Religia, nauka i filozofia starożytnej Grecji

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film edukacyjny
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Diogenes Laer os, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, ks. II, 5.20-38 - Sokrates.
Źródło: Diogenes Laer os, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, ks. III, 1.48 - Platon.
Źródło: Diogenes Laer os, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, ks. V, 2 - Arystoteles .
Cytat za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 2. Starożytna Grecja, oprac. Józef
Wolski, Warszawa 1960, str. 39.
Źródło: Platon, Państwo. Cytat za: B. Sztumska, J. Klimiński, Historia filozofii. Wybór tekstów
źródłowych, Bydgoszcz 1990, str. 15-16.
Źródło: Poglądy Arystotelesa , [w:] , Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 2,
Starożytna Grecja, oprac. J. Wolski, Warszawa 1960, s. 42–43.
Źródło: Poglądy Arystarcha , [w:] , Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 2, Starożytna
Grecja, oprac. J. Wolski, Warszawa 1960, s. 43–44.
Cytat za: B. Sztumska, J. Klimiński, Historia filozofii. Wybór tekstów źródłowych, Bydgoszcz
1990, s. 37.
Źródło: Diogenes Laer os, Żywoty i poglądy słynnych filozofów. Cytat za: L. Owczarek,
Grecja. Wybór tekstów źródłowych do ćwiczeń z historii starożytnej, Kielce 1988, s. 279.
Źródło: Arystoteles, Metafizyka. Cytat za: L. Owczarek, Grecja. Wybór tekstów źródłowych
do ćwiczeń z historii starożytnej, Kielce 1988, s. 282.
Źródło: Platon, Obrona Sokratesa, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1992, s. 29–33.
Cytat za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 2. Starożytna Grecja, oprac. Józef
Wolski, Warszawa 1960, str. 9-40.
 Religia, nauka i filozofia starożytnej Grecji

Szkoła Ateńska.
Źródło: Rafael San (1483–1520), Wikimedia Commons, domena publiczna.

Grecy byli w starożytności pierwszym ludem starającym się wyjaśniać prawidłowości

rządzące światem, przyczyny obserwowanych zjawisk czy tajemnice przyrody. Zajmowali
się tym miłośnicy mądrości – filozofowie.

Kontynuatorzy dzieła Talesa z Miletu – nazywanego pierwszym filozofem, matematyka oraz

inicjatora badań nad przyrodą jako nauki – starali się ogarnąć swą refleksją cały świat we
wszystkich jego przejawach. Poszczególne dziedziny ich badań można już uznać za zalążki
przyszłych dyscyplin naukowych, takich jak matematyka czy fizyka, choć pamiętać trzeba,
że dziedziny te wyodrębniły się z filozofii tak naprawdę dopiero po wielu wiekach,
w czasach nowożytnych.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Wyjaśnisz, jak narodziła się filozofia, i wymienisz najważniejszych filozofów greckich.

Wytłumaczysz, jaką rolę w rozwoju nauki odegrała filozofia grecka.
Opiszesz, które osiągnięcia starożytnej Grecji w dziedzinie nauki i kultury
wykorzystujemy w czasach współczesnych.
Wytłumaczysz, jakie znaczenie w życiu Greków miała mitologia.
Przeczytaj

Rozkwit filozofii
Filozofia najwcześniej pojawiła się w Azji Mniejszej. Jońska filozofia przyrody, bo tak ją
nazywamy, starała się odpowiedzieć na pytanie, z czego powstał świat. Żyjący na przełomie
VII i VI w. p.n.e. Tales z Miletu uważał, że początek światu dała woda. Z kolei żyjący sto lat
później Heraklit z Efezu za pierwotną substancję uważał ogień. Sądził też, że świat ulega
ciągłej przemianie. Teorię bliską poglądom dzisiejszej fizyki głosił Demokryt z Abdery.
Uważał on, że świat powstał z materii, czyli z niezmiennych cząstek (atomów)
pozostających w ciągłym ruchu. Demokryt, twórca materializmu filozoficznego, zajmował
się także zagadnieniami etycznymi i polityką (był zwolennikiem demokracji). O ile ludzkie
działania i szaleństwa miały być powodem zmartwień Heraklita, o tyle dla Demokryta były
raczej przyczynkiem do śmiechu, stąd w tradycji przedstawiano go jako śmiejącego się
filozofa. Wszystkich filozofów przyrody chciał pogodzić Empedokles, który uważał, że świat
powstał z wszystkich czterech żywiołów: powietrza, ziemi, wody i ognia (poemat
O przyrodzie).

Demokryt i Heraklit przedstawieni na obrazie Petera Paula Rubensa z 1603 r. To popularny w renesansie
i baroku motyw ukazywania opozycji filozofów śmiejącego się i poważnego, jak oceniano ich już od antyku.
Jakie znaczenie symboliczne ma globus, o który obaj się opierają?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Filozofia pozostająca pod wpływem myśli Talesa koncentrowała się na problemach natury
i nie podejmowała refleksji nad człowiekiem w jego aspekcie duchowym czy też nad
zagadnieniami etyki. Te kwestie stały się natomiast przedmiotem zainteresowań filozofów
okresu klasycznego, którzy zajęli się racjonalnym rozważaniem fundamentalnych pojęć,
takich jak istota bytu czy dobro.

Sokrates, Platon i Arystoteles

Szczególnie ważną rolę odegrał wówczas
nurt zainicjowany u schyłku V w. p.n.e. przez
Ateńczyka Sokratesa. Według niego
najważniejszym dobrem jest cnota, czyli
dążenie do doskonałości. Myśliciel ten
wierzył w istnienie absolutnej prawdy
i dobra, które są poznawalne dla człowieka,
a najpewniejszą drogą do ich poznania jest
żywy dialog. Mówiąc: „wiem, że nic nie
wiem”, z pokorą przyznawał, że jego wiedza
jest znikoma, ale zarazem gwałtowną
polemiką reagował na wystąpienia
„wszystkowiedzących” sofistów. Ponieważ
Sokrates ośmieszał wielu polityków
Sokrates (ok. 470–399 p.n.e.) twierdził, że jest tylko
ateńskich, oskarżono go o bezbożność
„akuszerem” prawdy, gdyż prowadząc dialogi
filozoficzne, pomaga jedynie swoim rozmówcom ją i deprawację młodzieży i skazano na śmierć.
poznać oraz uświadomić sobie własne przekonania
i sformułować je w sposób zrozumiały dla innych, co
Poglądy Sokratesa znamy głównie z dzieł jego
z kolei umożliwia prowadzenie dalej sensownej ucznia – Platona. Opracował on własny
dyskusji. system filozoficzny i stworzył szkołę zwaną
Źródło: Derek Key, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0. Akademią. Według niego otaczający nas świat
jest tylko niedoskonałym odbiciem
niewidzialnego świata idei. Teorię tę nazwano idealizmem filozoficznym. Platon zajmował
się także polityką, głosząc pogląd, że w państwie idealnym władzę powinni sprawować
najlepsi obywatele, czyli filozofowie, wspomagani przez wojowników, a jednych i drugich
mieli utrzymywać chłopi i rzemieślnicy (traktat O państwie). Więcej o Platonie dowiesz się
z poniższego filmu.

Trwa wczytywanie danych...

