IZINDLELA ZESENZO

Umehluko phakathi kwezinkathi

zesenzo nezindlela zesenzo
• Uma kukhulunywa ngezinkathi zezenzo
kuqondwe ukuthi izinto ezenzekayo zenzeka nini.
Izibonelo:
Inkathi yamanje – Umama uthenga
ingubo kanokusho.
Inkathi edlule – Umama wathenga ingubo
kanokusho.
Inkathi ezayo – Umama uzothenga/uyothenga
ingubo kanokusho.
• Uma kukhulunywa ngezindlela zezenzo
kuqondwe ukuthi
 Izindlela zesenzo
• Indlela esabizo (The infinitive mood)
• Indlela ephoqayo noma yokuyalela
(Imperative mood)
• Indlela yamandla (Potential mood)
• Indlela eqondisayo (Indicative mood)
• Indlela eyamile noma encikile (Subjunctive
mood)
• Indlela yesimo (Situative mood)
 Izenzo ezingazisebenzisi
izivumelwano zenhloko
• Izenzo ezisabizo
Izibonelo: Kuhle ukuhamba kusakhanya.
Akumnandi neze ukufunda
usumdala.
• Izenzo eziphoqayo
Izibonelo: Sukuma leli vila!
Dlana lokhu kudla ukuqede!
 Qaphela
• Izenzo eziphoqayo ziyasetshenziswa
nezivumelwano zikamenziwa. Izibonelo:
Ibambe inja ingangilumi.
Ziwashisise lezo zingubo.
Siphekisise leso sitambu.
Isule kahle nangaphakathi imoto.
• Kanjalo nezenzo ezisabizo ziyasetshenziswa
nezivumelwano zikamenziwa. Izibonelo:
- Ubaba uyathanda ukulijimisa ihhashi uma
esuthi.
- Ngifisa ukusifundisa isiZulu lapho
sengingumfundisi/nguthisha.
- Uhulumeni wethu angakwazi ukubafundisa
mahhala bonke abafundi basemaNyuvesi.
- UThemba akathandi ukuzikamisisa
izinwele.
 Izenzo ezisebenzisa izivumelwano
zenhloko
• Indlela yamandla
Isibonelo: Mina ngingayiqeda inkukhu
ngingedwa.
• Indlela eqondisayo
Isibonelo: Izinsizwa zishela izintombi.
• Indlela eyamile noma encikile
Isibonelo: Ngifuna ukuba sisheshe silale
namuhla.
 Sakhiwa kanjani isenzo esisabizo
esivumayo?
Isiqalo samabizo esigaba 15 + isiqu sesenzo = isenzo
esisabizo
ukuhamba
ukudlala
ukukhuluma
ukugeza
ukuwasha
ukubhala
ukubheka
 azi
eba
 Sakhiwa kanjani isenzo esisabizo
esivumayo ezenzweni eziqala
ngonkamisa?
Sakhiwa ngokuqalisa ngo uku esiqwini sesenzo. -
- Uma isiqu siqala ngonkamisa a- noma e-
kusetshenziswa ukw-.
azi: uku-azi = ukwazi
eba: uku-eba = ukweba
- Uma isiqu siqala ngonkamisa o-
kusetshenziswa uk-
ondla: uku-ondla = ukondla
 Sakhiwa kanjani isenzo esisabizo
esiphikayo?
Isiqalo samabizo esigaba 15 + isakhi sokuphika nga +
umsuka + isakhi sokuphika -i = isenzo esisabizo
• ukuhamba
uku+nga+hamb+i
• ukudlala
uku+nga+dlal+i
• ukukhuluma
uku+nga+khulum+i
• ukuwasha
uku+nga+wash+i
 Sakhiwa kanjani isenzo esisabizo
esiphikayo ezenzweni eziqala
ngonkamisa?
Isiqalo samabizo esigaba 15 + isakhi sokuphika nga
+ umsuka + isakhi sokuphika -i = isenzo esisabizo
• azi
uku+ng(a)+az+i = ukungazi
• eba
uku+ng(a)+eb+i = ukungebi
• ondla
uku+ng(a)+ondl+i = ukungondli
 Indlela ephoqayo noma yokuyalela
(Imperative mood)
Izinhloso zalesi sifundo. Kumele nikwazi -
• Ukutomula izenzo ezisendleleni ephoqayo
(ezivumayo) kunoma yimuphi umbhalo.
• Ukutomula izenzo ezisendleleni ephoqayo
(eziphikayo) kunoma yimuphi umbhalo.
• Ukuzakhela imisho ngezenzo ezisendleleni
ephoqayo (ezivumayo).
• Ukuzakhela imisho ngezenzo ezisendleleni
ephoqayo (eziphikayo).
 Izenzo eziphoqayo azinazo
izivumelwano zikamenzi
Izibonelo:
• Khuluma kakhulu!
• Finya!
• Bhala usheshe!
• Gijima!
• Shanela!
• Geza entanyeni!
 Izenzo eziphoqayo zinazo
izivumelwano zikamenziwa
Izibonelo:
- Ibambe inja ingangilumi!
- Ziwashisise lezo zingubo!
- Siphekisise leso sitambu!
- Isule nangaphakathi imoto!
- Baphakeleni ukudla abantwana!
 Izenzo eziphoqayo ezinhlamvumbili
ezibhekiswe kumuntu oyedwa
Izibonelo:
• Funda!
• Bhala!
• Geza!
• Dlala!
• Hamba!
 Izenzo eziphoqayo ezinhlamvumbili
ezibhekiswe kubantu abaningi
Izibonelo:
• Fundani!
• Bhalani!
• Gezani!
• Dlalani!
• Hambani!
Izenzo eziphoqayo ezinhlamvuntathu
ezibhekiswe kumuntu oyedwa
Izibonelo:
• Gijima!
• Khuluma!
• Goqoza!
• Khahlela!
• Khokhoba!
• Khalisa!
• Khumula!