Wszelkie treści zamieszczone w tej publikacji, podlegają ochronie prawnej na podstawie

przepisów z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskimi prawach pokrewnych (tekst jednolity z
2006 r., Dz.U. nr 90, poz. 631 z późn. zm.). Bez zgody autora zabronione jest m.in.
powielanie treści, ich kopiowanie, przedruk, przetwarzanie z zastosowaniem jakichkolwiek
środków elektronicznych, zarówno w całości, jak i w części. Zabronione jest dalsze
rozpowszechnianie, o którym mowa w art. 25 ust. 1 pkt b ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o
prawie autorskim
i prawach pokrewnych.

Barok

Nazwa

 Prawdopodobnie wywodzi się z języka portugalskiego -> barocco, słowo to określa perlę o
nieregularnym kształcie.
 Z kolei w języku francuskim baroque, oznacza bogactwo zdobnictwa.
 Odnosi się do stylu artystyczno-literackiego Europy XVII wieku, z kolei zaczęto się nią posługiwać
w wieku XIX, początkowo dla społeczeństwa XIX- wiecznego, nazewnictwo to miało negatywny
wydźwięk – samo w sobie akcentowało pewien brak umiaru, dziwność, przesadność, komplikacje.
Epoce zarzucano wypaczenie kanonów sztuki oraz barbarzyństwo kulturowe.

Ramy czasowe

 Europa: koniec XVI w – koniec XVII w.

◊ Barok europejski końcówka wieku XVI oraz niemal cały wiek XV (+ w części z krajów
Europy epoka trwała jeszcze w pierwszej połowie wieku XVIII)
 Polska: początek XVII – lata 30. XVIII w.

Charakter epoki
  Teatralizacja życia, wystawność, rozmach, przepych, bogactwo -> wszelkie uczty, spotkania
szlachty czy magnatów przygotowywane były na kształt widowisk teatralnych
 Liczne wojny (wojna trzydziestoletnia – 1618-1648)
 XVII to dla Rzeczypospolitej wojny z m.in. Szwedami oraz Turkami, a także powolnego ograniczania
władzy królewskiej.
 Silny wpływ na kształtowanie się epoki Baroku miał sobór trydencki (1545-1563) – po jego
zakończeniu kościół znów stał się znaczącą jednostką w Europie, wciąż szerzono walką z reformacją, a
sztuka religijna stała się tzw. narzędziem propagandowym – zresztą okoliczność ta była sformułowana
w samych postanowieniach soboru)  dlatego początek Baroku określa się mianem Baroku
kontrreformacyjnego.

Filozofia

Istniały 2 główne nurty:

1. Racjonalizm
2. Mistycyzm

1. Racjonalizm:
 Nurt filozoficzny uznający wyższość nauki oraz rozumu w drodze do poznania świata i człowieka ->
postawą uzyskania prawdy o świecie = rozum
 Barokowi przedstawiciele tego nurtu to np.
◊ Kartezjusz (Rene Descartes) -> od jego nazwiska powstał prąd – kartezjanizm – popularny w
epoce kolejnej, czyli Oświeceniu, a także będący podstawą nowożytnego racjonalizmu. Autor
maksymy cogito ergo sum (myślę, więc jestem). Kartezjusz żył w czasach Baroku, jednak
wyprzedzał swą epokę podejściem do życia, filozofii etc.
◊ Baruch Spinoza -> kontynuator myśli Kartezjusza. Jego doktrynę określa się najczęściej jako
panteistyczną (czyli utożsamiającą Boga z przyrodą), Spinoza odrzucił jednak koncepcję
osobowego Boga, który tworzy systemy religijne będące opresją dla człowieka. Starał się
pogodzić mistycyzm oraz metafizykę z racjonalnym podejściem do życia. Jego poglądy dla
społeczeństwa barokowego były niemal niezrozumiałe, doceniono go w Romantyzmie.
2. Mistycyzm
 Nurt filozoficzny uznający możliwość poznania świata i człowieka w drodze objawienia, kontaktu z
Bogiem, przy pomocy wiary, rozwoju duchowego etc.
 Przedstawiciel:
◊ Blaise Pascal -> autor powiedzenia człowiek jest tylko trzciną, najwątlejszą w przyrodzie, ale
trzciną myślącą. Jego zdaniem wiara nie jest sprzeczna z nauką czy rozumem, a co więcej
może stanowić narzędzie poznania świata. Z kolei sam rozum oraz nauka nie są w stanie
umożliwić poznania czy zrozumienia Boga, gdyż człowiek nie jest w stanie pojąć
 nieskończoności i dowieść rozumowo istnienia lub też nieistnienia Boga. Jego zdaniem nie
mając pewności, co do istnienia Boga, lepiej w niego wierzyć, gdyby się okazało, że istnieje
niż nie wierzyć i zmarnować szansę na życie wieczne.