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DiHEkwSDs

Film pod tytułem Religia i filozofia starożytnej Grecji

Cnota, szczęście czy przyjemność?

Jeszcze w V w. p.n.e. specyficzny nurt w myśli greckiej stworzyli sofiści, których można by
nazwać typowym wytworem greckiej polis okresu klasycznego. Nie interesował ich
początek świata; głosili sensualizm, czyli poznawanie za pomocą zmysłów. Sofiści nauczali
retoryki i ogólnej ogłady – niezwykle potrzebnych w greckim życiu politycznym. Byli
przekonani, że o sukcesie na zgromadzeniu decyduje umiejętność zręcznego wyłożenia
sprawy, w związku z czym odrzucali pojęcie prawdy absolutnej. Prawda według nich jest
wynikiem umowy między ludźmi. Sofiści nie wierzyli również w możliwość poznania spraw
i działań bogów. Najwybitniejsi z nich, jak Protagoras z Abdery (autor maksymy: „człowiek
jest miarą wszystkich rzeczy”) czy Gorgiasz z Leontinoi, występują w dialogach Platona jako
przeciwnicy Sokratesa w filozoficznych dysputach.
Protagoras z Abdery wraz z Demokrytem . O czym mogli dyskutować obaj filozofowie i jak Demokryt mógłby
się odnieść do maksymy „miarą wszystkich rzeczy jest człowiek, istniejących, że istnieją, nieistniejących, że nie
istnieją?”
Źródło: Salvator Rosa (1615–1673), 1663–1664, olej na płótnie, Ermitaż, Wikimedia Commons, domena publiczna.

W okresie hellenistycznym do poglądów sofistów nawiązywali sceptycy, negujący

możliwość jakiegokolwiek poznania i doradzający powstrzymywanie się od wszelkich
sądów, co miało zapewnić obojętność (gr. apatheia) wobec spraw światowych. W tej samej
epoce rozwinęły się również trzy inne ważne kierunki filozoficzne: cynizm, stoicyzm
i epikureizm. Cynicy za podstawowy ideał uważali cnotę, rozumianą jako doskonałość
moralną, możliwą do osiągnięcia tylko pod warunkiem wyrzeczenia się majątku,
odwrócenia się od społeczeństwa oraz odrzucenia ogólnie przyjętych zwyczajów i wartości.
Twórca tej szkoły, Diogenes z Synopy (IV w. p.n.e.), postać niezwykle malownicza, co
utrwaliły liczne anegdoty, potwierdzał swoją naukę czynem: żył w skrajnym ubóstwie,
mieszkał w beczce, a ludzi traktował obcesowo.
Jules Bas en-Lepage, Latarnia Diogenesa, 1873 r. W jaki sposób artysta podkreślił poglądy cyników?
Źródło: olej na płótnie, Musée Marmo an Monet, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ciekawostka

Cynizm

Termin „cynizm” potocznie rozumiemy jako określenie postawy drwiącej, a nawet

pogardliwej wobec ogólnie szanowanych wartości, takich jak miłość lub uczciwość.
Postulatem starożytnych filozofów cynickich nie było jednak dumne wywyższanie się
ponad „naiwność” zwykłych ludzi. Przeciwnie: to właśnie cynicy uchodzili w oczach
swych współczesnych za godnych pogardy dziwaków. Grecka nazwa kynismos pochodzi
od słowa kyon – pies. Tak bowiem, oczywiście obraźliwie, nazywano Diogenesa i jego
naśladowców. Cynicy przekuli obelgę w komplement, twierdząc, że życie psa,
niechełpiącego się sławą ani majątkiem, lecz żyjącego zgodnie z naturą, w lichej budzie
i żywiącego się resztkami, jest ich ideałem. Takim „psim” życiem Grecy pogardzali.
Myśliciele cyniccy odpowiadali im zaś lekceważeniem, jak Diogenes, który spacerując
w biały dzień z zapaloną latarnią, tłumaczył zdziwionym przechodniom, że szuka
prawdziwego człowieka. Cynicy nie dbali też o światowe splendory i uznanie. Według
innej anegdoty Aleksander Wielki, sam uczeń Arystotelesa, przyszedł w odwiedziny do
Diogenesa i stanąwszy przed jego beczką, powiedział: „Proś mnie, o co chcesz!.” Filozof
miał mu na to odpowiedzieć: „Nie zasłaniaj mi słońca.”

Z nieco podobnych jak cynicy założeń wychodzili stoicy, którzy wzięli swą nazwę od
portyku (gr. stoa) na ateńskiej agorze, czyli rynku, gdzie na przełomie IV i III w. p.n.e.
nauczał założyciel tej szkoły – Zenon z Kition na Cyprze. Także oni traktowali cnotę jako
najwyższe dobro. Ich zdaniem jednak, aby żyć cnotliwie, nie trzeba rezygnować z pozycji
zajmowanej w społeczeństwie, pod warunkiem że jest ona okazją do służby na rzecz innych.
Im wyższa pozycja społeczna, tym większe, według stoików, obowiązki wobec ludzi
stojących niżej w hierarchii. Człowieka cnotliwego cechować winny samowystarczalność
i spokój (gr. ataraksia), gdyż do szczęścia i doskonałości poza cnotą nic mu nie potrzeba,
a na pokusy bogactwa, siły, urody i namiętności jest on nieczuły.

W tym samym czasie co Zenon z Kition działał

w Atenach Epikur. Jego zwolennicy, zwani
epikurejczykami, za najważniejszy cel życia człowieka
uważali szczęście, rozumieli je jednak przede wszystkim
jako brak cierpienia. Niemniej ich myśl wyjątkowo łatwo
poddawała się wulgaryzacji i w języku potocznym
epikureizm szybko zaczął znaczyć tyle samo, co
hedonizm (gr. hedone – przyjemność, rozkosz), czyli
dążenie do przyjemności. To ostatnie hasło stało się
zresztą rychło postulatem jeszcze jednej szkoły
filozoficznej – cyrenaików. Nauka Epikura swój
najtrwalszy ślad pozostawiła w wierszach rzymskiego
poety Horacego, zwłaszcza zaś w jego słynnej łacińskiej
maksymie: carpe diem, co znaczy dosłownie „chwytaj
dzień”, czyli nie marnuj ani chwili swego życia.
Epikur, założyciel szkoły epikurejskiej.
Źródło: Marie Lan Nguyen, domena publiczna.

