Osobowość Paranoiczna

AGATA KWIETNIEWSKA
AGNIESZKA KLUCZNIK
 „Nikomu nie należy ufać”

Osobowość paranoiczna jest zaburzeniem struktury osobowościowej, powodującej zaburzenia w

sferze funkcjonowania indywidualnego i społecznego, skutkiem dysfunkcjonalnego stylu

związków i relacji z innymi

ICD-10 rozpoznanie paranoicznego zaburzenia osobowości jest
możliwe, gdy pojawiają się przynajmniej trzy symptomy:

nadmierna wrażliwość na niepowodzenie i odrzucenie;

długotrwałe przeżywanie doznanych urazów, krytyki i innych przykrości;
nieracjonalna podejrzliwość i ocena neutralnych zdarzeń jako stanowiących zagrożenie;
ocena zachowań i intencji innych osób jako wrogich;
sztywne poczucie własnych praw, trudność z zaadaptowaniem się do aktualnej sytuacji;
wysoki poziom podejrzliwości wobec partnera, zarzucanie mu niewierności i braku
lojalności;
postawa ksobna, przecenianie własnego znaczenia – poczucie, że świat knuje przeciw
osobie;
zaabsorbowanie teoriami spiskowymi o sobie i otoczeniu oraz tworzeniem wyjaśnień dla
zdarzeń.
Podtypy osobowości paranoicznej wg
Millona
złośliwa (z cechami osobowości sadystycznej)

zatwardziała (z cechami osobowości kompulsyjnej),

zrzędliwa (z cechami negatywistycznymi),

wyizolowana (z cechami osobowości unikającej).

fanatyczna (z cechami narcystycznymi)

Współwystępowanie
Z praktyki klinicznej oraz systematycznych badań naukowych wynika, że rzadko
diagnozuje się w odosobnieniu od innych zaburzeń (Miller i in. 2002).
Współwystępuje ono z zaburzeniami z Osi I DSM, głównie takimi jak: depresja,
zaburzenia lękowe, nadużywanie substancji psychoaktywnych (Dowson, Grounds,
1995).

Przy nadużywaniu substancji psychoaktywnych, w tym alkoholu, podejrzliwość

przyjmować może postać zespołu Otella. Paranoiczność towarzyszy też zaburzeniu
osobowość border- line, ze względu na obecność przelotnych, związanych ze stresem
idei o charakterze paranoidalnym (Ekleberry, 2000; Kernberg, 2004).
Wśród czynników wpływających na powstanie zaburzeń wymienia się czynniki
poniższe czynniki ale bada się zarówno ich osobny wpływ, jak i współzależności
między nimi.