Ważne pojęcia epoki

Spirytualizm Pogląd ten zakłada, że świat wypełniają wyłącznie substancje duchowe. Jego przedstawiciel
to m.in. G. W. Leibnitz – twierdził, że świat stworzony jest z tzw. monad, czyli duchów/dusz
mających świadomość swego istnienia lub nie

Panteizm Nie można dokonać podziału między światem materialnym a duchowym, natomiast Bóg
tworzy jedność z naturą.

Sceptycyzm Ludzkie poznanie nie jest w pełni wiarygodne, nie można mu ufać, bo bazuje na zmysłach,
które mogą się mylić.

Naturalizm Rzeczywistość oraz wszystkie zachodzące w niej zjawiska można wyjaśnić przy użyciu praw
przyrody, gdyż ludzie należą do natury.

Sztuka

 Liczne przeciwieństwa, kontrasty, pesymizm, niepokój dotyczący przyszłości (powodem były wojny
czy konflikty religijne pomiędzy katolikami a innowiercami)
 Jako kluczowe cechy epoki wyróżnić można:
◊ Ozdobność, zaskakiwanie, a nawet szokowanie
◊ Trójwymiarowość, iluzjonizm (rodzaj techniki malarskiej, której celem było stworzenie
złudzenia rzeczywistości
◊ Asymetria, nieregularność
◊ Dynamizm, ekspresja, potęgowanie emocji, a niekiedy nawet drastyczność (zwłaszcza, gdy
myślimy o malarstwie/ rzeźbie)
◊ Posługiwanie się kontrastami oraz światłem + użycie przeciwstawnych elementów
◊ Pogłębiona perspektywa
◊ Monumentalizm – rozmach, wielkość, wystawność, przepych
◊ Zupełnie przeciwstawienie się formom, które były propagowane przez renesansowych
twórców – porzucono ład czy harmonię na rzecz inspiracji średniowiecznych.
◊ Malarze i rzeźbiarze barokowi interesowali się przede wszystkim sylwetkami świętych oraz
postaciami mitologicznymi, kładli nacisk na ruch, dynamizm czy też napięcie, przy czym nie
wykluczali jednocześnie aspektu brzydoty czy symboli.
◊ Fazę końcową epoki określa się mianem rokoko (połączenie słów barocco i rocaille) -> styl
ten charakteryzował się lekkością, delikatnością, subtelnością oraz asymetrycznością – zatem
czymś zupełnie odmiennym od tym, co uważano za słuszne na początku oraz w trakcie
rozkwitu epoki. Przykład dzieł rokokowych -> Kościół św. Andrzeja w Kijowie (XVIII w.) czy
Porcelanowa tancerka (1755)

Zestawienie cech sztuki Renesansu i Baroku

 Renesans Barok
 umiar  przepych, bogactwo ornamentyki
 statyczność  dynamika
 jasność  ciemność – dotycząca światła, kolorów,
kontrastów
 proporcjonalność, harmonia  nieregularność, asymetria
 realizm – zakładający odwzorowanie szczegółów  iluzjonizm – przedstawienie trójwymiarowości,
tworzenie iluzji, głębi, symboli

Artyści epoki Baroku

Peter Paul Rubens Diego Velasquez Michelangelo Caravaggio

-tematyka religijna, mitologiczna oraz - portrety, sceny rodzajowe i - odmienny styl – był realistą, odkryty
sceny rodzajowe mitologiczne i doceniony w XX w.
- „Trzy gracje”, „Wenus i Adonis” - „Wenus z lustrem”, „Panny - „Chłopiec z koszem owoców”,
dworskie” „Złożenie do grobu”

Architektura

 również bogactwo zdobień, ornamentyki i detali

 monumentalizm budowli
 Cechy: obfitość, attyki, kopuły, kolumny – często spiralnie skręcone

