benat.sarasola@ni.

eus
 EUSKAL ADITZA
Aditza balinbada hizkuntzaren "bizkar hezurra", ohartzen gira "euskalki" guzietan, “ENBORRA” deituko
dugun “bizkar hezur” hori, berdina dela, ahoskera berezi zenbait gorabehera. Horrek ere erakusten luke,
behar baliz, "euskalkiak" "ENBOR" beraren "ADARRAK" direla (Mitxelena...). Bainan gauza ezaguna
dena eta ez harrigarri : “mintzaira bat erabiliago, eta ere, auzo mintzairekin harreman arduratsuago,
orduan aldaketa gehiago sor leike”. Hori gertatzen lizaikeo euskarari ere, gehienik, erdigunea deitzen
den eremu hortan.

Lehen ohar bat : ikusten dugu, aspaldi edo beti danik, euskal aditza “latin” egituraren moldean sailkaturik
izan dela (indik., baldin., subj., poten., ...). Euskal aditzak daukalarik bere egitura berezia. Egia da
ikerlariak, gehienak edo denak, latinista zorrotzak ditugula. [ “Piarres Lafitte abadearen gramatika
hartzen badugu, adibidez, berehala ohartuko gara hark latinaren kategoria gramatikalak euskarari
egokitzen lan egin zuela...” ] (J.P. Bronckart, ARGIA agerkaria, 2019/12/01)

Bigarren ohar bat : badirudi idazkera, zenbait aldi, herrialde bakoitzeko ahoskeran finkatu dela, eta ez
aditzaren oinarrian. [Adibidez : “daiteke”→“ditaike”; “naitekeon”→“nitakion”; “zaigu”→“zaiku”;
“baleue”→“balebe”; “balizaio”→“balitzeio”; etab...]. Hortarik ere, beste arazo askoren artetik, sorturik
lizake “euskalkien” galtzeko beldurra edo ere hedaturik izan den ustekeri hau : “euskara ikastea zaila
da”. Oinarriak daugularik erakusten euskalki guzien hurbiltasuna edo ere berdintasuna, aditz batuaren
bidean.
Beraz, “ENBOR”-etik abiaturik, “ADAR” horien bidea zein izan den aztertzera ausart gaiten, eztabaidari
ongietorria eskainirik.
aurkibide
 aurkibide

sar hitza

trinkoak hezurdura ke

erdialde egitura hutsa teke

ekialde ezaugarriak zki

mendebalde nor mendeetan anitza

elaide taula nork mendeetan ke tz bi

iron ohar zenbait e bikoizte

personak ahoskera
egiturak
erabilera nor nori nork 3°
 Trinko zenbait
NOR a NORK
nor / zer : eragile nor / zer : jasaile
zinez ustez
zinez ustez aditza aditza
nor / zer 1°2°3° nor / zer 3°
n a go n e n go n n a rabil t n e rabil tz a n

h a go h e n go n h a rabil k-n h e rabil tz a n

g a go z g e n go z en g a rabil gu ge n e rabil tz a n

z a go z ba ai z e n go z en egon z a rabil zu ba ai ze n e rabil tz a n erabil

z a go z te z e n go z te n z a rabil tz a zue ze n e rabil tza t e n

d a go l/z/b e go n d a rabil - l/z e rabil tz a n

d a go z l/z/b e go z en d a rabil tz a te l/z e rabil tza t e n

n a tor n e n tor en n a rama t n e rama tz a n

h a tor h e n tor en h a rama k-n h e rama tz a n

g a tor z g e n tor z en g a rama gu ge n e rama tz a n

z a tor z ba ai z e n tor z en etor z a rama zu ba ai ze n e rama tz a n eraman

z a tor z te z e n tor z te n z a rama tz a zue ze n e rama tza t e n

d a tor l/z/b e tor en d a rama - l/z e rama tz a n

d a tor z l/z/b e tor z en d a rama tz a te l/z e rama tza t e n

n a bil n e n bil en n a u ka t n e u z ka n

h a bil h e n bil en h a u ka k-n h e u z ka n

g a bil z g e n bil z en g a u ka gu ge n e u z ka n eukan

z a bil z ba ai z e n bil z en ebil z a u ka zu ba ai ze n e u z ka n (ukan)
z a bil z te z e n bil z te n z a u z ka zue ze n e u z ka te n

d a bil l/z/b e bil en d a u ka - l/z/b e u z ka n

d a bil z l/z/b e bil z en d a u z ka te l/z/b e u z ka te n

n oa n i nd oa n d a z ki t n e z ki en

h oa h i nd oa n d a z ki k-n h e z ki en

g oa z g i nd oa z en joan d a z ki gu ge n e z ki en jakin
z oa z ba ai z i nd oa z en (ioan) d a z ki zu ba ai ze n e z ki en (iakin)
z oa z te z i nd oa z te n d a z ki zue ze n e z ki t e n

d oa l/z/b i oa n d a z ki - l/z/b e z ki en

d oa z l/z/b i oa z en d a z ki te l/z/b e z ki t e n

aurkibide
 ADITZ LAGUNTZAILEAK : ERDIALDE
NOR a NORK
zinez ustez zinez ustez
n a iza te ke ba n inza te ke n t ta n
h a iza te ke " h inza te ke n na u ke k-n ba n in d u ke k/a-na n
g a ira te ke " g inra te ke n ha u ke gu " h in d u ke gu n

nor 1° 2°

nor 1° 2°
z a ira te ke " z inra te ke n ga i t u ke zu " g in t u ke zu n
z a ira te e/z ke " z inra te e/z ke n za i t u ke zue " z in t u ke zue n
da - te ke " l/z a/e iza te ke n z a i t u e/z ke - " z in t u e/z ke - n
d ira te ke " l/z ira te ke n te te n
da i t u (z) ke t " n i t u (z) ke n
i da i t u (z) ke k-n " h i t u (z) ke n
e da i t u ke gu " gi n i t u ke n
z
(z) (z)

nor / zer 3°

nor / zer 3°
u da i t u (z) ke zu " zi n i t u (z) ke n
a da i u ke zue " zi n i u ke te n
n t t
(z) (z)