Teoria i praktyka
Wielką rolę w Grecji odgrywały szkoły
retoryki uczące sztuki wymowy. Umiejętność
ta była niezbędna zwłaszcza w krajach
demokratycznych. Pierwszą szkołę retoryki
w Atenach założył Isokrates, uczono w niej
także prawa i psychologii. Jego uczniem był
świetny mówca, przeciwnik Macedonii,
Demostenes. Nie można nie wspomnieć
o rozwoju starożytnej matematyki.
Współczesny Heraklitowi Pitagoras zajmował
się głównie matematyką (twierdzenie
Pitagorasa o wzajemnym stosunku boków
trójkąta prostokątnego). Grecki filozof
przyrody i matematyk Archimedes (autor
prawa określającego siłę wypieranego płynu
Demostenes (384-322 p.n.e.), polityk i mówca.
przez ciało w nim zanurzone) w czasie wojen
Pochodził z zamożnego rodu, ale jako dziecko został
punickich wspierał broniące się Syrakuzy,
pozbawiony majątku przez nieuczciwych opiekunów.
konstruując machiny ciskające pociski, jemu Na życie zarabiał jako logograf, czyli osoba pisząca
też przypisywano wynalezienie tzw. śruby
Archimedesa, pozwalającej podnosić wodę na
wyższy poziom.
Oprócz filozofii i nauk ścisłych w Grecji
rozwijała się także medycyna.
Najwybitniejszym lekarzem starożytności był
Hipokrates, autor hasła przewodniego
lekarzy: „przede wszystkim nie szkodzić”
(primum non nocere). Hipokrates
przywiązywał wielką wagę do obserwacji
i prowadzenia doświadczeń, aby postawić
właściwą diagnozę, oraz podkreślał
znaczenie diety i higieny w leczeniu
chorych. Do dziś studenci medycyny składają
ślubowanie, że będą ratować życie i zdrowie ludzi wszelkimi sposobami (przysięga
Hipokratesa).
mowy dla osób występujących w sądzie. W wieku
30 lat całkowicie poświęcił się polityce. Był
przeciwnikiem króla macedońskiego Filipa II.
Demostenesa rozsławiły mowy skierowane
przeciwko Filipowi, zwane filipkami. Mówca zawarł
przymierze z Tebami, jednak klęska pod Cheroneą
(338 r. p.n.e.) sprawiła, że prawie cała Grecja została
podporządkowana Macedonii. Demostenes wzywał
również do oporu przeciwko Aleksandrowi,
kolejnemu władcy macedońskiemu. Wielki mówca
do historii przeszedł również jako twórca
specyficznej metody radzenia sobie z jąkaniem, które
utrudniało mu karierę. Aby nauczyć się poprawnej
wymowy wkładał sobie garść kamieni do ust
i wstawiał nóż między zębami.
Źródło: S ng, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Hipokrates (ok. 460-370 p.n.e.), lekarz, nazywany jest ojcem współczesnej medycyny przedstawiony na
ilustracji pochodzącej z 1657 r. Zostawił po sobie kilkadziesiąt pism dotyczących m.in. anatomii, położnictwa,
chirurgii. Według Hipokratesa główną siłą leczącą jest natura, a lekarz ma jej tylko pomagać. Badał również
ludzkie temperamenty. Wyróżnił cztery z nich – sangwiniczny, choleryczny, flegmatyczny, melancholiczny.
Przypisywał je czterem płynom organicznym (tzw. humorom) – krwi, żółci, śluzowi zwierzęcemu i czarnej żółci.
Przewaga jednego z nich określała temperament.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Religia i mitologia grecka

Mity greckie, podobnie jak mity wielu innych ludów, można podzielić na kilka kategorii:
kosmogoniczne, opowiadające o początkach wszechświata, teogoniczne, opisujące
narodziny świata bogów, i heroiczne (gr. heros – bohater), poświęcone przygodom wielkich
bohaterów, którym niekiedy przypisywano boskie pochodzenie. Wspólną cechą opowieści
mitycznych jest stała obecność sił nadprzyrodzonych – przede wszystkim bogów i ich
nadludzkiej mocy – a także zaklęć magicznych, klątw, przepowiedni.

Chaos. W mitologii greckiej to właśnie z chaosu, nicości, pierwotnej próżni powstały pierwsze istoty, m.in. Gaja
(ziemia). Gdzie jeszcze podobnie opisuje się początek świata?
Źródło: George Frederic Wa s, 1875 r., domena publiczna.

Fundamentem naszej wiedzy

o najdawniejszych formach religijności
greckiej i wyobrażeniach na temat bogów jest
literatura okresu archaicznego – głównie
dzieła Homera oraz Hezjoda, poety z Beocji,
żyjącego na przełomie VIII i VII w. p.n.e.
Z twórczości tego drugiego do naszych
czasów dochowały się dwa poematy:
Teogonia (o pochodzeniu bogów) oraz Prace
i dnie (opisujące trud rolników). Homer
i Hezjod, jak też inni poeci archaiczni,
posługiwali się wątkami mitycznymi oraz – do
pewnego stopnia – współkreowali je, o czym
warto pamiętać, rekonstruując na podstawie
ich twórczości mitologię Hellenów. Niemniej Hera i Zeus wedle mitologii greckiej byli zarówno
wiemy na pewno, że religia grecka była rodzeństwem, jak i małżeństwem; płaskorzeźba ze
zbudowanej w VI w. p.n.e. świątyni w Selinuncie,
politeistyczna, bogów zaś konsekwentnie
greckiej kolonii na Sycylii.
antropomorfizowano, przypisując im także
Źródło: dostępny w internecie: h p://www.aia.biz.pl/20.html.
ludzkie wady. Bogów odróżniała od
mieszkańców ziemi nieśmiertelność i znacznie większa od ludzkiej moc działania,
zwłaszcza z wykorzystaniem sił przyrody. Bogowie greccy nie byli jednak wszechmocni i,
podobnie jak ludzie, podlegali przeznaczeniu.

Cornelius van Poelenburgh, Spotkanie bogów w chmurach, ok. 1630 r. Wymień greckich bogów
przedstawionych na obrazie.
Źródło: Mauritshuis, Wikimedia commons, domena publiczna.

Żaden z archaicznych utworów literackich poświęconych bogom nie stał się świętą księgą.
Choć wpływ Homera i Hezjoda na mentalność religijną epoki archaicznej był ogromny,
Grecy bardzo indywidualizowali swoje wyobrażenia o bogach. Zresztą dociekanie istoty
bogów nie było główną cechą religijności helleńskiej. Pobożny Grek przede wszystkim
powinien brać udział w publicznym składaniu ofiar bogom. Każde miasto greckie miało
swój publiczny kult (np. kult bogini Ateny w Atenach). Uczestnictwo w oficjalnych
ceremoniach religijnych było formą życia społecznego Greków, poświadczało
przynależność jednostki do danej społeczności.

Za najpiękniejszą świątynię Hellady, zaliczaną do siedmiu cudów świata starożytnego,

uchodził Artemizjon (przybytek Artemidy) w Efezie, a największymi wpływami w całej
Helladzie – dzięki słynnej wyroczni – cieszyła się świątynia Apollina w Delfach. Ponieważ
Grecy wierzyli w los determinujący życie ludzkie, przed podjęciem ważnych decyzji
pragnęli poradzić się bogów, którzy znali przyszłość. Dlatego do Delf przybywały osoby
prywatne i poselstwa poleis z bogatymi darami, aby zasięgnąć opinii Apollina. Kapłani
delficcy przekazywali pytania Pytii – wieszczce, która udzielała wieloznacznej odpowiedzi.
Kiedy np. polityk ateński Temistokles zapytał wyrocznię, czy Ateńczycy obronią się przed
Persami, usłyszał, że tak, jeśli schronią się za drewnianymi murami. Temistokles uznał to za
nakaz budowy floty wojennej, ponieważ w jego rozumieniu drewnianymi murami miały być
burty okrętów.
 