Literatura

 Podobnie do sztuki barokowej literatura również odznacza się złożonością oraz bogactwem, które to
mają swe przełożenie w języku (szereg środków stylistycznych, form, symboliki etc.).
 Oddaje obecny w epoce dualizm – z jednej strony zahacza o tematy religijne i metafizyczne, z drugiej
jednak porusza kwestie spraw doczesnych, miłości fizycznej, przyjemnościom życia.
 Jej celem jest nie tylko informowanie czy ukazywanie czegoś, ale zaskoczenie, zdziwienie czy
zszokowanie odbiorcy, stąd wykształciły się 2 charakterystyczne nurty poetyckie:
1) Marinizm -> nazwa pochodzi od włoskiego poety G. Marina, zdaniem marinistów zadaniem
utworu jest zaskoczenie formą i pięknem. Zatem nurt ten to wszelkiego rodzaju poezja dworska,
salonowa, która jest błyskotliwa oraz intelektualna – choć częstym zarzutem jest błahość treści.
Ważny element poezji marinistycznej = koncept, w Polsce przedstawicielem był J. A. Morsztyn.

2) Konceptyzm -> z języka włoskiego concetto = pomysł, zatem konceptem jest nic innego jak
wyjątkowy pomysł użyty jako forma wiersza, aby zaskoczyć odbiorcę, olśnić go i wprowadzić w
zachwyt. Kluczową rolę odgrywała puenta utworu, która zakładała ukazanie danego podobieństwa
w tym, co na pierwszy rzut oka jest niepodobne czy nawet przeciwstawne (ważne jest tu pojęcie
paradoksu). Przedstawiciel: D. Naborowski, ale też zalicza się J. A. Morsztyna.
Gatunki literackie

 Barok przejął wiele gatunków uprawianych w epokach poprzednich. Wciąż prym wiodły m.in.
hymny, ody, sonety, sielanki, pieśni.
 Ponownie zainteresowano się romansem rycerskim, a nawet pasterskim.
 Wciąż popularne były poematy epickie (w naszym kraju np. Transakcja wojny chocimskiej W.
Potockiego).
 Zaczęto rozwijać formę pamiętnikarską (np. Pamiętniki J. Ch. Paska).
 Zupełnie nowym gatunkiem, który swe powstanie miał w epoce Baroku była opera -> widowisko
słowno-muzyczne powstałe pod koniec wieku XVI we Włoszech na skutek protestów przeciwko
ówczesnym zmianom w teatrze – wnioskowano o powrót klasycznych wzorców antycznych. Z tego
względu opera barokowa interesowała się wyłącznie poważną tematyką – jej celem nie była rozrywka.
Inspiracjami były m.in. mitologia oraz historia starożytna.

Inne popularne gatunki literackie epoki

 Erotyk  Liryka miłosna, której forma nie jest ściśle

określona, może jawić się jako wyznanie/
podkreślenie uczuć, skarga. Dotyczyć może zarówno
miłości duchowej, jak i fizycznej.

 Komedia  Utwór dramatyczny, którego cechą

szczególną jest komizm, pogodny nastrój, wartka,
dynamiczna akcja i szczęśliwe zakończenie. Komedie
klasycystyczne zawierały ogólne prawdy społeczno-
obyczajowe i psychologiczne.

 Tragedia  Utwór dramatyczny, który odznacza się

pesymizmem.

 Pamiętnik  Rodzaj relacji o jakichś wydarzeniach,

przeżyciach, w których autor brał udział, zapisywany
po ich zakończeniu – często obecny jest komentarz do
danej historii.

 Sonet  Utwór poetycki o ścisłej budowie – 14

wersów, 4 strofy: 2 strofy mające 4 wersy, są one
opisujące , 2 strofy po 3 wersy, są one refleksyjne.

 Sylwa (silva rerum – z łaciny las  Rodzaj piśmiennictwa, który zawierał

rzeczy) utwory wywodzące się z różnych gatunków i
rodzajów, najczęściej wielotematyczne.

Rozwój teatru w Baroku

  Epoka słynie z dynamicznego rozwoju teatru – ta forma rozrywki stała się bardzo popularna wśród
społeczeństwa (ma to również nawiązanie do wcześniej wspomnianej teatralizacji życia)
 Powzięto jednak zmiany dotyczące założeń – wcześniej dramatopisarze wzorowali się teatrem
starożytnym (w tym zasadą trzech jedności – jedność czasu, miejsca i akcji oraz decorum – czyli
dostosowaniu odpowiedniego słownictwa, stylu i składni do gatunku i tematu dzieła ), w Barku nastąpiła zmiana
– odrzucono po raz pierwszy te reguły, co dało początek rozwoju nowych form.
 Dramat szekspirowski wprowadził m.in. sceny zbiorowe, dowolność, mnogość względem czasu, a
także miejsca akcji, użycie scen brutalnych czy też miłosnych, wprowadzenie postaci i scen
fantastycznych, zaprzestanie ukazywania zewnętrznych motywacji postaci (takich jak np. działanie
fatum czy bogów).