n da i t u (z) ke - " l/z i t u (z) ke n

da i t u (z) ke te " l/z i t u (z) ke te n

n a za
i i t ke " n inza i t ke n da u zki t ke t " n e i zki t ke n
h a za
i i ke
k/a-na " h inza i ke n
k/a-na da u zki k/a-nake k-n " h e i zki k/a-na ke n

nor / zer 3° + nori

nor / zer 3° + nori

g a iza i gu ke " g inza i gu ke n da u zki gu ke gu " ge n e i zki gu ke n
z a iza i zu ke " z inza i zu ke n da u zki zu ke zu " ze n e i zki zu ke n
z a iza i t z zue ke " z inza i t z zue ke n da u zki zue ke zue " ze n e i zki zue ke te n
- za i o ke " l/z iza i o ke n da u zki o ke - " l/z e i zki o ke n
- za i t z e ke " l/z iza i t z e ke n da u zki e ke te " l/z e i zki e ke te n

n a (d) i te ke n " n (e) ndi/in te ke n ta n ta n

h a (d) i te ke n " h (e) ndi/in te ke n na za ke k/a-na n " n en za ke k/a-na n
g a i te ke n " g (e) in te ke n ha za ke gu n " h en za ke gu n
nor 1° 2°

nor 1° 2°
z a i te ke n " z (e) in te ke n g a i t za ke zu n " g en t za ke zu n
z a i te z ke n " z (e) in te z ke n z a i t za ke zue n " z en t za ke zue n
d a (d) i te ke n " l/z/b (e) (d) i te ke n e z a i t za e ke - n " z en t za e ke - n
e a d i te z ke n " l/z/b (e) i te z ke n z te n te n
i na ki t ke n " n e n ki t ke n a d i e za zki t ke ta n " n i e za zki t ke n
nha ki k/a-na ke n " h e n ki k/a-na ke n i e za k/a-na ke k/a-na n h i e za k/a-na ke n
n d zki " zki
nor / zer 3° ± nori

nor / zer 3° ± nori

g a ki gu ke n " g e n ki gu ke n d i e za zki gu ke gu n " ge n i e za zki gu ke n
z a ki zu ke n " z e n ki zu ke n d i e za zki zu ke zu n " ze n i e za zki zu ke n
z a ki tz zue ke n " z e n ki tz zue ke n d i e za zki zue ke zue n " ze n i e za zki zue ke te n
d a ki o ke n " l/z/b e ki o ke n d i e za zki o ke - n " l/z/b i e za zki o ke n
d a ki tz e ke n " l/z/b e ki tz e ke n d i e za zki e ke te n " l/z/b i e za zki e ke te n
aurkibide
 ADITZ LAGUNTZAILEAK : EKIALDE
NOR a NORK
zinez ustez zinez ustez
n iza te ke ba n inza te ke n t ta n
h iza te ke " h inza te ke n na u ke k-n ba n un d u ke k/a-na n
g ira te ke " g inra te ke n ha u ke gu " h un d u ke gu n

nor 1° 2°

nor 1° 2°
z ira te ke " z inra te ke n gu t u ke zu " g un t u ke zu n
z ira te ke e " z inra te ke e n zu t u ke zue " z un t u ke zue n
d a - te ke " l/z a/e iza te ke n zu t u ke e - " z un t u ke e - n
d ira te ke " l/z ira te ke n e e n
du t u ke t " n u t u ke n
i du t u ke k-n " h u t u ke n
e du t u ke gu " gu n u t u ke n
z

nor / zer 3°

nor / zer 3°
u du t u ke zu " zu n u t u ke n
a du t u ke zue zu n u t u ke e n
n "
n du t u ke - " l/z u t u ke n
du t u ke e " l/z u t u ke e n
n iza i ke t " n inza i ke t n de i tz ke t t " n e i tz ke t n
h iza i ke k-n " h inza i ke k/a-na n de i tz ke k/a-na k-n " h e i tz ke k/a-na n

nor / zer 3° + nori

nor / zer 3° + nori

g iza i ke gu " g inza i ke gu n de i tz ke gu gu " ge n e i tz ke gu n
z iza i ke zu " z inza i ke zu n de i tz ke zu zu " ze n e i tz ke zu n
z iza i tz ke zue " z inza i tz ke zue n de i tz ke zue zue " ze n e i tz ke zue e n
- za i ke o " l/z iza i ke o n de i tz ke o - " l/z e i tz ke o n
- za i tz ke e " l/z iza i tz ke e n de i tz ke e e " l/z e i tz ke e e n

na (d) i te ke n " n (e) ndi/in te ke n ta n ta n

ha (d) i te ke n " h (e) ndi/in te ke n n e za ke k/a-na n " n en za ke k/a-na n
ga i te ke n " g (e) in te ke n h e za ke gu n " h en za ke gu n
nor 1° 2°

nor 1° 2°
z a i te ke n " z (e) in te ke n g e t za ke zu n " g en t za ke zu n
z a i te z ke n " z (e) in te z ke n z e t za ke zue n " z en t za ke zue n
da (d) i te ke n " l/z/b (d) i te ke n e z e t za ke e - n " z en t za ke e - n
e
(e)

da i te z ke n " l/z/b (e) i te z ke n z e n e n

i na i ke t n " n e in ke t n a d e i t za ke t ta n " n e i t za ke t n
nha i ke k/a-na n h e in ke k/a-na n e i t za ke k/a-na k/a-na n h e i t za ke k/a-na n
"
n d "
nor / zer 3° ± nori

nor / zer 3° ± nori

ga i ke gu n " g e in ke gu n d e i t za ke gu gu n " ge n e i t za ke gu n
za i ke zu n " z e in ke zu n d e i t za ke zu zu n " ze n e i t za ke zu n
za i tz ke zue n " z e in tz ke zue n d e i t za ke zue zue n " ze n e i t za ke zue e n
da i ke o n " l/z/b e i ke o n d e i t za ke o - n " l/z/b e i t za ke o n
da i tz ke e n " l/z/b e i tz ke e n d e i t za ke e e n " l/z/b e i t za ke e e n
aurkibide
 ADITZ LAGUNTZAILEAK : MENDEBALDE
NOR a NORK
zinez ustez zinez ustez
n a iza te ke ba n inxa te ke n t ta n
h a iza te ke " h inxa te ke n nau ke k-n ba n end u ke k/a-na n
g a ira te ke " g inxa te ke n hau ke gu " h end u ke gu n