biologiczne psychologiczne i społeczne społeczno-kulturowe

• cechy funkcjonowania • zaniedbanie lub dominację • niski status

mózgu, takie jak niski próg
dla stymulacji układu
limbicznego oraz
niedostatki w hamowaniu
mózgowym (Sperry,
2003). Mówi się więc
często o biologicznej
podatności do
doświadczania dystresu
dziecka przez rodziców, socjoekonomiczny,
izolację, imigracyjny stres oraz inne
• wystawienie na przemoc ujemne strony
pochodzącą od dorosłych, przynależności do
wystawienie na ból oraz mniejszości etnicznych
• różnego rodzaju nadużycia
• ubogie relacje z
rówieśnikami,
zastraszaniem przez
rówieśników, w
dzieciństwie
Przyczyny osobowości paranoicznej
Podejście Psychodynamiczne –
• genezę osobowości paranoicznej upatruje we
wczesnych doświadczeniach krzywdzenia dziecka przez
rodziców/opiekunów, które w dziecku utrwalają się
podstawowy brak zaufania, który może przejawiać się
np. zaburzeniami lękowymi u dziecka. Zwraca się
uwagę na znaczenie krytyki i ośmieszania,
sadystycznego traktowania dziecka, jako stylu
rodzicielskiego, bądź delegowanie dziecka do sukcesów
i zaspakajanie własnych potrzeb np. rekompensata
własnego niskiego statusu społecznego. Krzywdzone
dziecko jest wyczulone na najmniejsze objawy
wrogości, krytyki czy ośmieszenia, ta wzmożona
czujność jest formą obrony przed potencjalnym
atakiem.
Podejście poznawcze-
u podłoża zaburzenia leżą dysfunkcyjne
przekonania myślowe – schematy
poznawcze. Poszczególne cechy
osobowości paranoicznej są przejawem
określonych dezadaptacyjnych przekonań,
które warunkują zachowania np.: „nikomu
nie można ufać, należy uważać, żeby mnie
nie wykorzystywano, należy być czujnym,
nie ma sprawiedliwości na tym świecie”.
Podejście interpersonalne –
• Podejście interpersonalne zwraca uwagę na styl
rodzicielski, jako warunkujący kształtowanie się
osobowości paranoicznej. Rodzice dziecka są
poniżający, kontrolujący i karzący w sposób chłodny, a
nawet sadystyczni. Często stosują kary za rzeczy, na
które dziecko nie miało wpływu, często jest atakowane
i karane, bez względu na to, czy zrobiło dobrze czy źle.
Upokarzają dziecko obmawiając i przedstawiając je w
złym świetle w obecności innych osób.
 Koncepcja Becka
W koncepcji tej za centralny element uważa się przypisywanie wrogich intencji innym, co wyraża się w
podstawowym (kluczowym) przekonaniu o niebezpieczeństwie i wrogości otoczenia, które może być
sformułowane na przykład „jestem narażony na krzywdę ze strony innych”, „oni mają wobec mnie złe intencje” –
przekonania mogą pochodzić z procesów uczenia się przez modelowanie. Przekonania kluczowe mogą się
wyrażać takimi przekonaniami warunkowymi, jak:
„jeśli nie będę uważać, inni będą mną manipulować”,
„jeśli ktoś zachowuje przyjaźń, to chce mnie wykorzystać”
„jeśli ktoś jest pełen rezerwy, to ma złe zamiary”.
W codziennych sytuacjach życiowych pojawiają się myśli automatyczne, pełne zniekształceń poznawczych
(np. dychotomizacji) lub tendencyjności w interpretowaniu sytuacji (np. myślenie pseudodiagnostyczne ) Chociaż
uznaje się zaburzenia osobowości za trwałe wzorce dezadaptacyjnego funkcjonowania, to podkreśla się, że
nasilenie objawów paranoicznego zaburzenia osobowości może wystąpić w związku z wydarzeniem
wyzwalającym, którym jest najczęściej bliskość w relacji interpersonalnej oraz sytuacje rywalizacyjne, które
postrzegane są jak jakiś rodzaj osłabienia, manipulacji, kontroli czy poniżenia.
Według Younga
osoba z paranoicznym zaburzeniem osobowości ma głębokie poczucie własnej niższości i
nieadekwatności (posiadanie defektu), dlatego przewiduje, że może być przez innych
skrzywdzona czy upokorzona (ryzyko nadużycia), co podtrzymuje jej poczucie braku
bezpieczeństwa w świecie (podatność na zranienie). W rezultacie osoba przystosowuje się
nadkompensacyjnie – prezentuje postawę wrogą i agresywną wobec innych, sama atakuje,
zapobiegając przypuszczalnym atakom.
 Funkcjonowanie
Jest to na tyle poważne zaburzenie, że często znacząco komplikuje
funkcjonowanie osoby cierpiącej na nie.
Trudności w relacjach społecznych:
qtrwała postawa nieufności i podejrzeń w stosunku do innych
q motywy innych są pełne złych intencji
quważają, że inni są w stosunku do nich nielojalni, nie można nikomu ufać
qokazują nieuzasadnione podejrzenie wobec wszystkich: bliskich, rodziny i zewnętrznego otoczenia
q wobec współmałżonków, partnerów podejrzenia dotyczą najczęściej zdrad
q łatwo przekreślają innych
q unikają rozmów o sobie