WAŻNE!!!

W. Szekspir żył na przełomie renesansu oraz baroku (1564-1616), jego kunszt dramatopisarski i reżyserski
przewyższył obie te epoki i zapoczątkował nowy teatr europejski.

Najwybitniejsi twórcy Baroku i przykładowe dzieła – świat

 Pierre Corneille – Cyd

 Molier Świętoszek – Skąpiec
 Jean de La Fontaine – Bajki
 Giambattista Marino – Adon
 Pedro Calderón – Życie snem

Najwybitniejsi twórcy Baroku i przykładowe dzieła – Polska

 Mikołaj Sęp Szarzyński – Rytmy abo wiersze polskie

 Jan Andrzej Morsztyn – Kanikuła albo psia gwiazda
 Jan Chryzostom Pasek – Pamiętniki
 Wacław Potocki – Transakcja wojny chocimskiej
 Daniel Naborowski – Marność

Motywy w sztuce i literaturze

 Marność życia
 Śmierć, przemijanie
 Miłość, miłość dworska
 Patriotyzm
 Kobieta
 Wojna, żołnierz , żołnierski żywot
 Wieś
  Bóg

Barok w Polsce

 Złożona forma.
 Epoka pełna dramatycznych wydarzeń i niepokojów -> m.in. niekorzystna sytuacja zewnętrzna,
liczne wojny, konflikty wewnętrze, upadek wielu miast.
 Szlachta rozszerzała swe przywileje kosztem chłopów i mieszczaństwa -> ograniczenie władzy
królewskiej, rosnąca anarchia, zbyt wystawne życie.
 W pierwszej fazie: dominacja klasycyzmu -> naśladowanie antycznych wzorów, ale również
wykształcenie zupełnie nowych nurtów w sztuce i literaturze, a także zmiany w kwestii
postrzegania relacji z Bogiem.
 W czasie tzw. Baroku dojrzałego -> silne rozwinięcie literatury barokowej (choć należy
pamiętać, że przez wzgląd na kontrreformacje często musiała być ukrywana i odbiorcy nie mogli
być masowi)
 W trzeciej fazie epoki -> zahamowanie rozwoju literatury polskiej (stąd opóźnienie kultury
naszego kraju w porównaniu z zachodem Europ)
 Zamknięcie Baroku w Polsce = tzw. czasy saskie (nazywane również „nocą saską”)

Nurty w polskiej literaturze barokowej

 Wraz z przeniesieniem stolicy Rzeczypospolitej z Krakowa do Warszawy (uczynił to Zygmunt III

Waza), nasz kraj pozostał bez kluczowego i niemal centralnego ośrodka kulturalnego – Kraków
był bowiem miejscem uważanym za miejsce rozwoju nauki oraz oświaty na wysokim poziomie. Po
roku 1596 to się zmieniło. Rolę instytucji kulturalnych próbowały przejmować dwory magnackie, a
także dworki szlacheckie. Jednakże fakt ich zróżnicowania pod względem charakterów przyczynił się
do rozwarstwienia polskiej kultury na następujące nurty:

dworski szlachecko-ziemiański metafizyczny

W sposób wyraźny Podległy ideologii sarmackiej oraz Dotyczył przede wszystkim
podporządkowywał się wpływom patriotycznej, zorientowany na ukazaniu niepokojów
oraz modom z zagranicy. Miał poszanowanie naszego kraju i egzystencjalnych, opierał się na
charakter rozrywkowy, teksty tradycji z nim związanych . światopoglądzie religijnym,
(głównie wiersze) oparte były na Wywyższał kulturę szlachecką, jednym z najczęściej
konceptach, bogate w środki posługiwał się stosunkowo wykorzystywanych motywów był
stylistyczne, rozbudowane formy i prostym językiem. motyw vanitas – czyli motyw
język. Przedstawiciele: J. A. marności, przemijania.
Morsztyn, D. Naborowski.