nor 1° 2°

nor 1° 2°
z a ira te ke " z inxa te ke n gau ke zu z " g end u ke zu z n
a

z a ira te ke e " z inxa te ke en zau ke zue z " z end u ke zue zan

i da - te ke " l/z iza/a te ke n zau ke e - z " z end u ke e - zan
e
z d ira te ke " l/z ira te ke n e e n
u
a n a xa ke t " n inxa ke t n d a u (ts) ke t ta z " n e u (ts) ke t zan
n
n h aa xa ke k-n " h inxa ke k/a-na n d a u (ts) ke k/a-na k-n z " h e u (ts) ke k/a-na zan

nor / zer 3° ± nori

nor / zer 3° ± nori
g xa ke gu z " g inxa ke gu z a n d a u (ts) ke gu gu z " ge n e u (ts) ke gu zan
z a xa ke zu z " z inxa ke zu z a n d a u (ts) ke zu zu z " ze n e u (ts) ke zu zan
z a xa ke zue z e " z inxa ke zue z e n d a u (ts) ke zue zue z " ze n e u (ts) ke zue e zan
- ja ke o " l/j ixa/a ke o n d a u (ts) ke o - z " l e u (ts) ke o zan
- ja ke e z " l/j ixa/a ke e z a n d a u (ts) ke e e z " l e u (ts) ke e e zan

na i te ke n " n ein te ke n ta n ta n
ha i te ke n " h ein te ke n n a gi ke k-n n " n en gi ke k/a-na n
ga i te ke zan " g ein te ke zan h a gi ke gu n " h en gi ke gu n

nor 1° 2°

nor 1° 2°
za i te ke zan " z ein te ke zan g a gi ke zu zan " g en gi ke zu zan
za i te ke zen " z ein te ke zen z a gi ke zue zan " z en gi ke zue zan
da i te ke n " l/z/b ei te ke n e z a gi z ke - zan " z en gi z ke - zan
e da i te ke z n
a " l/z/b ei te ke z n
a
g e n e n
i na i te ke t n " n ein te ke t n i d a gi ke t ta zan " n e gi ke t zan
nha i te ke k/a-na n h ein te ke k/a-na n d a gi ke k/a-na k-n zan h e gi ke k/a-na zan
"
n "

nor / zer 3° ± nori

nor / zer 3° ± nori

ga i te ke gu z a n " g ein te ke gu z a n d a gi ke gu gu zan " ge n e gi ke gu zan

za i te ke zu z a n " z ein te ke zu z a n d a gi ke zu zu zan " ze n e gi ke zu zan
za i te ke zue z e n " z ein te ke zue z e n d a gi ke zue zue zan " ze n e gi ke zue e zan
da i te ke o n " l/z/b ei te ke o n d a gi ke o - zan " l/b e gi ke o zan
da i te ke e z a n " l/z/b ei te ke e z a n d a gi tz ke e e zan " l/b e gi tz ke e e zan
aurkibide
 ELAIDE ( alokutibo ) : taula
NOR a NORK
zinez ustez zinez ustez

k/a–na–zu

k/a–na–zu
n u ke n e/i/u n d u ke n n i ke n in d i ke n

k/a–na–zu

nor 1°
-/e ba -/e

k-n-zu
ba
g e/i/u t u ke g e/i/u n t u ke n g it i ke g in t i ke n

i d e/i/u t u l/z e/i/u t u n t n i t i n

k/a–na–zu

k/a–na–zu
ke ke ke
e
z u d it i ke gu ba gi n i t i ke n

nor / zer 3° ± nori

a n -/e l/z i t i ke -/e n
n
n izi ke ta n inzi ke ta n o/e t n i tz ke ta n

k/a–na–zu

k/a–na–zu

k/a–na–zu
k-n-zu

g izi ke gu ba g inzi ke o/e n d i tz ke ta gu ba gi n i tz ke gu n

- zi tz ke o/e l/z izi tz ke gu n gu -/e l/z i tz ke o/e -/e n

k/a–na–zu

k/a–na–zu
n i (te) ke ta n n in (te) ke ta n n i za ke n n in za ke n

nor 1°
-/e -/e
k/a–na–zu

k/a–na–zu
ba

eg i (te) ke gu n ba g in (te) ke gu n e g i t za ke n g in t za ke n
z
id n l/z n a t/da n n n
nor / zer 3° ± nori
i (te) z ke o/e i (te) z ke o/e ta i t za ke ta

k/a–na–zu

k/a–na–zu
n n
d i t za ke gu gu n ba gi n i t za ke gu n

o/e -/e n l/z i t za ke o/e -/e n

aurkibide
 IRON
a
EGITURAZ : EU-en berdina (ustezko oraia) ERRANAHIAZ : “ EZAKE / EGIKE ” (ustezko oraia)

eun a iron ezan / egin a iron

t t t t
n in d u k/n n in d iro k/n n en za ke k/n n in diro k/n
h in d u gu h in d iro gu h en za ke gu h in d iro gu
nor 1°2°

nor 1°2°
g in t u zu g in t iro zu g en t za ke zu g in t iro zu
z in t u zue z in t iro zue z en t za ke zue z in t iro zue
z in t u e - z in t iro e - z en t za ke e - z in t iro e -
te e te e
n i t u n i t iro n e t za ke n i t iro
h i t u h i t iro h e t za ke h i t iro
gi n i t u gi n i t iro ge n e t za ke gi n i t iro
nor/zer 3°

