3N-BH3 katılma ürününde bağlanma, N ve B atomlarının sp3 orbitallerinin

örtüşmesidir. Bağın elektronları N atomu tarafından verilmektedir.
 Elektron Hareketinin Gösterilmesi

Tepkimedeki kırmızı ok Lewis yapısındaki bir elektron

çiftinin yeniden düzenlendiğini ifade eder.