Wzorce osobowe charakterystyczne dla polskiej literatury barokowej

 1) Dworzanin -> typ człowieka wykształconego, o dużej ogładzie, lubiący towarzystwo kobiet,
imponowanie im i flirtowanie, bawiący dowcipem i zajmujący dyskusją np. J. A. Morsztyn „Lutnia”,
„Kanikuła albo psia gwiazda”.
2) Sarmata -> szlachcic polski ze wszelkimi zaletami i wadami tego stanu (poniżej wyjaśnienie pojęcia).
3) Mistyk -> postać zakładająca pewien dualizm, człowiek „rozdwojony wewnątrz”, rozdarty między
światem ziemskim i jego przyjemnościami, do których dąży ciało, a zbawieniem, którego wymaga
dusza np. M. Sęp-Szarzyński, „Rytmy abo wiersze polskie”.
◊ Badacze oraz historycy spierają się w kwestii przyporządkowania twórczości Mikołaja Sępa
Szarzyńskiego do konkretnej epoki literackiej. Niektórzy zwracają uwagę na fakt, iż poeta żył
w czasach J. Kochanowskiego i zmarł jeszcze przed nim. Z kolei inni podkreślają charakter
jego wytworów, który niezaprzeczalnie inspirował twórców wczesnego baroku np. Sonet V.
„O nietrwałej miłości rzeczy świata tego” -> rozdarcie człowieka postawionego wobec pokus
(„I nie miłować ciężko, i miłować / Nędzna pociecha”), nietrwałość ziemskich wartości
(motyw vanitas) mogąca dotyczyć władzy, majątku, rozkoszy etc. wyższość miłości do Boga
ponad wszystko inne.

Sarmatyzm jako kluczowy czynnik kulturowy polskiego Baroku

 Sarmatyzm = ideologia typowo polska

 Sarmatyzmem nazywamy XVII- wieczny pogląd szlachty polskiej, który zakładał, że ową szlachtę
cechuje wyjątkowe pochodzenie -> przeświadczenie to jest obecne w poezji ziemiańskiej.
 Wnoszono wówczas, że polska szlachta pochodzi od Sarmatów – starożytnego plemienia, które przed
wiekami zamieszkiwało ziemie naszego kraju (tak naprawdę – historycznie – Sarmaci p. n. e. zasiedlali
ziemie nad dolną Wołgą).
 Sarmatom przypisywano takie cechy jak: miłość do wolności, niezależność, ogromny szacunek do
tradycji, odwagę, dumę, męstwo, siłę, patriotyzm oraz wierność. Polska szlachta doszukując się
powiązania z Sarmatami stworzyła zatem pewne fundamenty sarmatyzmu w naszym kraju i były to:
◊ Wzorzec osobowy Polaka-Sarmaty jako dzielnego rycerza oraz patrioty, który pochodzi od
walecznych przodków.
◊ Przekonanie o wartości demokracji szlacheckiej i powiązanych z nią bezpośrednio swobód i
wygód.
◊ Przeświadczenie o wyjątkowości i wyższości kultury sarmackiej ponad innymi – głoszono
konieczność chronienia jej przed wpływami kultur obcych, co z czasem przyczyniło się do
ksenofobii.
◊ Patriotyzm, który był powiązany z ideą poświecenia dla dobra ojczyzny (obronę granic
terytorialnych traktowano również jako obronę wiary)
◊ Wystawność życia – wielkie uczty, rozbudowane ceremonie ślubne, pogrzebowe, ogromne
widowiska teatralne, przywdziewanie sarmackich strojów, bogatość, hojność, gościnność.

Aktualnie ideologię tę traktujemy raczej jako negatywną – powodem są cechy ówczesnej polskiej szlachty z
XVII oraz XVIII wieku tj.:
  Ksenofobia -> lęk i niechęć przed wszystkim, co obce.
 Megalomania -> nadmierne przekonanie o własnej wartości i wyższości nad innymi stanami.
 Nacjonalizm -> poczucie wyższości nacji rodzimej – polskiej w stosunku do pozostałych nacji.
 Nietolerancja religijna.
 Skłonność do pijaństwa, awanturnictwa.

Za typowego przedstawiciela Sarmatów (pierwszego okresu tej ideologii tj. uważanego jeszcze za pozytywny)
jest Wacław Potocki. Natomiast przedstawicielem sarmatyzmu uważanego za już zdegenerowany wymienia się
Jana Chryzostoma Paska. Zatem możemy zwrócić uwagę na dwa oblicza sarmatyzmu:

Pozytywne Negatywne
Silna miłość i przywiązanie do ojczyzny Niechęć do innych nacji, a także wywyższanie
własnej nacji.
Męstwo oraz odwaga Pijaństwo, brawura, podejmowanie irracjonalnego
ryzyka.
Gościnność Nietolerancja, ksenofobia.
Szacunek do prawa Samowola, sobiepaństwo (lekceważący stosunek do
innych, robienie, co się podoba).
Szczera religijność, żywy katolicyzm Uprzedzenia wobec innowierców.