qdopatrują się w obojętnych wypowiedziach lub wydarzeniach ukrytych intencji np. chęć poniżenia ich i w sposób uporczywy okazują urazę
qtrudno im wybaczać innym (pielęgnują urazę w sobie)
q mszczą się
q przejmują kontrolę nad relacjami np. nakazują lub zakazują czegoś swoim partnerom.
qCzęsto dopatrują się ataku ze strony innych i są na niego cały czas przygotowani – szybko reagują gniewem, kontratakiem.
q
W tym zaburzeniu mogą występować
okresowe stany psychotyczne, szczególnie
podczas silnego stresu.
Świat i ludzie dla tych osób jawi się jako wyjątkowo
nieprzyjazny. Uważają, że nawet pod pozorami
sympatii okazywanej im przez innych skrywają się
jakieś wrogie zamiary. To sprawia, że mogą
wycofywać się z kontaktów z innymi ludźmi lub
izolować po to, by uniknąć rozczarowania i bólu.
Występuje także tendencja do nadmiernego
przeceniania samego siebie.
Osoba stawia się w centrum akcji (film: Truman
Show) – pewne cechy narcystyczne.

To zdjęcie, autor: Nieznany autor,

licencja: CC BY-NC-ND
Diagnoza
W rzeczywistości jest tak, że każdy z nas bywa czasem nieufny – jest to prawidłowa cecha. Natomiast w przypadku
paranoicznego zaburzenia osobowości jest tak, że rozmyślanie dotyczące nieuzasadnionych prób zaszkodzenia nam przez
innych ludzi mogą zdominować całe życie.
Główne mechanizmy obronne:
projekcja
identyfikacja projekcyjna
zaprzeczenie
reakcja upozorowana
Diagnoza
• Zaburzenie to nie należy do łatwych w diagnozie. Może je pomylić np. ze
schizofrenią paranoidalną , ponieważ wiele zachowań się powtarza.
Natomiast osoba paranoiczna nie ma tzw. „głosów w głowie” oraz
objawów pozytywnych jest mniej. Schizofrenia to choroba, pojawia się w
pewnym momencie życia natomiast zaburzenie osobowości jest trwałe.

• Stawianie diagnozy wymaga dużej wrażliwości, powinno być oparte na

bogatym zbiorze informacji i głębokiej refleksji, nie zaś na
automatycznych założeniach. Podczas wywiadu diagnostycznego nie
powinno się z góry odrzucać możliwości, że strach klienta jest
uzasadniony i że np. naprawdę jest śledzony …
Diagnozujemy wtedy, gdy cechy są niezmienne i utrwalone, zakłócają przystosowanie oraz powodują znaczące
upośledzenie funkcjonowania lub subiektywne cierpienie.

Kryteria diagnostyczne DSM-5 301.0 (F60.0)

Wiązka A – dziwaczno-ekscentryczna
Dominujący brak zaufania lub podejrzliwość względem innych osób, interpretują zachowania innych ludzi jako
wrogie w stosunku do siebie. Objawy pojawiają się we wczesnej dorosłości i obecne w rozmaitych sytuacjach,
objawiające się co najmniej czterema z wymienionych:
ü podejrzewanie bez wystarczających dowodów, że dana osoba jest wykorzystywana,
krzywdzona lub oszukiwana
ü pochłonięte nieustannymi wątpliwościami dotyczącymi lojalności lub wiarygodności
przyjaciół albo współpracowników
ü niechęć do zwierzania się innym z powodu nieuzasadnionej obawy, że przekazane
informacje mogą zostać wykorzystane przeciwko danej osobie
ü interpretowanie niegroźnych uwag lub wydarzeń jako prób poniżenia albo gróźb
ü stałe żywienie urazy
ü dostrzeganie niezauważalnych dla innych prób ataku skierowanego na cechy lub
reputację pacjenta i szybkie reagowanie na nie złością lub kontratakiem
ü powtarzające się podejrzenia, niemające uzasadnienia dotyczące wierności małżonka
lub partnera seksualnego
 Osoby z tym zaburzeniem trafiają do leczenia najczęściej między 30 a 40
rokiem życia. Powodem zgłoszenia się na terapię jak przy większości zaburzeń
nie jest samo zaburzenie a jego skutki np. depresja, pobyty w szpitalu

Pomoc
psychiatrycznym, problemy lękowe, uzależnienia w tym od pracy. Częściej
dotyczy ono mężczyzn niż kobiet. Osoby te najczęściej są zmuszone do terapii
niż podejmują ją z własnej woli.