nor/zer 3°
zi n i t u zi n i t iro ze n e t za ke zi n i t iro
zi n i t u t e zi n i t iro e ze n e t za ke t e zi n i t iro e
l i t u l i t iro l e t za ke l i t iro
l i t u t e l i t iro e l e t za ke t e l i t iro e
nork → nor 1°2° nork → nor / zer 3°
nahi balu harek ni deit nenzake / nindiro nahi banu ogia nik ekar nezake / niro (ogiak : netzake / nitiro)
nahi banu nik hi deit henzaket / hindirot nahi bahu ogia hik ekar hezake / hiro (ogiak : hetzake / hitiro)
nahi balu harek gu deit gentzake / gintiro nahi bagenu ogia guk ekar genezake / giniro (ogiak : genetzake / gini tiro)
nahi banu nik zu deit zentzaket / zintirot nahi bazenu ogia zuk ekar zenezake / ziniro (ogiak : zenetzake / zinitiro)
nahi bagenu guk zuek deit zentzakeegu / zintiroegu nahi bazenute ogia zuek ekar zenezakete / ziniroe (ogiak : zenetzakete / zinitiroe)
nahi balu harek zu deit zentzake / zintiro nahi balu ogia harek ekar lezake / liro (ogiak : letzake / litiro)
nahi balute haiek zu deit zentzakete / zintiroe nahi balute ogia haiek ekar lezakete / liroe (ogiak : letzakete / litiroe)
aurkibide
 persona ezaugarriak : aditzoinari (...) loturik (tauletan ikus)
NOR NORK NORI
( nor/zer : eragile ) ( nor/zer : jasaile ) ( nor/zer : hartzaile )

zinez (nor 1°2°3°)

zinez ustez ustez (nor/zer 3°)
ustez (nor 1° 2°)

( oin aurrean ) ( oin atzean ) ( oin aurrean ) ( oin atzean )

n ... ... t (da) n ... ... t (da) ...

h ... ... k/a-na h ... ... k/a-na ...
1°
2°
g ... ... gu gu ... ... gu ...
z ... ... zu zu ... ... zu ...
z ... e ... zue zu ... e ... zue ...
... - l/z/b ... ... o ...
3° d/-...(±tz) l/z/b...(±tz)
... e l/z/b ... e ... e ...
NOR : URDIN NORK : GORRI NORI : ORLEGI
aurkibide
 ADITZ LAGUNTZAILEEN ERABILERA

NOR NORK
aditz jokatu laguntzaile izate aditz jokatu laguntzaile jabetza
i
mintzatu da / liz / zaen Maulen da / liz / zaen e erosi du / lu / zu n itxura ona du / lu / zuen
z
e

u
a mintzatzen da / liz / zaen umor on da / liz / zaen n erosten du / lu / zu n e umore ona du / lu / zuen
n
mintzatuko da / liz / zaen handia da / liz / zaen erosiko du / lu / zuen osagarri ona du / lu / zuen

aditzoin soil laguntzaile e e aditzoin soil laguntzaile

e
z g
i nahi du mintza nain/nadin/naiken/naiten nahi du biak eros detzadan/dagidazan
a i
n
nahi luke / zuen mintza nendin/neinken/neinten n n nahi luke / zu n biak eros netzan/negizan
e

etorriko baliz ibiltzen dateke mintzatzen baninz saltzen balu ikusten duket deitzen nendukezu
etor baledi ibil daiteke mintza banendi sal baleza ikus dezaket deit nenzakezu
aurkibide
 ADITZ LAGUNTZAILEAK : hezurdura
NOR a NORK
zinez ustez zinez ustez
ta n
ba n en u ke k/a-na n
" h en u ke gu n

nor 1°2°
" g en u ke zu n
n iza ke ba n i n za ke n ne u ke t " z en u ke zue n

i h iza ke " h i n za ke n he u ke k-n " z en u e/z ke - n

nor / zer 1° 2° 3°
e
z gz (iza) ira ke " g i n (za) (ra) ke n ge u ke gu e n
(iza)

ira ke " z i n (za) (ra) ke n u ze u ke zu

a z (iza) ira e/z ke z i n (za) (ra) e/z ze u e/z ke zue n e u
" ke n
n " t (z) ke n

nda - ke " l/z i za ke n de u ke - " h e t u (z) ke n

nor / zer 3°
d ira ke " l/z i ra ke n de u e/z ke e " gu n e t u (z) ke n
" zu n e t u (z) ke n
" zu n e t u (z) ke e n
" l/z e t u (z) ke n
" l/z e t u (z) ke e n

ta n
" n en za/gi ke k/a-na n
e " h en za/gi ke gu n

nor 1°2°
z " g en za/gi ke zu n
na i ke n " n i n ke n ne za/gi ke ta n " z en za/gi ke zue n
ha i ke n " h i n ke n
a nor / zer 1° 2° 3°
he za/gi ke k/a-na n " z en za/gi e/z ke - n
ega i ke n " g i n ke n n ge za/gi ke gu n e n

i za i ke n " z i n ke n / ze za/gi ke zu n

n z aa i t z ke n " z i n t z ke n
e ze za/gi e/z ke zue n " n e t za/gi (z) ke n
d i ke n " l/z/b i ke n de za/gi ke - n " h e t za/gi (z) ke n
g

nor / zer 3°
da i t z ke n " l/z/b i t z ke n de za/gi e/z ke e n " gu n e t za/gi (z) ke n
i " zu n e t za/gi (z) ke n

n " zu n e t za/gi (z) ke e n

" l/z/b e t za/gi (z) ke n
" l/z/b e t za/gi (z) ke e n
 ADITZ LAGUNTZAILEAK : EGITURA HUTSA
NOR NORK
zinez ustez zinez ustez
t
n k/a-na
n n n t h gu

nor 1°2°
h h h k-n g en u zu

nor 1°2°
inz
nor / zer 1° 2° 3°

nor / zer 1° 2° 3°
g g g gu z zue
i z
a iz z z
a u zu z -
z z e z zue te
z
u

nor / zer 3°
d/- l/z/b d - n
a i z
d/- l/z/b n d e h
n t

nor / zer 3°
gu
zu n e u
zu e
l/z/b
l/z/b e
t
n k/a-na
e
n n n t h
en za gu

nor 1°2°
h h
e ni z h k/a-na g zu
en gi
nor 1°2°
nor / zer 1° 2° 3°

nor / zer 1° 2° 3°
g g g gu z zue
z z (ein)
a za zu -
e a i n
z
a z

i
z z
/
z
gi zue te
nor / zer 3°

d l/z/b d - n
n d l/z/b
e i e d t e h
g e za

nor / zer 3°
gu
i zu n
zu
e gi e
n l/z/b
l/z/b e
aurkibide
 Zinez eta Ustez : ezaugarriak
ZINEZ USTEZ

NOR 1°2° ( ni, hi, gu, zu, zue ) => OIN ezaugarriak
oinean "a" sartu da oinean "n" sartu da
(euskalki gehienetan) (euskalki guzietan)

Nor : naiz, naiteke, zaitezen... Nor : baninz, hinteke, zinzaion...