Ruiny małej okrągłej świątyni, która wchodziła w skład sanktuarium Ateny w Delfach
(V/IV w. p.n.e.). Wyjaśnij, jakie znaczenie miały miejsca kultu w religii starożytnych
Greków.
Źródło: Patrice Garcia, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
Akademia

(łac. academia, gr. akademia) szkoła filozoficzna założona w IV w. p.n.e. przez Platona
w gaju poświęconym czci Akademosa, greckiego herosa

antropomorfizacja

(gr. ánthrōpos – człowiek; morphē – kształt, forma) – przypisywanie przyrodzie lub

bogom cech ludzkich, przedstawianie ich w sztuce i literaturze na podobieństwo
człowieka

cnota

(północnoprasł.) zbiór cech charakteru, postawa lub siła moralna charakteryzujące

jednostkę, która żyje według norm etyki i dąży do osiągnięcia doskonałości osobistej;
życie cnotliwe polega na przedkładaniu dobra etycznego nad przyjemności; treść pojęcia
dobra zależy od przyjmowanego przez jednostkę systemu etycznego

cynizm (cynicy)
(gr. kynismos od kyon – pies) szkoła filozoficzna z V/IV w. p.n.e. założona przez
Antystenesa, która akcentowała problematykę etyczną; według cyników jedynym dobrem
dającym szczęście jest cnota, rozumiana jako pełne panowanie nad sobą (autarkia)

epikureizm

jeden z trzech głównych nurtów filozofii okresu hellenistycznego, zainicjowany przez

Epikura z Samos; w myśl tej doktryny w życiu powinniśmy zaspokajać tylko naturalne
potrzeby, niezbędne dla naszego życia i tylko z nich czerpać przyjemność (tzw. hedonizm
umiarkowany); Epikur nauczał w swoim ogrodzie, do którego mógł wstąpić każdy
przechodzień, aby nieco odpocząć, napić się wody i brać udział w przyjemnych,
intelektualnych pogadankach

hedonizm

(z gr. hedone – rozkosz, przyjemność) pogląd filozoficzny uznający, że podstawą

ludzkiego szczęścia jest dążenie do przyjemności i rozkoszy, a unikanie cierpienia i bólu;
hedonizm jest nurtem bardzo niejednorodnym, zależnym m.in. od tego, czy konkretny
myśliciel zrównuje ze sobą wszystkie przyjemności (Arystyp z Cyreny), czy też
wprowadza ich hierarchię (Annikeris z Cyreny, Epikur z Samos); hedonizm w etyce
oznacza przyjęcie pojęcia przyjemności za podstawę nauki moralnej

idealizm

(z łac. idealis – idealny, od gr. idea – kształt, wyobrażenie) kierunek filozoficzny

uznający, że jedynym istniejącym samoistnie bytem jest idea, duch itd. (byt
niematerialny), który istnieje niezależnie od rzeczywistości materialnej; rzeczywistość
idealna może być przyczyną lub – jak u Platona – wzorem rzeczywistości materialnej

politeizm

(gr. polýs – liczny; theós – bóg) – wielobóstwo, religia uznająca kult wielu bogów.

sceptycy

(z gr. skeptikos – wątpiący, myślący, skeptesthai – badać, rozważać) wyznawcy stanowiska

filozoficznego, które odrzuca możliwość uzyskania wiedzy wiarygodnej i ostatecznie
uzasadnionej; sceptycy uznawali, że ludzki rozum oraz zmysły nie pozwalają ogarnąć
i właściwie ująć istoty rzeczy, dlatego też nie można dojść do prawdy

sofista

(z gr. sofia – mądrość, sofistes – mędrzec) w starożytnych Atenach nauczyciel z grupy

filozofów przygotowujących obywateli do życia publicznego przez nauczanie retoryki,
polityki, filozofii i etyki; sofistyka to nurt filozoficzny starożytnej Grecji kładący nacisk na
problematykę społeczno‐polityczną; sofiści przyjmowali istnienie wyłącznie
 rzeczywistości poznawanej za pomocą zmysłów, odrzucali wszelką transcendencję, co
zaowocowało relatywizmem

stoicyzm

jeden z trzech głównych nurtów filozofii okresu hellenistycznego, zainicjowany przez

Zenona z Kition; system filozoficzny głoszący atomizm i zasadę niewzruszoności –
nieodczuwania żadnych emocji, życie zdystansowane od spraw bieżących i wyobcowane;
Zenon nie był Ateńczykiem, nie więc mógł nabyć w mieście budynków do stworzenia
własnej szkoły; nazwa pochodzi od greckiego określenia „brama malowana” (gr. he stoa
he poikile), ponieważ wykładał w bramie prowadzącej do miasta

cyrenaicy

przedstawiciele greckie szkoły filozoficznej, którą w Cyrenie założył Arystyp, sam będący
uczniem sofistów; cyrenaicy głosili hedonizm, co w ostateczności mogło oznaczać, że
w życiu przyjemność jest jedynym dobrem, a przykrość – jedynym złem

Słowa kluczowe
starożytna Grecja, filozofia grecka, stoicyzm, epikureizm, cynicy, sceptycy, cyrenaicy,
kultura grecka, Platon, Arystoteles, Sokrates, Delfy, Pytia, mit, mitologia grecka

Bibliografia
Musiał D., Świat grecki. Od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.

Paradowski J., Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa 1992.

Kubiak Z., Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997.

Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa 2005.

Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 1–5, tłum. Edward Iwo Zieliński, Lublin 1999.
Film edukacyjny

Polecenie 1

Zapoznaj się z poniższym filmem. Jaki stosunek do swoich bogów mieli Grecy? Porównaj ich
wierzenia oraz sposób celebrowania uroczystości do innych starożytnych religii.

Twoja odpowiedź

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DON8hlwbe

Film pod tytułem Filozofia, nauka i religia w starożytnej Grecji.

Polecenie 2

Składanie ofiary było najważniejszym aktem w religii starożytnych Greków? Kto go

nadzorował? Co składano w ofierze? W jaki sposób przebiegał ten akt? Do jakiej współczesnej
czynności można go porównać i dlaczego?

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przeanalizuj zamieszczoną niżej ilustrację, a następnie na podstawie jej treści oraz własnej
wiedzy uzupełnij zamieszczone pod nią zdanie.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Zaznacz właściwe wyrażenia w tekście.

Zamieszczona powyżej ilustracja przedstawia urządzenie, które nazywa się śrubą

Archimedesaśrubą Talesa i było wykorzystywane przede wszystkim do wiercenia otworów
w ziemipodnoszenia wody na wyższy poziom.
Ćwiczenie 2 輸

Przeczytaj tekst źródłowy i na jego podstawie uzupełnij zamieszczone pod nim zdania.

“
Diogenes Laer os

Żywoty i poglądy słynnych filozofów, ks. II, 5.20-38

- Sokrates

Był też Sokrates pierwszym filozofem, który rozprawiał o tym jak żyć,
i pierwszym filozofem, który został skazany na śmierć i poniósł śmierć
z wyroku […].
Doszedłszy do przekonania, że badanie przyrody nie ma żadnego
praktycznego znaczenia dla nas, ludzi, Sokrates zajął się roztrząsaniem
zagadnień etycznych, filozofując w warsztatach i na rynku […],
przebywał stale w Atenach, zawsze chętny do dyskutowania z każdym
rozmówcą; a dysputy prowadził nie po to, by zmusić przeciwnika do
zmiany poglądu, lecz po to, żeby razem z nim odkryć prawdę.
[…] Szczególnie był znienawidzony za to, że wykazywał, iż ludzie, którzy
mają wielkie mniemanie o sobie, są w rzeczywistości głupcami.