Ważne kwestie dotyczące epoki:

 Niepokój egzystencjalny
 Dualizm natury człowieka – dusza a ciało
 Bóg, wiara, Kościół
 Intuicja
 Objawienie
 Walka z protestantyzmem
 Liczne wojny
 Konflikty wewnętrzne
 Odkrycia naukowe i geograficzne (poszerzanie horyzontów)

Ważne pojęcia dotyczące epoki:

asymetria – brak równowagi w pewnym układzie przestrzennym lub też w relacjach

dualizm – jednoczesne występowanie dwóch odmiennych zjawisk, aspektów etc.; pewna dwoistość; ale również:
koncepcja filozoficzna zakładająca współistnienie dwóch pierwotnych bytów, przeciwstawnych i
uzupełniających się wzajemnie, np. materii i ducha;

dysharmonia – pewien stan braku zgodności czy też zgody między jakimiś elementami całości; również
dysonans
dysonans - brak zgodności brzmienia dźwięków,

ekspresja – wyrazisty i sugestywny sposób wyrażania uczuć

hiperbola – motyw stylistyczny w tekście lub mowie, który polega na zamierzonej przesadzie w opisie czegoś

iluzja – złudzenie; wrażenie, że się widzi coś, co w istocie nie ma miejsca

konceptyzm - główny prąd w poezji baroku, cechuje się przede wszystkim dążeniem do nieustannego
zadziwiania, zaskakiwania, a wręcz zaszokowania czytelnika. Koncept to wyszukany, oryginalny i
niespodziewany pomysł, na którym oparty jest utwór poetycki, zarówno pod względem budowy jak i treści.

kontrast – wystąpienie elementów, zjawisk, postaw etc. o cechach przeciwstawnych lub o mocno
uwidocznionej różnicy podczas ich porównywania lub zestawienia, np. kontrast form, linii, kolorów, kształtów;

makaronizm – obcy, zwłaszcza łaciński, wyraz, zwrot lub obca forma gramatyczna wplecione do zdań w języku
ojczystym

marinizm – styl w literaturze barokowej, charakteryzujący się bardzo efektowną formą, nadużywaniem
różnorodnych środków stylistycznych

symbol – pojęcie, przedmiot, znak etc., które ma jedno znaczenie dosłowne, ale większą liczbę znaczeń
ukrytych;

światłocień – technika malarstwa polegająca na różnicowaniu natężenie światła i eksponowaniu kontrastów

światła. Artysta operujący tą techniką zwraca uwagę na wartości malarskie oświetlenia poszczególnych
elementów swej kompozycji. W zależności od miejsca, skąd pada światło, część z nich jest skąpana w blasku,
bardzo wyraźna, część natomiast - ukryta w cieniu. Światłocień pozwala realistycznie ukazać wnętrza i tak
komponować przestrzeń obrazu, by światłem podkreślić to, co najważniejsze. Technika ta wzmaga także
dramatyzm przedstawionych scen.

Nawiązania barokowe

Literatura:

 Kazimierz Brandys – Wariacje pocztowe

 Stanisław Grochowiak – Piersi królowej utoczone z drewna
 Jarosław Marek Rymkiewicz – Na ciało, gdy umiera
 Ernest Bryll – Portret sarmacki
 Jan Lechoń - Sejm

Film:

 reż. Jerzy Hoffman – Pan Wołodyjowski, (1969)

 reż. Jerzy Hoffman – Potop (1974)
 reż. Alain Corneau – Wszystkie poranki świata (1991)
 reż. Jerzy Hoffman – Ogniem i mieczem (1999)
  reż. Peter Webber – Dziewczyna z perłą (2003)

Malarstwo i rzeźba:

 Malarstwo batalistyczne XIX w. wzorowało się na tematach związane z wojnami XVII w. w Polsce byli
to m.in. Jan Matejko, Sobieski pod Wiedniem; Juliusz Kossak, Sobieski pod Wiedniem i Chodkiewicz
pod Smoleńskiem; Wojciech Kossak, Kircholm i Jasyr tatarski.
 Fernando Botero (malarz i rzeźbiarz) stworzył wyjątkowy styl oparty na malarstwie barakowym ->
przykład -> część jego prac dotycząca aktów kobiecych w sposób karykaturalny jest swoistym
nawiązaniem do twórczości Rubensa.