Nork : nauzu, zaitut, nazak... Nork : bagentuk, nenduzun, henzakegu...

NOR / ZER 3° ( hura, hurak ) => PERSONA ezaugarriak

(oinean "a" ez beharrezko) (oinean "n" -rik ez)

d / - (± tz) l/z/b (nor) // -/tz (nork)

Nor : daitezke = ditezke ; -zaio, -zaitzo... Nor : baliz, ziten, bedi....
Nork : daugu (dogu) = dugu; dautzut = deitzut... Nork : bal-u, baleitzo, genu-ke, neitzon, be-za....
aurkibide
 N O R : mendeetan gaindi
n iz → - naiz, gara, nazaizu... : "a" oinean sarturik euskalki gehienetan. Zineza azkarki baieztatzeko ?
d a / z a(e) → nor 3° bakunean, aditz oina “iz” desagerturik : “a” soilik [ a/e ustezean : zan/zen ]
- gira, zira-e, dira...: iran / iraun aditzatik, noiztik eta zergatik : ?
“g iza” → - baginra, bazinra → ba ginra, bazinra → bagina, bazina (“ r ” janik : “n” eta “a” -en artean)
└> (Mend. eta nori-ekin, izan : baginza, ginzaion...)
i
- ninz, hinz [ nintz, hintz : “t” hori “n” eta “z” arteko ahoskera gogordura lizate, idatzi behar gabea,
z ustez → nor 1°2° bakunean ] (B. Etxepare)
a └> "n" oinean sarturik euskalki guzietan (nor 1°2°), zalantza-ustezkoa azkartzeko bezala (nn...)
n - nizaio : "i" hori eun-en “u”-tik letorke (zaut, zaugu, nizauzu → zait, zaigu, nizaizu) (“i” datibo derizaio)
- nor 3°ean : “d”, persona ezaugarria, desagerturik : (d)izai → - izai → - zai t/k/n/gu/zu/zue/o/e
nori-ekin →
- anitza : zait → zaitzt → zaizt (“tz” → “z” : konsonante aitzinean)
edo zaitzat (“a” lotura bigungarri, konsonante artean)
elaide/alokutibo → "eu" erabiltzen da : jin da → jin du-k/n/zu (nori-ekin, izan : nizaio → nizio-k/n/zu...)

gin→ - g i te n → “te” (“ke”-en ordezko) => gaitasun adierazle (Adb. : “nahi du mintza giten”)
g i te n → - g a i te n : "a" oinean sarturik euskalki gehienetan, zineza azkarki baieztatzeko bezala
- nendin : "d" sarturik lizate, "n" sudurkariaren azkartzaile, luzatzaile bezala (nor 1°2°)
└> (berdin : ganik→gandik; orainik→oraindik; bazine→bazinde; inoan→indoan; enu→endu…)
e n en i n →
[ nindoan : aditza “ioan” (joan) (ez : idoan) – nendin : aditza “ein” (ez : edin)
i – ninderraion : aditza “iarrai” (jarrai) (ez : idarrai)... ]
n nin→
- nain → nadin : "d" sarturik, "nendin" en kutsaduraz, edo : “a” eta "i" -en arteko azkardura
("nain", “hain”, "dain" ere usu erabilik dira, azkardurarik gabe)
nion→ - naion → naikeon ( Erdial.: “nakion” ) : “ke” gaitasun adierazle
- g ein te n : eni → ein : "n", tokiz aldaturik
g en i ten →
[ Metatesis edo toki-aldaketa : neniteke→ neinteke. (J.M.Irazola ) ]
aurkibide
 N O R K : mendeetan gaindi
- d eu gu → d e tz u gu → d e t u gu / d i t u gu / d u t u gu
- ba n eu → ba n e tz u → ba n e t u / ba n i t u / ba n u t u
anitza (nor/zer 3°) →
└> " tz " oin barnean (e tz u → e tz u → e t u / i t u / u t u)
( Mend. hitz bukaeran : d au gu → d o gu → d o gu tz → d o gu z )

e - ba n enu zu → banenduzu / baninduzu / banunduzu...

└> "d" sarturik lizate, "n" sudurkariaren azkartzaile, luzatzaile bezala (nor 1°2°)
u ustez → ( berdin : non → nondik; urrun → urrundik; inoan → indoan; iniro → indiro; eni → endi;...)
n [ indoan : aditza “ioan” (ez : idoan) // endun : aditza “ eun” (ez : edun)
// indezagu : aditza “ezagu” (ez : idezagu) // inderaman : "eraman" (ez ideraman) ... ]
- d au t → d ai t → dei t ("i" datibo derizaio)
nori-ekin →
- anitza oinaren ondotik : d eu tz o gu → d ei tz o gu (Mend. : d eu ts o gu z : anitza bikoizturik ? )
elaide/alokutibo → aditzoineko "e / u" guziak → " i " : banendu / banindu / banundu → banindi k/n/zu

- d e tz zake → d e t zake (" z " ez da bikoizten)

e anitza (nor/zer 3°) → └> " tz " oin barnean (letzake, genetzazun...)
z (ikusten da ere bikoizturik : detzazke, dituzte bezala)
a
nori-ekin → - nik zuri ogia ekar : deizakezut ? diezakezut ? ("i" datibo )
n
elaide/alokutibo → eza → iza : bihar aitak gu deit gitzakek / gitzaken / gitzakezu

aurkibide
 OHAR ZENBAIT
EUSKAL EGITURA : “NOR ↔ NORK” + “ZINEZ ↔ USTEZ”
....n.... oin barnean (nor 1°2°) inz, endi, endu, enza, enbil, entor, engo... (banenbil, aininz...)
“ustez”-aren ezaugarri [ iragana (orai-hemen ez dena) → ustezean ]

iza → inza : baninz, ninzan, hinzake ... eza → enza : banenza, henzan, nenzake ...
( “gentzake, zentzake, zentzakee” : “t” anitzaren ezaugarri )

[ B. Etxepare, 1545 : Bearnora gabetarik egon ahal hinzaten... Jaun erregek mezu nenzan joan nengion bertarik... Balinetan joan
ezpaninz, ogenduru ninzaten... Justizian enzun baninz, sarri jalgi ninzaten... Lehenago hi baihinzan lengoajetan azkena... ]

“ d” → azkartzaile ennu → endu; innoan → indoan; enni → endi; zinnen → zinden...