Źródło: Diogenes Laer os, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, ks. II, 5.20-38 - Sokrates.

“
Diogenes Laer os

Żywoty i poglądy słynnych filozofów, ks. III, 1.48 -

Platon

Pierwszym, który pisał w formie dialogu, był podobno Zenon z Elei […].
Wydaje mi się jednak, że Platon, który doprowadził do doskonałości ten
gatunek, powinien być słusznie uważany za pierwszego nie tylko, jeśli
chodzi o kunszt dialogu, ale i o samo wynalezienie go jako formy
literackiej. Dialog jest rozmową składającą się z pytań i odpowiedzi,
które dotyczą zagadnień filozoficznych lub politycznych: autor
przedstawia w nim także charakter osób biorących udział w rozmowie
 przy pomocy właściwego doboru słów. Dialektyka jest zaś sztuką
rozmawiania, dzięki której albo odpieramy, albo podtrzymujemy pewne
stanowisko za pomocą pytań i odpowiedzi osób biorących udział
w rozmowie.

Źródło: Diogenes Laer os, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, ks. III, 1.48 - Platon.

“
Diogenes Laer os

Żywoty i poglądy słynnych filozofów, ks. V, 2 -

Arystoteles

[Arystoteles] wybrał w Liceum miejsce odpowiednie do przechadzek i,

przechadzając się tam codziennie aż do momentu namaszczenia się
oliwą, filozofował ze swoimi uczniami. Stąd też wzięła początek nazwa
„szkoła perypatetycka”. Według innych natomiast nazwa ta pochodzi
stąd, że Arystoteles, przechadzając się razem z zażywającym spacerów
po przebytej chorobie Aleksandrem, roztrząsał z nim pewne
zagadnienia. Kiedy liczba jego uczniów zwiększyła się, rozpoczął
normalne wykłady przed audytorium siedzącym.

Źródło: Diogenes Laer os, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, ks. V, 2 - Arystoteles.

Zaznacz właściwe wyrazy w tekście.

Sokrates poświęcał się przede wszystkim zagadnieniom {#etycznym}{przyrodniczym}

{matematycznym}. Ulubiona forma twórczości Platona to {dysputa}{#dialog}{powiastka}.
{Platon}{Sokrates}{#Arystoteles} był założycielem tzw. szkoły perypatetyckiej.
Ćwiczenie 3 輸

Przeczytaj tekst źródłowy i na podstawie jego treści oraz własnej wiedzy wykonaj
zamieszczone pod nim polecenia.

“
Platon

Państwo

Potem powiedziałem: przedstaw sobie obrazowo, jako następujący stan

rzeczy, naszą naturę ze względu na kulturę umysłową i jej brak. Zobacz!
Oto ludzie są w podziemnym pomieszczeniu na kształt jaskini. Do groty
prowadzi od góry wejście zwrócone ku światłu, szerokie na całą
szerokość jaskini. W niej oni siedzą od dziecięcych lat w kajdanach;
przykute mają nogi i szyje tak, że trwają w miejscu i patrzą tylko przed
siebie, okowy nie pozwalają im obracać głów. Z góry i z daleka pada na
nich światło ognia, który się pali za ich plecami, a pomiędzy ogniem
i ludźmi przykutymi biegnie w górę ścieżka, wzdłuż której widzisz murek
zbudowany równolegle do niej, podobnie jak u kuglarzy przed
publicznością stoi przepierzenie, na którym pokazują swoje sztuczki. […]
zobacz, jak wzdłuż tego murka ludzie noszą różnorodne wytwory, które
sterczą ponad murek; posągi, i inne zwierzęta z kamienia i z drzewa […].
Bo przede wszystkim czy myślisz, że tacy mogliby z siebie samych
i z siebie nawzajem widzieć cokolwiek innego oprócz cieni, które ogień
rzuca na przeciwległą ścianę jaskini?

Źródło: Platon, Państwo. Cytat za: B. Sztumska, J. Klimiński, Historia filozofii. Wybór tekstów źródłowych, Bydgoszcz
1990, str. 15-16.

Zapisz imię filozofa, którego poglądy zostały przedstawione w cytowanym fragmencie.

Nazwij pogląd filozoficzny przedstawiony w cytowanym fragmencie.
Ćwiczenie 4 醙

Przeczytaj fragment dzieła Diogenesa Laer osa Żywoty i poglądy słynnych filozofów i na
podstawie jego treści oraz własnej wiedzy wykonaj zamieszczone pod nim polecenia.

“
Diogenes Laer os

Żywoty i poglądy słynnych filozofów

Protagoras był uczniem Demokryta […]. On pierwszy stwierdził, że „o

każdej rzeczy istnieją dwa sądy […] wzajemnie sprzeczne” i pierwszy
twierdzenia tego dowodził praktycznie w dyskusjach dialektycznych.
Jeden z jego traktatów zaczynał się tak: „Człowiek jest miarą wszystkich
rzeczy, istniejących, że istnieją, i nieistniejących, że nie istnieją”. […]
Inny traktat Protagorasa zaczynał się od słów: „O bogach nie mogą
wiedzieć ani że istnieją, ani że nie istnieją; wiele jest bowiem przeszkód
na drodze do zdobycia, takiej wiedzy, że wymienię niemożliwość
doświadczenia zmysłowego w tej dziedzinie i krótkość ludzkiego
żywota”. Z powodu tego ustępu Ateńczycy skazali filozofa na wygnanie,
a dzieła jego spalili na agorze, wezwawszy uprzednio przez herolda
wszystkich posiadaczy takowych, ażeby je tam złożyli.

Źródło: Diogenes Laer os, Żywoty i poglądy słynnych filozofów. Cytat za: L. Owczarek, Grecja. Wybór tekstów
źródłowych do ćwiczeń z historii starożytnej, Kielce 1988, s. 279.

Wyjaśnij termin „dialektyka” w znaczeniu użytym w cytowanym źródle.

Wyjaśnij, z jakiego powodu Protagoras został skazany przez Ateńczyków na wygnanie.

Ćwiczenie 5 醙

Przeczytaj tekst źródłowy i wykonaj zamieszczone pod nim polecenie.

“
Arystoteles

Metafizyka

Istnieją zatem trzy nauki teoretyczne: matematyka, fizyka i teologia.

Jasne jest bowiem, że jeśli istnieje gdzieś pierwiastek boski, istnieje
zwłaszcza w tej oddzielnej i nieruchomej naturze i że najważniejsza
z nauk powinna się zajmować najważniejszym rodzajem. Nauki zatem
teoretyczne przewyższa ją wszystkie inne nauki, a teologia przewyższa
nauki teoretyczne. Ktoś mógłby zapytać, czy filozofia pierwsza jest
nauką powszechną, czy też zajmuje się jakimś jednym rodzajem i jakąś
jedną naturą. W naukach bowiem matematycznych bada się ich
przedmiot nie w jeden i ten sam sposób, ale geometria i astronomia
badają jakiś określony rodzaj przedmiotu, podczas gdy matematyka
powszechna jest wspólna wszystkim [działom matematyki]. Gdyby nie
istniała żadna inna substancja oprócz substancji istniejących w naturze,
wtedy fizyka byłaby nauką pierwszą. Skoro jednak istnieje jakaś
substancja nieruchoma, nauka o niej musi być wcześniejsza i musi to
być filozofia pierwsza, a tym samym musi to być nauka powszechna,
dlatego że jest pierwsza. Ona ma się zajmować badaniem bytu jako
bytu, zarówno jego istoty, jaki tego, co przysługuje mu jako bytowi.