Najbardziej sprawdza się psychoterapia psychodynamiczna ale także

poznawczo-behawioralna (walka z myślami automatycznymi np. za pomocą
dialogu ukierunkowanego).

Terapia jest bardzo długa i opiera się głównie na pracy w zakresie poprawy
zdolności do radzenia sobie z codzienności, poprawy społecznych interakcji i
relacji z innymi ludźmi.
Wyzwanie dla terapeuty

Problem ze zbudowaniem przymierza terapeutycznego – osoby te nie obdarzają nikogo zaufaniem,

dlatego terapeuta pracuje nad tym, aby klient w ogóle dopuścił możliwość, że terapeuta jest
kompetentny oraz ma dobre intencje.
Nacisk kładziony jest na podtrzymywanie cierpliwej, pełnej zwykłego szacunku postawy,
komunikowania poczucia siły, gotowość do udzielenia konkretnych odpowiedzi na ewentualne
pytania klienta, odniesienie się do przekonania pacjenta, że agresja, zależność i pragnienie seksualne
– oraz werbalne formy wyrazu każdego z tych dążeń – są z natury niebezpieczne.
Najlepiej nie być zbyt serdecznym i uprzejmym, ponieważ może to wywołać strach przed regresją i
zasiać wątpliwości co do „prawdziwych” powodów tak miłego traktowania przez terapeutę.
Wiele osób z tym zaburzeniem nie przestrzega planu leczenia.
Często konieczna jest również współpraca z psychiatrą w kwestii farmakologii.
Co terapeuta może zrobić?

- z dużą ostrożnością odwołać się do poczucia humoru – „nic nie przynosi takiej ulgi obu
uczestnikom terapii jak przebłyski słońca wśród ponurych burzowych chmur”
- można ominąć złożony mechanizm obronny i przejść wprost do uczucia, w które został
wymierzony – np. mężczyźnie, który jest pochłonięty rzekomymi zdradami żony można pomóc
komentując jak osamotniony i opuszczony się wydaje być.
- zidentyfikowanie jakie niedawno wydarzenia wytrąciły klienta z równowagi
- stale podkreślać różnicę między myślami a działaniami
- zachować nadzwyczajną czujność w kwestii granic
- demonstrować klientowi osobistą siłę i jednoznaczną szczerość
 Studium przypadku

To
To zdjęcie,
zdjęcie, autor:
autor: Nieznany
Nieznany autor,
autor, licencja:
licencja: CC
CC BY-NC-ND
BY-NC-ND
 Bibliografia

• Cierpiałkowska, L., Górska, D. (2016). Psychologia zaburzeń osobowości, w: Cierpiałkowska, L., Sęk, H. Psychologia Kliniczna, Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
• Czernikiewicz, A. (2016). Zaburzenia osobowości i zachowania u dorosłych, w: Jarema, M. (red.). Psychiatria, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie
PZWL.
• Jakubik, A. (2003). Zaburzenia osobowości. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Nency McWilliams (2020). Diagnoza Psychoanlityczna. Sopot:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne sp. z o.o.
• Vittorio Lingiardi, Nancy McWillniams (2019). Podręcznik diagnozy psychodynamicznej Tom 1. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
• P. Gałęcki, M. Pilecki, J. Rymaszewsja, A. Szulc, S. Sidorowicz, J. Wciórka (2018). DSM-5 Kryteria Diagnostyczne Zaburzeń Psychicznych. Wrocław: Edra
Urban&Partner
• Rozmowa z psychoterapeutą dr Sylwesterm Bębasem
• Nency McWilliams (2020). Diagnoza Psychoanlityczna. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne sp. z o.o.
• Vittorio Lingiardi, Nancy McWillniams (2019). Podręcznik diagnozy psychodynamicznej Tom 1. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
• P. Gałęcki, M. Pilecki, J. Rymaszewsja, A. Szulc, S. Sidorowicz, J. Wciórka (2018). DSM-5 Kryteria Diagnostyczne Zaburzeń Psychicznych. Wrocław: Edra
Urban&Partner
• Rozmowa z psychoterapeutą dr Sylwesterm Bębasem