( “ustez”-eko “n” sudurkariaren edo 2° bokalaren ) dirae → dirade; nain → nadin; bei → bedi; euki → eduki ...

“ d” → bigungarri → lan hori nik egin dezaket // nahi du lan hori nik egin dezadan
[ “t” -en ordez (nork eta nori) ] → harek ogia eni ekar leizaket // atzo harek ogia eni ekar zeizakedan

“ke” : “gai”, “ahaldun” → zinez : nizake, nizaikezu, daike, gaiteke, dukegu, dezakezu, ...
( Ekialdean eta Mendebaldean : “nori”-en aitzinean ) → ustez : ninzake, ninzaikezu, geinke, lukete, genezaken, lezake, ...
euki, izaki, etorki, egoki, joanki, ibilki, eramaki, ekarki, jakinki ...
“ki” aditz atzizki :
[ - ematera natorkizu = zuri ematera etorki (etortzen ari) nizaizu
“iraupen”, “jarraipen” adierazle : “...tzen ari” - daramazkigu = harek hurak guri eramaki (eramaten ari) dauzgu ]
→ “ke”-tik → “e” galtze : ekartzen daukeot → daukot → dakot
→ ahoskeratik lerratze : daugu → dauku → dauko → dako
“ko” : “o (nori : 3°bakun) ” (erran dako, nakon...) → izan leike :
→ “ki” atzizkiaren “i” galtze : doakio → doako
→ norentzat, norentzako → “ hari ekarri nakon ”

aurkibide
 AHOSKERA ZENBAIT
Ahoskera
herrialdeen arabera : e => i → u
banend u banind u banund u
genetuen genituen gunutuen
baletu balitu balutu
oina : eu d etu d itu d utu
zaetu zaitu zutu
g aetuzu g aituzu g utuzu
g aetzazu g aitzazu g itzazu
oina : eza zaetzagun zaitzagun zitzagun

AHOSKERA hurbilak : EU OROKORean

HURA ( nor-zer : bakar ) HURAK ( nor-zer : anitz )
idazkera ahoskera idazkera ahoskera

harek d ei e ( déie ) harek d ei tz e ( déitze )

ogia haieri ogiak haieri
ekarri ekarri
haiek d ei e te ( deie ié /deie té ) haiek d ei tz e te ( deitze ié /deitze té )
harek d ei zu ( déizu ) harek d ei t zu ( déitzu )
ogia zuri ogiak zuri
ekarri ekarri
haiek d ei zu te ( deizi é /deizu té ) haiek d ei t zu te ( deitzi é /deitzu té )
harek d ei zue ( déizie /déizue ) harek d ei t zue ( déitzie /déitzue )
ogia zueri ogiak zueri
ekarri ekarri
haiek d ei zue te ( deizie i é /deizue té ) haiek d ei t zue te ( deitzie ié /deitzue té )

aurkibide
 OROKOR ETA ELAIDE
EUN : nork (3°) - nor/zer (3°) - nori (3°)
a
OROKOR => ei (=eu/au) ELAIDE => i + k/a-n -zu a

HAREK HAIEK HAREK HAIEK HAREK HAIEK HAREK HAIEK

d ei o d ei o te d ei e d ei e te d i o ... d i o ... te d i e ... d i e ... te
HURA

HURA
ba l ei o ba l ei o te ba l ei e ba l ei e te ba l i o ... ba l i o ... te ba l i e ... ba l i e ... te
z ei o n z ei o te n z ei e n z ei e te n z i o ... n z i o ... te n z i e ... n z i e ... te n
d ei tz o d ei tz o te d ei tz e d ei tz e te d i tz o ... d i tz o ... te d i tz e ... d i tz e ... te
HURAK

HURAK
ba l ei tz o ba l ei tz o te ba l ei tz e ba l ei tz e te ba l i tz o ... ba l i tz o ... te ba l i tz e ... ba l i tz e ... te
z ei tz o n z ei tz o te n z ei tz e n z ei tz e te n z i tz o ... n z i tz o ... te n z i tz e ... n z i tz e ... te n
HARI HAIERI HARI HAIERI

orokor elaide orokor elaide orokor elaide

ogia ekarri ogia ekarri ogia ekarri
hik harek zuk harek zuek haiek
eni deitak/n ditak/n deitazu ditazu deitazue ditazue
guri deiguk/n diguk/n deiguzu diguzu deiguzue diguzue
hari deiok/n diok/n deiozu diozu deiozue diozue
haieri deiek/n diek/n deiezu diezu deiezue diezue
aurkibide
 KE = GAITASUNA – AHALMENA
[ “Ahalera” : ahal izatea edo ezina adierazteko darabilgu aditz era hau. Baina, egia esan, ahalmena, hau da
norbaitek zerbait egiteko daukan kapazidadea (gaitasuna), edo ezina...
“Ahalmena”-ren ezaugarria, berez, -KE- da. Hala agertzen da literatura zaharrean.
Adibidez, Mogelengan : Neuskeo, Leuskeo, etab...
Baina, gaur (ahoskeratik idazkerara) -ki- bihurtu da : Neuskio, Leuskio, etab.” ] (J.M.Irazola)
[ El verbo en euskera no tiene modo potencial. A todo verbo se le puede dar un auxiliar que significa «poder»...] (N.Ormaechea)
[ Euskarazko aditzak ez du balizko modurik. Aditz bakoitzak "ahal" esan nahi duen laguntzaile bat har dezake... ]
Latin egituraren “potentzial” hori euskal aditzaren tauletan sarturik izan da, “ahalera” izenarekin.
Gaur, gaitasuna / ahalmena adierazteko, askotan “ahal” hitza erabilik da, "ke"-en ordez :
NOR : “euskaraz mintza naike → mintzatzen ahal niz” // “mintza neinken → mintzatzen ahal ninzan”
NORK : ”eman dezaket /dagiket → ematen ahal dut” // “eman nezake / negike / niro → ematen ahal nuke”
NOR NORK
zinez ustez zinez ustez
(segurreko ahalmena) (ustezko ahalmena) (segurreko ahalmena) (ustezko ahalmena)