Źródło: Arystoteles, Metafizyka. Cytat za: L. Owczarek, Grecja. Wybór tekstów źródłowych do ćwiczeń z historii
starożytnej, Kielce 1988, s. 282.

Wyjaśnij, czym zajmuje się filozofia pierwsza jako nauka.

Ćwiczenie 6 醙

Przeczytaj tekst źródłowy i na podstawie jego treści oraz własnej wiedzy wykonaj
zamieszczone pod nim polecenie.

“
Karneades przeciwstawił się nie tylko stoikom, lecz także wszystkim
poprzednim filozofom – własną teorią o kryterium fałszu i prawdy.
W swym pierwszym skierowanym przeciw wszystkim argumencie
dowodzi, że nie ma absolutnie żadnego kryterium prawdy. Nie jest nim
ani rozum, ani zmysł, ani wyobrażenie, ani żadna rzecz inna, ponieważ to
wszystko na równi nas zawodzi. W drugim argumencie dowodzi, że
gdyby nawet było tego rodzaju kryterium, nie mogłoby ono zaistnieć bez
przymieszki subiektywnego wrażenia, jakie się rodzi z oczywistości
przedmiotu. Jedne wrażenia wydają się, drugie nie wydają się być
prawdziwe. Z tych zatem wyobrażeń zarówno te, które są oczywiście
fałszywe, jak i te, które nie wydają się być prawdziwe – nie są nic warte
i nie są odpowiednie do tego, by zrodzić przekonanie. Takie
wyobrażenie, które wydaje się prawdziwe, nazywają akademicy jasnym
odzwierciedleniem, prawdopodobieństwem, wyobrażeniem
wiarygodnym, takie natomiast, które nie wydaje się prawdziwe,
nazywają zniekształceniem, wyobrażeniem nieprzekonującym,
nieprawdopodobnym. I ani to, które wydaje się samo przez się fałszywe,
ani to, które jest, ale się nie wydaje prawdziwe, nie jest odpowiednie do
tego, by zrodzić przekonanie. Zdaniem Karneadesa tylko takie
wyobrażenie stanowi kryterium prawdy, które i wydaje się prawdziwe,
i wystarczająco jasno jawi się jako prawdziwe […]. Niekiedy narzuca się
również wyobrażenie fałszywe, tak że niekiedy z konieczności trzeba
się posługiwać wspólnym wyobrażeniem – fałszu i prawdy.

Cytat za: B. Sztumska, J. Klimiński, Historia filozofii. Wybór tekstów źródłowych, Bydgoszcz 1990, s. 37.

Napisz, jaką szkołę filozoficzną reprezentuje Karneades, a następnie uzasadnij odpowiedź,

powołując się na treść źródła.
Nazwa szkoły filozoficznej: .

Uzasadnienie
Ćwiczenie 7 難

Przeczytaj teksty źródłowe i na podstawie ich treści i własnej wiedzy wykonaj zamieszczone
pod nimi polecenia.

Tekst A

“
Większość najstarszych filozofów greckich uznawała jedynie materialne
pierwiastki wszechrzeczy. Pierwiastkiem zaś wszechrzeczy jest wedle
nich to, z czego byt wszelki powstał na początku, i w co zamieni się
ginąc w końcu, gdyż materia zawsze pozostaje sobą, a tylko ulegając
przeobrażeniom odmienia postać […]. Jednakowoż nie wszyscy zgadzają
się co do ilości i rodzaju takiego pierwiastka, lecz Tales, ojciec filozofii
jońskiej, mówi, że jest nim woda (dlatego twierdził, że ziemia unosi się
na wodzie); zapatrywanie takie urobił sobie prawdopodobnie, widząc, że
wszelki pokarm zawiera w sobie ciecz, że nawet ciepło powstaje
z cieczy i nią żywi się […], że nasiona wszystkich istnień organicznych są
natury wilgotnej, a woda jest pierwiastkiem natury ciał wilgotnych.
Niektórzy sądzą, że taki światopogląd przyrodniczy pochodzi od
najdawniejszych twórców pierwszej filozofii teologicznej; oni to nazwali
w swych poematach Ocean i Tetydę [według mitologii bóstwa morskie]
rodzicielami natury i kazali bogom przysięgać na wodę […].

Cytat za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 2. Starożytna Grecja, oprac. Józef Wolski, Warszawa 1960, str.
39.

Tekst B

“
Anaksimenes powiedział, że pierwiastkiem jest powietrze
niezmierzone, z którego powstaje wszystko, co istnieje, istniało lub
będzie istnieć, bogowie i natury boskie, reszta zaś powstaje z jego
tworów. Postać powietrza jest taka: gdy jest zupełnie równe,
niewidoczne jest oku; oziębione lub ogrzane, wilgotne i w ruchu
będące, staje się widzialne. Zawsze jest w ruchu, bo nic z tego, co
zmienne, nie zmienia się bez ruchu. Inne jest zagęszczone, inne
 rozrzedzone. Gdy się rozpłynie i stanie się rzadsze, jest ogniem,
zgęszczone – to wiatry; chmury powstają z powietrza przez
zagęszczenie, te, zgęszczone jeszcze w większym stopniu, stają się
wodą; ziemia jest rezultatem jeszcze większego zagęszczenia,
ostatecznie tworzą się kamienie. Ciepło i zimno są zatem
najważniejszym źródłem powstawania. Ziemia jest płaska i unosi się
w powietrzu; podobnie słońce, księżyc i wszystkie inne gwiazdy są
tworami płomienistymi i dzięki swemu płaskiemu kształtowi zawisają
w powietrzu. Gwiazdy powstały z oparów ziemnych; te rozrzedzają się
w ogień, a z ognia, unoszącego się, powstają gwiazdy.

Cytat za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 2. Starożytna Grecja, oprac. Józef Wolski, Warszawa 1960, str. 9-
40.

Wyjaśnij znaczenie użytego w tekście określenia „pierwiastek wszechrzeczy”.

Wpisz, co Tales i Anaksimenes uważali za pierwiastek wszechrzeczy.

Postać Pierwiastek wszechrzeczy

Tales

Anaksimenes
Ćwiczenie 8 難

Przeczytaj teksty źródłowe i na ich podstawie uzupełnij zamieszczone pod nimi zdania.

“ Poglądy Arystotelesa

Najpierw rozważmy, czy ziemia znajduje się w ruchu, czy też w stanie
spoczynku. […] Środek ziemi jest identyczny ze środkiem wszechświata.
Bo ciała ciężkie dążą również do środka ziemi, ale to tylko przez
przypadek, że i ziemia ma swój środek w samym środku wszechświata.
Dowodem zaś tego, że zmierzają one również do środka ziemi, jest to,
że spadające na nią ciężary lecą nie równolegle do siebie, lecz pod
jednakowym kątem (do płaszczyzny padania) tak, że wszystkie kierują
się do jednego punktu centralnego, a mianowicie do środka ziemi. To
więc, że ziemia musi się mieścić w środku wszechświata i być
nieruchomą, jasno wynika zarówno z tych tu przytoczonych dowodów,
jak i z tego też, że wyrzucone siłą w górę ciężary wracają znowu po linii
prostej na to samo miejsce, chociażby siła ta wyrzuciła je
w nieskończoność. Z tych zatem danych wyraźnie wypływa, że ziemia
ani się nie porusza, ani też nie leży poza środkiem wszechświata. […]
Kształt natomiast powinna mieć kulisty […]. Jeśli więc ziemia powstała,
to musiała powstać w ten właśnie sposób, skąd jasne jest, że
z pochodzenia już swego jest kulista. Jeżeli zaś nie powstała nigdy,
pozostając zawsze taką samą, to powinna zachowywać się w ten sam
sposób, w jaki by właśnie, gdyby powstała, kształtowała się już na
samym początku. Zarówno już więc z tego tu rozumowania, jak też stąd,
że wszystkie ciężkie ciała padają pod kątami równymi a nie równolegle
do siebie – bo to jest właśnie zupełnie naturalne dla kulistego
z przyrodzenia ciała – wynika, że kształt ziemi musi być kulisty. Albo
zatem jest kulista albo przynajmniej z natury jest kulista […]. A do tego
jeszcze z obserwacji gwiazd nie tylko wyraźnie widać, że ziemia jest
okrągła, lecz również i to, że nie jest duża rozmiarami. Przy nieznacznym
bowiem przesunięciu się na południe względnie północ wyraźnie inny
 przedstawia się nam horyzont […]. I tak niektóre gwiazdy są widoczne
w Egipcie i w pobliżu Cypru, w miejscowościach natomiast bliższych
północy są niewidzialne, a inne znowu, widoczne zawsze w krainach
północnych, w tamtych okolicach zachodzą. Tak więc z tych danych
jasno widać, że kula nie jest duża, inaczej bowiem tak nieznaczne
przesunięcie na jej powierzchni nie stawałoby się tak szybko
dostrzegalne.

Źródło: Poglądy Arystotelesa, [w:] , Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 2, Starożytna Grecja, oprac. J. Wolski,
Warszawa 1960, s. 42–43.

“ Poglądy Arystarcha

Arystarch z Samos wydał konstrukcje geometryczne do hipotez (o

wszechświecie), z których wynika z założeń, że wszechświat jest
wielokrotnie większy od teraz wspomnianego. Zakłada bowiem, że
gwiazdy stałe i Słońce są nieruchome, Ziemia zaś obraca się dokoła
Słońca po obwodzie koła, w którego środku znajduje się Słońce, sfera
zaś gwiazd stałych, położona dookoła tego samego środka, co Słońce,
jest tak wielka, że koło, po którym według hipotezy ziemia się porusza,
ma się tak do odległości gwiazd stałych, jak środek koła do jego
powierzchni. Jest to oczywiście niemożliwe. Ponieważ środek kuli nie
ma żadnej rozciągłości, przeto trzeba przyjąć, że nie może zachodzić
żaden stosunek pomiędzy nim a powierzchnią koła.

Źródło: Poglądy Arystarcha, [w:] , Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 2, Starożytna Grecja, oprac. J. Wolski,
Warszawa 1960, s. 43–44.

Zaznacz właściwe wyrazy w tekście.

Arystoteles uważał, że ziemia jest {płaska}{#kulista}. Pogląd o centralnym we wszechświecie

położeniu Ziemi głosił {#Arystoteles}{Arystarch}, natomiast {Arystoteles}{#Arystarch} uważał,
że Ziemia porusza się dookoła nieruchomego Słońca.
Ćwiczenie 9 難

Przeczytaj tekst źródłowy, a następnie wykonaj zamieszczone pod nim polecenia.

“
Platon

Obrona Sokratesa

Dla tych paru, a bardzo już niewielu lat będziecie, obywatele, osławieni
i kto tylko zechce, będzie mógł miasto hańbić, żeście zabili Sokratesa,
mędrca. Bo będą o mnie mówili, że jestem mędrcem, jakkolwiek nim nie
jestem, ci, którzy zechcą wam uwłaczać. Gdybyście byli poczekali
niedługo, czas jakiś, byłoby wam to i tak samo z siebie przyszło.
Widzicie przecież mój wiek, że to już życia dużo poza mną, a śmierć
blisko. Nie mówię tego do was wszystkich, ale do tych, którzy wotowali
dla mnie śmierć. A jeszcze i to powiem, także tylko do nich: wy może
myślicie, obywatele, że ja przegrywam dlatego, bo za mało mam
argumentów takich, którymi bym was potrafił przekonać, gdybym sądził,
że trzeba wszystko możliwe robić i mówić, byle wyroku uniknąć. Ani
mowy. Przegrywam, bo za mało mam nie argumentów, tylko bezwstydu
i bezczelności, i zbyt mało mi się chce mówić wam takich rzeczy,
których wy byście słuchali najchętniej: gdybym tu płakał i jęczał,
i gdybym nie wiadomo co wyprawiał i mówił rzeczy poniżej mojej
godności, jak ja uważam, takie, jakieś cie zwykli słyszeć od innych.
Tymczasem ja ani przedtem nie uważałem za stosowne robić niczego
podłego z uwagi na niebezpieczeństwo, ani mi teraz żal, żem się w ten
sposób bronił; wolę zginąć po takiej obronie, niż tamtym sposobem żyć.
Bo ani w sądzie, ani w wojnie, ani ja, ani ktokolwiek inny nie powinien
o tym przemyśliwać, żeby śmierci ujść, wszystko jedno jak. Przecież
i w bitwach często najwidoczniej można śmierci uniknąć, jeżeli ktoś
porzuci zbroję albo się z prośbami zwróci do ścigających. W każdym
niebezpieczeństwie jest wiele różnych sposobów na to, żeby się śmierci
wymigać, jeżeli ktoś ma odwagę wszystko jedno co robić i mówić. Więc
nie to jest rzecz trudna, obywatele: uniknąć śmierci; znacznie trudniej –
zbrodni. Bo zbrodnia biegnie prędzej niż śmierć. Tak też i teraz; ja tam
powoli chodzę, zwyczajnie jak to starzec, toteż mnie to powolniejsze
zgoniło; a moi oskarżyciele to figury nie lada i ostre, więc ich to, co
szybsze: zbrodnia. I teraz ja odchodzę, w oczach waszych winien kary
śmierci; oni w oczach prawdy winni zbrodni i krzywdy. I ja się doczekam
kary, i oni. A to może właśnie i tak się było powinno stać; ja też myślę,
że to właśnie w sam raz tak, jak jest.
[…]
Jeżeli sądzicie, że zabijając ludzi, powstrzymacie kogoś od tego, żeby
was nie ganił i nie łajał, że nie żyjecie jak się należy, to nie widzicie
rzeczy jak należy. Bo pozbywać się tego w taki sposób, jak wy, to ani
podobna, ani to pięknie; najłatwiej i najpiękniej nie gnębić drugich, ale
samemu nad sobą pracować, żeby być możliwie jak najlepszym. […]
Z tymi zaś, którzy głosowali za mną, chętnie bym porozmawiał o tym, co
się tu stało, podczas gdy władza jeszcze zajęta i nie odchodzę tam,
dokąd poszedłszy, umrzeć mi potrzeba. Bo ja wam chcę, jak
przyjaciołom, wytłumaczyć tę dzisiejszą moją przygodę, co ona znaczy.
Bo mnie się, sędziowie – przecież was, jeżeli sędziami nazywam, to nie
nadużywam wyrazu – mnie się przydarzyła rzecz dziwna.
Ten mój zwyczajny, wieszczy głos (głos ducha) zawsze przedtem, i to
bardzo często się u mnie odzywał, a sprzeciwiał mi się w drobnostkach
nawet, ilekroć miałem coś zrobić nie jak należy. No, a teraz mi się
przydarzyło, widzicie przecież sami, to tutaj, co niejeden uważa może,
i naprawdę uważa za ostateczne nieszczęście. A tymczasem mnie ani
kiedym rano z domu wychodził, nie sprzeciwiał się ten znak boga, ani
kiedym tu na górę szedł do sądu, ani podczas mowy nigdzie, kiedym
cokolwiek miał powiedzieć. […] Ja wam powiem: zdaje się, że ta
przygoda jest właśnie czymś dobrym dla mnie; niepodobna, żebyśmy
słuszność mieli my, którzy przypuszczamy, że śmierć jest czymś złym.
[…] Bo nie może być, żeby mi się nie sprzeciwiał mój zwyczajny znak,
gdybym nie był miał zrobić czegoś dobrego.