ahala (euki) banu, bihar ogia erosteko tresna (euki) banu,

izan bihar etxen nizake etxen ninzake eun dirua duket deitzen henduket
(ninzaken) (...eukiko dut) (hendukedan)
ikasi (ukan) banu, dirua (euki) banu, ogia
orai euskaraz mintza orai dirua baidut, ogia
ein naike
euskaraz mintza ezan eros dezaket eros nezake / niro
neinke (neinken) (nezaken)

aurkibide
 KE => KEKE => TEKE
→ “NOR-nori” eta “NORK” => ke soilik : gaitasuna oraikoa edo gerokoa ez dira bereizten
- atzo deitzen gentukezun, orai ogia eros dezaket, bihar zuri mintzo nizaikezu...

→ “NOR” (izan, ein) soilarekin sartzen da “te”, “ke” bikoitzaren ordez :

→ gaitasuna (ke) gero (ke) : “keke” => “teke”
[ gaitasuna etorriko da (zinez), etor leike (ustez) ]
- “egun auto bat erosten baidut, beharrez bihar Bilbon nizateke” (zinez)
N izan - “egun auto bat erosten banu, beharrez bihar Bilbon ninzateke” (ustez)
O
R - "euskara ikasiko baidut, gero mintza naiteke" (zinez)
ein
- "euskara ikasten banu, gero mintza neinteke" (ustez)

→ gaitasuna (ke) orai : “te”-k iraun du, soilik, “ke”-en ordez

[ gaitasuna bada (zinez), baliz (ustez) ]
- “auto bat baidut, arrastiri hontan Bilbon nizake → nizate.” (zinez)
N izan
- “auto bat banu, orai Bilbon ninzake → ninzate” (ustez)
O
R - "euskara ikasi baidut, orai mintza naike → naite" (zinez)
ein
- "euskara ikasi banu, orai mintza neinke → neinte" (ustez)
ke → keke → teke
NOR zinez ustez
gaitasuna orai gaitasuna gero gaitasuna orai gaitasuna gero

nizake → nizakeke ninzake → ninzakeke

izan ↓ ↓
nizate ← nizateke ninzate ← ninzateke
aurkibide
naike → naikeke neinke → neinkeke
ein ↓ ↓
naite ← naiteke neinte ← neinteke
«Schuchart est d'avis que -KE et -TE sont deux signes de potentiel... Au 16° siècle les deux suffixes ont la même valeur... (R. Lafon)
[ «Schuchart-ek -KE eta -TE ahalmenaren bi seinale direla uste du... XVI. mendean bi atzizkiek balio bera zuten... ]
 tz (anitza) + ke (gaitasuna) = “zke” → “zki” (ahoskera)
- orai hura hari mintzatzen zaio → - orai hurak hari mintzatzen zaitzo
Jatorriz :
- beharrez, hura hari mintzatzen zaikeo → - beharrez, hurak hari mintzatzen zaizkeo
- orai hura hari mintzatzen zaio → - orai haiek (hurak) hari mintzatzen zaizkio
Erdial. :
- beharrez hura hari mintzatuko zaio → - beharrez haiek (hurak) hari mintzatuko zaizkio
→ “ke”, oinarrizkoa, ahoskeratik idazkerara, “ki”ra, lerratu da : "zaizkeo"→"zaizkio" ; “leizkeo”→“lizkio” ... (J.M. Irazola)
→ “zki”, anitzaren ezaugarritzat harturik, ahalmena adierazteko, "ke" gehitu da : zaizkioke, lizkioke...
└> bakarrean ere, “ke”-ek iraun du “nori”-en ondotik : “zaikeo → zaioke”, “leikeo → leioke”...

Ekial. eta Mend., “zki”, anitzan, ez da sartu : “amak aitari berriak ekarri deitzo / deutsoz” (Erdial. : dizkio)
ke → ki / ko
→ bihar mintzatzen nizai-ke-o → Erdial. : niza-ki-o [ nizaike → nizaki : ahoskeratik idazkerara lerratze ! ]
→ nahi du euskaraz mintza nai-ke-o-n → Erdial. : na-ki-o-n [ naike → naki : ahoskeratik idazkerara lerratze ! ]
→ "ko", aditzari loturik, gero eta erabiliago : “nahi bazenu, ikustera nentorke → nahi bazenu, etorriko ninzate” ...
Jatorriz Erdialdean
gu zueri euskaraz mintzatzen ginzaikezue gu zueri euskaraz mintzatzen gintzaizkizueke
nahi nuen zuek eni euskaraz mintza zeinzkedan nahi nuen zuek eni euskaraz mintza zenkizkidaketen
ahala balute hurak zuri mintzatzera etor leizkezu ahala balute hurak zuri mintzatzera etor lekizkizukete
egun zuk guri berriak ekartzen deizguzu egun zuk guri berriak ekartzen dizkiguzu
atzo guk zueri berriak ekartzen geneizkezuen atzo guk zueri berriak ekartzen genizkizueketen
tresna horrekin, zuk guri berriak eman zeneitzakegu tresna horrekin, zuk guri berriak eman zeniezazkiguke
nahi zuen berriak eman neitzakeon nahi zuen berriak eman niezazkiokeen
zuek guri euskaraz mintza zeinzkegu zuek guri euskaraz mintza zenkizkigukete
aurkibide
 ANITZA
du → due / dutze ; duzu → duzue / duzutze; dezan → dezaen (dezén : ae → é) / dezatzen
NORK Eragile e / tz
" "→" "te" : anitza bikoizturik dirudi : tz + e => tze => te. (Ekial. + Mend. + Gipuzk zahar. : due)
NORI Harzaile e zaio → zaie ; deio → deie
→" zu zira → zuek zirae (zirade) ; zu ikusten zaitugu → zuek ikusten zaituegu
e
“nahi du nik zu deit zetzadan → nahi du nik zuek deit zetzaedan”