Źródło: Platon, Obrona Sokratesa, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1992, s. 29–33.

Dla nauczyciela

Autor: Joanna Kalinowska

Przedmiot: Historia 2022, Historia

Temat: Religia, nauka i filozofia starożytnej Grecji

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
III. Świat starożytnych Greków. Uczeń:
4) charakteryzuje religię starożytnych Greków;
5) rozpoznaje osiągnięcia kulturowe starożytnych Greków.
Treści nauczania - wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
III. Świat starożytnych Greków. Uczeń:
3) rozpoznaje osiągnięcia kulturowe starożytnych Greków w dziedzinie filozofii, teorii
społecznych, literatury i sztuki, ze szczególnym uwzględnieniem ich wkładu w kulturę europejską.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia, jak narodziła się filozofia, i wymienia najważniejszych filozofów greckich;

opisuje, jaką rolę w rozwoju nauki odegrała filozofia grecka;
wymienia, osiągnięcia starożytnej Grecji w dziedzinie nauki i kultury, które
wykorzystujemy w czasach współczesnych;
tłumaczy, jakie znaczenie w życiu Greków miała mitologia.

Strategie nauczania:
 konstruktywizm;
konektywizm;
lekcja odwrócona.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

Nauczyciel dzieli uczniów na pięć grup, których zadaniem będzie przygotowanie

prezentacji na jedno z poniższych zagadnień:

grupa 1 – Filozofowie przyrody oraz najważniejsze osiągnięcia greckiej nauki;

grupa 2 – Słynni greccy filozofowie: Sokrates, Platon i Arystoteles;
grupa 3 – Poglądy sofistów i sceptyków;
grupa 4 – Poglądy cyników, stoików i epikurejczyków;
grupa 5 – Religia w starożytnej Grecji.

Uczniowie powinni przy tym korzystać z różnych źródeł, nie tylko e‐materiału. Grupy
wyłaniają swoich przedstawicieli, którzy będą prezentować najważniejsze informacje
podczas zajęć.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy uczniom temat lekcji, nawiązuje do zagadnień

opisanych w sekcji „Wprowadzenie”. Omawia cele lekcji.
 2. Nauczyciel inicjuje rozmowę wprowadzającą w temat lekcji. Może zadać uczniom
pytanie, z jakimi postaciami nauki czy filozofii kojarzy im się starożytna Grecja.
Zapowiada, że na lekcji będą mieli okazję zweryfikować oraz uzupełnić swoją wiedzę.

Faza realizacyjna:

1. Prezentacje uczniów. Część właściwa lekcji zaczyna się od prezentacji efektów pracy
w domu wybranych uczniów, zgodnie z ustaloną kolejnością grup (od filozofów
przyrody po religię starożytnej Grecji). Pozostali uczniowie wynotowują najważniejsze
informacje, w razie potrzeby zadają pytania prezentującym. Nauczyciel może również
wskazać jedną osobę, która będzie zapisywała informacje na tablicy. Po każdej
prezentacji prowadzący - jeśli będzie to konieczne - uzupełnia wypowiedź, udziela też
uczniom informacji zwrotnej.
2. Praca z multimedium („Film edukacyjny”). Wybrana osoba czyta polecenie 1: „Zapoznaj
się z poniższym filmem. Jaki stosunek do swoich bogów mieli Grecy? Porównaj ich
wierzenia oraz sposób celebrowania uroczystości do innych starożytnych religii”
z sekcji „Film edukacyjny”. Po zapoznaniu się z materiałem uczniowie dzielą się na
grupy i opracowują odpowiedzi. Po ustalonym wcześniej czasie przedstawiciel
wskazanej (lub zgłaszającej się na ochotnika) grupy prezentuje propozycję odpowiedzi,
a pozostali uczniowie się do niej ustosunkowują. Nauczyciel w razie potrzeby
uzupełnia odpowiedź, udziela także uczniom informacji zwrotnej.
3. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Nauczyciel przechodzi do sekcji „Sprawdź się”.
Zapowiada uczniom, że wspólnie będą rozwiązywać ćwiczenia od 4 do 7 i analizować
teksty źródłowe. Uczniowie zapoznają się z fragmentami tekstów, nauczyciel daje
uczniom określony czas na przygotowanie się, a następnie ochotnik udziela
odpowiedzi. Nauczyciel w razie potrzeby koryguje odpowiedzi, dopowiada istotne
informacje, udziela uczniom informacji zwrotnej.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel zaprasza uczniów do krótkiej dyskusji podsumowującej. Zadaje pytania: Czy

któryś z omawianych poglądów filozoficznych jest obecny w dzisiejszych dyskusjach
o etyce, moralności, szczęściu, sposobie postrzegania otaczającego nas świata? Jak my,
współcześni, rozumiemy takie hasła jak cynizm, sceptycyzm czy postawa stoicka, a jak
rozumieli je starożytni? Czy któraś z zaprezentowanych idei jest wam szczególnie
bliska? Uczniowie krótko dyskutują, przedstawiają swoje poglądy i je uzasadniają.
2. Nauczyciel omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów.

Praca domowa:

1. Wykonaj polecenie 2 z sekcji „Film edukacyjny”.

2. Wykonaj ćwiczenie 9 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:
Musiał D., Świat grecki. Od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.

Paradowski J., Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa 1992.

Kubiak Z., Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997.

Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa 2005.

Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 1–5, tłum. Edward Iwo Zieliński, Lublin 1999.

Wskazówki metodyczne:

Informacje z sekcji „Film edukacyjny” mogą być wykorzystane w trakcie lekcji do pracy
uczniów w parach lub samodzielnie. Film może zostać również wykorzystany w lekcji
powtórkowej dotyczącej starożytnej Grecji.