2° →" “t” jaten da konsonante aitzinean, beste hitzetan bezala :

(zuek) [ Adb. : hatza → hazka ; utzi → uzten ; ametsa → amestu ; hutsa → hustuko... ]
tz
“ zu hari mintzo zizaio → zuek hari mintzo zizaitzo”
N “ zu guri mintzo zizaigu → zuek guri mintzo zizaizgu”
O
→" “t” jaten da konsonante aitzinean, beste hitzetan bezala :
R
+ [ Adb. : hitz → hizki ; idatzi → idazten ; sinetsi → sineskor... ]
Z “zaitzo → zaizkeo ; deitzegu → deizkeegu” (“deizkiegu” : ee → ie)
E
“harek guri berria ekarri daugu ; harek guri berriak ekarri dauzgu”
R
3° →" “t” jaten da hitz bukaeran (Mend.), konsonante aitzinean bezala.
(hurak)
tz
deutsoz, deutzuguz ( anitza bikoizturik ! : ts + z. ) ( Ekial. : deitzo, deitzugu )
→" "z" jaten da "bokal eta z" aitzinean (zenbait aldi, anitza bikoizturik : dituzte, detzazke...)
dutze → dute ; ditzu → ditu ; ditzik → ditik ; detzzake → detzake
→" “tz” osorik, “o”, “e” nori-en aitzinean : neitzon, deitze)

NOR 3° NORK 3°
bat anitz bat anitz aurkibide

hura hurak harek haiek

 BIKOIZTE ZENBAIT
“ke” : bikoizte
jatorriz →" "ahoskera → erdialdean
gu hari euskaraz mintzatzen ginzai ke o ... ginza ki o ... gintzaiz ki o ke
zu guri euskaraz mintzatzen zinzai ke gu ... zinza ki gu ... zintzaiz ki gu ke
ni hari euskaraz mintza nai ke o ... na ki o ... na ki o ke
ni zuri euskaraz mintza nai ke zu ... na ki zu ... na ki zu ke
nahi balu ogiak ekartzen neiz ke o ... niz ki o ... niz ki o ke
nahi bazenue ekartzen geneiz ke zue ... geniz ki zue ... geniz ki zue ke

“t / z” (nor) // “t / e” (nork) : anitza bikoizte

jatorriz →" ahoskera → erdialdean
haiek lagunak deitzen ditue ... ditue ... dituz t e
orai haiek laguneri ogiak ekar deitzakeee ... ditzakieie ... diezazkieke t e
atzo zuek eni ogiak ekar zeneitzakedaen ... zenitzakidaen ... zeniezazkidake t en

“eni” : bikoizte / hirukoizte

hik egia erran heitan → hik egia erran heitadan aurkibide

harek egia erran ditazu → harek egia erran ditadazut

 “e” : ke-en ondotik
nor nork
atzo beharrez Bilbon beharrez atzo haieri mintzo atzo Bilbon izatez, ikusten (nor 1°2°) atzo Bilbon izatez, ikusten (nor 3°)
ni ninzateken ni ninzaikeen harek haiek nik nuken nituken
i hi hinzateken hi hinzaikeen ni ninduken ninduke te n hik huken hituken
e hi
z gu ginateken gu ginzaikeen hinduken hinduke te n guk genuken genituken
zu zinateken zu zinzaikeen u gu gintuken gintukete n zenuken zenituken
a zuk
zuek zinatekete n zuek zinzaikeete n n zu zintuken zintukete n zuek zenukete n zenitukete n
n
hura zateken hura zizaikeen zuek zintuzken zintuzkete n harek zuken zituken
hurak zirateken hurak zizaizkeen haiek zuketen zituketen
atzo euskaraz mintza atzo haieri euskaraz mintza atzo Bilbon izatez, ikus atzo Bilbon izatez, ikus
ni ninteken ni nintekee n harek haiek nik nezaken netzaken
hi hinteken hi hintekee n e ni nenzaken nenzakete n hik hezaken hetzaken
e
gu ginteken gu gintekee n z hi henzaken henzakete n guk genezaken genetzaken
i zu zinteken zu zintekee n a gu genzaken genzakete n zuk zenezaken zenetzaken
n zuek zintezken zuek zintezkee n zu zenzaken zenzakete n zuek zenezakete n zenetzaket e n
n
hura ziteken hura zitekee n zuek zentzaken zentzakete n harek zezaken zetzaken
hurak zitezken hurak zitezkee n haiek zezaket e n zetzakete n

“e” : u-en ondotik

“ e” bigungarri edo e - e anitza
(ez euskalki guzietan)
nork
atzo ikusi : nor 1°2° atzo ikusi : nor 3°
harek haiek hura hurak
ni ninduen nindute n nik nuen nituen
hi hinduen hindute n hik huen hituen
gu gintuen gintute n guk genuen genituen
zu zintuen zintute n zuk zenuen zenituen aurkibide
zuek zintute n zintue te n zuek zenute n zenitute n
harek zuen zituen
haiek zute n zitute n
 ADITZ LAGUNTZAILEAK
LATIN EGITURA aaaaa EUSKAL EGITURA
NOR NORK NOR a NORK
NORK NOR / ZER ZINEZ USTEZ ZINEZ USTEZ
NOR NOR NORI (egiaz) (menturaz) (egiaz) (menturaz)
NOR 1° 2° NOR / ZER 3° ZER 3° + NORI
baldintza lehen orain

i i
e e
INDIKATIBOA

z z
u u
baldintzazkoak

a a
n n
lehen orain

n n
ondorioa

a
hipotetikoa lehen orain

e e
POTENTZIALA

z z
a a
e n e n
INPERATIBOA SUBJUNTIBOA

i / i /
orain

n e n e
lehen

g g
i i
n n
aurkibide